VIII. Charakterystyka wybranych obszarów województwa zachodniopomorskiego

VIII.1. Wyspa Wolin i Woliński Park ną jednostkę fizjograficzną wymagającą jed- Narodowy nolitej strategii ochrony środowiska naturalne- go, zwłaszcza w zakresie kompleksowej och- VIII.1.1. Zrównoważony rozwój wyspy rony wód. Wolin Powierzchnia wyspy wynosi ponad 250 km2, Urszula Jakuczun z czego ok. 50 km2 mieści się w granicach Związek Gmin Wyspy Wolin Wolińskiego Parku Narodowego (WPN), który Wstęp obejmuje również przyległe tereny Zalewu Szczecińskiego i Morza Bałtyckiego, łącznie Wyspa Wolin stanowi naturalnie wyodrębnio- ponad 100 km2 (Rysunek VIII.1).

Rysunek VIII.1. Położenie wyspy Wolin w Regionalnym Systemie Ochrony Przyrody

167 Populacja lokalna liczy ok. 30 000 osób; rów- specjalistyczną jednostkę samorządową – nocześnie na terenie wyspy przebywa od ok. Związek Gmin Wyspy Wolin, która statutowo 5 000 osób w okresie zimowym do ok. 90 000 zobowiązała się do opracowania i wdrożenia osób w okresach szczytu letniego: turystów, programu zrównoważonego rozwoju wyspy wczasowiczów i kuracjuszy. Z tej proporcji Wolin, ze szczególnym uwzględnieniem zago- wynika niemała skala problemów z którymi spodarowania i ochrony zasobów wodnych. należało i należy się uporać w wielu dziedzi- W działaniach podejmowanych przez ZGWW nach, koniecznych do uporządkowania na ważną rolę odegrała bardzo szeroko pojęta drodze do zrównoważonego rozwoju. współpraca, również międzynarodowa. Prze- Wody otaczające wyspę mają znaczenie po- kraczano więc granice nie tylko gminne; inte- nadregionalne: Morze Bałtyckie od północy, gracja stawała się sprawą coraz bardziej Zalew Szczeciński od południa i dwie cieśniny oczywistą dla wszystkich, których interesowa- ujściowe Odry – Dziwna od wschodu i Świna ła teraźniejszość i przyszłość wyspy Wolin. od zachodu. Obszar ujścia Odry po stronie polskiej i nie- Związek Gmin Wyspy Wolin mieckiej uznany został za jeden z najlepiej ZEK G ZGWW działa od 1991 r. jako zachowanych naturalnych regionów w Euro- IĄ M I W N samorząd celowy, na mocy pie, zarazem jeden z najpiękniejszych. Inter- Z

ustawy o samorządzie gmin-

national Friends of Nature proklamowało uj- W Y nym. Obszarem działania S N ście Odry Krajobrazem Roku 1993/94. P LI Y WO ZGWW jest wyspa Wolin. Inicjatywa ta była pierwszą wspólną polsko- Do statutowych zadań ZGWW należy: niemiecką akcją promocji i ochrony wspólnego regionu ujścia Odry. Powstały projekty, które • zagospodarowanie przestrzenne i turys- są kontynuowane po obu stronach granicy. tyczne, Jednym z głównych wspólnych postulatów • ochrona środowiska naturalnego, przyrody i było ograniczenie ładunku zanieczyszczeń do- krajobrazu, a szczególnie: pływających do wód Zalewu Szczecińskiego – budowa oczyszczalni ścieków i urządzeń i Zatoki Pomorskiej. wodno-kanalizacyjnych, – zagospodarowanie odpadów stałych, Jakość wód u ujścia Odry zależy od dopływu – gazyfikacja mająca na celu poprawę ja- zanieczyszczeń z całej zlewni Odry, niemniej kości powietrza, jednak, szczególnie w pobliżu wyspy Wolin, ma ścisły związek z właściwą gospodarką wodno- • zagospodarowanie wspólnych zasobów ściekową w obrębie Wyspy. wody pitnej. Dla samorządów gospodarujących na terenie ZGWW realizuje na terenie wyspy Wolin Pro- wyspy Wolin walory przyrodnicze, krajobra- gram kompleksowych przedsięwzięć pro- zowe, klimatyczne i lecznicze regionu stano- ekologicznych (dalej „Program”), opracowany wią bazę, z którą wiążą swój byt i rozwój. Za- w 1992 r. Ze względu na skromną liczebnie sady gospodarowania na terenie o bogatych obsadę stałą (3-4 etaty) i dużą ilość zadań, zasobach przyrodniczych, lecz zarazem bar- w tym procesów inwestycyjnych, ZGWW dzo wrażliwych na zniszczenie, wymagają wzmacniał siły własnego zespołu radą i po- specyficznego programu działania, umożliwia- mocą stałych doradców. jącego zaspokojenie wymagań środowiska ZGWW organizował wspierające Program oraz zaspokojenie potrzeb mieszkańców dyskusje, warsztaty, konsultacje społeczne, i turystów. wydawał prospekty, uczestniczył w konferen- Planowanie przestrzenne, ochrona przyrody cjach i seminariach tematycznych, starając się i środowiska naturalnego, gospodarka wodna, włączyć w krąg działań jak najwięcej partne- okazały się zadaniami wymagającymi zintegro- rów z zewnątrz. Przyjęta przez ZGWW forma wanego, kompleksowego działania na terenie pracy umożliwiła integrację zrzeszonych gmin, całej wyspy, specjalistycznej wiedzy, a często a wypracowane metody współpracy przyniosły niekonwencjonalnych metod działania. w efekcie znaczną pomoc merytoryczną i finansową, zarówno na etapie planowania, W konsekwencji w 1991 r. gminy: Dziwnów, jak i realizacji zadań. Międzyzdroje i Wolin powołały do życia nową,

168 W chwili tworzenia ZGWW na Wyspie nie było żonego rozwoju i polityką ekologiczną Pań- żadnych urządzeń służących biologicznemu stwa, został oparty na wzorcach zaczerpnię- oczyszczaniu ścieków, na skutek czego stan tych z krajów zachodniej Europy. Był jednym niektórych akwenów w pobliżu miejscowości z pierwszych w Polsce programów zrównowa- o skoncentrowanym ruchu turystycznym moż- żonego rozwoju, opracowanym na szczeblu na było uznać za katastrofalny. Woda pitna gminnym dla całego regionu, w tym przypadku w wielu miejscowościach była nieodpowied- dla wyspy Wolin. niej jakości, a w sezonie letnim pod ujęciami Zakładane cele i strategia ich osiągania rozło- w pasie nadmorskim pogłębiały się leje de- żone zostały na wiele lat, gdyż zaplanowane presyjne, grożąc wieloma ujemnymi skutkami, przez ZGWW niezbędne procesy inwestycyj- również zasoleniem. Najbogatsze zasoby wo- ne wymagały stworzenia podstaw „od ogółu dy zlokalizowane w środkowej części wyspy do szczegółu” w zakresie wszystkich zadań nie były eksploatowane. statutowych. ZGWW stał się partnerem dla WPN, gdyż jego Kompleksowe master plany odrębne dla: za- działania przynosiły zahamowanie degradacji gospodarowania przestrzennego, gospodarki zasobów przyrodniczych. Obie instytucje ściekowej, gospodarki wodnej, gospodarki stworzyły model merytorycznej współpracy na odpadami stałymi, gazyfikacji, zagospodaro- rzecz regionu w oparciu o zasady zrównowa- wania turystycznego – problematyką koniecz- żonego rozwoju. Wyodrębnione zostały wspól- ną do uwzględnienia wykraczały znacznie ne cele statutowe. Wzajemne uczestnictwo poza zakres zadań przejętych do realizacji władz przy zapadaniu ważnych decyzji stało przez ZGWW od zrzeszonych gmin. Koniecz- się normą. ne okazało się poszerzenie Programu o sze- Działania na szczeblu Ministerstwa Środowi- reg działań nie należących do kompetencji ska, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wod- samorządu gminnego, jednak niezbędnych nej w Szczecinie, urzędów i instytucji na dla osiągnięcia celów ustalonych w Progra- szczeblu wojewódzkim, spowodowały urucho- mie. Dokumentacje: bilansu wodnego wyspy mienie programów badawczych i dokumenta- Wolin, zasad ochrony „Głównego Zbiornika cyjnych istotnych dla kompleksowego rozwią- Wód Podziemnych Nr 102 – Wyspa Wolin”, zania kluczowych problemów wyspy Wolin. bilansu wodno-gospodarczego, jak również ciągły monitoring zmian w środowisku, były Także międzynarodowe komisje i ich progra- i są realizowane równocześnie na zlecenie my na rzecz środowiska stanowiły cenny wkład władz ochrony środowiska i gospodarki wod- w skomplikowany proces równoważenia roz- nej, ażeby umożliwić podejmowanie optymal- woju wyspy Wolin, między innymi: Plan Zinte- nych decyzji gospodarczych, w tym inwesty- growanego Zarządzania Obszarami Przy- cyjnych, przez ZGWW i gminy, choć oczywi- brzeżnymi Zalewu Szczecińskiego, opracowa- ście nie tylko temu celowi służą. W Programie ny w ramach HELCOM PITF, wdrażany na uwzględniona została również współpraca terytorium Polski i Niemiec, jak również pro- ZGWW z coraz silniejszym na wyspie Wolin gramy współpracy przygranicznej Unii Europej- sektorem prywatnym. skiej, w których ZGWW aktywnie uczestniczył. Program zawierał analizę stanu środowiska Lata pracy ZGWW potwierdziły, że osiągnięte przed rozpoczęciem realizacji zadań inwesty- zostały cele ustalone na pierwsze dziesięcio- cyjnych, ustalał kolejne kroki organizacyjne, lecie realizacji Programu, co więcej, dzięki techniczne, technologiczne i finansowe, przy- dobrej współpracy z wieloma instytucjami i or- bliżające do osiągnięcia zakładanych efektów ganizacjami w kraju i zagranicą, a także dzięki w poszczególnych sektorach zadań statuto- zdobytym środkom finansowym w ramach wych. Zawierał prognozy oddziaływania inwe- różnych dotacji, cele te zostały osiągnięte stycji na środowisko dla wyodrębnionych pro- szybciej i taniej. jektów, opis przeprowadzonych konsultacji merytorycznych i społecznych, poprzedzają- Program kompleksowych przedsięwzięć cych wybór rozwiązań technicznych i techno- proekologicznych na wyspie Wolin i jego logicznych. W dużym uproszczeniu działal- realizacja ność projektowo-inwestycyjną ZGWW można Program stanowi podstawę działania ZGWW. zawrzeć w następujących etapach: Opracowany zgodnie z zasadami zrównowa-

169 • 1991-1992 – przygotowanie Programu, prze- • zastosowanie technologii i urządzeń o wy- prowadzenie studiów i badań stanu środo- sokim standardzie, posiadających właściwe wiska, opracowanie kompleksowych master referencje, dających pewność osiągnięcia planów dla poszczególnych działań; efektu ekologicznego zgodnego z wymo- gami odnośnych dyrektyw Unii Europejskiej, • 1992-1993 – przygotowanie dokumentacji wybranych w wyniku przeprowadzenia mię- projektowej dla podstawowych inwestycji, dzynarodowych przetargów; przeprowadzenie konsultacji merytorycz- nych i społecznych; • rygorystyczne przestrzeganie przyjętej ko- lejności realizacji zadań, począwszy od za- • 1994-2002 – wykonanie podstawowych in- biegów ratunkowych mających spowodo- westycji w zakresie ochrony wód oraz wać poprawę stanu najbardziej zdegrado- ochrony powietrza (gazyfikacja); wanych ekosystemów wodnych, • 1995-2002 – opracowanie studium uwarun- • dochodzenie do celu krok po kroku, w miarę kowań i kierunków zagospodarowania prze- możliwości organizacyjnych, stanu przygo- strzennego dla poszczególnych gmin oraz towania poszczególnych inwestycji pod ich syntezy dla obszaru wyspy Wolin; względem projektowym, formalno-prawnym • 1999-2001 – opracowanie dokumentacji pro- i (a często przede wszystkim) finansowym. jektowej dla inwestycji zaplanowanych do Uzyskane wyniki potwierdzają, że rozwiązy- realizacji w latach 2002-006, w celu dokoń- wanie problemów ochrony środowiska, w tym czenia części inwestycyjnej Programu, obej- ochrony wód na wyspie Wolin, w ujęciu regio- mujących między innymi: nalnym, ponad lokalnymi podziałami admini- – budowę systemów kanalizacji w środko- stracyjnymi, było działaniem koniecznym wej części wyspy, i właściwie przeprowadzonym. – budowę ujęć wody, wodociągów, zbiorni- ków retencyjnych, stacji uzdatniania wo- dy pitnej, Opracowanie planów zagospodarowania – rekultywację istniejących wysypisk, bu- przestrzennego dowę wspólnego składowiska odpadów ZGWW, zgodnie z własnym Statutem, opra- wraz z zakładem utylizacji oraz kompo- cował plany strategiczne zagospodarowania stownią odpadów organicznych, przestrzennego wyspy Wolin, mające kluczo- – budowę innych urządzeń inżynieryjnych, we znaczenie dla dalszych ustaleń planów w tym zastawek na ciekach. miejscowych, a w konsekwencji zakwalifiko- Kompleksowe opracowanie w latach 1991- wania terenu pod różne formy jego ochrony, 1993 master planów sektorowych jako pod- lokalizację infrastruktury, działalność gospo- staw do rozpoczęcia procesów inwestycyjnych darczą. stało się kluczem do szybkiej realizacji, gdyż Lokalizacja przedsięwzięć zaprojektowanych mając obraz całości, można było zaczynać przez ZGWW, ustalenia i uzgodnienia plani- inwestycje w wielu miejscach równocześnie. styczne, nastawione były na poszukiwanie Wszystkie zadania statutowe ZGWW związa- konsensusu, ograniczanie konfliktów społecz- ne zostały, w mniejszym lub większym stop- nych, międzygminnych, uzyskanie spójności niu, z jakościową i ilościową ochroną zasobów z zasadami ochrony przyrody, zawartymi „Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Nr w opracowywanym równolegle Planie Ochro- 102 – Wyspa Wolin” oraz z ochroną wód ota- ny WPN. Studia uwarunkowań i kierunków czających wyspę Wolin. zagospodarowania przestrzennego, prowa- dzone przez ZGWW dla poszczególnych Program inwestycyjny, realizowany konse- gmin, były poddane szerokim konsultacjom kwentnie przez ponad 11 lat, przyniósł już wy- społecznym, zgodnie z wymaganiami Unii mierne korzyści finansowe, ekonomiczne, eko- Europejskiej. logiczne i społeczne, mające istotne znaczenie dla osiągania zrównoważonego rozwoju. Sprawy, które w społeczności lokalnej budziły największe emocje, takie jak np. zaopatrzenie Ustalone zostały podstawowe kryteria wybo- miejscowości jednej gminy w wodę pobieraną rów rozwiązań techniczno-technologicznych, z terenu sąsiedniej gminy, lokalizacja mię- między innymi: dzygminnej oczyszczalni ścieków czy wspól-

170 nego składowiska odpadów, zakończone zo- drenaż melioracyjny. Do chwili obecnej nie ma stały pomyślnymi uzgodnieniami. istotnej poprawy tej sytuacji, jednak jest wola instytucji odpowiedzialnych za meliorację do Master plan gospodarki wodnej i jego współpracy z ZGWW, w celu minimalizacji realizacja niekorzystnych zjawisk oraz zaniechania od- wodnień na pewnych obszarach. Program W planie zostały uwzględnione wszystkie suk- małej retencji wyspy Wolin został włączony cesywnie napływające wyniki badań doku- nie tylko do Programu ZGWW, lecz również mentacyjnych. Zasoby wody pitnej na wyspie do Planu Zintegrowanego Zarządzania Ob- Wolin, podobnie jak na każdej wyspie, wyma- szarami Przybrzeżnymi, przygotowanego dla gają szczególnej ochrony przed zanieczysz- strefy przybrzeżnej Zalewu Szczecińskiego. czeniem i zasoleniem. Wyspa Wolin jest wręcz modelowym przykładem powiązań wód po- Poprzez zrealizowanie wielu zamierzeń, mię- wierzchniowych i podziemnych. W bilansie dzy innymi prowadzenie zalesień, zmianę wodnym Wyspy zdecydowanie przeważa skła- struktury upraw rolnych, przywrócenie zaba- dowa krążenia podziemnego, zarówno w kie- gnionych dawniej łąk i torfowisk, budowę sta- runku zasilania cieków i jezior, retencji wód w wów retencyjnych, biologiczne kształtowanie poziomach wodonośnych, jak i odpływu Zale- cieków wodnych oraz otoczenia zachowanych wu Szczecińskiego do Morza Bałtyckiego. jeszcze oczek wodnych, będzie można zwięk- szyć sprawność ekosystemów wodnych, a za- Do głównych elementów rozbioru wód należy: razem zwiększyć ich odporność na antropo- • polderowe odwadnianie, oddziaływujące na presję. Realizacji tych zadań ZGWW poświęci przeważający obszar wyspy, z pewnością kolejne lata pracy. • skoncentrowany pobór wód podziemnych, W dotychczas zrealizowanych zadaniach wyni- na obrzeżu GZWP Nr 102. kających z master planu ZGWW z konieczno- Zasadniczą cechą korzystania z wód strefy ści koncentrował się na zaopatrzeniu w wodę nadmorskiej są duże zmiany eksploatacji wód pitną tych miejscowości Wyspy, w których wy- podziemnych w ciągu roku (latem ok. trzykrot- stępował niedobór w miesiącach letnich, nie- nie wyższej niż zimą), przy czym coraz wy- bezpieczny dla lokalnych ujęć ze względu na raźniej notuje się wzrost poborów wody jakość wody niezgodną z obowiązującymi w okresach wypoczynku sobotnio-niedzielne- normami. go. Stwarza to problemy operacyjne związane Wybudowane stacje ujęć, stacje uzdatniania z ochroną zasobów wód zbiornika, jak też wody oraz wodociągi stanowią część dużego z właściwą eksploatacją ujęć wody. przedsięwzięcia, będącego w trakcie realiza- W latach ubiegłych koniecznym okazało się cji. Przedsięwzięcie to obejmuje między in- przeprowadzenie weryfikacji wielkości zaso- nymi budowę stacji uzdatniania wody w cen- bów eksploatacyjnych poszczególnych ujęć tralnej części wyspy Wolin i przesył wody no- oraz korekty rozrządu zasobów dyspozycyj- wymi magistralami do miejscowości nadmor- nych wód, co zostało określone w dokumen- skich, celem uzupełnienia deficytu w sezonie tacjach opracowanych na zlecenia Minister- letnim oraz umożliwienie wypełnienia się lejów stwa Środowiska oraz aktualnie opracowywa- depresyjnych, istniejących między innymi pod nych na zlecenie Regionalnego Zarządu Go- ujęciem zaopatrującym miasto Międzyzdroje. spodarki Wodnej w Szczecinie. Jest to wyścig z czasem, ze względu na groź- bę zasolenia ujęcia przy maksymalnym pobo- Wieloletni monitoring, prowadzony w kilku- rze w szczycie sezonu letniego oraz ze dziesięciu punktach pomiaru, udowodnił, że względu na fakt, iż lej depresyjny ujęć zlokali- poza nadmiernym, nierytmicznym poborem zowanych na terenie WPN pogarsza stan wody pitnej i jej zanieczyszczeniem, źródłem ekosystemów leśnych. degradacji zasobów wód podziemnych i po- wierzchniowych jest odwadnianie polderowe środkowej części wyspy Wolin przez głęboki

171 Poniżej przedstawiono mapę lokalizacji ujęć 1993-1995 w Wolinie – 3 500 m3/d obszaru wyspy Wolin oraz istniejących i pro- 1993-1995 w Międzyzdrojach – 6 000 m3/d jektowanych systemów wodociągowania (Ry- 1998-2000 w Międzywodziu – 10 000 m3/d sunek VIII.2). 1999-2001 w Wapnicy – 600 m3/d

Rysunek VIII.2. Budowa systemu wodociągowania uwzględniającego warunki ochrony zasobów wody pitnej oraz potrzeb mieszkańców i turystów Inwestycje gospodarki ściekowej Wszystkie nowe oczyszczalnie ścieków zapro- jektowane zostały w układzie dwu ciągów Projekt wstępny dla całej infrastruktury gospo- technologicznych, pracujących w sezonie let- darki ściekowej (oczyszczalni ścieków wraz nim równolegle, a poza sezonem letnim sze- z systemami kanalizacji) wykonały firmy duń- regowo, z możliwością wyłączenia po sezonie skie I.Kruger A.S. i Lemming & Eriksson A.S., letnim jednego z ciągów, aby m.in. dokonać co było możliwe dzięki wsparciu, jakie ZGWW przeglądu i konserwacji. uzyskał z Duńskiej Agencji Ochrony Środowi- ska w latach 1990-1993. Firmy duńskie opra- Technologia biologicznego usuwania azotu cowały nowatorski program obejmujący zarów- i fosforu oparta jest na bazie osadu czynnego. no projekty wstępne oczyszczalni, jak i kanali- Do każdej oczyszczalni doprowadzone zostały zacji magistralnej, odprowadzającej ścieki ze główne systemy grawitacyjno-tłoczne kanali- wszystkich miejscowości wyspy na obiekty zacji sanitarnej, co gwarantuje ilość ścieków poszczególnych oczyszczalni. Program nosi pozwalającą na poprawne funkcjonowanie nazwę Oczyszczalnie ścieków i systemy kana- obiektów oczyszczalni. lizacji na wyspie Wolin w Polsce. Oczyszczalnie są nowoczesne, wyposażone Oczyszczalnie ścieków w urządzenia o wysokim standardzie. Nad Zrealizowane zostały cztery wysokosprawne, bezpieczeństwem, stabilnością pracy i ener- biologiczne oczyszczalnie ścieków: gooszczędnością czuwają systemy kompute- rowego sterowania i monitorowania pracy

172 oczyszczalni oraz uzyskiwanych wyników oczyszczania. Wszystkie oczyszczalnie zostały wyposażone w prasy do odwadniania osadu. Po wybudowaniu przez ZGWW kompostowni odpadów organicznych odwodniony osad ze wszystkich czterech oczyszczalni będzie w niej przetwarzany w produkt przyjazny śro- dowisku, wykorzystywany również do celów rolniczych. Oczyszczalnie ścieków i systemy kanalizacji przedstawiono na Rysunku VIII.3. Reaktor biologiczny automatycznej oczyszczalni ścieków w Wapnicy

Rysunek VIII.3. Inwestycje ochrony wód – oczyszczalnie ścieków i systemy kanalizacji

Systemy kanalizacji Wszystkie pompownie zostały wyposażone w pompy zatapialne sterowane automatycznie Z całego programu duńskiego, obejmującego oraz jednolity system automatyki, sterowania ponad 150 km kolektorów magistralnych oraz i transmisji danych. Transmisja danych o sta- 86 pompowni, dotychczas wybudowanych zo- nach pracy i stanach awaryjnych poszczegól- stało ponad 90 km kolektorów oraz 45 pom- nych pompowni odbywa się kablem telefo- powni. Pozostały do realizacji kolektory wraz nicznym do komputerowej stacji nadzoru, zlo- z pompowniami dla miejscowości położonych kalizowanej w dyspozytorniach poszczegól- w centralnej części wyspy. Zostały opracowa- nych oczyszczalni. ne kompletne projekty budowlane dla tych inwestycji.

173 Gospodarka odpadami stałymi Efekty ekonomiczne, ekologiczne i społeczne przedsięwzięć zrealizowanych Studium wykonalności dla gospodarki odpa- przez ZGWW dami stałymi opracowała w latach 1995-1997 polska firma Ekolog Systems z Poznania. ZGWW mógł zlecić wykonanie takiego studium Finansowanie i ekonomia inwestycji dzięki uzyskaniu pomocy finansowej z USA Ogółem w latach 1990-2001 ZGWW zbudował w ramach projektu Samorządy – Efektywność majątek trwały służący ochronie środowiska i Współpraca, zarządzanego przez polską Fun- wyspy Wolin na kwotę ponad 16,0 mln EUR. dację Fundusz Współpracy. Dzięki przygotowaniu Programu i wyłonionych Efekt ekologiczny w zakresie ochrony ekosys- na jego podstawie projektów, zgodnie z wy- temów wodnych wyspy Wolin jest osiągany nie maganiami obowiązującymi w państwach tylko poprzez zabiegi techniczne, ale również członkowskich Unii Europejskiej, uzyskaliśmy poprzez zabiegi organizacyjne i edukacyjne, co znaczną pomoc finansową zarówno z Unii Eu- ma szczególnie znaczenie przy wdrażaniu no- ropejskiej, jak również z innych funduszy i fun- wych zasad gospodarki odpadami stałymi dacji krajowych i zagranicznych. w tym selektywnej zbiórki odpadów. Na realizowane przedsięwzięcia uzyskaliśmy Projektowanie inwestycji i promocja nowego ze wszystkich źródeł zewnętrznych pomoc systemu zagospodarowania odpadów po- finansową w kwocie około 11,3 mln EUR, przedzone zostały opracowaniem projektu z czego 8,8 mln EUR stanowią dotacje, naj- wstępnego Kompleksowy program zagospo- większe z funduszu Unii Europejskiej Phare darowania odpadów stałych na wyspie Wolin oraz Fundacji EkoFundusz (środki z ekokon- – technologia, zarządzanie, finansowanie. wersji polskiego zadłużenia w krajach Europy Działania inwestycyjne ZGWW prowadzą do Zachodniej i USA), a 2,5 mln EUR stanowią rekultywacji istniejących wysypisk odpadów preferencyjne kredyty udzielone ZGWW przez komunalnych, budowy wspólnego składowi- Narodowy oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony ska wraz z zakładem utylizacji oraz kompo- Środowiska i Gospodarki Wodnej. stowni odpadów organicznych. Udział środków kierowanych do ZGWW bez- Od chwili rozpoczęcia rekultywacji odpady pośrednio z budżetów Gmin wyniósł ok. 4,7 z terenu zrzeszonych gmin będą składane oraz mln EUR. Dodatkowo budżety gmin obciążo- w części utylizowane w nowym, międzygmin- ne zostały spłatą zaciągniętych kredytów nym składowisku i zakładzie utylizacji. przez okres ok. 10 lat. Umorzenie części kre- dytów preferencyjnych może mieć miejsce po spełnieniu określonych wymagań. Ochrona powietrza Jednostkowy koszt brutto budowy czterech Podstawowym projektem ZGWW w zakresie oczyszczalni ścieków na wyspie Wolin wynosi ochrony powietrza w strefie przygranicznej był 1 200 zł/ m3/d, podczas gdy średnio w Polsce projekt gazyfikacji. ZGWW zgazyfikował kom- utrzymuje się on w granicach ok. 1 900 zł/ pleksowo miasto Międzyzdroje, największą m3/d. Można więc stwierdzić, że ZGWW bar- miejscowość na terenie działania ZGWW, dzo oszczędnie gospodarzył każdym euro poprzez budowę ok. 36 km sieci gazowej i każdą złotówką. średniego ciśnienia wraz z 964 punktami re- dukcyjnymi. Pozwoliło to na odczuwalną po- prawę jakości świadczonych usług uzdrowi- Efekty ekologiczne skowych, poprawę estetyki miasta, standardu Efekty oczyszczania ścieków życia mieszkańców i wypoczynku turystów. Na całym obszarze wyspy Wolin zostały osią- W Programie ZGWW znalazły się również gnięte wymagania zawarte w Dyrektywie inne inicjatywy wpływające na jakość powie- 91/271/EEC w sprawie oczyszczania ścieków trza, wśród nich największym zainteresowa- komunalnych. niem społeczności lokalnej cieszą się ścieżki rowerowe. Większe osiągnięcia w wytyczaniu Biologiczne oczyszczalnie ścieków obsługują i zagospodarowaniu ścieżek ma Woliński Park wszystkie miejscowości wyspy Wolin, w tym Narodowy i Nadleśnictwo Międzyzdroje (na 34 wsie (przesył ścieków lub dowóz) i uzysku- własnym terenie). ją parametry ścieków na wyjściu poniżej war-

174 tości, które stanowią górne granice wymagań wych i podziemnych, również poprawa wody ustalonych w pozwoleniach wodnoprawnych w ujęciach przydomowych. Woda pitna roz- dla poszczególnych obiektów oczyszczalni. prowadzana z wybudowanych stacji wodocią- gowych odpowiada jakością wymaganiom Wpływ pracy oczyszczalni na stan odbiorników Dyrektywy 80/778 EEC. Odbiornikiem dla oczyszczalni ścieków w Wo- Dotychczasowe inwestycje przyczyniły się do linie jest rzeka Dziwna, dla Międzywodzia – zmniejszenia deficytu dobrej jakościowo wody Zalew Kamieński w bezpośrednim sąsiedztwie pitnej w miejscowościach o charakterze tury- Morza Bałtyckiego. stycznym (Wisełka, Wapnica), poprzez budo- wę ujęć wodnych i sieci wodociągowych. W badaniu wpływu inwestycji na wody po- wierzchniowe ZGWW oparł się na wieloletnim Efekty społeczne monitoringu prowadzonym przez Przedsię- biorstwo Geologiczne „Proxima” S.A. Wrocław Wybudowana infrastruktura ochrony środowi- oraz na pracach prowadzonych przez WPN ska służy poprawie standardu życia rodzin i ośrodki naukowe dla potrzeb własnych. oraz umożliwia świadczenie turystom usług o standardzie wyższym niż dotychczas. Po- Odbiornikiem ścieków z oczyszczalni w Mię- prawa stanu środowiska jest w opinii społecz- dzyzdrojach jest Jezioro Wicko Małe – część nej najlepszym gwarantem dalszego rozwoju Zalewu Szczecińskiego. Przed uruchomie- turystyki. niem oczyszczalni było ono akwenem klasyfi- kowanym poza klasami czystości, w którym Najczęściej dostrzegane efekty społeczne: stwierdzano w osadach dennych zagęszcze- • zachowanie możliwości kąpieli w Morzu nie metali ciężkich i mikrozanieczyszczeń. Bałtyckim oraz rozwój sportów wodnych na Po uruchomieniu oczyszczalni biologicznej Zalewie Szczecińskim i Kamieńskim, nastąpiła radykalna poprawa wód jeziora. Już • zmniejszenie kosztów wywozu ścieków w rok po oddaniu oczyszczalni do użytkowa- beczkowozami, nia badanie osadów dennych, biologii akwe- • wzrost korzyści gospodarczych wynikających nu, stanu fizyko-chemicznego wody oraz sta- z możliwości świadczenia usług turystycz- nu sanitarnego potwierdziły szybką rewitaliza- nych, również w zakresie agroturystyki, cję, umożliwiającą włączenie tego akwenu • redukcja bezrobocia, w obszar WPN. • poprawa zdrowia mieszkańców.

Efekty budowy systemów kanalizacji Projekty ZGWW przygotowane do realizacji Wybudowane szczelne systemy kanalizacji Gospodarka wodna wyspy Wolin wymaga wyeliminowały rozproszone punkty migracji szczególnej uwagi i dużych nakładów finan- zanieczyszczeń odprowadzanych do gruntu sowych. oraz wlewanych do kanałów melioracyjnych, ZGWW zamierza w latach 2002-2006 zakoń- następnie migrujących poprzez system kana- czyć realizację Programu w zakresie zapla- łów melioracyjnych w kierunku przepompowni nowanych inwestycji, w tym 18 projektów po- melioracyjnej i dalej do rzeki Dziwny. System siadających pozwolenia na budowę, obejmu- głębokiego drenażu wyspy przestał być swo- jących między innymi: istym systemem kanalizacji ogólnospławnej. – dokończenie budowy kanalizacji magistral- Przy braku warstw izolujących zanieczysz- nej w środkowej części Wyspy, czenia powierzchniowe od podłoża, na wyspie – wybudowanie brakującej infrastruktury z za- Wolin każde takie zanieczyszczenie jest po- kresu gospodarki wodnej, w tym zbiorników tencjalnym zagrożeniem dla warstw wodono- retencyjnych, stacji uzdatniania wody pitnej śnych, co przemawia za koniecznością pełnej i sieci przesyłowych, kanalizacji wszystkich miejscowości Wyspy. – zrekultywowanie istniejących wysypisk od- padów stałych, wybudowanie nowocze- snego składowiska odpadów wraz z zakła- Poprawa jakości wody pitnej dem utylizacji oraz wybudowanie kompo- Dzięki budowie kanalizacji nastąpiła poprawa stowni odpadów organicznych. stanu fizyko-chemicznego wód powierzchnio-

175 Wszystkie przygotowane do realizacji projekty – Projekt prac geologicznych dla ustalenia służą poprawie warunków ochrony wód GZ- zasobów eksploatacyjnych oraz warunków PW Nr 102 – Wyspa Wolin. ochrony GZWP Nr 102 – wyspa Wolin, – Dokumentacja hydrogeologiczna okre- Mając na uwadze olbrzymie nakłady finanso- ślająca warunki ochrony obszaru zasila- we niezbędne do realizacji powyższych za- nia GZWP Nr 102 – wyspa Wolin, dań, ZGWW złożył w 2000 r. aplikację do pro- – Plan Ochrony Wolińskiego Parku Naro- gramu preakcesyjnego Unii Europejskiej dowego, ISPA. • Dokumentacja realizowana na zlecenie Re- Aplikacja ZGWW była jedną z przyjętych gionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej przez Ministra Środowiska do dalszego rozpa- w Szczecinie: Bilans wodnogospodarczy trzenia w Brukseli, jednak do chwili obecnej i warunki korzystania z wód dla obszaru nie uzyskaliśmy ostatecznej decyzji w tej Międzyodrze, Zalew Szczeciński, wyspy sprawie. Wolin i Uznam. Wszystkie programy, dokumenty i dokumen- Strategiczne programy i projekty instytucji tacje wniosły swój wkład w dzieło ekorozwoju zaangażowanych w ochronę przyrody wyspy Wolin i były pomocne w opracowaniu i środowiska wyspy Wolin i realizacji Programu ZGWW. Program realizowany na wyspie Wolin został opracowany i jest wdrażany z uwzględnieniem Wnioski następujących programów i dokumentów: Program ZGWW ma szansę dalszej pomyśl- • Partnerstwo Dla Członkostwa, nej realizacji w powiązaniu z programami re- • Narodowy Program Przygotowania do alizowanymi w regionie ujścia Odry, w base- Członkostwa (NPPC), nie Morza Bałtyckiego. • Bałtycki System Morskich i Brzegowych Ob- szarów Chronionych (BSPA), • Wyspa Wolin jako odrębna jednostka fizjo- • Program HELCOM PITF Plan Zintegrowa- graficzna, przyrodnicza, hydrogeologiczna nego Zarządzania Obszarami Przybrzeż- i gospodarcza okazała się właściwym tery- nymi Zalewu Szczecińskiego (Hot-Spot Nr torium dla zastosowania modelu zintegro- 113), wanego działania na rzecz jej zrównowa- • Międzynarodowa akcja: Ujście Odry – Kraj- żonego zagospodarowania i rozwoju. obraz Roku 1993/1994 – realizacja postula- • Związek Gmin Wyspy Wolin jako samorząd tów przyjętych przez stronę polską i nie- terytorialny o charakterze celowym w trak- miecką, cie 11-letniej działalności realizował w imie- • Programy umów o partnerskiej współpracy niu zrzeszonych gmin Program komplek- przygranicznej WPN: Naturpark Insel Use- sowych przedsięwzięć proekologicznych na dom i Nationalpark Jasmund (zakres: o- wyspie Wolin. chrona przyrody, badania naukowe, eduka- cja, turystyka, wydawnictwa), • Partnerska współpraca z Wolińskim Par- • Program i obecność na wyspie Wolin (Pół- kiem Narodowym stała się podstawą do wysep Rów) Europejskiej Unii Ochrony Wy- szerszej integracji z zainteresowanymi in- brzeża, stytucjami i organizacjami w kraju oraz na • Program i obecność (rezerwat ornitologicz- forum międzynarodowym, na rzecz zrów- ny Karsiborska Kępa) Ogólnopolskiego To- noważonego rozwoju wyspy Wolin. warzystwa Ochrony Ptaków, • W wyniku inwestycji przeprowadzonych • Programy Współpracy Przygranicznej Unii przez ZGWW stan środowiska naturalnego Europejskiej finansowane z funduszu Pha- wyspy Wolin uległ poprawie, co potwier- re, realizowane przez ZGWW: dzają wyniki wieloletniego monitoringu, – Polska – Niemcy 1996, prowadzonego w kilkudziesięciu punktach – Polska Region Morza Bałtyckiego 1996, pomiaru na obszarze wyspy Wolin. 1998, • Dokumentacje zrealizowane na zlecenie Mi- • Cele społeczne są osiągane na wyspie Wo- nisterstwa Środowiska: lin w ścisłym związku z celami ochrony śro- dowiska i przyrody.

176 • Przedstawione dokonania samorządów Wo- ratów ochrony ekosystemów wodnych, zaso- lin są dowodem na to, że programy i działa- bów wód i przyrody nieożywionej w ramach nia lokalnych społeczeństw są najbardziej Planu Ochrony Wolińskiego Parku Narodo- efektywne i skuteczne w zakresie ochrony wego. Diagnoza stanu środowiska wyspy Wo- środowiska. ZGGW, działając na wyspie lin oraz konieczność podjęcia działań napraw- Wolin otoczonej wodami transgranicznymi, czych była podstawą powołania do życia jawi się w warunkach polskich jako pionier Związku Gmin Wyspy Wolin wraz z wykładnią ze swoim kompleksowym, w większości już zamierzeń przedstawionych w Programie zrealizowanym programem przedsięwzięć kompleksowych przedsięwzięć proekologicz- proekologicznych i ekorozwoju. nych (U. Jakuczun, F. Nowacki, 1991). Program uzyskał społeczną akceptację dzięki Poniżej przedstawiono analizę problemu po- jego konsekwentnej realizacji przez ZGWW. garszania stanu ilościowego i jakościowego Społeczność lokalna otrzymywała na bieżąco wód podziemnych wyspy Wolin oraz elementy informacje o realizacji kolejnych projektów, ochrony wód powierzchniowych. Badania hy- uczestniczyła w warsztatach ekologicznych. drochemiczne wód podziemnych, źródeł W konsekwencji przejawia własne inicjatywy i osadów dennych przedstawione zostaną wspierające Program, co obok powstałej in- w 2002 roku, po zrealizowaniu kolejnej, cyk- frastruktury stanowi olbrzymi kapitał urucho- licznej serii badań. Przedstawione wyniki do- miony na rzecz poprawy stanu środowiska skonale obrazujące związki wód powierzchnio- i jakości życia w regionie. wych i podziemnych dowodzą, że naruszenie jednego ogniwa krążenia wód uruchamia nie- VIII.1.2. Monitoring i ocena geoekosyste- korzystne oddziaływania w środowisku natu- mów wodnych wyspy Wolin ralnym; wskazują na słuszność podjętych Franciszek Nowacki działań ratunkowych; nakazują wprowadzenie Przedsiębiorstwo Geologiczne Proxima S.A. bezwzględnej ochrony i odnowy zasobów Wrocław Głównego Zbiornika Wód Podziemnych Wstęp (GZWP) nr 102 – Wyspa Wolin. W roku 2001 minęło 10 lat od daty rozpoczę- Uzyskane informacje stanowią podstawę do cia systemowych badań geoekosystemów opracowania programów działań ratunkowych. wodnych wyspy Wolin (wody jezior, cieków, Problem jest pilny, gdyż zasobny zbiornik wód źródła, wody podziemne, osady denne) oraz podziemnych dobrej jakości na wyspie Wolin wód przyległych (jezioro Wicko Małe, Wicko przestaje istnieć. Proces degradacji ilościowej Wielkie, Zalew Szczeciński). Wdrożenie moni- i jakościowej rozwija się w takim tempie, iż toringu poprzedzone było wykonaniem dwu- niedługo może okazać się, że do lamusa na- letniego (1989-90) cyklu prac obserwacyjno- leży schować plany zaopatrzenia w wodę pomiarowych w ramach Kompleksowego bi- Świnoujścia, a również mogą zaistnieć pro- lansu wodnego wyspy Wolin. Podjęta została blemy z dostarczeniem mieszkańcom wyspy próba kontynuacji prac pomiarowych, stacjo- Wolin wody konsumpcyjnej dobrej jakości. narnych obserwacji oraz badań hydroche- micznych prowadzonych w cyklu wieloletnim. Synteza zagadnienia Powyższe uzasadniał fakt stwierdzenia zanie- Na obszarze wyspy Wolin wdrożony został czyszczeń i przeobrażeń antropogenicznych monitoring wód powierzchniowych i podziem- środowiska wyspy Wolin i wód oblewających nych oraz monitoring środowiska przyrodni- oraz brak na obszarze wyspy sieci punktów czego Wolińskiego Parku Narodowego. Sys- monitoringu regionalnego i krajowego. Podjęte tem monitoringu realizowany jest w trzech zadanie, aczkolwiek pracochłonne i kosztow- podstawowych działach: ne, kontynuowane było dzięki poparciu Związ- ku Gmin Wyspy Wolin oraz Wolińskiego Parku • monitoringu efektu ekologicznego realizowa- Narodowego i Nadleśnictwa Międzyzdroje. nych przedsięwzięć z zakresu ochrony wód, Już w początkowej fazie realizacji założonego • monitoringu geoekosystemów wodnych na programu monitoringu okazało się, że wyniki obszarze Wolińskiego Parku Narodowego mogą stanowić doskonałą bazę do analiz, i Nadleśnictwa Międzyzdroje, studiów, ocen i kontroli efektu ekologicznego • monitoringu obszaru zasilania Głównego przedsięwzięć realizowanych przez Związek Zbiornika Wód Podziemnych (GZWP) nr Gmin Wyspy Wolin oraz do opracowania ope- 101 – Wyspa Wolin.

177 cinie). Podstawową wykładnią monitoringu operacyjnego GZWP nr 102 jest rozpoznanie zagrożeń antropogenicznych i geogenicznych. Badania dowodzą, że wpływy antropogenicz- ne są źródłem uruchomienia i spotęgowania niekorzystnych procesów geogenicznych (np. wzrost stężeń chlorków, żelaza, manganu). Program monitoringu geoekosystemów wod- nych obszaru wyspy Wolin realizowany jest przez niżej wymienione instytucje: –WIOŚ w Szczecinie, –Przedsiębiorstwo Geologiczne Proxima S.A. Monitoring wód podziemnych wyspy Wolin (z udziałem Wrocław, Przewodniczącej ZGWW) – Instytut Badań Czwartorzędu i Geologii Monitoring efektu ekologicznego koordynowa- Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Pozna- ny jest przez Związek Gmin Wyspy Wolin niu. i dotyczy zrealizowanych 4 oczyszczalni ście- ków i systemów kanalizacji, stanu ekologicz- Od listopada 2000 r. monitoring stanu wód nego odbiorników oczyszczonych ścieków, w WPN obsługiwany jest przez pracowników monitoringu osłonowego projektowanego cen- parku. tralnego ujęcia wody wyspy (Kodrąbek). Moni- toring obszaru Wolińskiego Parku Narodowe- go funkcjonuje od 10 lat obejmując badania dynamiki oraz jakości wód osadów dennych. Podstawową zasadą jest badanie geoekosys- temów wodnych WPN w długim interwale czasowym w celu śledzenia zmian natural- nych oraz długofalowych oddziaływań antro- pogenicznych z obrzeża parku. Monitoring środowiska wodnego WPN składa się z dwóch systemów: • punktów badawczych wód podziemnych, źródeł, wód powierzchniowych, jezior, Za- lewu Szczecińskiego, Morza Bałtyckiego, Monitoring wód podziemnych na terenie WPN obejmując cały obszar parku, rozbudowywanej stacji Zintegrowanego Mo- • Analiza procesu degradacji stanu ilościo- nitoringu Środowiska w Grodnie. wego wód podziemnych GZWP nr 102 Struktura i cele monitoringu geoekosystemów Bogata sieć obserwacyjno-pomiarowa (stud- wodnych WPN nakreślone zostały w zapisach nie, piezometry) oraz wdrożony system moni- planu ochrony Parku z zaleceniem wykony- toringu umożliwił dokonanie analizy obniżania wania corocznych raportów oraz syntez mię- poziomu wód podziemnych wysoczyznowej dzyokresowych (co 5 lat). części wyspy Wolin (GZWP nr 102) i towarzy- Monitoring obszaru zasilania GZWP nr 102, szących temu procesowi zmian chemizmu w tym monitoringi osłonowe ujęć wód pod- wód podziemnych. Zebrany materiał obser- ziemnych, nie zafunkcjonowały zgodnie z wy- wacyjny z okresu 1961-2001 wskazuje na mogami formalno-prawnymi. Jest on realizo- istnienie stałego procesu obniżania poziomu wany pośrednio poprzez zadania dwu powy- wód podziemnych w obrębie wysoczyznowej żej omówionych monitoringów oraz badań części wyspy Wolin. Tym samym degradowa- prowadzonych w ramach tematu Bilans wod- ne są zasoby wody podziemnej dobrej jakości nogospodaczy oraz warunki korzystania w miejscu ich powstawania, czyli w strefie z wód obszaru Międzyodrze, Zalew Szczeciń- zasilania wodami opadowymi. Rysunek VIII.4. ski, wyspy Wolin i Uznam (na zlecenie Regio- przedstawia etapy obniżania poziomu wód nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Szcze- podziemnych zarejestrowane w latach 1967,

178 WOLINSKI PARK NARODOWY P-2 - likalizacja i nr otworu hydrogeologicznego - polozenie poziom wod podziemnych w roku

- strefa aeracji (infiltracji opadow)

- strefa zczerpania wod podziemnych P-2 Pm-4 - strefa zawodniona (poziom wodonosny) UJECIE WODY WODY UJECIE MIEDZYZDROJE Pm-3 - wal glin zwalowych

MIEDZYZDROJE NADLESNICTWO MIEDZYZDROJE H-9

1950

St-6 1967 (w budowie) (w

P-3 1985 UJECIEKODRABEK WODY

SZMANC 2000 S-1

P-4

H-4 P-16

Rysunek VIII.4.Drenaż wód podziemnych wysoczyznowej części wyspy Wolin (GZWP Nr 102)

1984 oraz 2000 na linii Międzyzdroje-Szmanc. przez osuszenie podmokłych obszarów tor- Zebrany materiał historyczny pozwolił na fowiskowych, oszacowanie hipotetycznego poziomu wód • w systemie hydrogeologicznym wyspy po- podziemnych dla roku 1950. W ciągu ostat- przez degradację zasobów ilościowych wód nich 50 lat poziom wód podziemnych w strefie podziemnych doskonałej jakości (wykorzy- wysoczyznowej wyspy obniżył się o 20 m, stywanych dotychczas bez uzdatniania), natomiast w obrębie leja depresji ujęcia Mię- • w systemie jakości wód podziemnych, po- dzyzdroje o ponad 20 m. Z kolei analiza prze- przez wzrost zanieczyszczeń, spowodowa- strzenna procesu wskazuje, że uruchomione nych wymywaniem związków ze zwiększo- zostały dopływy boczne od południa (rejon nej strefy aeracji (zjawisko można już ob- Trzciągowa) oraz północnego-wschodu. Skut- serwować naocznie w źródłach na terenie kiem powyższego jest obniżenie poziomu wód WPN). podziemnych pod całym obszarem WPN od Zalewu Szczecińskiego po Grodno i jeziora Omówione procesy stanowią również zagro- Pojezierza Wolińskiego. żenie na przyszłość – poziom wód słodkich dużej miąższości był stabilizatorem niżej poło- Proces ten jest przyczyną zaistnienia nieko- żonych słonych wód jurajskich; drastyczne rzystnych zjawisk: obniżenie poziomu wód może uruchomić do- • w środowisku przyrody nieożywionej, przez pływy tych wód od dołu, a także boczne do- zerwanie więzi hydraulicznej z systemem pływy wód morskich. zagłębień bezodpływowych i spadek po- Proces powyższy już rodzi skutki gospodarcze ziomu wód podziemnych poza zasięg sys- i ekonomiczne – niezbędna staje się budowa temu korzeniowego (w obniżeniach morfo- stacji uzdatniania wody ujęcia Międzyzdroje, logicznych), jak też projektowanie stacji uzdatniania • w systemie hydrologicznym wyspy poprzez w Warnowie, dla wód czerpanych z ujęcia obniżenie poziomu jezior, zmniejszenie Kodrąbek. Ważne są również straty środo- przepływów cieków, a przede wszystkim po- wiskowo-gospodarcze dotychczas niedocenio-

179 ne. Wstępne obliczenia wykazują, że bezuży- obrzeżu, w miejscu tworzenia się zasobów tecznie zczerpano z obszaru GZWP nr 102 – wód podziemnych. Ujęcia wyspy Wolin zuży- Wyspa Wolin – kilkaset milionów metrów sze- wają rocznie ok. 2,0 mln m3 wody. ściennych wody dobrej jakości, z czego tylko Oddziaływania dwóch omówionych czynników ok. 10% zużyły ujęcia, natomiast pozostałą nałożyły się, czego dowodzi obniżenie i prze- część bezużytecznie wypompowano do Dziw- suwanie działu wód podziemnych w kierunku ny. Wprowadzenie do tych rozważań ceny centralnym wyspy. jednostkowej metra sześciennego wody daje ogromną wartość strat ekonomicznych spo- wodowanych nieprzemyślanym sposobem Działania naprawcze Trwający od dziesięcioleci proces degradacji jakościowej i ilościowej wód podziemnych wyspy Wolin spowodowany został brakiem infrastruktury ochrony wód powierzchniowych i powierzchni ziemi oraz ingerencją człowieka w ukształtowany przez przyrodę system krą- żenia wód wyspy.

zarządzania środowiskiem wyspy Wolin. Zmiany chemiczne wody źródła na terenie WPN Główną przyczyną degradacji ilościowej i ja- kościowej wód wyspy Wolin był rozwój systemu odwadniania polderowego, podporządkowany przepompowni wody w Darzowicach. Rozwój Nowoczesne ujęcie wód podziemnych w Wisełce i pogłębianie sieci rowów i kanałów przyczynił się do udostępniania podmokłych obszarów Diagnoza stanu środowiska była podstawą torfowiskowych na pastwiska. Przełomowym powołania do życia w 1991 roku Związku okresem tej działalności był rok 1984, gdy in- Gmin Wyspy Wolin. Efektem działań proeko- frastruktura techniczna odwadniania sięgnęła logicznych ZGWW było stworzenie nowocze- do centralnej części wyspy Wolin. snej infrastruktury ochrony wód powierzch- niowych i podziemnych w postaci 4 oczysz- Na terenie bagienno-torfowiskowym Szmancu czalni ścieków i systemów kanalizacji obejmu- wprowadzono głęboki drenaż ze zbieraczami jących cały obszar wyspy. W 2001 roku odda- ułożonymi poniżej poziomu torfów oraz stud- no do użytku ostatnią z oczyszczalni w pełni niami zbiorczym 2-3-metrowej głębokości. Na- zautomatyzowaną, zlokalizowaną w Wapnicy, ruszono wówczas równowagę hydrodyna- nad jeziorem Wicko Wielkie. Stąd dopływ za- miczną wysoczyznowej części wyspy. Wcze- nieczyszczeń z powierzchni ziemi przestał być śniej torfowisko Szmanc stanowiło blokadę źródłem zanieczyszczeń wód podziemnych. odpływu wód podziemnych. Uformowane przez naturę wały glin rozdzielały odpływ wód na Do rozwiązania pozostał problem likwidacji lub dwie strugi – w kierunku Warnowa i do Dargo- ograniczania procesu drenażu wód podziem- bądza. Przekopanie tych barier przyczyniło się nych z obszaru wyspy. Zadania tego podjął do skierowania wód do Kanału Darzowickiego się Związek Gmin Wyspy Wolin wykonując i dalej do przepompowni w Darzowicach, koncepcje programowo-przestrzenne, studia a stąd do Dziwnej. Ilość wody wypompowanej przedprojektowe i projekty techniczne dwu w Darzowicach dochodzi do 20 mln m3 rocznie. zadań: – budowy centralnego ujęcia wody zaopatru- Drugim źródłem degradacji wód są ujęcia wo- jącego w wodę miejscowości wyspy Wolin, dy, a właściwie zła ich lokalizacja. Większość ujęć wyspy Wolin zlokalizowana jest na jej

180 – wykonania przedsięwzięć technicznych W roku 2001 kontynuowano rozpoczęte w ro- w ramach programu odnowy retencji wód ku 2000 pomiary wód podziemnych i powierz- na wyspie Wolin. chniowych, a także rozpoczęto monitoring wód morskich w zakresie wahań poziomu mo- Zadanie zgłoszone do finansowania z fundu- rza. Dane będą zbierane w systemie ciągłym szu przedakcesyjnego ISPA znalazło uznanie i warunki atmosferyczne nie zakłócą pracy Ministerstwa Środowiska oraz odpowiednich aparatury pomiarowej, co przy tej bliskości agend w Brukseli. morza jest bardzo istotne. Opisany przykład oddziaływań antropogenicz- nych w środowisko naturalne wyspy Wolin udo- wadnia, że diagnozy powyższej można było dokonać prowadząc szczegółowe obserwacje monitoringowe w okresie ostatnich 10 lat. W świetle powyższego podkreślić należy rangę zapisów planu ochrony WPN, dotyczących monitoringu geoekosystemów wodnych, a tak- że działalności Związku Gmin w tym zakresie. Przedstawiona problematyka stanowi jeden z głównych elementów realizowanego przez RZGW w Szczecinie zadania Bilans wodno- gospodarczy i warunki korzystania z wód ob- szaru Międzyodrze, Zalew Szczeciński, wyspy Wolin i Uznam. Skrzynka urządzenia pomiarowego – mareometru, pomiar w systemie GPS (lokalizowanie urządzenia)

Wschód słońca nad Zalewem Szczecińskim – widok od WPN

VIII.1.3. Monitoring stanu wód Wolińskiego Parku Narodowego w roku 2001 Barbara Wardziukiewicz Woliński Park Narodowy

ARK Monitoring środowiska przy- P N A rodniczego w zakresie przy- I R K O rody nieożywionej w Wo-

S

D

Ń

O lińskim Parku Narodowym I W

L obejmuje dwa główne za- O

Y W gadnienia: badanie warun- Limnimetr i sondy pomiarowe ków meteorologicznych Monitoring wód powierzchniowych, podziem- oraz monitoring wód Parku. nych i źródeł odbywa się w tych samych punk- Warunki meteorologiczne są mierzone w sys- tach i z tą samą częstotliwością, co w roku temie ciągłym – od blisko 20 lat, na posterunku 2000. Dzięki zgromadzonym danym można meteorologicznym w Warnowie.

181 ¯ó³wino

tF2¯ó³wiñskie

tF2gz—j™ze ‡yvsуus2€e‚u xe‚yhy‡‰ vƒEP 5

homys³ów tF2gz—j™ze vƒEI 5 5 tF2homys³owskie tF2‡—rnowskie vƒEH 5 tF2homys³owskie tF2‚—˜i¹¿ 5

‡—rnowo

Rysunek VIII.5. System punktów pomiarowych w rejonie jezior warnowskich – Woliński Park Narodowy było wykonać pierwsze zestawienia obrazują- ce zachodzące zmiany.

Analiza wahań poziomu wód podziemnych w latach 2000-2001 Analiza wahań lustra wód powierzchnio- wych w latach 2000-2001 nica ż nica Obwód ń ż ha ń Ochronny [cm] [cm] Obwód Punkt roczna ha

Ochronny [cm] [cm] pomiarowy Punkt roczna rednia ró rednia Amplituda wa- Amplituda Ś pomiarowy rednia ró rednia Amplituda wa- Amplituda Wicko A-6 7 - 5 Ś Wicko P-2 12 - 7 Warnowo LS 1 13 + 0,2 Warnowo P-7 26 - 5 Warnowo LS 2 11 - 0,3 Warnowo P–7A 22 - 3 Warnowo J. Czajcze 18 - 0,5 Międzyzdroje Pm-5 50 + 40 Warnowo LS 0 9 + 0,1 Międzyzdroje S-11 59 + 33 Warnowo J. Domysłowskie 18 + 1,4 Międzyzdroje P-15 25 + 35 Wapnica J. Turkusowe 22 + 2,7 Wapnica P-1 11 + 7 Wisełka J. Gardno 12,5 - 4,0 Wapnica A-7 15 - 3 Wisełka A-10 6 - 1 Na podstawie wyników można wnioskować, że poziom wód podziemnych pod Wolińskim Parkiem Narodowym wykazuje tendencje spadkowe, szczególnie w O.O. Wicko, Warno- wo i Wisełka, natomiast poziom wód powierz- chniowych na terenie Parku jest stabilny i nie wzbudza niepokoju.

182 Analiza zmian wypływu wód w źródłach w tym lasów 4 530 ha (41,1%). Ochroną ścisłą w latach 2000-2001 objęto 6 leśnych obszarów o łącznej po- Średnia wierzchni 165 ha (1,5%). Amplituda roczna Obwód Punkt wielkości różnica Obszar lądowy Parku jest silnie zróżnicowany. Ochronny pomiarowy wypływu wydajności Charakterystycznym jego elementem jest roz- [l/h] [l/h] ciągające się na przestrzeni 15 km wysokie do Wapnica Z-1 901 + 94 95 m wybrzeże klifowe. Niszczone jest ono Wapnica Z-1a 1592 + 271 przez sztormy, wiatry i słońce, w wyniku cze- go cofa się rocznie o ok. 80 cm. Wydajność źródeł w roku 2001 w stosunku do Deniwelacja na obszarze Parku wynosi od 0 roku 2000 wzrosła. do 115 m. Dominującym elementem rzeźby są wzgórza morenowe, które zajmują ok. 75% VIII.1.4. Współpraca przygraniczna powierzchni parku. w dziedzinie ochrony przyrody Wody obok lasów to dominujące ekosystemy Dr inż. Ireneusz Lewicki parku. W północnej jego części jest to pas Woliński Park Narodowy wód Bałtyku, a od zachodu delta Świny. Delta Świny jest to kompleks wodno-błotnych wysp Podstawą do nawiązania jakiejkolwiek współ- i wysepek oddzielonych kanałami o zmien- pracy, której sygnatariusze mają ambicje nych kierunkach przepływu oraz różnych po- umocować swą działalność o mocne i rzetelne ziomach wody, okresowo zalewanych zwłasz- podstawy, jest określenie płaszczyzny, na któ- cza w czasie cofki. rej budowane i realizowane będą różne kie- runki tej współpracy. By te pomysły mogły być Na wyspie Wolin stwierdzono występowanie wdrażane w życie musi być wola współpracy. ponad 1300 gatunków roślin naczyniowych, Szczęśliwie się złożyło, że po obu stronach w tym wielu gatunków chronionych i rzadkich. granicy znaleźli się ludzie, którzy chcą wnosić Fauna wyspy jest bardzo zróżnicowana i bo- coś nowego, ludzie, którym troska o zacho- gato reprezentowana przez gatunki rzadkie. wanie największych wartości przyrodniczych Przez Wolin przebiega główny szlak przelotu będących w naszym otoczeniu leży głęboko ptaków wzdłuż wybrzeża Bałtyku. Na terenie na sercu. Z kolei ową płaszczyzną odniesienia parku stwierdzono występowanie ponad 230 dla naszej współpracy jest świat przyrody gatunków ptaków w całej swojej różnorodności. Wody Zatoki Pomorskiej to biotop wielu ga- Miejsce, w którym mieszkamy i pracujemy wy- tunków, zwłaszcza ryb oraz rzadszych ssaków różnia się tym od innych, że znajduje się na wy- morskich – foki szarej i morświna. spach. Rugia, Uznam i Wolin mają wiele po- dobieństw, ale również mnóstwo cech je różni. Burzliwe dzieje wyspy Wolin są przyczynkiem Niewątpliwym atutem tych wysp jest charaktery- do jej kulturowego zróżnicowania, jednak bar- styczny krajobraz oraz bogata flora i fauna. dzo silnie związanego z morzem (rybactwo, handel). Na obszarze Parku (i w sąsiedztwie Przyjrzymy się tylko wyspie Wolin i znajdują- jego granic) znajdują się ślady pozostałości gro- cemu się tam Parkowi Narodowemu. dzisk i miejsc związanych z czasami historycz- Położony u ujścia Odry w pobliżu granicy pol- nymi. Obiekty te są przedmiotem zarówno ba- sko-niemieckiej, obejmuje ochroną niezwykle dań naukowych jak i zainteresowania turystów. cenną północno-zachodnią część wyspy Wo- Turystyka stanowi istotną część działalności lin. Park utworzono w 1960 roku na po- parku. Park posiada dobrze rozwiniętą infra- wierzchni 4 844 ha. Powiększony został w ro- strukturę zagospodarowania turystycznego: ku 1996 poprzez przyłączenie pasa przy- Centrum Edukacyjno-Muzealne, Rezerwat Po- brzeżnych wód Bałtyku o szerokości 1 mili kazowy Żubrów, 4 punkty widokowe, 3 par- morskiej oraz rozlewiska delty Świny. W wyni- kingi oraz sieć szlaków turystycznych (łącznie ku włączenia części Zatoki Pomorskiej oraz ok. 46 km) i ścieżek dydaktycznych. Szcze- wód morskich wewnętrznych Zalewu Szcze- gólnie licznie odwiedzane miejsca to: jezioro cińskiego, Woliński Park Narodowy stał się Turkusowe o specyficznym kolorze wody, pierwszym w Polsce parkiem morskim. Obec- wzgórze Zielonka, Rezerwat Pokazowy Żu- na powierzchnia Parku wynosi 10 937 ha

183 brów oraz w pobliżu Międzyzdrojów punkty ni za stan środowiska przyrodniczego, a po- widokowe „Gosań” i „Kawcza Góra”. szczególnych elementów przyrody w szcze- gólności. Zatem żyjemy i pracujemy w regionie, które- mu natura nie poskąpiła swego dziedzictwa. Z kolei do pozytywnych, wspólnych dla na- Rugię, Uznam i Wolin, mimo odmienności szych poczynań rzeczy, uznać należy zrozu- krajobrazowo-kulturowej łączy nadzwyczaj mienie dla potrzeb podejmowania działań na bogata przyroda. Krajobraz wybrzeża klifowe- rzecz zachowania dziedzictwa przyrodniczego go Parku Narodowego Jasmund i Wolińskiego znajdującego się po obu stronach granicy. Parku Narodowego jest doskonałym przykła- Ostatnie lata przyniosły nam liczne przykłady dem różnorodności przyrodniczej i zarazem zabiegania o ochronę przyrody na naszych podobieństwa krajobrazowego. wyspach, czego dowodami są m.in. powołanie do życia Parku Natury Wyspy Uznam czy po- Flora i fauna naszych trzech wysp ma wiele większenie obszaru Wolińskiego Parku Naro- cech wspólnych. Kształtowane w podobnych dowego o ekosystemy wód morskich sąsiadu- warunkach klimatyczno-glebowych zespoły jących z lądową granicą rezerwatów. roślinne spotykamy zarówno na Wolinie, Uznamie oraz na Rugii. Szereg gatunków fauny nie zważając na granicę między naszy- Historia współpracy pomiędzy instytucjami mi państwami przemieszcza się, wyszukując zajmującymi się ochroną przyrody najbardziej dogodnych dla siebie warunków Jak rodziły się zręby dzisiejszych partnerskich do życia i wychowania potomstwa. stosunków ? Jednym z najbardziej cenionych przez rzesze Efektem przygranicznych kontaktów między turystów atrybutów jest klimat i krajobraz na- instytucjami, organizacjami pozarządowymi szych wysp. Malownicze wybrzeże morskie, oraz niezrzeszonymi miłośnikami piękna na- lasy, jeziora śródlądowe dają radość tym, któ- szego międzynarodowego zakątka były liczne rzy chcą obcować z naturą. spotkania, podczas których rodziła się kon- Oprócz walorów przyrodniczych mamy rów- cepcja szerokiej wymiany doświadczeń oraz nież inną wspólną cechę przypisaną do na- przekonanie o konieczności wzajemnego po- szego przyrodniczego regionu. Jest to zagro- kazania naszym społeczeństwom osobliwości żenie płynące ze strony czynników negatyw- przyrody każdej z wysp. Początkiem były in- nie wpływających na poszczególne elementy dywidualne, prywatne wyjazdy rekonesanso- świata przyrody. we pracowników zajmujących się przyrodą do Polski i Niemiec. Na środowisko przyrodnicze Wolińskiego Par- ku Narodowego negatywnie wpływają czynniki Rok 1993 był rokiem przełomowym za sprawą o genezie lokalnej, regionalnej, a nawet Międzynarodówki Przyjaciół Przyrody. Obszar transgranicznej. Czynniki te można podzielić ujścia Odry uznany został Krajobrazem Roku na następujące grupy: 1993/94. Nawiązały się wówczas liczne robo- • czynniki industrialne (linie komunikacyjne, cze kontakty pomiędzy ludźmi po obu stro- urbanizacja, media tj. wodociągi, kanaliza- nach granicy. Nawiązane znajomości i kontak- cja, energia elektryczna, gaz, zanieczysz- ty osobiste nie zostały zaniechane. Pojawiły czenia powietrza i wód), się inne, równie interesujące propozycje • czynniki społeczne (aktywność gospodar- wspólnych przedsięwzięć. Przykładem może cza – rybołówstwo, wędkarstwo, pozyski- być pomysł wytyczenia i zagospodarowania wanie trzciny, turystyka, kłusownictwo, pod- ścieżki rowerowej wokół Zalewu Szczeciń- palenia, zaśmiecanie, wandalizm), skiego czy inicjatywa utworzenia Forum Ko- • czynniki przyrodnicze (wtórna sukcesja, biet, które funkcjonuje po dzisiejszy dzień. przemiany klimatu, zanikanie najuboższych W roku 2000 uregulowano zasady współpracy zbiorowisk leśnych, przemiany zbiorowisk międzynarodowej pomiędzy instytucjami, któ- kserotermicznych, abrazja). re taką działalność prowadziły od dawna. I tak Niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu zawarto umowę partnerską pomiędzy Woliń- problemy naszego Parku dotyczą obszarów skim Parkiem Narodowym a Urzędem Parko- chronionych po niemieckiej stronie granicy, wym reprezentującym: Park Narodowy Jas- sprawa ta będzie ciągle spędzać sen z oczu mund, Rezerwat Biosfery Południowo- wszystkim tym, którzy czują się odpowiedzial-

184 Wschodnia Rugia oraz Planowany Park Natu- wę pokazującą nie tylko nasze zbiory muzeal- ry Rugia. ne, ale także naszą codzienną pracę w Parku Narodowym. Umowę partnerską zawarto także z najbliż- szym sąsiadem Wolińskiego Parku Narodo- wego – Parkiem Natury Wyspy Uznam. Wiąże nas szereg wspólnych przedsięwzięć, a wza- jemne kontakty stały się codziennością, wzbo- gacając skuteczność podejmowanych działań. Problematyka przyrodnicza zbliża do siebie nie tylko instytucje, ale również organizacje społeczne. Na bardzo zbliżonych zasadach zawarto umowę partnerską pomiędzy Woliń- skim Parkiem Narodowym a Towarzystwem Miłośników Wspierania Parku Narodowego Jasmund. Dyrektor WPN wita przedstawicieli Meklemburgii- Wspólną cechą wymienionych umów partner- Pomorza Przedniego przed zwiedzaniem wystawy skich o współpracy jest to, że nim zostały zło- dotyczącej życia na wyspach Uznam i Wolin żone podpisy na dokumentach, dokonano Dużą sympatią cieszą się wystawy fotogra- wcześniej wielu wspólnych przedsięwzięć ficzne, pokazujące piękno krajobrazów i przy- przybliżających wartości przyrodniczo-kraj- rody naszych obszarów chronionych. Wysta- obrazowe wysp społeczeństwom znajdującym wa fotograficzna pokazująca osobliwości przy- się po obu stronach granicy. rodnicze Parku Narodowego Jasmund do dziś jest chętnie oglądana. Równie ciepło przyjęta Aktualna współpraca była wystawa wykonana siłami Parków: Natu- ry Wyspy Uznam i Wolińskiego obrazująca Jak na co dzień wygląda nasza przygraniczna człowieka w przyrodzie, którą można było współpraca? oglądać w Damerov. Obecnie trwają prace Dużą wagę przywiązujemy do merytorycznych nad nową poszerzoną ekspozycją, która przy- kontaktów. Pozwalają one na wymianę do- gotowywana jest przez Kolegów i Koleżanki świadczeń w wielu dziedzinach. Do prioryte- z Parku Natury Wyspy Uznam. Będzie można towych obszarów naszych zainteresowań na- ją oglądać w Międzyzdrojach w Centrum Edu- leży edukacja ekologiczna oraz udostępnienie kacyjno-Muzealnym Wolińskiego Parku Na- obszarów chronionych. rodowego. Dla wielu ludzi żyjących po obu Przełożeniem powyższego na konkretne prak- stronach granicy jest to pierwszy kontakt tyczne działanie był pobyt pracowników Wo- z przyrodą i jej odmiennością, znajdującą się lińskiego Parku Narodowego na wyspie Ru- przecież tak blisko. gia. Pobyt naszych pracowników zdominowa- Chcielibyśmy zapoczątkować alternatywny dla ny był tematyką geologiczną. W efekcie po- handlowego cel wyjazdów za granicę, którego wstała wspólna bardzo ciekawa i wartościowa sens oparty byłby o wartości poznawcze i es- wystawa obrazująca podobieństwa i różnice tetyczne. trzech wysp – Rugii, Uznamu i Wolina. Kon- Szczególną uwagę kierujemy w stronę mło- sultantami naukowymi byli profesorowie Uni- dzieży. Jest wiele okazji by najmłodsze poko- wersytetów w Greiswaldzie i Poznaniu. Wy- lenie zainteresować tym, co dzieje się u są- stawa, zaprezentowana w muzeum przyrodni- siadów. W ramach tygodnia Europy, pod ha- czym Wolińskiego Parku Narodowego, cieszy- słem Dwa kraje – jedna wyspa, 100-osobowa ła się bardzo dużym zainteresowaniem. grupa młodzieży niemieckiej odwiedziła Wo- W najbliższym czasie będzie ona wystawiona liński Park Narodowy. w Centrum Lilienthala w Anklam. Bardzo interesująco zapowiada się współpra- Od kilku miesięcy gościmy w murach Centrum ca z Centrum Lilienthala w Anklam. Ustalenia Edukacyjno-Muzealnego wystawę osiągnięć ostatnich naszych spotkań określają szczegó- Muzeum Natury Muritz. Jest to profesjonalnie łowo program wymiany młodzieży. Tematyka i interesująco wykonana prezentacja przyrod- programowa dostosowana do potrzeb okre- nicza. Obecnie przygotowujemy swoją wysta-

185 ślonych grup budowana jest w oparciu o za- • Dla ugruntowania działalności ochronnej na plecze edukacyjne Parku w tym m.in. o mu- wyspach Uznam i Wolin ważnym i pożytecz- zeum przyrodnicze, zagrodę pokazową żu- nym byłoby powołanie Międzynarodowego brów, ścieżki dydaktyczne. Równie interesują- Rezerwatu Biosfery. Nie jest to zadanie pro- co rysuje się kształt przyszłej współpracy ste. Zdajemy sobie sprawę z wielu trudności z Tire Garden w Ueckerminde, Centrum Edu- płynących ze strony miejscowej ludności, kacji Wodnej w Gustrov czy z Parkiem Naro- a może nawet i lokalnych władz. Jak w wielu dowym Wattermer, który obejmuje swoimi innych trudnych sprawach największym pro- granicami część strefy przybrzeżnej Morza blemem może być brak wiedzy o istocie Północnego. Jesteśmy po kilku obiecujących funkcjonowania Rezerwatu Biosfery, a także spotkaniach roboczych. o korzyściach, jakie mogą wynikać z takiego Ciekawą i pożyteczną formą są warsztaty faktu dla miejscowej ludności. Zatem propo- dziennikarskie, organizowane przez gazetę nujemy, by do naszych wspólnych przedsię- Allgemaine Zeitung. Młodzież relacjonuje na wzięć włączyć także szeroko zakrojone łamach tej gazety swoje wrażenia z pobytu działania, mające na celu promowanie idei w Wolińskim Parku Narodowym posługując utworzenia Międzynarodowego Rezerwatu się formą reportażu oraz przeprowadza wy- Biosfery Wysp Uznam i Wolin. wiady z pracownikami poruszając te proble- my, które mogą zainteresować ich rówieśni- VIII.2. Zlewnia Drawy i Drawieński Park ków. Narodowy Pozytywnie odnotować należy również inicja- tywę wydania broszur promujących nasz wy- VIII.2.1. Zlewnia Drawy – nieujarzmiona spiarski region. rzeka, duże zasoby dyspozycyjne wód, zagrożenia i konflikty Perspektywy dalszej współpracy Franciszek Nowacki Przedsiębiorstwo Geologiczne Proxima S.A. Z dotychczasowych wzajemnych kontaktów Wrocław jesteśmy zadowoleni i w tym stwierdzeniu, jak sądzę, nie jesteśmy sami. Ale by utrzymać ten Charakterystyka ogólna zlewni zadowalający na dzisiejszy dzień stan rzeczy należy podejmować nowe wyzwania, nie za- Zlewnia Drawy, o powierzchni 3 296,4 km2, pominając o już wdrożonych i sprawdzonych jest obszarem skomplikowanym pod wzglę- działaniach. Do nich zaliczyć należy: dem hydrograficznym, hydrologicznym i hy- drogeologicznym, a zarazem cennym z uwagi • Dalsze rozwijanie wzajemnych kontaktów na unikatowe wartości przyrody ożywionej o charakterze roboczym i promowanie na- i nieożywionej. Drawa po Gwdzie jest naj- szych terenów wśród młodzieży w aspekcie większym dopływem Noteci i podobnie jak wzajemnych wizyt (wycieczki, wystawy). Gwda, Brda i Wda odwadnia południowy skłon • Pogłębianie wiedzy o naszych Parkach po- moren pomorskich w kierunku Pradoliny To- przez wyminę informacji w zakresie ochrony ruńsko-Eberswaldzkiej. Wypływa w Dolinie flory, fauny i innych elementach przyrody Pięciu Jezior (Górne, Krąg, Długie, Głębokie, nieożywionej. Planowane zbudowanie na Małe), przy czym jej źródła znajdują się powy- wyspie Uznam zagrody dla żubrów przynie- żej jeziora Małego, na wysokości 150 m npm., sie nam kolejny temat do wymiany do- uchodzi zaś do Noteci koło Krzyża na wyso- świadczeń i współpracy. kości 28,0 m npm. • Organizowanie konferencji, seminariów Długość Drawy wg Kelnera wynosi 195 km, oraz warsztatów ekologicznych, gdzie pre- przy czym wyróżniono 3 charakterystyczne zentowana będzie tematyka ochrony na- odcinki: szych obszarów. Będzie to doskonałe forum • bieg górny – od źródeł do ujścia Studzienicy nie tylko do prezentowania osiągnięć, ale – 88 km, będzie to także miejsce, gdzie powstawać • bieg środkowy – od Studzienicy do Kamien- będą nowe koncepcje i będą wytyczane nej – 77,5 km, nowe kierunki współpracy. • bieg dolny – od Kamiennej do ujścia – 29,5 km.

186 Sieć rzeczna zlewni Drawy rozwinięta jest 22 jeziora. Niezbędne jest szczegółowe roz- nierównomiernie, duże dopływy Drawa przyj- poznanie krążenia wód tej jednostki geomor- muje w dolnym biegu: fologicznej. • Płociczną o powierzchni zlewni 450,1 km2, • Mierzęcką Strugę o powierzchni zlewni 584,7 km2. Cechą reżimu hydrologicznego Drawy jest mała zmienność przepływów związana głów- nie z: • znaczną jeziornością, • dużą retencją wód opadowych w pasie san- drowym środkowej części zlewni, • dużym udziałem wód podziemnych w cał- kowitym przepływie rzek, • znacznym udziałem źródeł w zasilaniu rzek. Punkt stacjonarnych obserwacji stanów wody jeziora Moduł zasobów odnawialnych wód podziem- Płociczno Duże nych, wynoszący 6,63 l/s/km2, stawia zlewnię Drawy w rzędzie najbardziej zasobnych zlewni Na obszarze zlewni Drawy wyróżnić można w Polsce. W zasilaniu użytkowych poziomów jeziora: wodonośnych zlewni Drawy dużą rolę speł- • płytkie, których wody pozostają w związku niają jeziora. Na Pojezierzu Pomorskim znaj- z I użytkowym poziomem wód podziemnych duje się 4 129 jezior, z czego najwięcej, bo lub są założone w glinach zwałowych, 472 o powierzchni 15 618,8 ha, położonych • jeziora głębokie, których wody pozostają jest na obszarze zlewni Drawy. Udział jezior w związku z I i II użytkowym poziomem wo- wynosi 4,88% powierzchni zlewni Drawy. donośnym. Drawa bezpośrednio przepływa przez 18 je- zior o łącznej powierzchni 4 266,5 ha i objęto- 3 Uwarunkowania geomorfologiczne i geolo- ści ponad 700 mln m . Jeziora spłaszczają giczne krążenia wód falę kulminacyjną odpływu rzek, magazynują nadmiar wód ze zlewni w okresach mokrych Na obszarze zlewni wyraźnie zaznaczają się oraz stabilizują odpływ w okresach niżówek. trzy strefy geomorfologiczne, rozciągające się Przeważają na jej obszarze jeziora typu ryn- pasami równoleżnikowymi: nowego, w tym 2 największe w zlewni – • garb pojezierny (wzniesienia morenowe), Drawsko i Lubie. W środkowej części zlewni obejmujący północną część zlewni, Drawy, w obrębie Drawieńskiego Parku Naro- • strefa sandrowa, piaszczysta, nachylona ku dowego, zlokalizowanych jest 14 jezior, a po- południowi, obejmująca środkową część nadto 23 jeziora w otulinie parku. zlewni, • Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (dolina Noteci, obejmująca wąskim pasem połu- dniową część zlewni). W procesie formowania zasobów dyspozycyj- nych wód podziemnych znaczenie użytkowe posiadają dwa piętra wodonośne: • czwartorzędowe piętro wodonośne, w tym trzy główne zbiorniki wód podziemnych (GZWP), • trzeciorzędowe piętro wodonośne, w tym jeden główny zbiornik wód podziemnych (GZWP). Płociczna – wypływ z jeziora Ostrowiec Użytkowe poziomy wodonośne związane są z: Ciekawym geoekosystemem jest rynna mo- • osadami sandrowymi wypełniającymi cen- czelska, gdzie w pasie od Zieleniewa przez tralną część zlewni Drawy, Wygon, Łasko do Radachowa występują

187 • osadami fluwioglacjalnymi wysoczyzn mo- • licznych ujęć punktowych – pojedynczych renowych północnej i zachodniej części studni gospodarstw rolnych, zakładów prze- zlewni, twórstwa, obiektów lasów państwowych, • osadami rzecznymi Pradoliny Toruńsko- PKP, obiektów wojskowych. Eberswaldzkiej. Cechą korzystania z zasobów wód podziem- Czwartorzędowy poziom wodonośny tworzy 1- nych zlewni Drawy jest istnienie dużej ilości 3 warstw o sumarycznej miąższości rzędu 15- rozproszonych ujęć wody. Z uwagi na dobre 50 m. warunki hydrogeologiczne i płytkie występo- wanie użytkowych poziomów wodonośnych, System krążenia wód podziemnych zlewni nie zadbano o rozwiązania systemowe w za- Drawy jest bardzo skomplikowany. Głównymi kresie poboru i dystrybucji wody w skali regio- kolektorami wód są strefy związane z wąskimi nalnej, jak również ochrony użytkowych po- pasami rynien subglacjalnych. Rozległe ob.- ziomów wodonośnych. szary bezodpływowe, przede wszystkim san- drowe, drenowane są przez głęboko wcięte Chemizm wód podziemnych zlewni Drawy koryta rzek: Drawy, Płocicznej, Korytnicy, Cie- Generalna strategia ochrony wód powinna szynki, Mierzęckiej Strugi, rynny jezior oraz zakładać osiągnięcie bardzo dobrego stanu duże źródła i linie źródeł. Wody podziemne ich jakości. Powyższe związane jest przede zlewni Drawy stanowią jeden z głównych ele- wszystkim z uporządkowaniem gospodarki mentów bilansu hydrologicznego tej zlewni. wodno-ściekowej i odpadami stałymi. Utrzy- Parametry hydrogeologiczne poziomów wo- manie wysokiej czystości wód powierzchnio- donośnych, występowanie czterech Głównych wych pozwoli na ochronę i utrzymanie dobrej Zbiorników wód podziemnych, związki z wo- jakości wód podziemnych. dami powierzchniowymi rzek i jezior oraz ja- kość wód podziemnych predysponują zlewnię Drawy do zachowania jej jako potencjalną rezerwę zasobów dyspozycyjnych wód pod- ziemnych dobrej jakości do wykorzystania w przyszłości. Zasoby te winny znaleźć się w kręgu zaintere- sowania aglomeracji miejskich Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego czy Piły. Przy obecnym poziomie technicznym tranzyt wód na duże odległości nie stanowi problemu.

Antropopresja w systemie krążenia wód Punkt stacjonarnych pomiarów stanów wody Drawy w zlewni Drawy w Bogdance (DPN) Korzystanie z zasobów wód powierzchniowych Dotychczasowy stopień oddziaływania antro- i podziemnych w zlewni Drawy związane jest pogenicznego wpłynął na jakość wód pod- z zajęciem zasobu wodnego dla potrzeb ko- ziemnych. Wody podziemne obszaru zlewni munalnych, przemysłowych, turystycznych, Drawy w przeważającej części zaliczyć należy hydroenergetycznych, wędkarskich i rybackich. do najwyższej jakości (Ia) oraz wysokiej jako- ści (Ib). Zidentyfikowano jednak duże obszary Wykorzystywanie wód podziemnych dla po- obniżonej jakości wód, gdzie źródłem skaże- trzeb konsumpcyjnych związane jest z istnie- nia są głównie związki azotowe, chlorki, bar- niem: wa, mętność, żelazo i mangan. • komunalnych ujść wód podziemnych zaopa- trujących miasta: Złocieniec, Drawsko Po- Wody czwartorzędowe zlewni Drawy należą morskie, Mirosławiec, Czaplinek, Kalisz do wód słabo zmineralizowanych, obojętnych, Pomorski, Drawno, Tuczno, Człopa, Dobie- w przeważającej części miękkich lub średnio gniew, Krzyż; twardych, o niskiej zawartości żelaza • wiejskich ujęć wód podziemnych (powsta- i magnezu. Jony chlorkowe i siarczanowe wy- łych głównie na bazie ujęć byłych PGR-ów); stępują w niewielkich stężeniach, podobnie związki azotu. Odnotowano jednak przekro- czenia norm czystości wód podziemnych,

188 związane z lokalnymi zanieczyszczeniami Większość z wymienionych rodzajów działal- gleb, gruntu i wód w rejonach zakładów rol- ności gospodarczej przestała już istnieć. Po- nych oraz jednostek osadniczych pozbawio- zostały niezagospodarowane obiekty oraz po- nych kanalizacji i oczyszczalni. Prowadzi to do tencjalne źródła zanieczyszczeń (odpady, wniosku, że naturalna odporność na antropo- żużle, topiki, paliwa, oleje, smary, trociny, presję jest tu bardzo zróżnicowana, przy czym składy obornika, wylewiska gnojowicy, porzu- na przeważającym obszarze zlewni Drawy cone studnie głębinowe i ujęcia wody). brak jest izolacji użytkowych poziomów wodo- W ostatnim czasie w ich miejsce pojawiają się nośnych. nowe, duże podmioty gospodarcze mogące znacząco wpływać na stan środowiska zlewni Trzeciorzędowe piętro wodonośne wykazuje Drawy, m. in.: duże podobieństwo składu fizykochemicznego do wód czwartorzędowych. Cechuje je po- • duże fermy tuczu trzody chlewnej (np. dobnie niska mineralizacja, jak też niewielka Chomętowo k. Drawna), zawartość żelaza i manganu. Wody te zalicza • duże ośrodki hodowli pstrąga i innych ryb, się do klas Ia i Ib jakości wód podziemnych. • intensyfikacja użytkowania poligonu rejonu Drawska Pomorskiego. Wpływ działalności gospodarczej Skutki dotychczasowej działalności gospodar- czej z obszaru zlewni Drawy przez lata kumu- Stan środowiska zlewni Drawy zależny jest lowane były w osadach dennych piętrzonych przede wszystkim od litologicznego wykształ- powyżej stopnia wodnego Elektrowni Kamien- cenia podłoża, pokrycia terenu, gęstości zalud- na. Badania osadów dennych wykonane nienia oraz stopnia zagospodarowania terenu. w ramach Planu Ochrony Drawieńskiego Par- Zagrożenia środowiska naturalnego zlewni ku Narodowego wykazały istnienie dużej kon- Drawy związane są z lokalizacją miast: Zło- centracji jonów pochodzących z denudacji cieniec, Drawsko Pomorskie, Czaplinek, Miro- chemicznej obszaru zlewni Drawy (Ca, Mg, sławiec, Kalisz Pomorski, Drawno, Tuczno, SO4, HCO3) oraz zanieczyszczeń antropoge- Człopa i Dobiegniew, które oddziaływują ne- nicznych (Fe, NH4). Stwierdzono również na- gatywnie wskutek skupionej tam działalności gromadzenie zanieczyszczeń typu WWA, gospodarczej. Istotnymi elementami badań związków ropopochodnych, pestycydów, de- stopnia antropopresji zlewni Drawy jest: tergentów anionowych i cyjanków. • rozpoznanie rodzaju zaniechanej działalno- ści gospodarczej i skutków środowisko- Znaczenie naturalnych barier ochronnych wych, • analiza wpływu nowych rodzajów działalno- Obszar zlewni Drawy posiada dobre warunki ści gospodarczej, ochrony biernej i czynnej geoekosystemów wodnych. Różnymi formami ochrony prawnej • rozpoznanie wpływu obiektów wojskowych, objęte jest niemal 70% powierzchni zlewni w tym dużego poligonu w rejonie Drawska Drawy (Drawieński Park Narodowy, Drawski Pomorskiego. Park Krajobrazowy i ich otuliny, obszary chro- Inwentaryzacja źródeł skażeń środowiska wy- nionego krajobrazu). konana przez Przedsiębiorstwo Geologiczne Cechą obszarów młodoglacjalnych jest duża „Proxima” S.A. w latach 1985-88 (w części zawartość węglanu wapnia w utworach czwar- zlewni położonej w obrębie woj. gorzowskie- torzędowych. Tereny z osadami z dużą zawar- go) wykazała źródła zanieczyszczeń wód tością CaCO są żyźniejsze i znacznie bardziej i gruntu związanych z działalnością: 3 odporne na zanieczyszczenia antropogeniczne • zakładów przemysłowych różnego typu, (E. Bukowska-Jania, M. Pulina, 1997). • stacji paliw CPN, OTL, SKR, PGR, RSP, wojska, O czasie migracji zanieczyszczeń i jej natęże- • warsztatów mechanicznych, niu decyduje jednak wykształcenie podłoża • garbarni, i warunki wodne. Stąd obszar sandrowy jest • oczyszczalni ścieków, bardzo podatny na zanieczyszczenia. Nato- • wysypisk odpadów, miast strefy glin zwałowych i utwory słabo- • dużych gospodarstw rolnych, przepuszczalne są ważną barierą dla migracji zanieczyszczeń, aczkolwiek niepełną. Może tu • zakładów przeróbki drewna, dochodzić do przenoszenia zanieczyszczeń • ośrodków hodowli ryb.

189 do głębszych poziomów. Warstwa glin zwało- okresowe spływy obejściowe, stanowi poten- wych nie jest materiałem jednorodnym. Stąd cjalne zagrożenie dla wód powierzchniowych w obrębie przepiaszczeń może dochodzić do i podziemnych strefy sandrowej zlewni Drawy. kierunkowych (strumieniowych) przepływów Stąd bardzo ważnym elementem kontroli stanu wód podziemnych i zanieczyszczeń (szybkie środowiska rejonu DPN staje się monitoring przepływy obejściowe). wód powierzchniowych, podziemnych oraz powietrza. Niezbędna jest realizacja projektu prac geologicznych, zatwierdzonego decyzją Ministra Środowiska, a dotyczącego opraco- wania dokumentacji ustalającej zasoby dyspo- zycyjne wód podziemnych oraz warunki ochro- ny głównych zbiorników wód podziemnych. Kolejnym etapem powinno być opracowanie bilansu wodno-gospodarczego zlewni Drawy oraz projektu warunków korzystania z wód. Z uznaniem podkreślić należy zaangażowanie służb Drawieńskiego Parku Narodowego, któ- re na bazie sieci obserwacyjno-pomiarowej Rezerwat przyrody Głodne Jeziorka wód powierzchniowych (rzeki, jeziora), źródeł wód podziemnych, przygotowanej przez W pewnych układach strefy nienasycone, Przedsiębiorstwo Geologiczne „Proxima” S.A. w tym i gliny, mogą transportować wodę. Wrocław realizują szeroki zakres monitoringu Stąd w terenach pagórkowatych stwierdza się geoekosystemów wodnych parku. zjawisko przechodzenia przepływów obej- ściowych w przepływy poprzeczne, które mają duże możliwości transportu substancji roz- VIII.2.2. Drawieński Park Narodowy puszczonych (zanieczyszczeń). Krzysztof Gruca Z tego też powodu bilanse związków stoso- Drawieński Park Narodowy wanych w rolnictwie, nie uwzględniające prze- Zdjęcia: Jerzy Płotkowiak pływów obejściowych i transportu cząstkowe- Obszar 11 342 ha Drawieńskiego Parku Naro- go, często zawodzą. Przepływy obejściowe są dowego dzielą między siebie trzy wojewódz- głównym elementem przenoszenia (infiltracji) twa: zachodniopomorskie, lubuskie i wielko- związków chemicznych stosowanych na tere- polskie. W granicach województwa zachod- nach pagórkowatych (morenowych) wykorzy- niopomorskiego znajduje się 47,6% ogólnej stywanych rolniczo. powierzchni parku i 74,8% z 35 267 ha po- Według badań niemieckich przepływy obej- wierzchni otuliny parku. ściowe mogą stanowić 20-50% zasilania infil- Unikatowy charakter na skalę Pomorza Za- tracyjnego wód podziemnych. Udowodniono, chodniego Drawieński Park Narodowy za- że miąższość warstwy nieprzepuszczalnej nie wdzięcza przede wszystkim specyficznemu jest wystarczającym elementem ochrony wód ukształtowaniu powierzchni. Równinny teren podziemnych przed zanieczyszczeniem. Jest parku urozmaicony jest głębokimi dolinami kwestią czasu, kiedy front zanieczyszczeń rzecznymi, misami jeziornymi i kociołkami dotrze z powierzchni ziemi do zwierciadła wód z licznymi jeziorami i torfowiskami. Z wodami podziemnych. DPN związane są pośrednio lub bezpośrednio Powyższy wywód przytoczono w kontekście liczne stanowiska rzadkiej flory i fauny. funkcjonowania dużej formy tuczu trzody Wzdłuż brzegów i w dolinach rzek Drawy chlewnej w Chomętowie, zlokalizowanej w ob- i Płocicznej występują siedliska w stanie zbli- rębie otuliny Drawieńskiego Parku Narodowe- żonym do naturalnego. Wody tych rzek do go, w strefie wododziałowej Drawy i Słopicy. końca lat 80. były naturalnym miejscem rozro- du łososia atlantyckiego. Obecnie trwa pro- Prowadzone tam nawożenie gnojowicą, po- gram restytucji tego gatunku. przez kumulację zanieczyszczeń, jak też

190 nie są w stanie oszacować szkód wynikają- cych z tego procederu. Istotnym problemem jest również nieuregulo- wana gospodarka wodno-ściekowa na terenie otuliny Parku. Istnieją wprawdzie oczyszczal- nie w Drawnie, Człopie, Tucznie i Głusku, jed- nakże gospodarstwa w większości wiosek w okolicach Parku korzystają z szamb, któ- rych stan pozostawia wiele do życzenia. Udostępnienie obszaru Parku dla celów tury- stycznych, a zwłaszcza rzeki Drawy jako szlaku kajakowego, często powoduje niekontrolowany napływ turystów, co odbija się niekorzystnie na funkcjonowaniu całego ekosystemu rzeki. Dy- rekcja DPN opracowała szczegółowe zasady korzystania z rzeki na odcinku Parku, jednakże w bardzo wielu przypadkach nie są one prze- strzegane. W 2001 roku zaewidencjonowano Zagrożenia dla środowiska 17 968 kajakarzy, co z pewnością nie odpowia- da ich faktycznej liczbie. Dodatkowo na terenie Głównym problemem dla środowiska Dra- Parku znajdują się akweny wydzielone jako wieńskiego Parku Narodowego jest funkcjo- łowiska specjalne dla celów wędkarskich. Presja nowanie w otulinie Parku Zakładu Rolnego na środowisko ze strony wędkarzy jest również w Chomętowie – spółki z całkowitym udziałem znaczna, gdyż w bardzo wielu wypadkach prze- kapitału zagranicznego POLDANOR S.A. Za- pisy dotyczące połowu ryb na łowisku specjal- kład ten zajmuje się produkcją trzody chlewnej nym nie są respektowane. metodą bezściółkową na skalę przemysłową i uprawą roślin z za- stosowaniem gnojo- wicy jako nawozu. Docelowa produkcja zakładu ma wynieść kilkanaście tysięcy sztuk trzody chlew- nej, a ilość gnojowicy użytej jako nawóz – zgodnie z pozwole- niem wodno-praw- nym – 30 tys. m3 rocznie. Tereny zaj- mowane przez ten Rzeka Płociczna zakład leżą w bez- pośredniej zlewni rzeki Drawy. Oprócz pod- Plan ochrony DPN stawowych zagrożeń jakie niesie ze sobą Prace nad planami ochrony dla Drawieńskie- przedostawanie się gnojowicy do wód po- go Parku Narodowego rozpoczęto zaraz po wierzchniowych i podziemnych istnieje jesz- powstaniu Parku, jednak intensyfikacja prac cze aspekt odorów, który w rejonie atrakcyj- nastąpiła po określeniu szczegółowych zasad nym turystycznie stanowi ogromny problem ich tworzenia w 1994 roku. Nad operatami zarówno dla mieszkańców tych okolic, jak i dla pracowało dziewięć zespołów, a ostatnie po- potencjalnych turystów. siedzenie Komisji Planu odbyło się w 2000 Drugim istotnym problemem jest kłusownic- roku. W tym roku dokonano również przyjęcia two, które wynika z trudnej sytuacji finansowej projektu planu, jednakże ze względów proce- lokalnej społeczności. Ze względu na rozległy duralnych projekt nie został zatwierdzony. teren parku oraz mnogość wód służby parku W związku z powyższym działalność DPN w 2001 roku opierała się na rocznych planach

191 zatwierdzanych przez KZPN i Ministra Środo- w Pustelni, Cieszynka powyżej ujścia, Pło- wiska, które wykonywane były w oparciu o ope- ciczna powyżej ujścia, Sucha, Drawa w Most- raty szczegółowe. nikach, Moczel, Korytnica w Bogdance, Dra- wa w Bogdance, Słopica w Międzyborze, Dra- wa w Drawniku; na jeziorach: Sitno, Marta, Płociowe, Zdroje, Jamno, Płociczno, Pecnik Mały, Pecnik Duży, Pustelnik, Ostrowieckie, Czarne oraz na obszarze źródliskowym powy- żej Jamna. Odczyty prowadzone są jeden raz w miesiącu na każdym stanowisku.

Rzeka Drawa

Monitoring Środowiska Monitoring stanów wód powierzchniowych W 2001 roku rozpoczęto monitoring stanów wód powierzchniowych przy pomocy łat po- miarowych na 25 punktach usytuowanych na Rzeka Drawa ciekach, wodach stojących i źródliskach DPN. Stanowiska pomiarowe usytuowane są na W najbliższej przyszłości planowane jest rów- ciekach: Płociczna w Porzeczkach, Runica nież uruchomienie ciągłej rejestracji stanów w Nowym Młynie, kanał z Jamna, Płociczna wód przy pomocy limnigrafów w sześciu punk- tach węzłowych: kanał z jeziora Jamno, Pło- ciczna w Pustelni, Cieszynka, Drawa na Bog- dance, Korytnica na Bogdance i jezioro Pec- nik Duży.

Monitoring hydrochemiczny Program monitoringu hydrochemicznego roz- począł się w listopadzie 2001 roku i odbywa się w cyklu miesięcznym. Obejmuje on swoim zakresem temperaturę, natlenienie, pH oraz parametry podstawowych wskaźników zanie- czyszczeń związkami biogennymi czyli azo- tem azotanowym, azotem azotynowym, azo- tem amonowym, azotem ogólnym, fosforana- mi i fosforem ogólnym. Ponadto wykonywane są oznaczenia zanieczyszczeń organicznych jako ChZT i BZT5. Badania prowadzone są jeden raz w miesiącu na ośmiu stanowiskach usytuowanych na wpływach i wypływach Rzeka Drawa głównych rzek Parku:

192 Ma

– Runica w Nowym Młynie, wodnych z terenu DPN. Jeziora przepływowe –Płociczna w Porzeczkach, badane będą w cyklu trzyletnim, natomiast – Cieszynka powyżej ujścia, pozostałe w cyklu sześcioletnim. Zakres ana- –Płociczna powyżej ujścia, liz w stosunku do cieków zwiększony zostanie – Drawa w Mostnikach, o podstawowe badania limnologiczne (profil – Korytnica w Bogdance, termiczno-tlenowy, widzialność krążka Sec- –Słopica w Międzyborze, chi’ego, analizy makrozoobentosu, fitoplank- – Drawa w Drawniku. tonu i zooplanktonu oraz kartowanie makrofi- tów na wybranych jeziorach). Dla pełnej kontroli zmian zachodzących w wodach DPN konieczne jest rozszerzenie Monitoring liczebności populacji kopytnych programu monitoringu. W związku z tym ssaków roślinożernych oraz dzików w następnych latach planowane jest włącze- W roku 2001 kontynuowano rozpoczęty rok nie do programu badań wszystkich zbiorników wcześniej monitoring ssaków kopytnych i dzi-

193 ków tzw. Metodą Karpacką. Program liczenia on jest twórcą dzisiejszej kompozycji Ogrodu. zwierząt obejmuje znaczną część obszaru Jako członek Towarzystwa Dendrologicznego, Puszczy Drawskiej i potrwa przez pięć lat; był jednocześnie wielkim znawcą sztuki ogro- Drawieński Park Narodowy jest jedną z wielu dowej. Przy współdziałaniu słynnego architek- jednostek w Puszczy Drawskiej zaangażowa- ta tamtych czasów Heidenreicha z firmy Spath nych w ten program. powstał obecny układ przestrzenny z dosko- nałym doborem roślin drzewiastych. Borsig Monitoring atmosfery stał na stanowisku, że „wiecznie zielone drzewa i krzewy z powodzeniem zastępują Jakość powietrza roślinność wyhodowaną w szklarni, zaś zmia- Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska ny w przyrodzie w poszczególnych porach w Szczecinie zainstalował pięć punktów po- roku są najciekawszym i najpiękniejszym zja- miarowych pozwalających na oznaczanie stę- wiskiem, jakie można sobie wyobrazić”. żeń SO2, i NO2 w cyklu miesięcznym tak zwa- Arboretum Przelewickie pełni funkcje nauko- ną metodą pasywną. wo-dydaktyczną, która polega na gromadze- niu i ekspozycji kolekcji roślin oraz związanej Stacja meteorologiczna z tym introdukcji i aklimatyzacji drzew i krze- wów obcego pochodzenia. Jest również Planowane jest zainstalowanie automatycznej obiektem turystycznym, chętnie odwiedza- stacji meteorologicznej mierzącej opady, tem- nym, gdyż o każdej porze roku zmieniająca peraturę powietrza, ciśnienie atmosferyczne, się przyroda zadziwia swą rozmaitością wilgotność powietrza oraz kierunek i prędkość i pięknem. wiatru. Ogród Przelewicki znany jest z bogactwa i różnorodności rosnących tu roślin drzewia- VIII.3. Ogród Dendrologiczny stych. Do najpiękniejszych i najciekawszych w Przelewicach kolekcji należą różaneczniki, magnolie, kaliny, Maria Syczewska róże oraz kwitnące jabłonie i wiśnie japońskie. Dyrektor Ogrodu Dendrologicznego Ciekawostkami dendrologicznymi są tutaj Łucja Swiłło rzadko spotykane w innych ogrodach bambu- Z-ca Dyrektora Ogrodu Dendrologicznego sy (Sinarundinaria nitida, Sasa veitchii), drze- Ogród Dendrologiczny w Przelewicach – wa mamutowe (Sequoiadendron giganteum), atrakcja przyrodnicza i turystyczna Pomorza metasekwoje (Meta- Zachodniego, leży 60 km na południe od sequoia glyptostro- Szczecina, przy międzynarodowej trasie A3. boides) oraz unikal- W rolniczym krajobrazie Ziemi Pyrzyckiej jest ne sosny z: Meksyku 30-hektarową „wyspą” drzew, krzewów i roślin (Pinus ayacahuite), zielnych pochodzących z różnych zakątków Himalajów (Pinus świata. griffithi), Chin (Pinus tabulaeformis) i Ja- Bogactwo kolekcji, liczącej ok. 1200 taksonów ponii (Pinus parviflo- roślin drzewiastych, stawia go w czołówce ra). Zainteresowanie tego typu obiektów w Polsce. Wartość ogrodu zwiedzających wzbu- to nie tylko różnorodność egzotycznych roślin, dzają także świerki ale również odpowiedni ich dobór i ciekawa z obszarów Azji (Pi- naturalistycznie kompozycja, gdzie w otocze- cea glehnii, Picea niu okazałych, często pomnikowych drzew schrenkiana, Picea Tulejnik amerykański Lisi- rodzimych, spotykamy rośliny drzewiaste ob- smithiana, Picea wil- chiton cego pochodzenia, dla których wcześniejsze sonii) i Ameryki Pół- stanowią niezbędną osłonę i wspaniałe tło. nocnej (Picea engelmanni, Picea breweriana), Arboretum Przelewickie to 350 lat historii re- cedr atlaski pochodzący z północnej Afryki gionu zachodniopomorskiego oraz kolejnych (Cedrus atlantica), szydlica japońska (Cryp- właścicieli ówczesnego majątku. Ostatnim tomenia japonica) i mikrobiota syberyjska właścicielem w historii niemieckiej tego parku (Microbiota decussata). Można tu również jest Conrad von Borsig z Berlina. To właśnie spotkać miłorzęby chińskie (Gingko biloba),

194 młode okazy hurmy, zwany hebabem wirginij- skim (Diospros virginiana), tulejnik amerykań- ski (Lisichiton americanus), a także mirt torfo- wy (Permettya mucronata), pochodzący z Ameryki Południowej. W okresie jesiennym turyści odnajdują tutaj kasztany jadalne (Castanea sativa), rodzące zdrowe owoce, a występujące naturalnie w krajach śródziemnomorskich. Symbolem arboretum jest dawidia chińska (Davidia invo- luacrata), zwana też drzewem chusteczkowym z uwagi na śnieżnobiałe podsadki kwiatowe, które w okresie kwitnienia wyglądają jak chus- teczki rozwieszone na gałęziach. Atrakcją Wodospad i kolekcja paproci i bylin Ogrodu są także drzewa judaszowe (Cercis cieniolubnych siliquastrum), drzewa żelazne (Parrotia persi- ca), drzewa ambrowe (Liquidambar styraciflua), a także drzewa życia, do których należą: akti- nidia, berberys, cytryniec, głóg, kalina, oczar, parczelina, róża, żywotnik (Arbor vitae) oraz drzewa śmierci należące do rodzajów: cis, ja- łowiec, laurowiśnia, pieris oraz wawrzynek. Uprawa drzew obcego pochodzenia daje w Przelewicach wyjątkowe rezultaty, a to dzięki urodzajowi tutejszych gleb oraz bez- wietrznemu, ciepłemu i wilgotnemu mikrokli- matowi, który powstał dzięki roślinności sta- nowiącej osłonę kolekcji. Różnorodność roślin oraz ich ciekawy układ kompozycyjny przyciąga tysiące zwiedzają- Ogród japoński jesienią; na pierwszym planie miłorząb cych, szczególnie w porze wiosny i jesieni. Koncepcja rozwoju arboretum W ostatnich latach została opracowana i czę- ściowo zrealizowana koncepcja rozbudowy Ogrodu na terenie dawnych szkółek i działek pracowniczych. Założeniem koncepcji jest powiększenie kolekcji roślin oraz stworzenie atrakcyjnych miejsc dla turystów, zgodnie z myślą założyciela, tak aby nowe części two- rzyły spójną całość z układem historycznym. W ramach koncepcji rozbudowy zaprojekto- wano i częściowo zrealizowano utworzenie kolekcji karłowych jałowców i świerków w for- mie ogrodu skalnego za stawem, którym to- warzyszyć będą niskie byliny kwitnące latem. Źródlisko Następnym zakątkiem już zrealizowanym, jest „wodospad z paprociami”, nad którym spoty- sze wzbogacanie tej grupy roślin w oto- kamy dziesiątki gatunków i odmian paproci czeniu zimozielonych laurowiśni i ostro- i pierwiosnków oraz innych bylin odpowied- krzewów. nich dla cienistych i wilgotnych stanowisk. Dawne trzy stawy rybne zostały zamienione Jedną z najliczniejszych kolekcji Arboretum na kolekcję roślin wodnych i błotnych, która jest kolekcja kalin. Koncepcja przewiduje dal- jest w dalszym ciągu uzupełniana i wyposa- żana, tak aby stała się atrakcyjnym miejscem

195 dla turystów oraz źródłem wiedzy dla dzieci zjologii człowieka, obieg materii i energii i młodzieży. Rozbudowa Ogrodu umożliwi w przyrodzie i inne. także odtworzenie dawnych osi widokowych, Planowana przez Centrum oferta tematyczna otwierających Ogród na otaczający krajobraz jest stale rozszerzana i modyfikowana w za- pól i łąk. leżności od potrzeb korzystających. Przyszłość Arboretum to planowana realizacja Zajęcia dla dzieci i młodzieży prowadzone są odbudowy znajdującego się w nim pałacu w formie zabaw edukacyjnych, ćwiczeń, kon- z przeznaczeniem na Przyrodnicze Centrum kursów, obserwacji, filmów i prezentacji. Badawczo-Wdrożeniowe z siecią restauracji i miejsc noclegowych (w folwarku) oraz two- rzące się Muzeum Historii Rolnictwa Pomorza Główne czynniki zagrożenia przyrody Zachodniego. Ogrodu Szkółka drzew i krzewów ozdobnych Na środowisko przyrodnicze Arboretum ujem- ne oddziaływanie mają czynniki: Kolekcje Ogrodu Dendrologicznego są stale • społeczne: wandalizm, zaśmiecanie, kra- powiększane, uzupełniane i odnawiane. Mło- dzieże, zbiór owoców i nasion oraz sadzo- de rośliny przeznaczane na ten cel uprawiane nek przez turystów; są w szkółce. Można tu obserwować fazy • industrialne: media (linia energetyczna), za- rozwoju drzew i krzewów. Tu również odbywa- nieczyszczenie wód (zrzut ścieków do oko- ją się praktyki dla uczniów szkół policealnych licznych rowów melioracyjnych). i ogrodniczych. Część roślin ze szkółki trafia do Ogrodu, natomiast reszta przeznaczona Do najbardziej negatywnych czynników na- jest do sprzedaży. Stale wzrastająca po- leżą: kradzieże roślin kolekcyjnych, wandalizm wierzchnia szkółek sprawia, że władze gmin oraz zbyt duże nasilenie ruchu turystycznego mają ambicje, aby Przelewice stały się cen- w okresie maja. trum szkółkarskim dla województwa i regionu, jako miejsce mnożenia genetycznie cennego Ochrona zasobów Arboretum materiału dla rozwoju terenów zielonych, w tym zalesień. Obiekt jest pod ochroną konserwatora zabyt- ków. Wszelkie prace wymagają specjalistycz- nych uzgodnień oraz decyzji konserwatora Centrum Edukacji Przyrodniczej w zakresie prac pielęgnacyjnych, rewaloryza- Obiekt, usytuowany przy parkingu Ogrodu, cyjnych oraz remontowych i budowlanych składa się z sali audiowizualnej, pomieszcze- (w stosunku do obiektów budowlanych). nia zielnikowego, czytelni, biblioteki, pracowni, Celem ochrony jest: pomieszczeń biurowych i socjalnych. Jest • zachowanie i rozbudowa istniejącego ukła- przeznaczony dla grup szkolnych, studentów, du kompozycyjnego, z uwzględnieniem wy- nauczycieli i innych chcących skorzystać tycznych obowiązujących przy ochronie z prowadzonych tu zajęć lub zorganizować dóbr kultury, szkolenia czy konferencje. • zachowanie różnorodności gatunkowej ro- Zbiory czytelni obejmują: literaturę ogrodni- ślin, czą, albumy i wydawnictwa krajoznawcze, • pielęgnacja istniejącego starodrzewu, wydawnictwa poświęcone ochronie przyrody, • stała kontrola stanu zdrowotnego zasobów podręczniki i opracowania naukowe dotyczące kolekcji, rolnictwa, ogrodnictwa, kształtowania krajo- • utrzymywanie i uzupełnianie kolekcji roślin brazu, botaniki, mikrobiologii, klucze do ozna- rzadkich, ginących i chronionych ex situ. czania roślin i zwierząt oraz wiele innych po- zycji w języku polskim, niemieckim, angielskim i rosyjskim. Monitoring przyrody ożywionej Centrum realizuje zajęcia z następujących Na terenie ogrodu prowadzona jest szczegó- działów: botanika, fizjologia roślin, dendrolo- łowa inwentaryzacja oraz obserwacje gatun- gia, ekologia, ochrona przyrody i środowiska, ków rzadkich i ginących roślin w ramach pro- uprawa i pielęgnacja roślin, fenologia, fitoge- wadzonej ochrony ex situ. ografia, architektura krajobrazu, elementy fi-

196 Monitoring naturalnych procesów przyrodniczych – klimat Na terenie ogrodu usytuowana jest stacja me- teorologiczna IMiGW prowadząca pomiary: temperatury powietrza, opadów, kierunku i prędkości wiatru, zalegania pokrywy śnież- nej, zachmurzenia oraz występowania innych zjawisk meteorologicznych. Obserwacje te prowadzone są dla potrzeb IMiGW, a także dla określenia warunków klimatycznych i mi- kroklimatu Ogrodu dendrologicznego, waż- nych dla introdukcji i aklimatyzacji roślin.

Badania naukowe Badania naukowe prowadzone są w zakresie objętym współpracą z Akademią Rolniczą w Szczecinie, realizowane przez poszczególne katedry w ramach wykonywanych prac magis- terskich, zgodnie z zapotrzebowaniem Ogrodu i działalnością naukową samej uczelni.

Współpraca zagraniczna Ogród Dendrologiczny w Przelewicach pro- wadzi szeroką współpracę z placówkami o podobnym charakterze w wybranych krajach całego świata. Podpisana została umowa o współpracy z Na- turerlebnispark w Güstrow w Meklemburgii- Pomorzu Przednim, której zadaniem będzie wymiana grup młodzieżowych, zacieśnianie więzi, zniesienie barier językowych, a przede wszystkim realizacja wspólnych projektów wpływających na zmianę zachowań młodzieży w stosunku do przyrody i otaczającego śro- dowiska.

197 198