pagina 1 Anno 17 n.3 Luglio 2019

Anno 17 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese , Australia, Numero 3 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Luglio 2019 Stati Uniti e Svizera Një përrallë e lashtë e vjershëruar Lettera Lxxviii uantunque il fratel Quinto e Pisone m’aveano Një shqyrtim nga Niko Stillo të një përralle epirote që vjen nga etnologu dhe gjuhëtari gjerman Qscritto accertatamente ogni cosa che fu trat- tata, avrei tuttavia amato che le tue brighe non Dr.jur.Johhan Georg von Hahn, i cili u botua në Jena të Germanisë në vitin 1854, me titull: t’avessero tolto di scrivermi, secondo tuo usato, 2 ALBANESISCHE STUDEN (Studime Shqiptare). Një nga këto histori është ajo e Perseut që preu quello che s’era trattato, o che tu me conservi. kokat e “Meduzës - Lubi Deti” duke shpëtuar vajzën e mbretit.

(segue a pagina 3 Civiltà Dorica – Chi erano i Dori? di Antonio Coppola ono molti gli interrogativi sul popolo dorico Sche ancora oggi non hanno una risposta, a partire dalla domanda fondamentale “Chi erano i Dori?” di loro sappiamo solo che si tratta di un popolo misterioso che in un momento non meglio specificato, si insediò in Grecia, e l’alone di mistero che ruota attorno a questo popolo ha suscitato non poche domande collaterali.

Qifea dhe Kassiopi falënderojnë Perseun për shpëtimin e vajzës së Andromedës. 3 Tablo e Pier Maniar, e cila ndodhet në muzeun e Luvrit (La Délivrance d’Andromede, 1679)

Nga Biblioteka e Apollodhorit, Libri i Dytë, IV 1-4- 5 Nga Biblioteka e Apollodhorit, Libri i Dytë, IV 1-4- Duaj, s’duaj mbreti s’ kish ç të shkëpusim një Histori mitike. shkëpusim një Histori mitike. bën, apofasisi t’app vaizën t’a haj lubia, e e dërgoi e e lidhi ndë vënd që qe lubia.

(segue a pagina 8 Atë ditë shkoi atëje edhe djali që rinte çobenëtë, e si e pa vaizënë e mbretit, e pyeti ë ë pse rinte atje e kjan, edhe k jo i molloisi p r se e ka dëDoporguarë babai. circa 1800 anni Mos utrperëmb, i thot laë, ri primae vështro mirë, volta a kur të daljë lubia, fol më, se u do fshihem. Edhe kyij ufshe pas njij shpelle, e vuri SAN DANA la visita ndë kokë të tij një qylafe që e mbuljon e s’dukeij.ufficiale del sindaco di . Për një çikë dolli lubia, e vaiza i foli kadalVjealona, djalit që erriu, edheDritan kyij Leli dolli nga shpella, e si uafDië ruaAn lubia,to in io Biasco ra me topus tri herë ndë kokë, e ra ngor- dhurë lubia.‘anno Sa kaq ëscorso herë ulë shuanalla ëfesta ujërat ëpatronale. di SAN 4 DANA ( santo originario di Valona) era L I moridiverso kokë të lubis daglië, e l ëaltrishoi vaiz anni,ën’ perché per la prima Një përrallë e lashtë e vjershëruar. . Qe një mbret ndë një vend e mbretëron, e i Qe një mbret ndë një vend e mbretëron, e i e mbrettit, e s’e dij që qe hall’ etij. qe thënë që do te vritej nga një nip i tij, që volta dopo 1800 anni in questo evento molto Qe një mbret ndë një vend e mbretëron, e i qe qe thënë që do te vritej nga një nip i tij, që qe particolare per i Sandanesi si presentava il thënë që doqe te akomavritej nga pa një lerë. nip Përi tij, këtëqë qe punë akoma sa pa djem akoma pa lerë. Për këtë punë sa djem bënë të bënë të dy vaizat e tij, që kish, i shtij ndë sindaco di Valona Sig. Dritan Leli, il quale lerë. Për këtë punë sa djem bënë të dy vaizat e tij, që dy vaizat e tij, që kish, i shtij ndë det e i mbyt. det e i mbyt. parteciperà anche questo anno. kish, i shtij. ndë det e i mbyt. I treti djalë që shtiu ndë det, nuk’ u mbyt, po I treti. djalëI treti që djalë shtiu që ndë shtiu det, ndë nuk’ det, u mbyt,nuk’ po talazi e hodhi nd’ anë të detit, e atje e gjenë ca talazi e .hodhiu mbyt, nd’ poanë talazi të detit, e hodhi e atje nd’ e gjenëanë të ca detit, e çobenë e e muarë ndë stan të tyre, e e dhanë ndë çobenë e e muarëatje e gjenëndë stan ca të çobenë tyre, e e e dhanë e muarë ndë ndëgra stan gra të tyre për të riturë. të tyre për tëtë riturë. tyre, e e dhanë ndë gra të tyre për të Shko natë e shko ditë, u bë djali ndë kohë riturë. Shko. natë e shko ditë, u bë djali ndë kohë të tij të tij ngjer mbë dymbëdhjetë vjeç, po i böishim ngjer mbë. dymbëdhjetëShko natë e vjeç,shko po ditë, i böishim u bë djali e i ndëfortë kohë e i fortë shumë. shumë. të tij ngjer mbë dymbëdhjetë vjeç, po i Nd’ atë kohë kish dalë një lubi ndë vënd Nd’ atëböishim kohë kish e dalë i fortë një shumë.lubi ndë vënd të mbretit, që kishnë shtrepuar gjithë ujë-ratë të mbretit,. që kishnë shtrepuar gjithë ujë-ratë prej saj, e qe thënë që pa ngrënë lubia vaizën’ e prej saj,. e Nd’qe thënëatë kohë që pa kish ngrënë dalë njëlubia lubi vaizën’ ndë vënde mbretit, nukë lëshon u- jëratë. . të mbretit, që kishnë shtrepuar gjithë ujë- mbretit, nukëratë lëshon prej saj,u- jëratë. e qe thënë që pa ngrënë lubia (segue a pagina 12 vaizën’ e mbretit, nukë lëshon u- jëratë.

cmyk Antichità - Storia Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 2 Një përrallë e lashtë e vjershëruar

Duaj, s’duaj mbreti s’ kish ç të Duaj, s’duaj mbreti s’ kish ç të ë ’ ë ’ bën,b n, apofasisi apofasisi t t’appapp vaiz vaizënn t a haj t’a haj Si vate vaiza te mbreti, i tha qysh shpë- lubia,lubia, e ee ddërgoiërgoi e ee lidhi e lidhi ndë vndëënd qvëndë qe që qe lubia. toiSi nga vate lubia,vaiza te mbreti,e mbreti i tha hapi qysh kuvënd,shpë- lubia. toi nga lubia, e mbreti hapi kuvënd, që ai që vrau lubinë të vijë te mbreti, se Atë ditë shkoi atëje edhe djali që rinte doq t’ë aia q bëijëë vrau djalë,lubinë teë vijdoë tet’i mbreti, apë vaizënë se Atë ditë shkoi atëje edhe djali që rinte çobenëtë, e si e pa vaizënë e mbretit, e pyeti grua.do t’ a bëijë djalë, e do t’i apë vaizënë çobenëtë, e si e pa vaizënë e mbretit, e pyeti pse rinte atje e kjan, edhe këjo i molloisi për se grua. ë ë e pseka rintedërguarë atje e kjan,babai. edhe k jo i molloisi p r Si dëgjoi djali, vate te mbreti, e i se e ka dërguarë babai. Mos utrëmb, i thotë, ri e vështro mirë, dëftoiSi dë gjoikokën’ djali, evate lubisë, te mbreti, e mori e i grua vaizë Mos utrëmb, i thotë, ri e vështro mirë, kur të daljë lubia, fol më, se u do fshihem. në d ëqëftoi e kokshpëtoiën’ e lubisngaë ,lubia, e mori gruae ubënë vaizë ndasmëë ë ë ë që e shpëtoi nga lubia, e ubënë dasmë kur t dalj lubia, fol m , se u do fshihem. të mbëdha. Edhe kyij ufshe pas njij shpelle, e vuri të mbëdha. Edhe kyij ufshe pas njij shpelle, e vuri Tek luainë e këceinë, hodhi topusnë ndë kokë të tij një qylafe që e mbuljon Tek luainë e këceinë, hodhi topusnë e nds’dukeij.ë kokë të tij një qylafe që e mbuljon djali, e me pahir goditi mbretnë e e vrau, djali, e me pahir goditi mbretnë e e vrau, e s’dukeij. e upagua e thëna, e ubë vetë djali mbret. e upagua e thëna, e ubë vetë djali mbret. Për. njëPë çikër një çdolliikë dolli lubia, lubia, e vaiza i i folifoli kadalje kadalje djalit djalit që erriu,që erriu, edhe edhekyij kyij - Atje jeshë e gjë s’gjetçë . - Atje jeshë e gjë s’gjetçë . dollidolli nga shpella, shpella, e si e uaf sië uafëruarua lubia, ilubia, i Johann Georg von Hahn, Albanische Studien,Johann Georg fq. 167. von Hahn, Albanische Studien, rara me me topustopus tritri her herëë nd ndëë kok kokë,ë, e ra ngore ra- ngor- fq. 167. dhurëdhurë lubia. lubia. Sa Sa kaq kaqëë her ëherë ulëshuan ulëshuanëë ujëratë .ujëratë. I mori kokë të lubisë, e lëshoi vaizën’ e Imbrettit, mori kokë etë s’e lubis dijë, eqë lë shoiqe hall’ vaizë netij.’

e mbrettit, e s’e dij që qe hall’ etij.

Lidhja midis Historisë Mitike- Përrallës si dhe vendit Për të marrë në shqyrtim emrin PERSEU duke shqyrtuar nga vijnë këto përralla. pasqyrimin e tij figurativ nga lashtësia, po sjellim dy pasqyra Lidhja midis Historisë Mitike- Përrallës si dhe vendit nga vijnë këto përralla. etruskePër të marrë të në shek.shqyrtim emrinIV pr. PERSEU Kr. duke(Muzeu shqyrtuar i pasqyriminFirencës e tij figurativdhe i ngaParisit). lashtësia, po sjellim dy NGA KJO TREVË KU ËSHTË RREGJISTRUAR KJO PËRRALLË pasqyra etruske të shek. IV pr. Kr. (Muzeu i Firencës dhe

NA VIJNË NATYRSHËM EDHE EMRAT E KËTYRE PERSONAZHEVE MITOLOGJIK SIÇ ËSHTË EMRI I NËNËS i Parisit). SË VAJZËS SË SHPËTUAR PREJ PERSEUT, KASOPIA. NË EPIR, KISHTE VEND ME EMRIN KASSOPIA, MADJE EDHE QYTET ME EMRIN KASSOPI, I CILI ISHTE EDHE KRYEQYTETI I TIJ. Prerja e kokës së Meduzës nga Perseu , i pranishëm Hermesi. (Shohim shkrimin

dhe drapërin)

Pasqyrë bronxi etruske, fundi i shek. 4-t para Krishtit, ardhur prej një koleksioni privat të Firences. Vienë, Muzeu i Historisë së Artit

A ka lidhje fjala PERSE me ne, me gjuhën tonë shqipe dhe përdorimin e saj?

Sulm“Përse” i Poseidonit është kundër një fjalë me konotacion përndjekës të pasojës prej A ka lidhje fjala PERSE me ne, me gjuhën tonë shqipe dhe përdorimin e saj? shkakut,Perseut ndryshe do të thotë: ndjekës, produkt të kësaj fjale gjejmë

Mensile di attualità e cultura edhe sot në gjuhën zyrtare shqipe si: italo-albanese “Përse” është një fjalë me konotacion përndjekës të pasojës prej shkakut, ndryshe do të thotë: Anno 17 = Numero 3 = Luglio 2019 ndjekës(me drapë,r pdherodukt me kapele) të .kë saj fjale gjejmë edhe sot në gjuhën zyrtare shqipe si: Direttore editoriale: Hasan Aliaj PERSEKUTIM- PERSEKUTOJ Sede operativa presso: Hasan Aliaj PasqyrëPERSEKUTIM bronxi etruske. Gjysma- PERSEKUTOJ e dytë e shek. IV via Filippo Coridoni 23, 00046 para Krishtit. Grottaferrata (Roma) Tel. +39/3335912236 Por kemi edhe pasqyra të [email protected] Paris, Petit Palais [email protected] tjera që ku ky emër lexohet [email protected] gazetarrenjet.word.pres ndryshe Capo Redattore: Andrea Llukani THERSE . Capo Traduttore: Nikolin. Sh. Lemezhi

Hanno collaborato: Antonio Biasco, Artan Shkreli, Ana Bisholla, Maria Teresa, Sulm i Poseidonit kundër Mihal Selimaj, Oltjon Muzakaj, Petrit Aliaj, Saimir Ljola Perseut Emri “Therrse” kombinohet Direttore responsabile: Massimo Marciano me drapërin në figurë. Proprietario ed editore: Università Popolare dei Castelli Romani (me drapër dhe me kapele). Direzione, redazione e amministrazione: (me drapër dhe via Cavour n. 21, 00044 me kapele). Prerja e kokës së Meduzës nga Frascati (Roma). Tel. 0689012752, Pasqyrë bronxi etruske. Gjysma e dytë e shek. IV para Krishtit. Persea, në prani të Athinasë. fax 0662276721, e Pasqyrë bronxi etruske. Pasqyrë bronxhi etruske, mesi i -mail [email protected] Gjysma e Paris,dytë Petit e shek. Palais IV para Registrazione del Tribunale civile di Velletri n. Krishtit. shekullit të katërt para Krishtit 11/2003 del 25/6/2003 Përkujdesja grafike: Bujar Karoshi Paris, Petit Palais nga Kiuzi . Tel. 00355 4 22 33 283 / 00355 69 20 68 603

pagina 3 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Antichità LETTERA LXXVIII 5- Për mirësjelljen e Pizone-s 6- Për faktin se nuk ka qortuar gruan Argomento: në lidhje me vëllain Kuinton, dhe se ka falënderuar atë që ajo ka dëshiruar. 1- Intorno alla liberalità di Plancio, 7- Lutet që për arsye të të birit të mos e alla premura di Lentulo, e a Metello con shesë shtëpinë e tij në fshat. 8- Lë të kuptojë arsyen se pse ka shkuar lui placato; në Durrës. 2- da quali cagioni indotto siasi portato a Durazzo. E filluar në Selanik dhe e përfunduar në Durrës, në vitin DCXCV, më 26 Nëntor Scritta parte a Tessalonica, parte a Durazzo l’anno DCXCV, a 26 di Tulio drejtuar Terenciës së saj, Tul- Novembre. jetës së saj, Ciceronit të tij S. CICERONE AD ATTICO S. 1- Unë kam nga letrat e shumë vetëve dhe nga zëri i popullit, që tij ke virtyt dhe forcë që nuk Quantunque il fratel Quinto e Pisone mund të imagjinohet; dhe se si ti nuk je mundur m’aveano scritto accertatamente ogni cosa che kurrë nga mundimet e trupit dhe të shpirtit. I mjeri fu trattata, avrei tuttavia amato che le tue brighe unë! Me këtë virtyt, besim, mirësi, ndershmëri, të non t’avessero tolto di scrivermi, secondo tuo kesh rënë ti në mjerime të tilla, e kjo për shkakun usato, quello che s’era trattato, o che tu me tim. Dhe Tuljeta jonë, nga e cila unë merrja kaq conservi. Plancio per la sua gentilezza mi ritien corpo non se’mai vinta. Misero a me! Con cotesta LETRA LXXVIII kënaqësi, nga vetë ai baba tani merr kaq hid- qui tuttavia, che più volte io avea tentato di virtù, fede, bontà, probità, essere tu caduta in sì hërime! E për Ciceronin tone çfarë të them unë? I gravi miserie, e ciò a mia cagione. E la Tullietta passare in Epiro. E’ gli s’è messa una speranza Argumenti: cili sapo filloi të ketë arsye filloi të marrë dhimbje (non così a me) poter noi insieme partir di qua: nostra, da cui io prendeva tanti diletti, da quel dhe fatkeqësi tejet të hidhura. Tani po të besoja di che gli sembra dovergliene tornar grande padre medesimo ricevere tante amaritudini! E unë se këto gjëra janë të shkruara nga fati, më onore. di Ciceron nostro che dirò io? Il quale col primo 1- Në lidhje me bujarinë e Planço-s, lehtësisht do ta kaloja: por atij i ka ndodhur çdo Ma oggimai, com’io senta avvicinarsi i usar sua ragione cominciò acquistare dolori e kujdesit të Lentuolo-s, dhe Metelo-s me të gjë për fajin tim, sepse besonte se më donin ata që soldati, al tutto dovremo venire al separarci disavventure acerbissime. Ora se queste cose io i qetësuar; më urrenin, dhe nuk ndoqa ata që më thërrisnin da lui: il che fatto, tel farem sapere di tratto, credessi dal destino ordinate, più leggermente 2- Për këto shkaqe është nxitur të tek vetja. Sikur unë të kisha ndjekur këshillat që me ne passerei: ma egli è avvenuto ogni cosa acciocchè tu sappia dove saremo. Lentulo per shkojë në Durrës më ishin dhënë, e të mos u kisha dhënë aq peshë sua cortesia verso di noi ci fa (e lo mostra per colpa mia, che mi credeva essere amato da fjalëve ose miqve të çmendur, apo keqbërësve, do all’opera, alle promesse, alle lettere) sperare quelli che m’invidiavano, e quelli non seguitai të jetonim tashmë të lumtur. qualcosa dell’animo di Pompeo: e ben tu mi che a sé mi chiamavano. Che se io avessi seguito Një pjesë është shkruar në Selanik, një 2- Tani, meqenëse miqtë na mbajnë me scrivesti assai volte, lui poterne fare a sua i consigli che mi erano dati, né tanto dato di peso pjesë në Durrës në vitin DCXCV, më 26 shpresë, do të veproj në mënyrë të tillë që shën- posta. Di Metello mi scrisse Quinto, che per alle parole o de’pazzi amici, o degli scellerati, Nëntor. deti im të mos përfundojë në mundimin tënd. tua opera era effettuata ogni cosa che egli vivremmo ora beati. E di mirë unë se sa e madhe është çështja, dhe sperava. Fa ogni opera, o mio Pomponio, che 2- Ora posciachè gli amici ci tengono in sa më e lehtë ishte të mbaheshim në shtëpi, io possa vivere con teco e co’miei, e scrivimi isperanza, darò opera che la mia sanità non CICERONI DREJTUAR ATIKO-s S. sesa të ktheheshim. Megjithatë nëse tribuna e ogni cosa. Io sotto angustiato, sì dalla tristezza, fallisca al tuo travaglio. Conosco io bene quanto plebejve është krejt e jona, nëse Lentuolo kaq Megjithëse vëllai Kuinto dhe Pizone më e sì dal desiderio di tutte queste cose, che io l’affare sia grande, e quanto era più facile i ngrohtë sa duket, dhe nëse Pompeu gjithashtu kishin shkruar me siguri të plotë çdo gjë që qe ebbi sempre più care di me medesimo. Fa di tenerci in casa, che ritornavi. Tuttavia se i dhe Çezari, nuk është për t’u dëshpëruar. trajtuar do të kisha dashur, gjithashtu, që punët star bene. tribuni della plebe sono tutti i nostri, se Lentulo 3- Me shërbëtorët do të veprojmë sipas asaj e tua të mos të shmangnin që të më shkruaje, Io, tra perché, volendo passar in Epiro per la si riscaldato quanto egli mostra, e se Pompeo që ti më shkruan se është kënaqësi e miqve. sipas zakonit tënd, atë që kishte ndodhur, apo Tessaglia, sarci stato rimaso assai tempo senza altresì e Cesare, non è da disperare. 4- Nga këtu, në ditët tona, murtaja ka atë çfarë ti njihje. Planço nga mirësjellja e tij më novelle, e sì perché ho i Durazzini ( i cittadini 3- Dè servi faremo secondo che tu mi scrivi ikur; dhe gjatë gjithë kohës që ajo ka zgjatur mban këtu gjithashtu, sepse disa herë unë kisha potenti di Roma toglievano a proteggere non essere piacer degli amici. unë nuk qeshë prekur. Planço, person tejet i tentuar të shkoja në Epir. Dhe i ka ardhur një tanto persone private, ma ancora città e intere 4- Di qua oggidì n’è andata la pestilenza; e gatshëm, dëshiron edhe ai të më ketë me vete, shpresë (jo kështu mua) që të mundemi ne të provincie.) di me tenerissimi, a loro mi sono in tutto tempo ch’ella durò io non ne fui tocco. e më mban gjithashtu. Unë do të kisha dashur nisemi nga këtu: për të cilën gjë i duket se po condotto, che già le cose di sopra t’avea scritte Plancio 7 persona officiosissima, mi vuole pur më mirë Epirin, shkretëtirë e gjatë, ku as ai i kthehet një lavdi e madhe. Por, në këto kohë, da Tesalonica. Quando di qua mi volgerò al seco, e mi ritien tuttavia. Io avrei amato meglio i tillë, as ushtarët do të mund të vinin. Por, ashtu sapo unë të ndiej të afrohen ushtarët, në luogo tuo, lo saprai; e tu scrivimi, ti prego, con l’Epiro, lungo deserto, dove né quel cotale, né megjithatë, Plançio më mban të gozhduar këtu; gjithçka do të na duhet të ndahemi nga ai: fakt ogni maggior accuratezza di tutte le cose, come soldati verrebbono. Ma Plancio mi tien tuttavia sepse shpreson, si gjë të mundshme të niset që, do ta bëjmë të ditur në çast, në mënyrë që ti elle stanno. Io già m’aspetto o il fine dell’affare, inchiodato qui; ché spera, per cosa possibile për në Itali në shoqërinë time. Oh! Le të ndod- ta dish se ku do të jemi. Lentuolo për mirësjel- o né eziandio la speranza. di partirne per l’Italia in mia compagnia. Oh! hë në këtë ditë që unë të rikthehem në krahët ljen e tij ndaj nesh na bën (dhe këtë e tregon A’26 di novembre, di Durazzo. vegga in questo giorno che io ritorni tra le vostre tuaj! E ju vetë të strehoheni dhe vetë mua! me vepër, me premtime, me letra) të shpreso- braccia. E voi stessi ricoveri e me medesimo! Kam vënë re shumë fryte nga përshpirtëria juaj jmë diçka nga shpirti i Pompeos: dhe mirë ti Assai frutto mi parrà aver colto della vostra pietà dhe e imja. më shkrove për shumë herë, se ai ka bërë si- e della mia. 5- Mirësjellja, virtyti, dashuria e Pizone-s ndaj LETTERA LXXIX pas kënaqësisë së tij. Për Metello-n më shkroi 5- La gentilezza, la virtù, l’amor di Pisone të gjithë neve është kaq e madhe, sa nuk mund të Kuinto, se falë punës sate ishte kryer çdo gjë që verso tutti noi è sì grande , che più non può. jetë më shumë. Kështu paste edhe ai ngushëllim, Argomento: ai shpresonte. Bëj çdo gjë, o Pomponio im, që Così ne possa avere egli consolazione, come ashtu sikurse duhet unë t’ia kthej me lavdi! unë të mund të jetoj me ty dhe me njerëzit e mi, certo veggo io dovergliene tornar di gloria! 6- Në lidhje me Kuinton vëlla, nuk të kam dhe më shkruaj çdo gjë! Unë shumë i angësh- 1- Della grandezza di sua sventura. 6- Circa Quinto fratello, io non ti ho punto qortuar aspak: vetëm unë dëshiroja që ju (duke tuar, si nga trishtimi, si nga dëshira për të gjitha 2- Della speranza di esser richiamato. rimproverato: solamente io desiderava che voi qenë kaq shumë pak) të mbaheshit të lidhur sa- këto gjëra, që unë i vlerësova gjithmonë më të 3- Della sua famiglia. (massimamente essendo sì pochi) vi teneste dopak të ishte e mundur. Kam fëlenderuar që shtrenjta se veten. Kaloje mirë! congiunti al possibile. Ho rendato grazie a cui tu ti më ke shkruar dhe u kam shkruar atyre se e 4- Di Plancio che ancora lo trattiene. Unë, meqenëse, duke dashur të kaloja në mi scrivesti, e scritto loro d’averlo da te saputo. kam ditur prej teje. 5- Della gentilezza di Pisone. Epir për Tesali, do të kisha mbetur shumë kohë 7- Quanto a quello che tu, la mia Terenzia, 7- Në lidhje me atë që ti, Terencia ime, më pa të reja, e ngaqë kam Durrsakët (qytetarët e fuq- 6- Del non avere rimproverato la mi scrivi, che volevi vendere la tua villa, shkruan, se doje të shisje vilën tënde, pa më ishëm të Romës hiqnin mbrojtjen jo aq personave moglie in riguardo al fratel Quinto, e dimmi, lasso me! che sarà mai e se tuttavia la thuaj, fatziu unë! Çfarë do të ndodhë vallë dhe privatë, por akoma edhe qyteteve dhe provincave aver ringraziato chi ella ha voluto. sciagura ci opprima, che vorrà essere del mio nëse edhe fatkeqësia do të na ndrydhë, çfarë të tëra) që me mua janë tejet të dashur, tek ata figlioletto? Non posso scriver più avanti (tanta do të ngjajë me birin tim të vogël? Nuk mund të 7- Prega che a motivo del figlio non kam shkuar, e tashmë për gjërat si më sipër të è la foga del pianto) né tirerò te medesima alle shkruaj më shumë (kaq po shkrihem në vaj) as venda la sua casa di campagna. kisha shkruar nga Salaniku. Kur nga këtu do t’i medesime lagrime. Se gli amici ci terran fede, nuk mund të të tërheq ty vetë në të njëjtët lotë. 8- Fa intendere il perché sia andato drejtohem vendit tënd, do ta dish; e ti më shkru- non mancherà danaro; se no, tu non potresti Nëse miqtë do të jenë besnikë, nuk do të mun- aj, të lutem, me çdo kujdes sa më të madh për të a Durazzo. col tuo sopperire al bisogno. gojë paraja; nëse jo, ti nuk do ia dilje me paratë gjitha gjërat, ashtu siç janë ato. Unë tashmë pres Per le misere fortune nostre, vedi che tuaja të plotësoje nevojat. Për fatet tona të mjera, ose fundin e çështjes, ose pres shpresën. Principiata a Tessalonica e finita non mandiamo in fondo il fanciullo ben shiko se nuk do të hedhim në fund foshnjën tonë Më 26 nëntor, në Durrës naufragato. Al quale se avanzi tanto da non mjaft të mbytur. Për të cilin nëse përparon aq sa a Durazzo l’anno DCXCV, a’26 di Novembre. dover mendicare, di poca virtù e di mezzana për të mos lypur lëmoshë, me pak virtyt dhe një fortuna farà bisogno a venire nell’antico stato. fat mesatar do të ketë nevojë të vijë në gjendjen Abbi cura e mandami tue lettere, acciocché LETRA LXXIX e vjetër. Ki kujdes dhe më dërgo letrat e tua, në io sappia cosa si fa, e come voi state. Il mio mënyrë që unë të di se çfarë bëhet, dhe se si TULLIO ALLA SUA TERENZIA aspettare al certo non sarà lungo. Salutami la Argumenti: ju jeni! Më përshëndet Tuljetën dhe Civeronin. ALLA SUA TULLIETTA, Tullietta e il Cicerone. Lamtumirë, më 26 Nëntor, në Durrës. AL SUO CICERONE S. A Dio A’ 26 di novembre, di Durazzo. 1- Për fatkeqësinë e tij të madhe. 8- Kam ardhur këtu, sepse është qytet i lirë, 8- Son venuto qua; perché è città libera, a 2- Për shpresën që është thirrur përsëri. që e kam për zemër, dhe në prag të Italisë. Por 1- Io ho dalle lettere di molti e dalla voce me affezionata, e sulla soglia d’Italia. Ma se la 3- Për familjen e tij. nëse frekuenca e vendit me jep mërzi, do të pubblica, la tua virtù e la fortezza essere da non frequenza del luogo mi nòi, mi condurrò altrove, 4- Për Planço-n që akoma e mban me shkoj tjetërkund, e ti do ta dish. crederla; e come tu per travagli d’animo e di e tu lo saprai. vete. (Përktheu: Nikolin Sh. Lëmezhi) Medioevo Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 4 29 Maj 1453-29 Maj 2019, 566 vjet nga Rënia e Kostandinopojës Nga Pirro Prifti do ti qendronin besnike Perandorit. Kryeqyteti I Bi- zantit u pushtua per here te dyte dhe te fundit ne 29 i sot 566 vite më parë me 29 Maj 1453 Ush- maj 1453, dhe Perandori i Bizantit ra duke luftuar tria Osmane e drejtuar nga Sulltan Mehmet II ne muret e Kryeqytetit te tij, i vrare nga osmanet. S(Fatihu), pushtoi më në fund Kostandinopjën Krahina Trapezus (Trabzon - ne turqisht) u pushtua duke i dhënë fund Perandorisë 1150 vjeçare Bi- ne 1461. Perandori Byzantine KonstantinI XI, I kup- zantine dhe duke e kthyer Kostandinopojën në toi qellimet e Sulltan Mehmetit 2, dhe keshtu kerkoi kryeqytet të Perandorisë Osmane. E ashtuquaj- ndihme ne Europen Perendimore; por tani cmimi tura “Roma e Dytë”, pushoi së egzistuari, duke ishekuje luft dhe armiqesi midis Lindjes dhe Peren- pushuar së egzistuari dhe e ashtuquajtura Peran- dimit do te kishte taksen e vet. dori Orthodokse, transferoi kryeqytetin e saj në Qe nga viti 1450 Perandoria ishte e lodhur dhe Moskë që sot nga religjiozët quhet dhe “Roma perbehej tashme vetem nga disa dhjetra km2 jashte e Tretë”. Në atë kohë trevat e Arbërisë dhe të kryeqytetit, nga `ishujt e Princeshes` ne detin Mar- Epirit i përkisnin Perandorisë së Bizantit për shkak mara, dhe Peloponezi me qendren e tij kulturore të ndarjes fetare sipas linjës së Theodosit. Linja Mystras. E ashtuquajtura `Perandoria e Trebizon- e Theodhosit ishte linja që ndau Perandorinë Ro- dit` (u pushtua ne 1461), nje shtet pasues qe u for- make në Perandorinë Romake të Perëndimit mua pas kryqezates se 4, gjithashtu mbeti gjalle ne – Katolike - Roma, dhe Perandorinë Romake të bregdetin e detit te zi. Byzantine Emperor Constan- Lindjes - Ortodokse (bizanti + sllavët), Konstan- tine XI, I kuptoi qellimet e Sulltan Mehmetit 2, dhe dinopoja (pushtuar nga turqit në 1453 dhe u bë keshtu kerkoi ndihme ne Europen Perendimore; por Perandoria Osmane me fe islame + ortodokse). tani cmimi ishekuje luft dhe armiqesi midis Lindjes Shqipëria e sotme ose Arbëria dhe Epiri i djeshëm dhe Perendimit do te kishte taksen e vet. Qe nga viti u përfshi në Perandorinë e Lindjes – Ortodokse modern e dallojne Bizantin nga Roma e Lashte aq mbi qendrat e tjera kristiane ne lindje ahtu si 1450 Perandoria ishte e lodhur dhe perbehej tashme (por me gjithë këtë disa zona mbetën katolike edhe sa kur Perandoria u perqendrua ne Konstandi- Roma ishte ne Perendim. vetem nga disa dhjetra km2 jashte kryeqytetit, nga pas pushtimit turk). Sipas znj. Anisa Papleka: Për nopoje, u orientua me shume nga kultura greke se Renia e Romes e cila u pushtua nga Osthrogo- `ishujt e Princeshes` ne detin Marmara, dhe Pelo- ta sqaruar të gjithë këtë rrëmujë më nga afër, po sa ajo latine dhe u karakterizua nga Kristianizmi tet ne vitin 476, shenoi edhe fundin e gjysmes per- ponezi me qendren e tij kulturore Mystras. E ash- fillojmë me kohën kur Justiniani I, në vitin 535, Orthodoks. Perandoria Bizantine ka patur nje kara- endimore te Perandorise Romake. Gjsyma Lindore tuquajtura “Perandoria e Trebizondit” (u pushtua ne pasi kishte ripushtuar Dalmacinë, e ndau atë në kter multi-etnik gjate histories se saj dhe ruan tra- vazhdoi si Perandori Bizantine me Konstandinopojen 1461), nje shtet pasues qe u formua pas kryqezates dy provinca: në një pjesë që mbajti emrin e vetë ditat romano-helenistike me elemente mbizoteruese si Kryeqytet te saj. Konstandinopoja mendohet se ne se 4, gjithashtu mbeti gjalle ne bregdetin e detit te Dalmacisë me seli Salonën dhe në pjesën tjetër që greke. Perdorimi i rastesishem i termit Perandoria kulmin e saj kishte nje popullate nga 200.000 deri zi. Kur filloj rrethimi, popullata e kryeqytetit lloga- u quajt Prevalitana me seli Shkodrën. Prevalitana, e grekeve (Imperium Grecorum) ne perendim i ne 500.000 njerez, sidomos ne shekullin e V, dhe ritej rreth 50.000 banore se bashku me rrefugjatet e cila arrinte deri nën Lezhë, kishte si qytete krye- referohet “Perandorise Romake te Lindjes” dhe e perandoret u perpoqen qe te frenonin rritjen se sa qe erdhen nga periferia perreth. Garnizoni i qytetit sore Dioklenë, Shkodrën dhe Lezhën. nje Perandori Bizantin si Perandori i Grekeve (Im- te nxisnin shtimin e popullates. Pas vitit 391 e.r., perbehej nga 5.000 greke dhe 2.000 te huaj, me te Me vendim të perandorit Leo [Isauriku] (732), perator Graecorum), dhe perdoret gjithashtu per te Krishterimi shoqerohej dhe me fe te tjera, por nga shumtit ishin gjenoveze dhe veneciane.Njerzit e Jus- Epiri i Ri, Prevalitana dhe Italia e Jugut, iu hoqën ndare prestigjin e Perandorise Romane e mbreterite ky vit u vendos me dekret perandorak qe te freno- tininit ishin armatosur mire, kurse pjesa tjeter ishin kishës Romane, pushtetin e së cilës për këto ter- e reja te Perendimit. Banoret e quanin vehten e tyre heshin te gjitha format e kulteve pagane dhe u mbyl- civile, vullnetare dhe armatosur vendas e te huaj, ritore e përfaqësonte vikari apostolik i Selanikut, Romanoi dhe Graekoi, madje deri ne shek e XIX len te gjitha tempujt pagane. Presioni Perandorak u marinare,dhe gjithashtu edhe murgj. Te gjithe zotero- dhe u vunë nën kontrollin e patriarkatit të Kon- , Greket e kane perdorur tipikisht ne gjuhen greq- manifestua edhe ne Koncilet Kishtare te shek IV, me nin shpirt luftarak dhe shume nga ata u vrane duke stantinopojës. Kryeqendra e Prevalitanës, që ishte ishte te re si Romaika dhe Graikika. Termi Roma ne krye Perandorin i cili siguroi nje rol drejtues rol i luftuar. Gjate javes se pare te rillit, trupat osmane u në Shkodër, transferohet në Durrës, kështu që zh- e Lindjes eshte pershkruar me kujdes si nje njesi cili vazhdoi edhe gjate shek të V duke percaktimet si rreshtuan dhe mren pozicionet perreth mureve te duket qendra ipeshkvnore e Shkodrës, autoriteti politike qe perfshin provincat lindore te Perandorise kush quhen herezi dhe ne shtypjen e tyre. Kryeqyteti kryeqytetit. Sulmi i pare u be me 18 prill 1453. Di- i të cilës i kalon Dioklesë. Si rrjedhojë, jo vetëm se vjeter Romake deri ne vitin 476 e.r., kur kishte Konstandinopoja u ri-inagurua ne vitin 324 e.r., ne hej qe ushtria e Sulltanit u grumbullua masivisht ne politikisht, por edhe fetarisht, jo vetëm Epiri i Ri, akoma dy perandore. qytetin e lashte te Bizantit, si Kryeqytet i Perandorise zonen e Adrianopoles. Trupat kishin ardhur nga cdo por edhe Prevalitana, ranë nën Bizant dhe nën I njëjti term mund te jete perdorur te pakten Romake nga Perandori Konstandini i Madh dhe emir rajon i Perandorise osmane dhe ishin afersisht mbi pushtetin fetar të Konstantinopojës, megjithëse deri ne shek VI, per aq gjate sa njerezit vazhduan i tij i dedikohet ne 11 maj 330. Nje nga Perandoret 150.000 ushtare nga shume nacionalitete, dhe mijra siç argumenton Shuflaj, këto territore i ruajtën te veprojne dhe mendojne ne pajtim me ato qe mbi- me te medhenj Justiniani i I (mbreteroi 527-565), te tjere jo ushtare te rregullt por te grumbulluar se deri diku me fanatizëm lidhjet e drejtpërdrejta me zoteronin ne nje Perandori Romake te meparshme. dhe gruaja e tij Theodora, pergatiti fushaten per te bashku me ushtrine osmane me qellim per te plaçki- Romën dhe me kishën romane. Gjatë te njejteve shekuj megjithate kishte ndryshime shkaterruar persianet ne frontin lindor dhe te shka- tur. Të gjithe ishin gati për të sulmuar qytetin. kaq te thella ne efektet e tyre kumulative saqe pas terronte herezite qe kishin armiqesuar kishen kato- Trupat osmane ishin shumë të përgatitura dhe Pak Histori. shekullit te 7 shoqeria e Lindjes ndryshonte cilesisht like Romake. Ai sponsorizoi nje ri-kodifikim dhe te pajisura mire. Trupat `elite` ishin Janissaries Perandoria Bizantine nganjeherë referohet si nga format e meparshme. Ne nje perpjekje per te nje permbledhje dhe ligjeve Romake dhe ndertoi (jenicerët) që përbëheshin nga fëmijët e rrëmbyer të Perandoria Romake e Lindjes dhe vazhdim i Pe- njohur kete dallim, historianet ne menyre tradicio- Katedralen e Mrekullueshme te Shen Sofise. Por krishtere dhe te konvertuar forcerisht ne islam; sido- randorise Romake te Lindjes gjate periudhes An- nale kane pershkruar perandorite e mesjetes si “Bi- ri-pushtimi i Afrikes se Veriut dhe Italise nga Jus- qoftë, ishin ushtarë profesionistë që përbenin ajken tike te vone dhe gjate mesjetes. Kryeqyteti i saj zantine”. Termi erdhi nga emri Bizantium, qe ishte tiniani I, ishte jete shkurter. Lufta me Persine, dhe e ushtrise osmane. Sipas tradites islame, Sulltani ishte Konstandinopoja (Stambolli i sotëm) e cila ne fakt nje koloni greke e lashte ne anen europiane sulmet e tribuve slave e bullgare demtuan rende te perpara fillimit te masakrës u kerkoi te rrethuarve ne fillim e kishte emrin Bizantium. Kjo Perandori, te Bosforit midis detit mesdhe dhe detit te zi; qyteti ardhurat e Perandorise. Per kete shkak Perandoria te dorezonin qytetin duke u premtuar tu ruante jetet i mbijetoi fragmentimit te Perandorise Romake te me kete emer ishte nje pike kalimi midis Europes u interesua per problemet e saj te brendeshme dhe e tyre dhe pronen e tyre. Perandori i Konstandin i Perendimit ne shek 5 e.r., dhe vazhdoi te egzistoje dhe Azise se Vogel (Anatolia.) I rithemeluar si la pas dore Perendimin. Megjithse drejtuesit vazhdo- XI i Bizantit dha nje pergjigje sfiduese dhe krenare deri ne renien e Konstandinopojes ne duart e Os- Roma e Re nga Perandori Konstandin ne vitin 330 nin ta quanin Perandorine si “Romake”, pas vdekjes dhuke hedhur poshte kerkesen e Sulltan Mehmetit maneve me 29 Maj 1453. Perandoria e Bizantit e.r., ketij qyteti i u vendos emri Konstandinopoje se Justinianit, termi `Bizantine` filloi te perdorej me te II. Menjehere filloi goditja e mureve te qytetit me jetoi afersisht 1100 vjet. ose qyteti i Konstandinit. Termi Bizantium thekson kujdes per Perandorine sidomos ne Kohen e mes- topa te medhej gjylet e te cileve peshonin disa kuin- Gjate egzistences se saj Perandoria e Bizantit aspektin qendror te civilizimit bizantin; nje shkalle jetes. Ne saje te kesaj mareveshjeje, ne fakt ne emrin tale. Veziri i Sulltanit Halil Chandarli pati rezerva te ishte nje force ekonomike, ushtarake, kulturore e qyteterimi ne te cilin jeta administrative dhe intele- `grek` maskoheshin shume etni me origjine te ndry- medha persa I perket rrethimit qe ne fillim,sepse fuqishme. Njelloj Perandoria Bizantine dhe Peran- ktuale gjendej ne kete qytet nga viti 330- deri ne shme si: sllave ose turq, etj. Konstandinopoja eshte kishte frike nga ndonje nderhyrje e Flotes Veneciane dorie Romake e Lindjes jane terma historiografike vitin1453 kur ishte Perandor Konstandini 11 (apo rrethuar disa here por u pushtua gjate 11 shekujve te qe sipas fjaleve qe qarkullonin –ishte duke ardhur, te krijuar pas perfundimit te mbreterise. Qytetaret i 12). Konstandinopoja lokalizohej ne bregdetin eu- pare vetem ne vitin 2014 gjate Kryqezates se 4 nga apo trupat hungareze qe do te kapercenin Danubin, e saj vazhduan ti referohen peradorise se tyre si ropian te Bosforit, ne mes te detit Egje dhe detit Venecianet. Kryqtaret vendosen nje shtet Latin me e keshtu rrethimi do te vazhdonte per nje kohe te “perandori romane” (Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων) te zi, qe tani I perket Turqise. Qyteti bashkonte Perandore Latine deri ne vitin 1261. Perandoria dhe gjate. Veziri gjate nje takimi ne daten 25 maj, i tha ose Romania dhe per vehten e tyre si “romane” dhe perzjente popujt europiane dhe ato te Azise se kryeqyteti Konstaninopoja u ri clirua nga bizantinet Sulltanit qe te hiqnin rrethimin, sepse sipas tij po te apo “romanoi”. Constantinopoja ka qene kryeqyte- Vogel. Konstandinopoja ishtë ndërtuar në formën e ne vitin 1261 nga dinastia e Paleologut. Ne shek e qendronte rrethimi me gjate, atehere, do te kishin pa- ti perandorak pas shenjterimit te saj ne vitin 330 një trekëndëshi i cili rrethohej në të dyja anëtë më XIV turqit selxhuke e rrethuan ne 1395 por nuk e soja te paparashikuara per interesat Osmane. Sulltani e.r., ne Kohen kur Perandor i Romes ishte Kon- ujë, në veri nga Briri i Artë kurse në jug nga Deti pushtuan dot., por turqit ndertuan nje pozicion strat- ishte i merzitur dhe vete per shkak te zgjatjes se vep- standini i Madh. Gjate 11 shekujve qyteti ka qene Marmara. Vetëm ana e tretë në pjesën perëndimore egjik afer kryeqytetit. rimeve luftarake dhe per pasoje, dha urdher per nje rrethuar shume here por u pushtua vetem nje here: bashkohej me tokën. sulm frontal, ne shkalle te gjere, dhe te fundit kunder gjate kryeqezates se 4 ne vitin 1204 dhe kryqtaret Qytei i Bizantit u krijua nga nje koloni greke te Rënia e Kostandinopojës. Konstandinopojes. Vendimi i Sulltanit u perkrah nga vendosen nje shtet jo stabel Latin per disa vite; themeluar ne anen europiane te Bosforit. Legjenda Ne vitin 1453 , per tu mbrojtur nga Osmanet, komandantet e rinj e sidomos nga Zaganos , nje Nicaeanet u a rimoren Konstandinopojen latineve e lashte Greke i referohet mbretit legjendar Byzas, mbrojtja e qytetit kishte nje flote prej 26 anijesh: 5 Kristian i konvertuar ne Islam. me 1261; dhe heren e dyte kur u pushtua perfun- udheheqesi i koloneve Megarean, dhe njekohesisht nga Gjenova, 5 nga Venediku, 3 nga Kreta vene- Propozimi i Vezirit Halil u hodh poshte dhe te dimisht nga turqit ne 29 maj 1453. Disa ngjarje ne themeluesi i ketij qyteti ne qe ne vitin 667 p.e.r. ciane, 1 nga Ankona, 1 nga Aragona, 1 nga Franca, gjithe te pranishmit vendosen te vazhdojne rreth- shekujt 4-6 shenuan periudhen e tranzicionit gjate Forma e latinizuar Byzantium mbeti emir original dhe 10 ishin anije t Bizantit. Muret e dyfishta Theo- imin. Te rrethuarit gjate dites se hene te 28 ma- te ciles u nda perfundimisht Perandoria Romake e i ketij qyteti. Shume me vone, emri Byzantium u dosiane lokalizoheshin 2km ne perendim te murit jit, riparuan muret dhe pengesat dhe i riforcuan Perendimit dhe ne Oerandorine Greke te Lindjes. be i zakonshem ne Perendim te cilet i referoheshin te vjeter, u ndertuan ne Peradorin Theodosius 2 ato. Ne qytet kembanat e kishave orthodokse rane Konstandini i I (mbreterimi 324–337) e riorga- Perandorise Romake te Lindjes. Ne vitin 330 e.r. (mbreterimi 408-450e.r.), dhe kishin 57 kulla. Pasi zhurmshem dhe qytetare e ushtare u bashkuan nizoi Perandorinne duke e bere Konstandinopojen Perandori Konstandin i I, ne nje perpjekje per u shkaterruan nga nje termet (viti 448 e.r.), ato u ne nje procession te gjate duke mbajtur reliket e Kryeqytet te Ri dhe legalizoi Kristianizmin ne Per- te forcuar Perandorine e ri – themeloi Bizantin rindertuan per 60 dite. Qyteti kishte 20 km mure: shenjta Brenda dhe pastaj duke marshuar jashte andori. Nen Theodosius i I (mbreterimi 379–395), me emrin Konstandinpol, ose “Roma e Re”, dhe muret Theodosiane- 5.5km,muret perballe detit -7 kishave. Veziri gjate nje takimi ne daten 25 maj, Kristianizmi u be Fe zyrtare dhe Perandoria u be Kryeqyteti i gjysmes lindore te Perandorise Ro- km (pergjate “Bririt te Arte”),muret pergjate detit i tha Sulltanit qe te hiqnin rrethimin, sepse sipas shtet-fetar-zyrtar Kristian, dhe praktikat e tjera re- make. Perandori Konstandin i I gjithashtu lejoi Marmara-7.5 km. Perplasjet e renda etnike dhe fe- tij po te qendronte rrethimi me gjate, atehere, do ligjioze u ndaluan. Me ne fund, nen mbreterimin kristianet dhe fene e tyre e zyrtarizoi. Pas vdekjes tare te shekujve te mevonshem e dobesuan Bizan- te kishin pasoja te paparashikuara per interesat e Heraclius i I (mbreterimi 610–641),Ushtria dhe se tij ne vitin 395 e.r, Perandor Theodosius I, e tin, perballe armiqve te shumte te perendimit dhe te Osmane. Sulltani ishte i merzitur dhe vete per Administrata Perandorake u ristrukturuan dhe u ndau Perandorine midis dy djemve te tij dhe Pe- lindjes. Armiqesite karakterizonin lidhjet midis Bi- shkak te zgjatjes se veprimeve luftarake dhe per pershtaten per perdorim zyrtar Grek ne vend te randoria nuk u bashkua me kurre. Theodius beri zantit dhe te ashtuquajturve “barbare”; sidoqofte, Bi- pasoje, dha urdher per nje sulm frontal, ne shkalle asaj Latine. Keshtu, megjithsse shteti Romak vazh- gjithashtu Krishterimin si fene e vetme te Peran- zanti ishte i hapur ndaj barbareve nese ata pranonin te gjere, dhe te fundit kunder Konstandinopojes. doi dhe mbajti traditat e shtetit Romak, historianet dorise, dhe Konstandinopoja siguroi perparesine te pagezoheshin dhe te ktheheshin ne te krishtere dhe (vijon në faqen 6) pagina 5 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Storia A KA KALUAR SHËN PALI NË ILIRI? Nga Ilirjan Gjika dhe jo në Apoloninë e Ilirisë, e dhe Itali, duke e shndërruar Krishtërimin, nga një cila ndodhej qindra kilometra sekt të thjeshtë, në një fe botërore. Përveç vep- Në të gjitha tekstet e Historisë së Shqipërisë, larg saj. rimtarisë misionare, Pali ka meritën se ai e për- në temat përkatëse ku trajtohet Krishtërimi, thuhet Po kështu edhe historia e punoi Krishtërimin, siç duket në tekstet e shumta se në territoret që sot banohen nga shqiptarët, kjo krishtërimit e ka qartësuar edhe nën autorësinë e tij të Dhiatës së Re, dhe sidomos fe u perhap në shekullin e parë, në kohën e apos- itinerarin e udhëtimit të dytë të në përmbajtjen e tyre origjinale dhe me kalibër të tujve, nxënësve dhe pasuesve të Krishtit. Ky fakt Shën Palit, kur i nisur nga An- lartë intelektual. Ndërkohë, veprimtaria e tij lidhet vërtetohet nga një sërë dokumentesh historike, nga tiokia, ai kaloi në Tarso, Ikonia, drejtpërdrejt edhe me Ilirinë. Kështu, në letrën të cilat veçojmë librin ku bazohet feja kristiane, Synada, Hereopolis, Laokidea, dërguar Titit (3:12), Pali thotë: “Kur të dërgoj Ar- Biblën. Duke u nisur prej saj janë bërë interpreti- Efes, Sardi dhe Troade. Pasi temanë dhe Tikikun bëj çmos për të ardhur tek met rreth historikut të krishtërimit në Iliri, të cilat kaloi detin Egje, ai e vazhdoi unë në Nikopol, sepse vendosa të kaloj dimrin duhet thënë se kanë qenë të shumta. më tej udhëtimin nëpër Greqi, aty”. Ndërsa duke u fokusuar tashmë te problemi Në morinë e tyre mund të veçojmë disa au- ku vijoi në Samotrakë, Neapolis, në fjalë, theksojmë se Nikopoli që përmend Pali torë për saktësinë e trajtimit të drejtë të fakteve, Filipi, Amfipol, Selanik, Athinë, në këtë varg, ka qenë dikur qyteti i ngritur nga ndërkohë që disa të tjerë i kanë keqinterpretuar Korint dhe Larisë (Veprat e perandori romak Oktavian Augusti dhe qendra më faktet e dhena në Bibël pa u thelluar në anal- Apostujve 16:17). Pikërisht ky e rëndësishme e rajonit të Epirit gjatë pushtimit ro- izën historike, duke i paraqitur ato shpesh herë udhëtim përmendet edhe në mak (më pas qendër e provincës romake të Epirit në mënyrë shabllone dhe “apriori”. Shumë prej referencën tonë fillestare: “Dhe të vjetër, e sotme). Në momentin kur Pali këtyre autorëve qoftë në botime të veçanta apo pasi kishin kaluar nga Amfipoli i dërgonte këtë letër, Titi ndodhej si peshkop në artikuj të shkëputur, kanë bërë interpretime të për në Apoloni, arritën në Selan- Kretë, me qëllim organizimin e kishës atje. gabuara lidhur me udhëtimet e Shën Palit në ter- ik, ku ishte sinagoga e judenjve” Titi ishte një nga peshkopët e parë të kishës, ritoret e Ilirisë. Një interpretim i tillë është edhe ai (Veprat e Apostujve 17:1). i emëruar nga Shën Pali. Këta peshkopë drejtonin që ka të bëjë me një nga udhëtimet e apostullit ku Le të bëjmë një retrospe- bashkësitë e krishtera që ishin krijuar në këtë kohë përmendet qyteti i Apolonisë, gjë që këta autorë ktivë të plotë të problemit, duke në territoret e Romës, ku ishte përhapur kryesisht e marrin si të mirëqënë për Apoloninë e Ilirisë, u ndalur tek dëshmitë e Biblës krishtërimi. Emërimin e tij Pali mund ta ketë bërë rrënojat e së cilës gjenden tetë kilometra në perën- Shën Pali në një mozaik të shekullit të 5-të në Ravenna rreth fillimeve të krishtërimit në diku rreth viteve 57-58 (Alexoudes, 1868: 108- dim të Fierit. Iliri. Sipas saj, Krishtërimi lindi në vitin 30, në 109). Së bashku me Titin dhe të tjerë, Pali kishte Si qëndron e vërteta e këtij rasti? dhe veprimtarisë së Palit atje. Pikërisht në këto Jude (Izraelin e sotëm), kur Jezu Krishti nisi të pre- caktuar edhe Çezarin në Durrës dhe Marinin në Pikërisht për ta sqaruar këtë keqkuptim, le vende janë vendosur emërtime që dëshmojnë këtë dikonte doktrinën e tij, sfondi i së cilës rridhte nga Apoloni. Një gjë të tillë na e jep Aleksudhi, i cili i t’i referohemi fakteve dhe interpretimit historik. fakt, duke na plotësuar mozaikun e të dhënave se Judaizmi, feja e hebrenjve të vjetër. Faza e parë e referohet dorëshkrimit me numër 423 që ndodhet Gjithçka nis me një varg në Dhjatën e Re, në librin Pali ka kaluar vetëm në Apoloninë e Maqedonisë përhapjes së kësaj feje lidhet me aktivitetin e tij që në bibliotekën e Jeruzalemit (Alexoudes: 110). Më “Veprat e Apostujve”, kreu 17, vargu 1, me au- pas del se Pali pasi e thirri Titin në Nikopol, do ta tor Lukën: “Dhe pasi kishin kaluar nga Amfipoli emërojë atë në Dalmaci, në Ilirinë veriore. Këtë për në Apoloni, arritën në Selanik”. Duke u nisur gjë e përshkruan tek letra e dytë dërguar Timo- nga leximi, gjithkush që ka një nivel njohurish his- teut (4: 9-10), kur thotë: “Përpiqu të vish shpejt torike kupton se nuk bëhet fjalë për Apoloninë e tek unë, sepse Dima më la, pasi e deshi këtë botë Ilirisë, por për qytetin antik të Apolonisë në rajo- dhe iku në Selanik, Kreshenci në Galati, Titi në nin e sotëm të Maqedoninë greke, pranë qytetit të Dalmaci”. Por Pali nuk na jep emrin e qytetit dal- Selanikut. Kjo hipotezë e formuluar në vitet 1940, mat ku shërbente Titi. Ndoshta ky qytet mund të u shfrytëzua nga autorë të tjerë, të cilët e trumpetu- ketë qenë Salona, e cila na del më vonë në shumë an shpesh, duke e paraqitur si të vërtetë historike. burime të tjera historike, si qendra kryesore e Por në rrethana të tjera, studimet e mirëfillta kanë krishtërimit në Dalmaci. nxjerrë konkluzionin se Shën Pali nuk ka kaluar në Ndërsa tek e njëjta letër dërguar Timoteut Apoloninë e Ilirisë, por në një tjetër Apoloni, atë (4:21) Pali thotë: “Përpiqu të vish përpara dimrit. të Maqedonisë. Të përshëndesin Eubuli, Pudenti, Lini, Klaudia Duhet theksuar se në kohën antike, gjatë pro- dhe gjithë vëllezërit”. Ky paragraf tregon se letrën cesit të kolonizimit të madh, helenët krijuan përg- e tij Pali e ka shkruar gjatë qëndrimit në Nikopol, jatë brigjeve të detit Mesdhe 30 qytete, me emrin e në të cilin ishte krijuar dhe vepronte një bash- hyjnisë së Apolonit. Nga më të përmendurat ndër kësi mjaft aktive kristiane. Po tek kjo letër (4:11) to ishin Apolonia e Ilirisë, Apolonia e Trakisë, Objekt në gërmadhat e bazilikës së Gllavinicës në Ballsh Pali thekson: “Me mua është vetëm Luka. Merre Apolonia e Maqedonisë, Apolonia e Detit të Zi, Markun dhe sille me vete sepse e kam shumë të Apolonia e Cirenajkës në Libi, etj. Duke qenë se e Perandorisë Romake. nis nga viti 30 e deri në vitin 33, kur Jezui u ekze- dobishëm për shërbesë”. Pra, Palin në Nikopol e ishin shumë qytete të tilla, ishte e natyrshme që të Historianët dhe studjuesit e historisë së kutua i varur në kryq nga autoritetet romake. Faza shoqëronte Luka, autori i njërit prej katër ungjijve, dhënat do të ngatërroheshin diku midis tyre dhe krishtërimit e konsiderojnë atë si predikuesin e dytë e përhapjes së tij lidhet me veprimtarinë por dhe autori i librit “Veprat e Apostujve” që u do të kishte interpretime të ndryshme, siç ndodhi më aktiv të Krishtit, duke luajtur rolin kryesor e nxënësve dhe pasuesve të Krishtit, ku përkiste citua në fillim. Kështu bashkë me Palin në Nikopol, edhe me pasazhin e mësipërm. Ndërkohë historio- në përhapjen e besimit të ri në Perandorinë Ro- edhe Pali. Pa u futur në hollësitë e jetëshkrimit të del se ka predikuar edhe Luka, por ndoshta edhe grafia ka vërtetuar faktin se në Maqedoninë greke make. Gjatë veprimtarisë së tij, Shën Pali udhë- tij, mund të themi se Pali ishte apostulli që luajti Marku, personi që ai citon më sipër, i cili mund të ruhen edhe sot dëshmitë për itinerarin e pranisë toi në Azinë e Vogël, Greqi, Siri, Palestinë, Maltë rolin kryesor në përhapjen e kësaj feje në territoret jetë ungjilltari tjetër i Dhiatës së Re. Atëherë mund të themi se nga Nikopoli, ku Pali vendosi qendrën e tij për disa muaj, ai mund të ketë dërguar mision- 29 Maj 1453-29 Maj 2019, 566 vjet nga Rënia e Kostandinopojës arë të tjerë në territoret e brendshme ilire, ashtu siç veproi kur dërgoi si peshkop Titin në Dalmaci, (vijon nga faqja 5) disa dekrete te Sulltaneve per: Mali Athos, kishat Kryeqytet I Perandorise Osmane. Qyteti e ndërroi Vendimi i Sulltanit u perkrah nga koman- sllave te Serbise dhe Bullgarise, me pak ato Ru- emrin në (Stamboll) ne vitin 1930. Shen si dhe Shën Cezarin në Durrës apo Marinin në dantet e rinj e sidomos nga Zaganos Pasha, nje mune, ne disa zona te Greqise, ne Siri, Egjipt Sofia- Ἁγία Σοφία- eshte kishe (bazilike) e ortho- Apoloni. Pikërisht nga këto katër qytete të breg- Kristian i konvertuar ne Islam. Propozimi i Vezirit (koptet), Armeni e Gjeorgji, Irak, me kusht qe te dokse greke patriarkale e cila me vone pas pushtimit detit, domethënë Nikopoli, Apolonia, Durrësi dhe Halil u hodh poshte dhe te gjithe te pranishmit paguanin harac dhe te mobilizonin ushtare ne rast Osman u be nje xhami perandorake, dhe sot eshte Salona, nisi përhapja e krishtërimit në territorin e vendosen te vazhdojne rrethimin. lufte si dhe te lejonin kalimin e ushtrive osmane. nje Muzeum dhe gjendet ne Stambollin e sotem ne Ilirisë. Te rrethuarit gjate dites se hene te 28 majit, Sulltani lejoi Patriarkanen e Konstandinopojes te Turqi. Data e ndertimit eshte ne vitin 537 e.r., dhe Aktivitetin e tij të drejtpërdrejtë në Nikopol dhe riparuan muret dhe pengesat dhe i riforcuan ato. mbijetonte dhe te manaxhonte ne menyre te ku- deri ne 1453 sherbeu si Katedrale Orthodokse dhe dërgimin e peshkopëve në qytetet e mësipërme, Ne qytet kembanat e kishave orthodokse rane fizuar kishat dhe te krishteret. Me pushtimin e si vend i Patriarkut te Konstandinopojes, me per- Pali e perifrazon kështu tek letra e Romakëve zhurmshem dhe qytetare e ushtare u bashkuan Stambollit, Sulltan Mehmeti II u shpall si mbro- jashtim te viteve 1204-1261 kur kryqezata e katert (15:19): “Kështu, prej Jeruzalemit e përqark deri ne nje procession te gjate duke mbajtur reliket e jtës i Kishës Orthodokse dhe i njohu Patrikanës jo e pushtoi dhe e beri Katedrale Roamke Katolike në Iliri, kam kryer shërbimin e ungjillit të Krish- shenjta Brenda dhe pastaj duke marshuar jashte vetëm të drejtat e vjetëra në anën fetare, po edhe nen Perandorine Latine te Konstandinopojes. Nder- tit”. Ndërkohë që detyra kryesore e historianëve të kishave. Sulltani me jeniceret e tij te gardes, hyne fuqi juridike mbi Orthodoksit. Ai ripërtëriu trak- tesa u be xhami prej 29 Maj 1453-1 shkurt 1931. antikitetit sot ka mbetur vetëm të gjejnë itinerarin e ne qytet mbasditen e pare te pushtimit. Konstan- tatet e paqes me Serbinë dhe Vllahinë. Megjithe Ndërtesa e Shën Sofisë, u laicizua si Muzeum që udhëtimit të Palit për në Nikopol, pyetja jonë rreth dinopoja kryeqyteti I Perandorise se Bizantit dhe keto leshime orthodoksia u pakesua dhe nje pjese nga 1 shkurti i vitit 1935 e deri në ditët e sotme kur këtij problemi do të ishte më e thjeshtë: Prej nga u qeyteti me i madh i Europes se asaj kohe kishte e mire e populates orthodokse u largua ne zona i kërkohet Presidentit Erdogan që të ribehet Kishë. nis ai për të mbërritur këtu? Ndoshta nga Korinti, rene ne duart e tij. Sulltani beri nje vizite ne te jashte perandorise si ne Itali, Ukraine, Venedik, Referencat sepse tek letra e dytë e Palit dërguar Timoteut (4: gjithe qytetin e shkaterruar. Sulltani hyri per here Spanje, Hungari. Pas viteve 1540, Doktrina FIDE 20), ai thotë: “Erasti mbeti në Korint”. Ndërsa te pare ne Katedralen e Shen Sofise dhe e pa me 1. Gerorg Ostrogorski, Historia e Perandorisë Bizantinë, Tiranë dhe Urdheri Bazilian, filluan te kristianizojne me 1997. disa autorë të tjerë mendojnë se Pali erdhi nga habi madheshtine e saj. Pas pak urdheroi qe kjo lejen e Sulltanit disa zona ne Ballkan, ne religjionin 2. Ogys Baji, Perandoria e Bizantit, Tiranë (pa vit botim). Maqedonia, nëpërmjet rrugës Egnatia dhe rrugëve katedrale te kthehej ne xhami. Sulltani dha urd- katolik. Pas pushtimit me 1537 nga Sulltan Sule- 3. John, Bizanti, Tiranë 2005. të tjera që lidheshin më të. Megjithatë, kjo gjë nuk her qe tu jepeshin fund vrasjeve, sepse sipas tij jmani, shume njerez u kthyen ne kripto-kristiane 4. Stanfrod J. Shoë, Historia e Perandorisë Osmane dhe Turqisë mjaftonte. Ndersa Sulltani kaleronte ne rruget e (laramane). Misioni Basilian dhe Propaganda Fide, Modernë, Tiranë 2006. është vërtetuar dhe i mbetet studimeve të reja që 5. Osman Nuri Topbash, Osmanët, Progresi 2009. do të kryhen në të ardhmen. E rëndësishme për Konstndinopojes ai tha: Cfare qyteti qe fituam, e cila u themelua nga Selia e Shënjtë më 1622 nga 6. Ferdinand Julius NorëichSchevill, Ballkani-Historia dhe Qytetëri- qe e lame ne dore te plackitjes dhe shkaterrimit. Papa Gregori XV. Propaganda Fide u quajt ndry- mi, Tiranë 2002. Historinë e Shqipërisë është se vetë Bibla, libri i Krishterimi Orthodoks pesoi nje humbje jashtza- she edhe “Kongregacioni për Ungjillizimin e Popu- 7. Babinger, F., “Mahomet II le Conquerant et son Temps, 1432-1481”, krishtërimit, dëshmon si një dokument autentik translated from the German by H.E. del Medico, Paris, 1954. dhe i pakontestueshëm mbi historinë e kontaktit konisht te madhe pas Renies se Konstandinopojes. jve”. Duka i madh Rus Vasilij I djalë i Dhimitër 8.Pears ,E., “The Destruction of the Greek Empire and the story of I vetmi popull orthodox, qe luftoi deri ne Donskit ngadhënjimtarit të famshëm mbi tartarët, the Capture of Constantinople” by the Turks”, London, 1903. të kësaj feje në trojet e banuara nga iliro-shqip- 1479 ishin Arberit dhe Epirotet te cilet nen ud- ndaloi përmendjen e emrit të perandorit bizantin 9.Schlumberger,G.,Le siege, la prise et la sac de Constantionple en tarët. E parë brenda kontekstit historik, të gjitha heheqjen e Gjergj Kastrioti – Skenderbeu, rezis- në kishat ruse dhe tha frazën proverbiale: “kemi 1453”, Paris, 1926. përpjekjet e Shën Palit për të kristianizuar ilirët, 10.Ëalter, G., La ruine de Byzance”, Paris, 1958. Back to the main tuan per 25-30 vite pushtimit Osman. Pushtimi një kishë por jo një perandori!”. “Romiosini” ëebpage hosting this and related articles on Byzan- na dëshmojnë për rëndësinë e kësaj popullate dhe i Gadishullik Ilirik shperbeu kishat orthodokse Pas dates 29 Maj 1453 kur Osmanet me ne tine history të metropoleve të saj në hapësirën mesdhetare të dhe hierarkine orthodokse, por ajo u ruajt nga krye Sulltan Mehmetin e II Konstandinopoja u be 11.http://ëëë.neëëorldencyclopedia.org/entry/Theodosius_I. Perandorisë Romake.

Medioevo Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 6 Një udhëtim në Viktor Karpaçi, njëri ndër burrat më të Shqipëri më 1591 mëdhenj të Shkollës së Arbërve në Venedik azardi me beri te ble nje liber Nga Jahja Drancolli Shkollën e Arbërve në Venedik) në min e subjekteve, janë bukur larg për ne Venetik, e titulluar “viag- rendin kronologjik, meqë nga ajo re- të treguar talentin e gjallë të tregim- gio di un ambasciatore vene- ipas kalendarit historik, në ditën zultojnë sqarimet mbi relacionet e Kar- tarit Karpaçi . Së këtejmi, me plot go- H e sotme, më 25 qershor 1526, paçit me patriotët e bashkëvendësit e jën mund të shtrohet pyetja se përveç ziano da Venezia à Constantinopoli ne 1591”. Vepra eshte shtypure me Svdiq Viktor Karpaçi, njëri ndër tij, si dhe mbi karrierën e tij artistike, ciklit të jetës së Mërisë Zojës së Ar- 1886 ne Venetik, me rastin e nje burrat më të mëdhenj të Shkollës së mbi konstruktimin e shkollës dhe për bërve, a ka pasur cikle të tjera kushtu- dasme midis Teresa Barozzi dhe Tu- Arbërve në Venedik (Scuola degli Al- motivin për të cilin u bë fjalë”. ar jetës së Zojës së Virgjër nga artistët lio Giacomelli. Girolamo Lippomano, banesi), i cili sipas talentit të tij të rral- Opusi i Viktor Karpaçit është e tjerë që vepronin në Venedik? Pikër- ambasador i vjeter dhe ne fund bajloz lë, u ngritë në piramidën e piktorëve shumë i pasur, ai përfshinte më se 100 isht kjo temë u realizua në terrësi në i Venetikut ne Stamboll, eshte aku- më të njohur të Renesansës europiane. tablo. Nga ky opus janë ruajtur vetëm ciklin e arbërve, përkatësisht i tërë ky zuar me tradheti te larte si dhenes i te Lindi midis viteve 1455-1465 dhe gjashtë tablo, të cilat i punoi gjatë viteve cikël është paraqitur në pjesën e majtë fshehtave te Shtetit tek princet e huaj; vdiq (sipas një dokumenti venedikas), 1502-1504 për Shkollën e Arbërve. I të lokaleve të Shkollës së Arbërve. Aty inkuizitoret kane mbledhur prova, më 25 qershor 1526...! punoi këto në kohën kur ishte në kul- janë pikturuar këto piktura: l) “Nascita keshilla e te Dhjetevet dhe e kane de- Me të dhëna që zotëroj nuk mund min e pjekurisë së tij si artist. Dy pik- della Vergine” (Lindja e Virgjëreshës), nuar, dhe Senati ka vertetuar denimin. të jepet ndonjë mendim i prerë lidhur tura, nga “Cikli i Arbërve”, me rastin e 2) “La Dedicazione della Virgine al Tani duhet çuar nje njeri i zoti per te me vendin e lindjes së piktorit. Duke pushtimit të Republikës së Venedikut Tempio” (Paraqitja e Mërisë në tem- zbatuar vendimin e denimit. Ky eshte u nisur nga fakti se Viktor Kapaçi nga austriakët, u dërguan sipas urdhrit pull), 3) “Madona con il Bambino tra i senatori Lorenzo Bernardo, qe kishte pikturën e parë e kishte firmuar me të princit austriak Meternikut më 1838 Santi Caterina e Gerolamo” (Zoja Mëri qene edhe me pare (1584-1587) am- “veneto” (venedikas), ka të ngjarë, në Vjenë. Është fjala këtu për tablon me fëmijën midis Shenjtorëve Katarina basador ne Stamboll. mendon ndonjë studiues se vendlindja “Vdekja e Mërisë” dhe tablon “Festa dhe Jeronimi) 4) “Sposalizio di Maria Lorenzo Bernardo niset nga Vene- tij është Venediku. Ne mendojmë se e Mërisë”. Ndërkaq tablo të tjera nga Virgine” (Kurorizimi i Mërisë Virgjër), tiku me 26 Prill 1591, te veje ne St- kjo e dhënë, e vetme e këtij lloji, nuk “Cikli i Arbërve” mbetën në Itali, por 5) “L’ Annunciazione” (Festa e Mërisë E shkelqyera zoteri e tij; dergoje mund të merret për ndonjë argument jo përherë, meqë dy prej tyre ruhen së Virgjër), 6) “La Visitazione” (Viz- amboll ku mbreteron Sulltan Murad i ne Ulqin dy anije me dragoman mis- trete. Po, udhetimin duhet ta beje prej të qëndrueshëm, që sipas tij prerazi të në Karlsruhe dhe Lizbonë.Të dhënat e ita e Zojës Maria Elezabeta) dhe 7) sier Marchiò Spinelli dhe Zuanne konstatohet se vendlindja e Karpaçit qe ruajtura dëshmojnë se Karpaçi qe pik- “La morte della Virgine” (Vdekja e toke, duke kaluar ne vende te panjo- Bolizza, se inspektori s’desh te der- hura. Gjashtembedhjet dite pas nisjes Venediku. Themi kështu, meqë trojet gonte vetem nje anije, nga frika se e Venedikut gjatë mesjetës kanë pasur nga Venetiku anija e delegatit arriti ne mos benin ndonje takim te lig; te dy te një shtrirje të gjërë edhe në troje breg- Shengjin, qe e quan San Zuanne di derguarit kishin urdher te kuvendonin detare të Ballkanit, pra edhe në breg- Medocca. me agan e Ulqinit per dy jeniçer dhe detin e Arbërisë. Së këtejmi, pjesëtarët Ketu fillon per ne interesi i ud- zoteria e shkelqyeshme i dergoje agait e këtyre trojeve që ishin në kuadër të hetimit qe pershkron vendin tone. Po kater buke sheqeri, kater kuti konfiture sundimit të Republikës së Venedikut, japim perkthimin e atyre faqeve, duke dhe kater qirinj te trashe, duke dhe i kanë mundur përgjithësisht të regjis- regretuare qe, mungesa e vendit ne re- udheruar Spinellit qe te pres pazarlle- trohen për venedikas. Lidhur me këte viste me ndalon te botoje edhe tekstin kun me te dy jeniçeret per nje çmim si orgjinal. ta gjykoje me mire dhe mos te vije pa çështje mund të shtrohen edhe men- Me 12 muajit (maj 1591), te djel- ta. Nga mesdita u kthye ne anije zoti dime të tjera. Një pjesëtar të familjës en, ora 3 paradite u nisem nga Ulqini Vicenzo Pitkovich, qe ishte derguar sot Karpaçi e ndeshim gjatë viteve 1339- i vjeter (Dolcigno vecchio), ku qendru- ne mengjes ne Lesh per te siguruar 40 1341 në Raguzë. Është fjala për Fran- am shume nga shkaku i nje ere lind- kuaj, ose per Uscopia (Shkup), ose per cesco Carpaço, të cilit pas një kontesti jeje te forte; pastaj, here me pelhure Elbasan, ose per Selanik, si te ishte me rreth një borxhi iu kishte dhuruar një dhe here me reme kure pushonte era, mire dhe per tu informuar cila udhe shtëpi në “in castello” të Raguzës. arritem ne San Zuanne di Medocca. U ishte me e lehte; solli me vehte dy my- Ajo që tërheqë më tepër vëmend- dergua ne çast ne Lesh zoti Zuanne sulman me te cilet u be pazari per 40 jen është ajo se, Viktor Karpaçi qe Bolizza per te mesuar ndonje lajm mbi kuaj, nga 90 aspra per kal deri ne El- bashkëkohës dhe bashkëpuntor i afërt zotin Vicenzo Deca, mbi gjendjen e basan. me artistët e mëdhenjë të artit të Rene- udhevet dhe si mund te gjendeshin Thuhet se, zakonisht tregetaret sansës italiane Gentile Bellini (1429- kuaj dhe sende te tjera per udhetim. japin gjer me 80 aspra per kal; po 1507) dhe Giovanni Bellini (1430- Pak pas neve arriti ne Shengjin nje i mysulmanet thoshin qe veç atyre 80 1516). I pari medohet se ka punuar derguar me letra nga Vicenzo Decca, asprave u beheshin edhe shpenzimet, drejtpërdrejt skicat e portretit të Gjergj me date te sotme dhe me date te 9 te kur se tani nuk do te kishte ndonje tjeter Kastriotit- Skënderbeut, kur Fatosi ynë ketij muaji, ne te cilat na lajmeronte se, te prishur veçse per karavanbashin(i qe në Itali. Karpaçi e konsideronte u-zgjodh nje Sanxhak i ri ne Shkoder, pari karvanit). Bashke me te siper Gentile Bellini-n edhe si mësuesin e me pare se ne 9 te muajit; qeveritar thenin Pitkovich erdhe edhe kavalier vet të nderuar. Studiues të ndryshëm tor shumë i angazhuar. Përveç “Ciklit Mërisë së Virgjër). Kaptinë të veçantë i vjeter kishte tre dite qe ishte nisur, domino Tomà Pelessa shqipetar, edhe e konsideronin Karpaçin për njërin të Arbërve”, opus të cilin e punoi për në veprimtarinë e Viktor Karpaçit pra Decca s’kishte mundur te kuven- zoti Vincenzo Dekka me zotin Piero ndër gjenitë e pikturës venedikase të bashkëvëllezërit e tij arbërorë, punoi paraqesin temat mbi luftërat e arbërve doje me njeri. Shtonte se udha e Du- Volvizza nga Antivari, te cilet thane se, Renesansës, mirëpo gjithnjë duke e edhe cikle të tjera, si, bie fjala, “Cikli dhe venedikasëve kundër pushtuesve kagjinit s’ishte e sigurte nga shkaku i rruga e Shkupit ishte me e sigurte dhe lënë në haresë origjinën e tij arbërore i Shën Orseolit” (gjatë viteve 1490- turqë. Vlera të mëdha në këte aspekt kryengritjes se Shqiptareve dhe pro- me e lehte, por edhe kater dite me e dhe punën e tij si arbër. Këtej, edhe 1520), “Cikli i Shën Gjergjit të dal- zotëron vepra Ushtarët dhe orien- pononte rrugen Elbasan.Selanik, mbi gjate. Kete e vertetuam edhe mysylma- në enciklopedinë franceze “Larousse” matëve” (1502), e ndonjë tjetër. Është talët. Vepra në fjalë është punuar me te cilen ishte informuar prej nje fare net. Zoteria vendosi qe te mare udhen të shek. XIX lexojmë: “Kur sheh njer- për të vënë re se, të gjitha kuadrot pendë e brushë me ngjyrë braon, letër Pietro Volvizza nga Antivari, qe ishte e Elbasanit, dhe per te fituar kohen iu veprat e këtij piktori të thjeshtë, të e cikleve të përmendura i punoi në e bardhë në një madhësi prej 264 X gati te shoqeronte udhetaret. Per kete e humbur ne det dhe qe mos te arije talentuar dhe tërheqës i vjen keq me teknikën vaj me pelhurë. 194 mm. Sot ruhet në Paris (Luvrë). shkak kishte çuar Dekka njerin ne ne stamboll lajmi i vajtjes se tij para të vërtetë se nuk di gjë të saktë për Për “Ciklin e Arbërve” Karapaçi Si vëren kritiku i artit Lauts (në vitin Kataro, po ky i derguar nuk na gjeti, se te arrinte vete. Keshtu u dha kapar jetëshkrimin e tij”. Po kështu edhe nuk zotëronte ndonjë burim të dre- 1962), është fjala për një vizatim “in- sikunder tham edhe me lart. Vazhdon- per 40 kuaj, midis te cileve 14 ishin shkrimtari L. Correa kishte shënuar jtpërdrejtë vizuel. Dihet mirëfilli se strumental”, i destinuar të japë një te se kishte gjetur dy jeniçere; po, ne me shale perveç per shtresoren. – Ky në eseun e tij “Elozhe për Karpaçin”. ai për shkaqe të njohura ishte larg shembull unikal të figurëzave sipas të letren e dyte te sotme, na lajmeronte mendim per udhen e Elbasanit, nga Ndërkaq, studiuesi A. M. Zanetti, kri- nga atdheu i tij i robëruar nga turqit. cilave pasurohet sfondi. Përdorimi i se jeniçeret u penduan sepse deshen e cila qe gjer me sot s’kishte shkuar tik i njohur i artit venedikas thoshte: Përkundrazi, gjenialiteti i tij diti të kri- tyre është karakteristikë e Viktor Kar- te siguroheshin per pagesen qe do te ndonje amasador a bajlos, me beri te ”Karpaçi kishte në zemër të vërtetën”. jonte vepra origjinale dhe të pavarura paçit në ciklin e arbërve. marrin, dhe kerkonin nje page te mad- shkruaj keto rreshta udhetimi per t’ju Kritikët dhe historianët e artit në nga çfarëdo shkolle. Padyshim se Nga gjithë ajo që u tha më sipër he qe Vicenzo Dekka s’kishte guxuar hyre ne pune atyre qe do te marrin tere Itali dhe gjetiu gjithnjë kanë shkruar natyra ishte mjeshtri i tij kryesor. Të mund të konstatojmë se, në krijim- tu premtoje pa lejen e zotenise. Kishte ate drejtim. rreth veprave të tij dhe kanë dhënë shumta janë pikturat, tablotë me për- tarinë e pasur artistike të V. Karpaçit dhe çuar njeri per te pergatitur kuaj. Ate dite te 13 majit, ora me 13 te vlerësime, natyrisht shumë pozitive, pjestime të mëdha ku gërshetoheshin vërehen tema fetare dhe jofetare, gjë Drejte ores 3 u kthye zoti Zuanne natese, u-kthyen te dy galerat e der- por asgjë për origjinën arbërore të tij temat midis arkitektit të antikitetit të at- që ishte karakteristike edhe për pik- Bolizza dhe na lajmeroje se nuk kishte guara ne Ylqyn me Sèpinellin, bashke në një kohë kur për bashkëkohës të tij dheut të tij madhështor dhe Atdheut të torët e tjerë të kohës. Por arti i pikto- mesuar gje prej Dekka veç se i kishte me dy jeniçere qe do te na shokeronin dhe piktorë më pak të vlefshëm kanë dytë, Venedikut, me arkitekturën e tij rit Karpaçi, pavarësisht nga tematika, shkruar nje mysulman per te gje- ne udhetim. dhënë hollësi. Mirëpo, nuk duhet har- fanstastike, me procesionet e tij pom- është njerëzor dhe i mrekullueshëm. tur kuaj; per sanxhakun e Shkodres; ruar se, që në shekullin e kaluar janë poze e me veshje të pasura senatorësh. Ai është i fillimeve të shekullit të artë (vazhdon ne numrin e ardhshem) sa per udhen e Dukagjinit nuk eshte arritur edhe rezultate të lakmueshme Në zjarrin që kishte kapluar pallatin në pikturë. Në këte aspekt, emri tij e sigurt dhe per udhen e Elabasanit Shenim: (Ketej e tutje e shohim te tepre në historiografinë botërore që provo- dukal në Venedik janë asgjësuar poth- përmendet me nderim të veçantë në te ndjekim notat. Ambasada, me ane te konfirmoj ate qe i kishte Dekka. jnë origjinën arbërore të V. Karpaçit. uaj shumë copë që prezentonin festa të gjitha botimet e historisë së artit të 13 maj, e hene – i shkelqyeri Zoti Vodene, Jenixhe, Selanik, Langaza, Kavalle, Gjymylxhine, Rodostò, Silivri, arriti ne Stam- Në këte aspekt, studiuesi gjerman G. ceremoniale dhe piktura të mjeshtërve Renesansës, në enciklopedi të artit Bernardo vajti sot ne mengjes heret ne boll, me 14 Qershor. Sekretari qe mban notat Ludwig, në një punim me pretendime të ndryshëm, që do të mund të na dhe enciklopedi të përgjithshme. Tab- galera (anije) e proveditorit (inspektor) e mesipreme, vazhdon shenimet e tij edhe ne të mëdha shkencore kushtuar jetës ofronin shpjegime se cilët mjeshtër të lo të tij, ndërkaq, janë riprodhuar si te armates per te marre informata ne Stamboll, refe si u-arestua bajlozi Lippomani dhe veprës së Karpaçit, të botuar në tjerë kanë ndikuar në te dhe për zhvil- modele të artit të përparuar realist të mund te vente per ne Stamboll prej dhe u-çua ne Venetik mbi nje anije, dhe qysh i sipretheni bajloz hodhi vetehen ne det, dhe vitin 1897 në Romë shkruante: “Është limin e artit të Karpaçit. Për fat të mirë Renesansës...! deti; mori informata te mira, me qene e denjë të kujtohen datat kryesore të janë ruajtur në shkollën e Shën Gjon se qeveritari i Korfuzit dhe vete inspe- vdiq duke çbatkuare ne Lido). (Marre nga revista Diturija e perkoh- historisë së arbërve të vyeshëm e tu Ungjillorit disa kampionë kryesorë, si, Burimi: Arbërit ndërmjet Perëndim- ktori kishin marredhenje te mira me bashkohen njohurive të regjistruara për shembull Gentile Bellini, të cilët, it dhe Lindjës gjatë Mesjetës, Zagreb: minstrat e Turqise. eshme shqiptare. Tirane Prill 1927 me drej- tonjes Lumo Skendo) në Amzën e Shkollës (është fjala për nëse kanë ndonjë ngjashmëri në trajti- 2008, 427-443. pagina 7 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Storia Kisha e Shën Athanasit të Muzakajve në Kostur Nga Dorian Koçi

isha e Shën Athanasit në Kostur është një nga monumentet më të vjetra bi- Kzantine në krahinë. Sipas shënimit të ktitorit(ndërtuesit) që ka ardhur deri në ditët e sotme në murin perëndimor të saj, kisha u ndër- tua në vitet 1383-1384 nga vëllezërit Stoia dhe Theodhor Muzaka, sëbashku me murgun Di- onisi. Të dy vëllezërit ishin pjesëtarë të familjes fisnike Muzaka e cila sundonte Kosturin në ato kohë para pushtimit otoman. Mbishkrimi i stili- zuar gjendet mbi portën në anën perëndimore të saj. Në të shkruhet:

Άνηγέρθη και ήνεκαινίσθη εκ βάθρου κ(αί) κόπου και μόχθου ό θείος // και πάνσεπτος ναός οΰτος του έν άγίοις π(ατ)ρ(ός) ήμ(ών) Αθανασίου τοϋ Μεγάλου // κ(αί) άνιστορήθη παρά τους κτιτόρους ήγου(ν) τους παν[ευγ] ενεστάτους κυ(ρ) Στώ // ϊα κ(αί) Θεοδώρου Ka shumë gjasa që maci, por gjithësesi Maqedonia ku sundonte Gjurmimi dhe rikrijimi τοϋ Μουζάκη . κ(αί)τοϋ έν Ίερο(μον)άχ(οις) Shën Thanasi të ketë Vukashini vazhdonte të konsiderohej si qendër i hartës së trashëgimisë Διονυσίου. αϋφθεν // τευόντ(ων) δέ τ(ών) qenë shenjtori mbrojtës e Bogomilizmit. Për më tepër marrëdheniet e kulturore shqiptare αύτ(ών) αϋταδέλφ(ων) πα[ν]ευγενεστάτους Vukashinit dhe vëllait të tij me pushtetin bizan- në rajon ndihmon i kësaj familje feudale tin ishin të tensionuara pasi të dy vëllezërit ten- κυ(ρ) Στώϊα. και κυ(ρ) // Θεοδώρου në shpjegimin dhe τοϋ Μουζάκη. άρχιερατ[εύ]οντος δέ τοϋ arbëre. Interesant tonin të zgjeronin pushtetin e tyre drejt Selani- është fakti se në kut, qendrës së dytë Perandorisë Bizantine. Në rrëfimin e historisë πανιεριοτάτου έπισκό[που] // κυ(ρ) Γαβριήλ së shqiptarëve dhe κ(αί) πρωτ[οθρόνου] εν [ετει ςω]^Β’. traditën e krishterë këtë kontekst Bizanti ishte shumë i interesuar për zvogëlimin e pushtetit të tyre dhe shtrijen marrëdhënieve të tyre ortodokse që i përkiste e pushtetit të vet me anën e një prej despotëve kulturore mes vetes dhe U ngrit dhe u rinovua nga themeli, me mund familja Muzaka në dhe me vuajtje, ky tempull i atit tonë të shenjtë bizantinë që në këtë rast ishte Andrea Muzaka. qytetërimeve të tjerë mes shënjtorëve, Thanasit të madh, si dhe u pik- këtë kohë e dëshmuar Kujtojmë faktin se pas betejës së Peristerit si dhe rolin që luajtën turua nga murgu Dionis të zgjedhur prej ktitorëve, edhe nga përdorimi i në 1370, kur Andrea Muzaka II mundi Princin familjet fisnike arbërore zotërve shumë fisnikë Stoja dhe Teodor Muzaka, greqishtes bizantine në serb Vukashin, u nderua në mënyrë të veçantë nga Perandori Bizantin Joan V Paleologu, duke në ushtrimin e pushtetit kur kryepeshkop i Kosturit ishte shumë i ndrituri mbishkrimin e kishës, administrativ e kulturor zot Gavril, në vitin 1383/1384.(Mbishkrimi është i blatuar stemën perandorake, shqiponjën me përkthyer nga Pr.Dr. Pëllumb Xhufi) krerë dhe me yll në mes. Me këtë rast Peran- në rajon. dori Bizantin i rikomfirmoi titullin e vjetër Des- Shkronjat e mbrishkrimit janë të mëdha, të Drita nga Drita, Perëndia i vërtetë nga Perëndia pot me një vulë të artë të marrë për herë të parë ment shumë i rëndësishëm i kulturës arbëre jo shkruara bukur dhe të një madhësie, me për- i vërtetë, i parëlindur, jo i krijuar, i një natyre në 1336, por edhe një fron despoti të qëndisur vetëm për arsyen se dëshmon shtrirjen e push- dorim paralel të gërmave të vogla. Ja vlen të me Atin.». Arianizmin e përqafuan fist gjerman- me margaritarë emblema me shqiponjën bizan- tetit administrativ të familjes Muzaka në lindje veçohet përdorimi i llojit ou. Shkronjat e mbish- ike si gotët,visgotët, vandalët e lombardët dhe tine të përmendur më lart.(Pëllumb Xhufi. Nga të territoreve arbëre, por edhe sepse në afresket krimit duken se janë shkruar nga e njëjta dorë. në shekullin e V pas shkatërrimit të Romës , Paleologët te Muzakajt. Tiranë: 2009, Shtëpia e saj mund të jetë shëmbylltyra e Princit Arbër Shën Athanasi, të cilit i është kushtuar ndër- ishte mbisundues në Europën Perëndimore. Botuese 55, fq 264) Andrea Muzakës. Sipas Prof. Pëllumb Xhufi në timi i kishës, paraqitet i gjithi në këmbë, më i Po përveçse se Shën Athanasi mund të Për më tepër se 25-30 vjet pushteti bizan- librin “Nga Paleologët te Muzakajt”, në afresket madh se shenjtorët e tjerë , në krah të hyrjes ishte shënjtori mbrojtës i familjes, a mund të tin ishte dëbuar nga këto treva nga serbët dhe e Kishës së Shën Athanasit të Kosturit gjendet i kryesore, brenda kishës. (Eugenia Dhrakopulo. ishte ndërtimi i Kishës së Shën Thanasit si një bullgarët dhe tashmë Perandori Bizantin Joan V pikturuar dhe Shën Gjergji i cili në mënyrë krejt Qyteti i Kastorias gjatë epokës Bizantine dhe komformim i vendosjes së dogmës zyrtare të Paleologu dëshironte të kishte një rikthim. Në të të pazakontë për ikonografinë bizantine mban Post Bizantine(shekulli i XII-XVI). Historia-Ar- krishterimit bizantin? Shën Athanasi konsidero- njëjtën kohë siç shkruan Gjin Muzaka në Kroni- një mantel që ka për dizenjo shqiponjën dykr- ti-Mbishkrimet. Kristianiki Arkeologji Shoqëria, het si një nga Etërit e Kishës dhe mbrojtësi i kën e tij, Perandori Bizantin Joan V Paleologu i enore, me yll në mes. Athinë;1997, fq 96-97). flaktë i Trinitetit përkundrejt herezive, kryesisht blatoi dhe qytetin e Kosturit që ishte nënë sun- Kujtojmë vazhdon Prof. Xhufi, që pas fitores Zakonisht në mesjetë familjet e mëdha feu- arianizmit. dimin e djalit të Vukashint, Marko Kralejviçit. mbi Vukashinin në Perister, Perandori Bizantin dale ndërtonin kishat e shenjtorëve që i konsid- A mund të kishte lidhje ndërtimi i kësaj Qyteti i Kosturit që është një gjë fort e bukur Joan V Paleologu i blatoi fitimtarit Andrea Muza- eronin dhe si shenjtorët mbrojtës të familjeve kishe me faktin se rrethinat e Kosturit, Maqe- dhe me të ardhura të mëdha rrëfen Muzaka u kës, stemën perandorake, shqiponjën me krerë të tyre. Në këtë rast edhe familja Muzaka nuk donisë qendrore, Babuna ishin territore ku muar me forcën e armëve nga Mark Kralejviçi dhe me yll në mes. Të jetë shqiponja në mante- mund të bënte përjashtim, prandaj ka shumë kishte filluar Bogomilizmi, që konsiderohej një dhe mbeti zotërim i Muzakajve derisa u push- lin e Shën Gjergjit një jehonë e këtij episodi dhe gjasa që Shën Thanasi të ketë qenë shenjtori lloj herezie njëlloj si arianizmi shekuj më parë. tua ashtu si zotërimet e tjera të Muzakajve, nga pra të jetë figura e Shën Gjergjit, hyut luftëtar mbrojtës i kësaj familje feudale arbëre. Intere- Dogma Bogomile i kishte zanafillën pikërisht në pushtuesit osmanë.( Pëllumb Xhufi. Nga Pale- aq të dashur e të adhuruar ndër shqiptarët, një sant është fakti se në traditën e krishterë orto- territoret ku sundonte Vukashini, në Maqedoni- ologët te Muzakajt. Tiranë: 2009, Shtëpia Bot- shëmbëlltyrë e Despotit Andrea Muzaka? Do t’i dokse që i përkiste familja Muzaka në këtë kohë në e sotme. Herezia e bogomilëve fillimisht u uese 55, fq 177). përgjigjeshim pozitivisht kësaj pyetje edhe për e dëshmuar edhe nga përdorimi i greqishtes bi- shfaq në Bullgari në shekullin X, prej një prifti Në betejën e Kosturit morën pjesë edhe disa faktin se që të njëjtën shqiponjë në mantelin e zantine në mbishkrimin e kishës, Shën Thanasi bullgar të quajtur Bogumil. Etimologjia e këtij fisnikë të tjerë arbër, si Balsha II, vjehërri i An- figurës së Shën Gjergjit në Kishën e Shën Atha- nderohej si mbrojtës i Trinitetit kundër Arian- emri në gjuhën bullgare është Bog do të thotë drea Muzakës, dhe dhëndri i këtij të fundit, zoti nasit në Kostur, e ndeshim në emblemën e Mu- izmit. Triniteti i shenjtë në teologjinë ortodokse Zot dhe mill e ka kuptimin i dashur, pra bogomil i Dibrës dhe Ohrit, Andrea Gropa. Si simbol i zakajve, të egzekutuar në basoreliev në altarin e nënkupton bashkimin e Atit, Birit dhe Shpirtit do të thotëi dashur i Zotit. Prifti Bogumil filloi të zotërimit të qytetit familja Muzaka ndërtoi dhe kishës së Shën Mërisë së Mezanjës edhe ajo një të Shenjtë si një Zot i vetëm në tre persona të predikonte me zell herezinë e tij në Bullgari. Në kishën e Shën Athanasit duke marrë kështu fondacion i Muzakajve të emigruar në Itali pas shenjtë. Të tre personat janë të dallueshëm nga vijim ishte prezbiteri Kozma që formuloi dok- edhe rolin e ktitorit njëlloj si despotët dhe famil- rënies së Krujës.(Pëllumb Xhufi. Nga Paleologët njëri tjetri por gjithësesi ata janë, Një substancë, trinën bogomile. Heretikët bogomilë predikonin jet e tjera fisnike në rajon. Në të njëjtën kohë te Muzakajt. Tiranë: 2009, Shtëpia Botuese 55, Një thelb i natyrës. një jetë fetare shpirtërore dhe një mënyrë jetese nëpërmjet blatimit të Kishës së Shën Athanasit fq 278-279). Triniteti është parim bazë i krishterimit dhe asketike. Herezia e bogolimizmit u përhap me , pushteti bizantin dhe familja Muzaka rikomfir- Gjurmimi dhe rikrijimi i hartës së trashëgi- sfidën më të madhe të kundërshtimit si parim e shpejtësi të madhe saqë gjeje qyteza të tëra të muan krishterimin zyrtar të Perandorisë Bizan- misë kulturore shqiptare në rajon ndihmon në pati në shekullin e IV nga Arianizmi. Arianizmi banuara vetëm nga bogomilët. Gjatë Kryqëza- tine duke dhënë mesazhin e mos tolerimit të shpjegimin dhe rrëfimin e historisë së shqip- ishte një lëvizje e themeluar nga prifti Aris e tës së Parë, ndërsa marshonte drejt Selanikut herezive kishtare. Kisha i mbijetoi edhe push- tarëve dhe marrëdhënieve të tyre kulturore mes për rrjedhojë të gjithë pasuesit e tij u quajtën në vitin 1096, ushtria e kryqëtarëve ndeshi në timit të mëvonshëm otoman dhe vazhdon të jetë vetes dhe qytetërimeve të tjerë si dhe rolin që arianë. Në thelb të doktrinës së Arianizmit qen- viset e Ohrit një qytezë të banuar krejtësisht prej në shërbim të komunitetit të besimtarëve deri luajtën familjet fisnike arbërore në ushtrimin e dron pikëpamja se Ati është i ndarë nga Biri bogomilëve. Ata përçmonin çdo kult të jashtëm, në ditët e sotme. Kisha është restauruar në vitin pushtetit administrativ e kulturor në rajon. dhe se ky i fundit ka përfituar shumë nga drita çdo rit dhe gjithë organizimin kishtar. Herezia 1951. dhe mënçuria e tij, por ka një natyrë njerëzore e bogomilizmit u përhap edhe në Iliri. Në vi- Ajo është një kishë të vogël, me një dhomë Bibliografi: dhe jo hyjnore. Konflikti midis Trinitetit dhe tin 1097 Bohemundi shkatërroi në Pelagoni një me çati të drunjtë me narteks të ndërtuar më vonë nga ana perëndimore. Në brendësi të saj -Eugenia Dhrakopulo. Qyteti i Kastorias gjatë epokës Arianizmit i filluar në Egjipt pushtoi pothuajse qytezë të populluar nga bogomilët (Zhan Klod bizantine dhe post bizantine (shekulli i XII-XVI). është shumë e pasur me piktura murale me gjithë botën e krishterë dhe u bë shkak i thër- Faverial, Bogomilizmi, herezia që shkatërroi Il- Historia-Arti--Mbishkrimet. Kristianiki Arkeologji karakter rrëfimitar. Pikturat murale përmbajnë ritjes së Koncilit të Parë të Nikeas nga Peran- irinë, Metropol, 22 gusht 2005, faqe 18, 19). Shoqëria, Athinë: 1997 skena nga jeta e Krishtit si edhe shumë shenj- dori Konstandin në 325. Kuvendi nxori më 325 Eshtë e vërtetë qqë në vitin 1290 mbreti -Pëllumb Xhufi. Nga Paleologët te Muzakajt. Tiranë: kredon e njohur të Nikesë: «Krishti është Biri i serb Stefan Nemanja, organizoi një koncil fetar torë, në mes tyre zënë një vend të veçantë shën- 2009, Shtëpia Botuese 55 Perëndisë, i lindur nga Ati, biri i vetëm, d.m.th. ku i dëboi bogomilët nga mbretëria e vet dhe jtorët lokalë dhe ata të urdhërave ushtarakë. -Zhan Klod Faverial, Bogomilizmi, herezia që shkatër- nga thelbi (ousia) i Atit: Perëndia nga Perëndia, fill pas kësaj ata u përhapën në Bosnje dhe Dal- Kisha e Shën Athanasit mbetet një momu- roi Ilirinë, Metropol, 22 gusht 2005. Antichità Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 8 Civiltà Dorica – Chi erano i Dori? Secondo la teoria delle grandi neso e a Creta. Secondo questa teoria, il popolo dorico era un popolo guerriero, molto primitivo, migrazioni, quella dorica era seguace del culto dei tumuli, dei veri e propri bar- una civiltà mista greco-illirica, bari selvaggi, senza storia ne cultura, se paragonati proveniente dall’area balcanica, alla più avanzata civiltà micenea, e la loro pen- etrazione in Grecia rappresentò, secondo questa più precisamente dalle regioni teoria, l’ultima grande ondata migratoria di tribù del medio Danubio, contribuendo selvagge provenienti da nord e da est, che si inse- alla distruzione della civiltà diarono nella penisola e nelle isole greche. Questa teoria delle “invasioni barbariche del mondo gre- micenea, per poi espandersi nel co” parte dalla leggenda del ritorno degli Eraclidi, Peloponneso e a Creta. i mitici figli di Eracle. Questa teoria fu formulata per la prima volta nel XIX secolo, ma per lo storico Martin Bernal, di Antonio Coppola ha un carattere puramente ideologico ed è un ten- tativo di vincolare la civiltà greca ad una tradizione ono molti gli interrogativi sul popolo dorico europea, sostenendo, dal canto suo, che le origini che ancora oggi non hanno una risposta, a della civiltà Greca andrebbero ricercate in oriente, partire dalla domanda fondamentale “Chi S e nei secoli bui, la Grecia fu colonizzata dagli Egiz- erano i Dori?” di loro sappiamo solo che si tratta iani. di un popolo misterioso che in un momento non Questa teoria molto controversa è stata avan- meglio specificato, si insediò in Grecia, e l’alone zata per la prima volta nel libro “atene nera, le di mistero che ruota attorno a questo popolo ha radici afroasiatiche della civiltà classica“. Il punto suscitato non poche domande collaterali. di partenza della teoria di Bernal sono i numerosi I dori erano di origine europea o orientale? Gi- contatti, noti e documentati, della civiltà Micenea unsero in Grecia prima o dopo la caduta dell’impero con il mondo Egizio da cui, si ipotizza, i Micenei Miceneo? I Dori, così come Achei, Eoli e Ioni abbiano appreso le prime forme di scrittura e le erano una delle grandi etnie che nell’antichità si I dori nella tradizione. giare sulla Grecia arcaica, i villaggi ricominciarono tecniche di lavorazione del metallo e della ce- insediarono nella penisola greca dando vita, attra- Secondo la tradizione, le origini mitiche del a prosperare e commerciare tra loro, ritornò in uso ramica. Dall’altra parte Bernal critica la teoria che verso un lungo periodo di trasformazione e riorga- popolo dorico risalirebbero al tempo degli Dei e la lavorazione del ferro e le produzioni di vasel- vedrebbe i Dori provenire dal cuore dell’europa, nizzazione delle loro civiltà, villaggi, città, in quelle sarebbero discendenti di Doro, eroe mitico della lame, si ricominciò a costruire templi, palazzi e perché questa teoria ha un carattere puramente che noi oggi conosciamo come le Polis Greche. Di tradizione arcaica che secondo Apollodoro di At- città, dando nuova vita alla Grecia. ideologico, e nacque in un contesto storico in cui questi popoli abbiamo molte informazioni relative ene, era il figlio primogenito di Elleno, re di Fria Ma chi erano realmente i Dori? Da dove era in corso un processo di epurazione ed espul- alla loro presenza in Grecia, conosciamo la loro una città della Tessaglia, e della ninfa Orseide, venivano e quando giunsero effettivamente in Gre- sione dalla civiltà greca di ogni riferimento e con- cultura, le loro tradizioni, conosciamo la loro sto- fratello maggiore degli dei Eolo e Suto, e padre di cia? nessione alle civiltà anatoliche, medio-orientali, ria successiva all’VIII secolo, ma ciò che precede Tettamo, Santippe e di tutto il popolo Dorico. Sec- Vi sono due possibili teorie storiografiche fenicio-semite ed egizie, il cui fine era quello di i secoli bui, è ancora oggi avvolto dal mistero e ondo il drammaturgo Euripide invece, Doro era riguardanti le origini della civiltà dorica, da rendere la civiltà greca qualcosa di tipicamente ed domande essenziali come chi erano esattamente figlio di Suto, a sua volta figlio di Apollo, e fratello un lato vi è la teoria migrazionista che ipotizza esclusivamente europeo, e quindi connessa alla i Dori, da dove venivano e quando giunsero in di Acheo, il mitico capostipite del popolo degli l’insediamento in Grecia di un popolo (quello dori- teoria razziale che vedrebbe una connessione di- Grecia? sono ancora oggi senza una risposta certa. Achei. Dal punto di vista storico sappiamo poco co) proveniente da oriente, e dall’altro la teoria retta tra i popoli del nord europa e il mondo greco. In passato, qui su Historicaleye ci siamo già oc- sul periodo in cui Doro, o chi per lui, si stabilì in anti-migrazionista che fondamentalmente esclude Insomma, una teoria volta ad includere il popolo cupati delle origini della civiltà greca, affrontando Grecia, poiché l’arrivo del popolo dorico coincide l’ipotesi di una migrazione di popoli e teorizza la ariano nella genesi della civiltà greca più che una la questione in un discorso di carattere generale con i secoli bui del medioevo ellenico. Sappiamo presenza dorica in Grecia già dai temi della civiltà teoria volta a comprendere realmente le origini molto ampio, senza però entrare nel merito delle che prima di questa fase oscura la civiltà micenea micenea, ma andiamo con ordine. Secondo la teo- della civiltà greca. singole popolazioni e della loro storia e in questo controllava gran parte della penisola finché in se- ria delle grandi migrazioni, quella dorica era una Per Bernal questa teoria definita come un post voglio andare la superficie, scavare più af- guito alle scorrerie di alcuni popoli orientali noti civiltà mista greco-illirica, proveniente dall’area “modello ariano” era una teoria astorica, derivata fondo ed ad approfondire il discorso con un focus come i popoli del mare, la civiltà micenea scom- balcanica, più precisamente dalle regioni del me- da teorie pseudoscentifiche di carattere razzista, mirato sul popolo dei Dori, una per ognuna delle parve, le città furono abbandonate e per tre secoli dio Danubio, contribuendo alla distruzione della di grande moda tra il XIX e il XX secolo nel quattro grandi etnie del mondo greco. non si seppe più nulla, poi, il sole tornò ad albeg- civiltà micenea, per poi espandersi nel Pelopon- mondo accademico. Ovviamente per mettere in discussione una teoria non è sufficiente criticarla ma è necessario proporre una teoria alternativa, Graea/ Tana /Gra, etynomi vjen nga supportata da prove empiriche e fonti, nel caso di Bernal, lo studioso osservando che la stessa mitologia greca era ricca di riferimenti a fonda- tori arcaici provenienti da oriente, dalla Fenicia mbiemri γραῖα graia “grua e vjetër”! e dall’Egitto, propose una teoria che partiva dal recupero del modello antico, comparando i dati Nga Shqipe Hoxha provenienti dalla mitologia ad altre fonti storiche, archeologiche e linguistiche, per tracciare una sto- raea mund të interpretohet si “banor i Graias”. Aristoteli e përdor ria delle origini dei Dori, nelle sue mire Bernal Graias beson se ishte emri i përdorur fillimisht nga Ilirët për dorianët puntava ad escludendo ogni possibile preconcetto Gnë Epir. Harta Boeotia e lashtë, duke treguar qytetin Tanagra, e cila di matrice arianocentrica, per dare alla ricerca mund të jetë vendi i Graia Graea ose Graia ishte një qytet në bregun e una reale impronta scientifica. La sua proposta Boeotia në Greqinë e lashtë. fu accolta dal mondo accademico con non poche Është vendosur nën Boeotia në Katalogun e Anijeve të Homerit. riserve e perplessità, e va detto che ancora oggi è Sipas Pausanias emri ishte një shkurtore e emrit origjinal Tanagraia, i fonte di un acceso dibattito storiografico. cili ishte vajza e Asopos. Graia ishte një zonë më e madhe përfshirë Avlida, Lo studio di Bernal portò alla formulazione Mycalissos, Arma etj. Gjithashtu është përshkruar nga disa burime si një di una teoria secondo cui i greci ritenevano che qytet; Fosseja argumenton për identifikimin e saj me kodrën e Dhrámesit i re Dori fossero di origine micenea e straniera, 8 km nga Tanagra, ndërsa të tjerë sugjerojnë se është identik me vetë probabilmente discendenti di matrimoni politici Oroposin. tra notabili micenei e stranieri volti a costruire al- Nganjëherë, Graea ishte qyteti më i vjetër i Greqisë. Aristoteli tha se ky leanze politiche e militari, mentre il popolo dorico, qytet u krijua përpara përmbytjes. I njëjti pohim rreth origjinës së qytetit volendo accettare l’ipotesi di una origine nordica, Graia gjendet në një mermer të lashtë, Kronika e Parianit, zbuluar në vitin provenivano non dall’Europa centrale ma, più 1687 dhe datuar në 267-263 para Krishtit, që momentalisht mbahen në probabilmente, dalle regioni a nord-ovest della Grecia, più precisamente da una regione nota Oksford dhe në Paros. Raportet në lidhje me këtë qytet të lashtë mund të come Doride, situata tra l’Etolia e la Locride. A gjenden edhe te Homer, te Pausanias, te Thukidid, etj. Emri Graïke: është sostegno di questa ipotesi il fatto che, in epoca përdorur në zonën e Oropus, e cila ishte e varur nga Athena gjatë Luftës classica, proprio in questa regione vi erano diverse së Peloponezit nga Thukididi, termi u përdor gjithashtu nga Stefanusi i città doriche (Erineo, Bois, Citinio, Akyptias). Bizantit. Uno dei punti di forza della teoria di Bernal Fjala Γραικός (Graecus, greqisht) interpretohet si “banor i Graias” nga è che in un certo senso rappresenta un punto di disa autorë. Historiani gjerman Xhorxh Bussolt sugjeroi që emri Graeci convergenza tra la teoria migrazionista e la teoria fillimisht u dha nga romakët te kolonistët nga Graia, të cilët ndihmuan ant-migrazionista. Euboeanet për të krijuar Cumae në Italinë jugore dhe u përdor pastaj për të gjithë grekët. Robin Lane Fox klasifikon se Oropus ishte vendosur në ose Bibliografia e fonti: identike me qytetin Graia, dhe shkruan: Etynomi vjen nga mbiemri γραῖα graia “grua e vjetër”, që rrjedh nga M.Bernal, Atene nera, le radici afroasiatiche del- Nëse njerëzit nga Oropos-Graia ishin midis vizitorëve të hershëm në rrënja PIE * ¯erh2 - / * ǵreh2-, “të rritet e vjetër la civiltà classica, https://amzn.to/2OUiwfm Capua ose Veii dhe madje në Romën e hershme, mund ta kuptojmë më Graia mund të interpretohet si “banor i Graias”. Aristoteli e përdor C.Orrieux, P. Schmitt Pantel, Storia Greca, mirë një mister të vjetër: përse grekët u quajtën “grekë” në perëndim Graias beson se ishte emri i përdorur fillimisht nga Ilirët për dorianët në https://amzn.to/2PoAqq7 latine. Njerëz të tillë i thanë kontaktet e tyre të para në rajonin Latine se Epir. C.Mossé, A Schnapp Gourbeillon, Storia dei Gre- ata ishin “Graikoi”, domethënë njerëz nga Graia. Ata u quajtën kështu Online Etymology Dictionary. Aristotle, Meteorologica I.xiv ci, dalle origini alla conquista romana, https://amzn. “Graeci” nga njerëzit që takuan. EYE OF THE GRAEAE (a Class of the Titans) Graeae Mythology to/2z2Ud48 pagina 9 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Linguistica Faik Konica: Esperantoja – një fantazi qesharake… Nga Fotaq Andrea në gjuhët e vdekura, sipas Konicës, ka nis me këto fjalë: “Esperantoja është një holla të origjinalit, familjarizim me gjuhën humbur ndjenja e rimtit dhe e metrikës, fantazi qesharake, dhe mjaft të vëreni dhe me tekstin bazë, si dhe njohje të thellë ëto ditë, Shtëpia botuese “Zenit ka humbur, me një fjalë, elasticiteti i për këtë disa personalitete me nivel të të dy gjuhëve të punës përkthimore. Dhe Edition”, që renditet në pararojë gjuhës, tek gjuhët e gjalla, përkundrazi, lartë inteligjence të barkojnë në atë anije prapë, “traduttore traditore”, kufizimet në Ktë botimeve më dinjitoze shqipe, është shi ritmi që i bën këto gjuhë të prej kartoni. Ideja për të kërkuar që tërë përkthim janë gjithnjë të pranishme sepse, nxori nga shtypi librin e Faik Konicës “Ese zhdërvjelltësohen e të kenë frymëmarrje. kombet të flasin të njëjtën gjuhë është aq nënvizon Konica, “është gati e pamundur për gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale”. “Çdo gjuhë, vëren ai, ka ritmin e vet, si e pakuptimtë sa dhe të kërkosh të përziesh të bashkëjetojnë te përkthyesi dy gjendje Libri, përkthyer e botuar i plotë nga në muzikë... ka sistemin e vet të shenjave kuaj, gomarë, qe e deve, duke i detyruar të plota gjuhësore”, duke qenë se “nuk origjinali frëngjisht, paraprihet nga një të pikësimit... Ritmi përbën një bukuri kësisoj të hingëllijnë, bulurojnë, pëllasin e ka barasvlefshmëri të plotë leksiku nga Hyrje e gjatë studimore, si dhe shoqërohet letrare, një karakteristikë vendimtare për blegërijnë pa dallim lloji. I vetmi ndryshim një gjuhë në tjetrën”, ashtu sikurse nuk nga shkrime të vetë Faik Konicës, të shkrimtarin e vërtetë... Ritmi kërkon ta është që apostujt e esperantos zëvendësojnë ka sinonimi absolute brenda leksikut të Apolinerit dhe Remi de Gourmont për njohësh një gjuhë në thellësi, si një tërësi, kamxhikun me bindjen.” Ja pra, me një gjuhe. Gjë që nuk rreshte së na thëni këtë vepër shkencore tepër e veçantë në ... kërkon një njohje të thellë të gramatikës ç’figuracion të rrallë, të fuqishëm, à la i Madhi Jusuf Vrioni, kur përkthyesi llojin e vet, që ka ngacmuar kërshërinë e leksikut”. Rabelais, plot humor, ironi, sarkazëm, përpiqet të jetë besnik ndaj origjinalit dhe interesin e mjaft autorëve të huaj. Po Në kundërvënien gjuhë natyrale dhe shprehet Konicë shqiptari, Konicë deri në një pikë të caktuar, duke ruajtur botojmë pjesë nga “Hyrja” e studimit tonë. gjuhë artificiale, apo gjuhë të gjalla dhe eruditi, duke vënë bukur fort në lojë, në ngjyrimet e tekstit bazë, neologjizmat, gjuhë të vdekura, gjuhë në lulëzim, në kërthizë të Europës “Herra”, “Profesora” arkaizmat, madje edhe gabimet trashanike “Nuk mund të lidhet jeta me larmi e larushi mendimi nga njëra anë, e “Doktora” të kohës së tij, që e kishin të vetë origjinalit! pezhishka merimange. Zgjidhja dhe gjuhë kufomë, nga ana tjetër, Konica mendjen tek sensacionet e mbrapshtitë, Dhe këtu Konica nuk ngurron të prekë për një gjuhë ndërkombëtare do shfaq me qartësi objektive dhe argumente tek sajesat e marrëzitë. një çështje thelbësore të traduktologjisë: të vijë nga vetë jeta, derdhur në të themelta pse çdo gjuhë e fabrikuar Të parët që i bënë jehonë veprës përse përkthimi është krijimtari? Sepse, e njeriut për ruajtjen dhe mbishtresëzimin kallëp të jetës”. është e destinuar të mbetet “lettre morte”, koniciane me komentet e tyre pozitive nënvizon ai, është interpretim, sepse e një gjuhe në kujtesë dhe i trajton faktet Faik Konica me konture të paracaktuara dhe të dhëna dhe me superlativa janë Apollinaire e fjalët e dy gjuhëve të dhëna, nëse janë të psikiko-gjuhësore me hollësi, për të njëherë e përgjithmonë, gjuhë pa shpirt, Remy de Gourmont, dhe binte dukshëm barasvlershme në fjalorë, nuk janë aspak treguar përplasjen e mistershme në trurin Me këtë konkluzion, Faik Konica pa hapësirë e kohë, “gjuhë për gjuhë”, që në sy në atë kohë se ishin të rinjtë të tilla në mënyrën e të menduarit të dy e njeriut midis dy gjuhëve të ndryshme. mbyll librin e tij në frëngjisht “Ese për mbetet shumë-shumë në nivelin e sajesës Konica-Apollinaire ata që mbronin me popujve që i përdorin. Sepse, më në Po ashtu, rendit e shpjegon me themel gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale”, ekzotike, si një tek a trill, me lojni fjalësh pasion pastërtinë dhe bukurinë e gjuhëve fund, për Konicën, një përkthim i arrirë tiparet kryesore të gjuhëve natyrale për të botuar në Bruksel më 1904. Me këto të huazuara, si një bukuri artificiale, natyrale dhe konkretisht të gjuhës frënge, është teorikisht i mundshëm vetëm kur nxjerrë më mirë në pah artificialitetin e fjalë, po nisim prezantimin tonë për këtë gjuhë që nuk shërben për kurrëfarëgjë, ndërkohë që gjuhët artificiale nuk dy gjuhë zotërojnë burime të barabarta gjuhëve të fabrikuara me rregullat statike, vepër shkencore, e rrallë dhe e çmuar në në kuadrin e vet thjesht autotelik e të reshtnin së sajuari në numër të madh, dhe elasticitet të barabartë. Dhe kjo ngurtësinë, ngushtësinë, varfërinë dhe llojin e vet, ku gjenia koniciane shkëlqen “përkryerjes në vetvete”. Për Konicën për t’u pagëzuar në mënyrë pompoze e mund të arrihet vetëm nga përkthyes shterpësinë që i karakterizon, duke arritur në fushën e filozofisë gjuhësore dhe asaj gjuhët artificiale nuk kanë veçse një “sorboniste” si premtueset e gjuhës së me ndjeshmëri të lartë mjeshtërore, me kësisoj në konkluzionin logjik, vërtetuar përkthimore në rrafsh europian e më tej. ngjyrë, një shije: atë të ujit. Sepse në ardhshme universale! njohuri të plota gramatikore, leksikore, tashmë nga koha, se një gjuhë artificiale vetvete ato janë të mbyllura, skllavëruese, letrare, kritike, estetike, etimologjike, etj. është e pamundur të përdoret si mjet të zhveshura nga shija e vërtetë e jetës që Andaj, shpesh, shkrimtarët e mëdhenj komunikimi botëror, se është materialisht përcjell gjuha natyrale, të zhveshura nga janë edhe përkthyes të mëdhenj. I tillë e pamundur që të bëhet e përbotshme. arkaizmat, neologjizmat, pa dritë-hije të është edhe Konica! Racional e polemist “par exellence”, fjalëve, pa liri. Ato thjesht priren drejt Jo rastësisht, nga fundi i kreut XIII me gjykim të hollë e të thellë, gjithë pohimit të thatë e drejt mohimit të sheshtë i kryeveprës së tij, gjuhëtari dhe eruditi argumente asgjësuese, që e shter e të ngurtë dhe vetë ironia, “kjo bimë me shqiptar ndalet te poeti i madh francez arsyetimin gjer në kufijtë e skajshëm të aromë të këndshme, siç e cilëson Konica, Stéphane Mallarmé, që ka përkthyer vetë arsyes e të absurdit (“reductio ab priret të zhduket njëherë e përgjithmonë nga anglishtja poetin amerikan Edgar absurdum”), mjeshtër i përdorimit të nga larmi e letërsisë”. [...] Allen Poe, ose të themi, ka përkthyer fjalëve në nuancat më të holla, ironik e Sot, kur ka kaluar mbi një shekull “të papërkthyeshmen”. Konica, që me ton të prerë, me njëfarë krenarie që nga botimi i këtij libri, dhe kur thotë te “Albania” e tij se ka ndërmarrë doktorale që e karakterizonte, Faik “International English” mbisundon si një studim për Mallarmé-në (mjerishti Konica arrin në këtë libër në përfundime gjuhë komunikuese botërore (më 2017, i humbur!), bën tek “Ese për gjuhët...” të qarta e të arta që shprehin vetë anglishtja flitej si gjuhë zyrtare nga 75 një koment të gjatë lidhur me ritmin, thelbin e filozofisë gjuhësore: “Një kombe dhe 2 miliard vetë), ky parashikim metrikën, “përngjashmëritë” relative gjuhë natyrale, thekson ai, e trajtuar i Konicës del më se i vërtetuar. Ndërkohë, simetrike dygjuhëshe (anglisht-frëngjisht), në veprimin që ushtron mbi intelektin, gjuhët artificiale dhe vetë esperantoja kur teksti origjinal përmban ngarkesa dhe është shkolla më e lartë për përpunimin e kanë mbetur gjuhë pa popull, pa territor shkarkesa të fuqishme poetike, dhe ku mendimit njerëzor... përfaqëson kulmin e kombëtar, në “shërbim” individësh, gjuhë shfaqet bukurisht, do thoshim ne nga ana Vepër referenciale gjer edhe përpjekjeve të njerëzimit përgjatë shekujve, në kuadër gjithnjë premtues e ekzotik. Vetë jonë, vetë BALETI I FJALËVE, me të tillë kohët e fundit për përkrahësit dhe drejt bukurisë, mprehtësisë, brishtësisë në esperantistët duan të përllogarisin disa forcë poetike që të bën “të mendosh të kundërshtarët e gjuhëve artificiale, shprehjen e mendimeve dhe ndjenjave”. qindra mijë vetë që “arrijnë” të përdorin Pulle e rralle Albana (Albania) ne esperanto ku pamendueshmen”, siç thoshte Paul Valéry, dhe veçanërisht të esperantos, kjo Ese, Dhe, aty-për-aty tregohet kategorik, kundër gjuhën e hebreut polak Zamnehof. shkruhet Nxenje gjuhen nderkombetare Esperanto, dhe ta shprehësh atë me krejt fuqinë e “goxha e pasur, goxha e shkruar mirë,” gjuhëve artificiale:“Një gjuhë artificiale koleksion i te ndjerit Thimi Nika dhuruar nga Fotaq fjalës artistike. Vetë Mallarmé njihet për siç shprehet Apollinaire, shfaq përmasën e përbotshme ul nivelin e intelektit... Andrea.JPG * * * ëmbëlsinë, bukurinë dhe fuqinë e fjalës enciklopedike dhe erudite të rilindësit është gjuhë kufomë... që zhduk letërsinë, Është e vërtetë se nuk kanë munguar mrekullore (me verb plot fosfor, plot shije, shqiptar, poliglotizmin e tij, me njohuri artin e të shkruarit, këtë botë të pafund e Pa u ndalur në këtë shkrim autorët shqiptarë që kanë shkruar nektar e vezullim diamanti tingëllues), të thella për gjuhët semitike e indo- subjektive!” [...] prezantues në debatet që shkaktoi dje, drejtpërdrejt në gjuhë të huaj në rrjedhë të si dhe për sintaksë të pashembullt europiane, nga më të lashtat e të rrallat Origjinal e shkencor, plot shembuj dhe dhe vazhdon të shkaktojë ende sot në historisë, duke rrokur kryesisht tematika apo “insolite”, tek konsiderohet me – si persishtja e Zend Avestës apo gjuha fakte interesante e të rralla për ta mbajtur arenën ndërkombëtare vepra e Faik historike, letrare apo enciklopedike, pa të drejtë, edhe sot e kësaj dite, si “i pahlavi, sanskritishtja, gjuha e teksteve në tension lexuesin, Konica depërton, po Konicës « Ese për gjuhët e gjalla… », përmendur këtu veprat teologjike. Dhe papërkthyeshmi” ndër poetët botërorë. veda, greqishtja e vjetër, latinishtja, ashtu, në thelbin e “zanatit” të shkrimtarit, debate që pasqyrohen gjerësisht në Konica renditet ndër ata autorë shqiptarë “I papërkthyeshëm”, ngaqë thjesht i bën hebraishtja, arabishtja, turqishtja, etj. të kësaj “bote të pafund e subjektive”, tek pjesën hyrëse të studimit tonë, një vend që i kanë bërë të njohur që herët publikut fjalët “të ëndërrojnë” e “të vallëzojnë” –, gjer në pothuaj krejt gjuhët e gjalla shfaq ligjin themelor të stilit, që është “arti i veçantë i kemi kushtuar parimeve bazë dhe lexuesit të huaj botën shqiptare, me muzikalitet mahnitës vargu e ritmi. Të europiane. “Qoftë për parapëlqim, qoftë për të prekur ndjeshmërinë e lexuesit të përkthimologjisë (traduktologjisë), ku gjuhën, doket dhe zakonet e vendit të “përkthesh” e të “transpozosh”deri edhe për zanat, kalova jetën time duke studiuar nëpërmjet mënyrës origjinale të autorit”; Konica, ndër të parët filologë europianë, tij, sidomos me revistën dygjuhëshe muzikën e fjalës poetike, – ja një sfidë e ligjet se si një gjuhë i zë vendin një tjetre, pa është njëkohësisht arti “për të kursyer shkëlqen dhe parashtron që herët – me “Albania”. Por Konica mbetet pionier e hapur dhe e fuqishme për gjuhët natyrale, u kapur nga pamja e jashtme”, shprehet vëmendjen e lexuesit apo dëgjuesit duke origjinalitet – konturet e një shkence të i pari autor shqiptar që i është përgjigjur palé për gjuhët artificiale “pa shpirt”, siç i Konica në këtë Ese, ku lëvron me shpenzuar sa më pak sforcim e lodhje”, re të ardhme, e quajtur sot me të drejtë lexuesit të huaj duke trajtuar drejtpërdrejt cilëson Konica. E megjithatë, konkluzioni origjinalitet, me qartësi mendimi e pastërti sikurse vë në dukje filozofi anglez Herbert “shkenca e dukurisë përkthimore”, problematikën e kohës me vepra extra- konician ka edhe këtu qartësinë e rrezes të shprehuri vetë fushën e filozofisë dhe të Spencer, të cilit Konica nuk kursehet t’i kur dihet se veprat shkencore në këtë shqiptare, të fushës socio-pedagogjike diellore: “Një përkthim pothuaj i përkryer, krahasueshmërisë gjuhësore. referohet. Por, përtej këtij mendimi të fushë do të dilnin jo më parë se në vitet si “Essai sur l’Education” (“Ese mbi thotë Përlindësi modern shqiptar, mbetet Mbështetur në studimet e gjuhëtarëve Spencer-it për një stil konciz nga ana e * 1970!... Ashtu si tek “Ese për edukimin”, Edukimin , Bruksel, 1898), apo kjo “Ese teorikisht përherë i mundshëm, kur dy klasikë botërorë, por edhe tek autorë shkrimtarit, Konica mban parasysh edhe ku Konica shfaqet pioner i “Edukimit mbi gjuhët...” e karakterit shkencor në gjuhët zotërojnë burime të barabarta dhe modernë të kohës së tij, Faik Konica kategorinë e vetë lexuesit (si individ e si të Lirë”, i “Shkollës së Summerhill-it” fushën filologjike. elasticitet të barabartë”, sintaksik e artistik depërton në këtë vepër në thelbin e komb), shkallën e intelektit dhe të nivelit (1921), edhe te vepra “Ese për gjuhët...”, Nuk është rastësi që Konica i ri njëherësh... E më tej, ne do shtonim: kur vetë gjuhës, për të zbuluar mekanizmin të tij kulturor, natyrën e shijeve, ndjesitë Konica shfaqet pioner i Shkencës së i ndërmori këto dy studime pikërisht ka edhe zanatllinj e mjeshtër të mëdhenj e saj funksionues dhe vlerën e fjalës që shkakton vetë fjala me nuancat e veta Traduktologjisë, një fakt ky tërësisht për t’iu përgjigjur nevojave të lexuesit zbatues të shkencës së traduktologjisë, që si motor i mendimit nga individi në nga një gjuhë në tjetrën, etj. Ai ndërton i anashkaluar gjer më sot, thjesht për francez e perëndimor. Ai jetonte mes edhe gjuhës shqipe nuk i kanë munguar shoqëri, brenda një gjuhe të caktuar, kësisoj një trinitet të bukur të stilit, dhe mosnjohje e mosthellim në veprën intelektualitetit europian, ndiqte nga afër historikisht, duke e renditur këtë ndër dhe nga një gjuhë në tjetrën në shoqëri konkretisht: shkrimtari, si produkt i një shkencore e erudite koniciane!... Por zhvillimet socio-kulturore dhe politike, gjuhët me potencial të lartë shprehës të ndryshme gjatë procesit komunikues race (kombi) të caktuar, vetë perceptimi një fakt i tillë nuk i ka shpëtuar aspak shtypin e kohës, problemet në rend të ideor e artistik!... e përkthimor. Tek përdor një logjikë dhe ndjesitë individuale e kombëtare, filozofit të madh modern zvicerian Denis ditës dhe jo rrallë i pasqyronte ato edhe “Lexuesit shqiptarë, vë në dukje analitike dhe një dialektikë sintetike, dhe më në fund kategoritë e ndryshme de Rougemont që mbron Konicën tonë tek “Albania” e tij. [...] Ismail Kadare, kanë të drejtë të krenohen tek njeh “Republikën e Letrave”, siç të lexuesit. Jep kësisoj këtë përkufizim të në “betejën” kundër gjuhëve artificiale të Më pas, në studimin tonë hyrës që një shekull më parë, një nga shkrimtarët e quan ai letërsinë e filologjinë, dhe bukur për stilin, dhe konkretisht: “Arti esperantistëve! ndalemi, më në hollësi, në kushtet dhe e tyre, Faik Konica, ka krijuar disa nga tek e shkruan me bukuri të veçantë për të depërtuar në ndjeshmërinë e Dihet se në thelbin e vet, përkthimi rrethanat historike kur Faik Konica trajtesat më të bukura për letërsinë dhe gjuhën frënge – këtë “tokë të shkrifët e lexuesit, është stili”. nuk është gjë tjetër veçse transpozimi hartoi “Esenë e tij për gjuhët natyrale e gjuhën, trajtesa që ende sot tingëllojnë aq pjellore” –, Konica shfaq këtu shpirtin e Gjithnjë në kërkim të mekanizmit nga një gjuhë në tjetrën i një akti të artificiale”, duke i dhënë, në fakt, shenjat të thella e moderne. E aq më tepër mund gjuhës si institucion, si dukuri shoqërore linguistik të gjuhëve të gjalla, po aq sa menduari (i shprehur a i shkruar), gjë që paraprake me një artikull tepër të veçantë të krenohen që prirja e kulturës shqiptare dhe pikë kontakti midis qytetërimeve, stili në të shprehur e në të shkruar, ai nënkupton të menduarit dhe komunikimin të tij, “Gabimi i esperantistëve”, botuar më për Europën ka qenë qyshkur, qysh në si pasqyrim kulture e ndjenje artistike. sheh si karakteristikë themelore të këtyre në dy a më shumë gjuhë. Për Konicën, 1903 te revista franceze L’“Européen”, kohën kur Shqipëria ende nuk ekzistonte Merr shembuj nga më të çuditshmit në gjuhëve ritmin e tyre, që i jep vetë stilit një përkthim i mirë kërkon shije, qartësi, artikull që botohet për herë të parë në si shtet.” kërkim të mekanizmit fiziologjik në trurin shfaqjen e lëvizjes dhe të jetës. Ndërsa shqip në këtë libër referencial. Artikulli bukuri dhe interpretim të nuancave më të (vijon në faqen 14 Storia Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 10 I Tepeleni I Tepeleni irëpritja në Tepelenë e të dy batalioneve që arritën e accoglienze a Tepeleni degli avanzi dei due qe shumë prekëse. Regjimenti gjithnjë më i bash- battaglioni furono commoventi. Il Reggimento Mkuar ishte bërë më i fortë nëpërmjet vuajtjeve. Lsempre solidale s’era, attraverso le pene, reso più Pyetjet ndoqën pyetjet dhe para se të jepeshin compatto. përgjigjet, tashmë lindnin menjëherë të tjera dhe ishin Le domande si susseguirono alle domande e prima gjithmonë të njëjtat: siç kishte ndodhur transferimi che le risposte fossero date, già altre incalzavano ed nga Premeti dhe Kljusura, çfarë kishte ndodhur gjatë erano sempre le stesse: come era avvenuto il trasferi- ndalesës në vetë Kljusura, agresioni, humbja, fati i atyre mento da Premeti e Kljusura, cosa era accaduto durante që nuk kishin arritur ende, kapja e mundshme e disa la sosta a Kljusura stessa, l’aggressione, lo sbandamento, prej tyre, bashkimi spontan i disa shqiptarëve, drejtimi i la sorte di quanti non erano ancora giunti, la probabile shumë të tjerëve drejt jugut, për t’u takuar me forcat tona cattura di parte di essi, l’aggregamento spontaneo di al- të stacionuara në Gjirokastër dhe për të arritur në Santi cuni agli albanesi stessi, il dirigersi di molti altri verso Quaranta duke shpresuar për të lundruar për në Itali. il sud nell’intento di riunirsi alle nostre forze di stanza Historia e sulmit në Kljsura, lajmi i të vdekurve që ad Argirocastro e di raggiungere Santi Quaranta nella u lanë atje, të plagosurit e braktisur, shokët e humbur speranza di poter salpare per l’Italia. përgjatë rrugës, të burgosurit e mundshëm të mbajtur, Il racconto dell’attacco di Kljsura, la notizia dei mor- ngjalli frikë dhe dhimbje. që ata do të kishin vendosur ti colà lasciati, dei feriti abbandonati, dei commilitoni chi, non rimaneva ormai da fare altro che seguire docil- Pas një raporti të detajuar, Komanda jonë mendoi se “Për mua, kur u ndava nga kolona me lodhjen e dispersi lungo la strada, dei probabili prigionieri trat- mente gli ordini che quelli avrebbero imposto. ishte një veprim i mençur që një major, i pajisur me një pashembullt të ushtarëve të mi, që kisha duruar deri atje tenuti, suscitò apprensioni e destò dolore. “A me, quando mi staccai dal pezzo che con inau- ambulancë, të shkonte në Kljsura me detyrën e kthimit të lart, mu bë një gungë në fyt. Para syve të mi kalonte, In seguito a dettagliata relazione il Comando nostro dita fatica dei miei soldati, avevo conservato fin lassù, të dëmtuarve të transportueshëm. Ky mision nuk u kthye katastrofa që shkatërroi gjithë lavdinë e Rilindjes tonë, credete saggio provvedimento che un maggiore, munito si formò un nodo alla gola. Agli occhi mi apparve im- më në Tepelenë, për arsye që nuk i njohëm, u devijua në duke e bërë vuajtjen e shumë komplotuesve të pavlef- di autoambulanza, ritornasse verso Kljsura con l’incarico mane e mostruosa la catastrofe che frantumava tutta la Gjirokastër dhe në Santi Quaranta. shëm, djegien e kryengritjeve midis barrikadave në Mi- di ricuperare i feriti trasportabili. Questa missione non gloria del nostro Risorgimento, rendeva nullo il soffrire Ndërkohë, horizonti i Tepelenës po errësohej. lano, gjakun e derdhur nga Magenta në Porta Pia. Në një fece più ritorno a Tepeleni, per ragioni che non abbiamo dei tanti cospiratori, l’ardire delle insurrezioni fra le bar- Lajmi i sulmit të Kljsura, i dalë mirë nga partizanët blic, vargjet e pasionuara të Leopardit u kthyen tek unë. potuto conoscere, deviò per Argirocastro e Santi Quar- ricate nella mia Milano, il sangue sparso da Magenta a dhe ai i kolapsit i pësuar në Gjirokastër, siç do të themi … Armë, këtu armë: unë vetëm anta. Porta Pia. In un baleno mi tornarono alla mente gli ap- më vonë, nga grupet që rrethonin qytetin ushtarak, rriti Do të luftoj, do të mbijetoj unë vetëm. Frattanto l’orizzonte di Tepeleni si andava oscu- passionati versi del Leopardi. frymën agresive të shqiptarëve kundër të dy grupeve, Nesër, o qiell, le të jetë zjarr rando. … L’armi, qua l’armi: io solo italianëve dhe gjermanëve që kryesonin Tepelenën. Për italianët, varro gjakun tim (1). La notizia dell’attacco di Kljsura, ben riuscito ai Combatterò, procomberò sol io. Armiqësia e bandave ishte veçanërisht intensive ndaj Italianët ishin tashmë të burgosur. partigiani e quella dello sfacelo subito ad Argirocastro, Domani, o ciel, che sia foco këtyre të fundit. Gjermanët, jo aq shumë për të zbutur përshtypjen e come diremo più avanti, delle bande assedianti la città Agl’italici petti il sangue mio (1). “Komanda jonë ishte e gatshme të ngrinte të gjithë komandës së tyre të paaftë, por më mirë për të shman- militare, aumentarono lo spirito aggressivo degli albanesi Gli Italiani erano ormai prigionieri. ushtarët tanë në Kala, duke i vendosur ata gati për mbro- gur rrëshqitjen ose kryengritjen, ndezin brënda nesh sia contro gli italiani che contro i tedeschi presidianti I Tedeschi, non tanto per mitigare l’impressione del jtje. Kështu që e kaluam natën më 14 dhe ndërkohë u shpresën e një nisje nga Vlora për në Itali. Tepeleni. Particolarmente nei confronti di questi ultimi loro rude comando, quanto invece per evitare sbanda- përpoqëm të vlerësonim zgjidhjen më të mirë për të Në orën 14 të së njëjtës ditë, fillon marshimi: fil- si accaniva l’ostilità delle bande. menti od ammutinamenti fanno balenare ai nostri la spe- dalë nga ajo situatë kritike. Mund të zbatohej projekti limisht është shumë e rregullt, por pas disa orësh ren- “Il nostro Comando dispose di trincerare nel Cas- ranza di un imbarco a Valona per l’Italia. i një kryqëzimi me forcat e Gjirokastrës. Por cilat ishin di dhe rregullsia e marshimit thyhet, duke shkaktuar tello tutti i nostri soldati, sistemandoli sul piede di difesa. Alle ore 14 dello stesso giorno, si inizia la marcia: vendimet që do të kishin marrë ndërkohë atë garnizoni? shkëputje dhe ndërprerje. Gjermanët nxisin, bërtasin, Cosi passammo la notte sul 14. Nel frattempo si cercava da principio ben ordinata, ma dopo qualche ora l’ordine Dhe fsheftësia e gjermanëve gjithnjë dhe më kërcënuese gjuajnë, shtyjnë. Ecet gjatë gjithë pasdites nën një diell di valutare la migliore soluzione adottabile per uscire da e la regolarità della marcia si sfaldano, dando luogo a në fund? Dhe shqiptari agresiv dhe hakmarrës? Për këtë të pamëshirshëm. Midis tokave të thata dhe plot gracka. quella critica situazione. Si sarebbe potuto attuare il pro- distacchi ed interruzioni. I Tedeschi incitano, urlano, ankth, i cili mbërtheu shpirtrat, kundërshtonte qetësia e Ushtarët e varfër qëndrojnë më mirë se të mundin getto di un congiungimento con le forze di Argirocastro. sparano, spingono. Si cammina tutto il pomeriggio sotto qiellit, paqja e natyrës përreth. Nga argjinatura ku isha të shtyrë nga dëshpërimi. Jo një pikë ujë, ushqim shumë Ma quali sarebbero state le decisioni che avrebbero preso un sole implacabile. Tra terre aride e piene di insidie. unë mund të shijoja bukurinë e atij peizazhi të natës. Pas i pakët, një hap i detyruar. Vetëm shpresa i mban në intanto quel presidio? E l’incognita del tedesco sempre I poveri soldati arrancano meglio che possono spinti meje malet vigjëlonin si kulla në errësirë, poshtë luginës këmbë në përpjekjet e mëdha. incombente? E dell’albanese aggressivo e vendicativo? sostenuti dalla disperazione. Non una goccia d’acqua, së gjerë të Vjosës, ujërat e pakta që shkëlqenin pak duke Pas 30 km rrugë, tashmë në mbrëmje të vonë, A tale angoscia, che attanagliava gli spiriti, contrastava cibo scarsissimo, passo forzato. Solo la speranza li regge murmuritur kundër shtyllave të urës. Pothuajse në drejtim ndalojnë dhe kalojnë natën në bivuak. Lodhja lehtëson la serenità del cielo, la pace della natura circostante. Dal nello sforzo immane. të rrymës kishte një shirit të bardhë të rrugës që fshihej gjumin. Në mëngjes herët zgjimi. Një alarm i çuditshëm, terrapieno dove mi trovavo potevo godere la bellezza di Dopo trenta chilometri di cammino, già a notte midis gropave dhe shtërimeve të maleve, duke humbur i pazakontë: klithmat e gjermanëve, britma të furishme, quel panorama notturno. Dietro di me i monti vigilavano avanzata, sostano e passano la notte all’addiaccio. La nëpër hije. Dikush do të shikonte me kënaqësi këtë pamje armë zjarri. Të tmerruar, ata hidhen përpjetë në këmbë, come torri nell’oscurità, giù si scorgeva l’ampia vallata stanchezza concilia il sonno. Alle prime luci sveglia. Una madhështore të natës që të kujtonte historitë tragjike të përpiqen të orientohen, lëkunden të pavendosur. Re- della Vojussa le cui scarse acque luccicavano lievemente sveglia strana, insolita: grida di tedeschi, urla di forsen- atyre vendeve midis turqve, grekëve dhe shqiptarëve, dhe aliteti i papërpunuar i mban zemrat si në një ves. Kjo orë mormorando contro i pilastri del ponte. Quasi a valle nati, spari di mitra. Terrorizzati balzano in piedi, sten- kohët e fundit midis nesh dhe Greqisë, nëse mendime alarmi e çuditshme i jep të gjithëve përshtypjen e një dite si sorgeva il bianco nastro della strada che si snodava tano ad orientarsi, tentennano indecisi. La cruda realtà të tjera nuk e kishin zënë mendjen duke e shpërqendur më të keq se sa e mëparshmja. fra rientranze e sporgenze dei monti, perdendosi lontano serra i cuori come in una morsa. Quella strana sveglia atë nga kujtimet e largëta. Atë natë ishte një fluks i vazh- Kolona nuk është formuar ende kur qëllim me armë nelle ombre. Si sarebbe contemplata volentieri quella dà a tutti l’impressione di una giornata peggiore della dueshëm i grupeve të partizanëve, të cilët, duke kaluar me zjarri shkakton rrëmujë. maestosa visione notturna e si sarebbero richiamate alla precedente. ngut, duke u kthyer dhe duke humbur veten në shkurret, Partianët shqiptarë sulmojnë dhe qëllojnë, gjerma- mente le storie tragiche di quei luoghi tra turchi, greci ed La colonna non è ancora formato quando colpi kishin të njëjtën direktivë. Nga Kështjella ne italianët shi- nët të vendosur përgjigjen. albanesi ed ultimamente fra noi e la Grecia, se altri pen- d’arma da fuoco gettano lo scompiglio. konim, komentonim përshtypjet tona.(1). Trupat tanë, amorf dhe të pambrojtur, janë të sieri non avessero occupata la mente distogliendola da I partigiani albanesi attaccano e sparano, i tedeschi Në mëngjes inkursionet e Stukas u përsëritën me in- shpërndarë në të gjitha drejtimet; automjetet përshpej- ricordi lontani. In quella notte era un continuo afflusso di decisamente rispondono. tensitet më të madh, duke synuar pozicionet e reja shqip- tojnë dhe bien larg duke kaluar ndërmjet këmbësorave gruppi di partigiani che passando in tutta fretta risalendo I nostri, massa amorfa e indifesa, si sbandano in tare me armë zjarri. Kishte një goditje të pashmangshëm si shigjeta dhe kështu të rrisin çrregullimin. Të hum- e perdendosi nella boscaglia avevano una medesima di- tutte le direzioni; gli automezzi accelerano e corono via ndërmjet këtyre dhe gjermanëve. Garnizoni gjerman i bur, disa marrin malin, të tjerët në pjesën e poshtme rettiva. Dal Castello noi italiani guardavamo, commenta- passando fra gli appiedati come frecce e aumentano cosi nervozonte guerrilasit shqiptarë, sepse pengoi lirinë e të luginës. Kaloi pak kohë para gjetjes së qetësisë dhe vamo le nostre impressioni (1). il disordine. Smarriti, alcuni prendono la montagna, al- tyre të veprimit kundër nesh, kështu që synimi i tyre për ribashkimit të kolonave. Në orën njëmbëdhjetë një ka- La mattina si ripeterono con maggiore intensità le tri il fondo valle. Passò del tempo prima di ritrovare la të na sulmuar dhe asgjësuar ishte i dukshëm mion, me Kapiten Ragno (i cili vdiq pastaj në kampin incursioni degli Stukas che ebbero di mira, col loro mi- calma e di ricomporre le file. Alle undici un camion, con Invia commenti= Dërgo komente/ Komento Drashovicës), Ten. Clementi, Rreshter Musacchio, S. tragliamento, le nuove posizioni albanesi. Si delineava a bordo di Cap. Ragno (morto poi nel campo di Drasco- Cronologia = Historia Ten, Rovelli dhe të tjerë, mbërritën edhe duke marrë inevitabile un urto fra questi ed i tedeschi. Il presidio te- vizza), il Ten. Clementi, il sergente Musacchio, il S. Ten. Salvate= Save edhe tenent Moroni. desco dava sui nervi ai guerriglieri albanesi perché impe- Rovelli ed altri arriva prendendo anche il Ten. Moroni. Community = Community Njëzet kilometra larg Vlorës, partizanë të tjerë gjua- diva la loro libertà di azione contro di noi, perciò la loro A 20 chilometri da Valona altri partigiani sparano Italianët u gjëndën kështu në mesin e dy zjarreve jnë kundër një automjeti, por pasi e shohin se janë ital- intenzione di attaccarlo e di annientarlo era evidente. contro l’automezzo, ma come vedono che sono italiani klasike. Nacionalistët, të dominuar nga gjermanët, në ianë të paarmatosur, ata heqin dorë dhe e lënë rrugën Gli Italiani venivano così a trovarsi fra i classici disarmati, desistono e lasciano libero il passaggio. Mo- orët e pasdites vunë në veprim mortajat e tyre nga 81 që të lirë. Moroni del nga kamioni dhe arrin te partizanët i due fuochi. I nazionalisti, dominati dai Tedeschi, nel roni scende dal camion e raggiunge i partigiani seguito të frikësonin me të shtënat brenda në luginë: gjermanët ndjekur vetëm nga Musacchio. pomeriggio misero in azione i loro mortai da 81 spa- dal solo Musacchio. mbanin vazhdimisht nën zjarr të armëve automatike zo- Partizanët do ta dërgojnë atë në Komandën Balliste, rando a scopo intimidatorio entro la valle: i Tedeschi I partigiani lo porteranno poi al Comando dei nën duke qëlluar këdo që ndodhej në shënjestër. në Vranisht, me dy ushtarë të tjerë të cilët u gjendën në tenevano continuamente sotto il fuoco delle armi auto- ballisti, a Vranista, con altri due soldati travati per la “Koloneli ynë u përpoq, pra, të gjente një zgjidhje rrugë. Aje do të gjejë një oficer tjetër të marrë të burgo- matiche la zona mitragliando chiunque capitasse a tiro. strada. Li troverà un altro Ufficiale fatto prigioniero quat- në atë situatë kritike dhe të paqartë, duke i shmangur sur katër muaj më parë nga shqiptarët i cili pastaj do të “Il Colonnello nostro cercò allora di trovare una dis- tro mesi avanti dagli albanesi e che sarà poi fucilato dai partizanëve shqiptarë nga një sulm që do t’i kushtonte qëllohen nga gjermanët. tensione in quella critica ed ambigua situazione col dis- tedeschi. atyre humbje shumë të vështira. Dhe për të vënë në Vetëm kreu i kolonës së robërve arrin në fushën e suadere i partigiani albanesi da un attacco che sarebbe Solo la testa della colonna prigioniera raggiunge dukje njoftimin e tij, ai siguroi hyrjen në veprim të pash- përqëndrimit të Drashovicës drejt erës. Midis oficerëve costato loro durissime perdite. E per rendere efficace il il campo di concentramento di Drascovizza verso le ven- mangshëm të një kolone të tankeve gjermane. Partianët që mbetën në ballë ishte edhe Bestetti, i ethshëm, i suo avviso assicurò imminente l’entrata in azione di una ti. Con alcuni Ufficiali rimasti all’avanguardia era pure besuan dhe u larguan. Në fakt në mesnatë arriti një rraskapitur. Nuk donte të linte ushtarët e tij në këmbë, colonna di carri armati tedeschi. I partigiani prestarono Bestetti, febbricitante, stremato di forze. Non volendo kolonë e re”. rezistoi deri në ekstrem dhe vetëm në pjesën e fundit të fede e desistettero. A mezzanotte infatti arrivò una nuova lasciare i suoi soldati a piedi resistette fino all’estremo e Pas zhdukjes së kërcënimit shqiptar u shfaq në re- rrugës nën presionin e vetë ushtarëve vendosi të hipte colonna”. solo all’ultimo tratto dietro pressione degli stessi soldati alitetin e tij të papërpunuar kërcënimi gjerman. në një kamion. Dispersa la minaccia albanese emerse nella sua si decise a salire su un autocarro. “Në datën 14-të në agim ne jemi urdhëruar - vazh- Në kamp ishin tashmë shumë ushtarë italianë, që i cruda realtà la minaccia tedesca. Nel campo si trovavano già molti soldati italiani, don Turini - që të shkatërrojmë të gjitha armët, të cilat përkisnin njësive të tjera, të kapur në Vlorë dhe në zonat “All’alba del 14 ci è dato ordine – continua il Turini appartenenti ad altre unità, catturati a Valona e nelle pastaj grumbullohen në Kështjellë. Pastaj na urdhërohet aty pranë. Numri i këtyre të burgosurve ishte i tillë që - di disporre tutte le armi, che vengono poi ammucchi- zone vicine. të vishnim uniformë lecke, të merrnim dy batanije, të pjesa më e madhe e kolonës që erdhi nga Tepelena duhej ate nel Castello. Viene poi ordinato di mettere la divisa Il numero di questi prigionieri era tale che lehtësonim bagazhin dhe të vendoseshim në kolonën për të devijonte përpara Drashovicës për Vlorë ku mbërriti di panno, prendere due coperte, alleggerire il bagaglio il grosso invece della colonna proveniente da Tepeleni të na çuar në Vlorë. Unë, që isha nga data 12 me Giorgi, në mbrëmje. Kaluan natën në mes të pemëve të ullirit të e metterci in colonna per portarci a Valona. Io, che mi dovette essere deviata prima di Drascovizza per Valona Rudoni dhe Labrizzi në depozitën e barutit, me urdhër Vlorës dhe më pas vazhduan për në Fteri. Në gjysmë të trovavo dal 12 con Giorgi, Rudoni e Labrizzi alla pol- dove giunse a serra fatta. Sostò la notte fra gli uliveti di të mos qitjes kundër askujt, depozitova armët po atje, e rrugës ajo u arrit nga makinat italiane, të pilotuara nga veriera, con ordine di non far fuoco contro nessuno, Valona e poi venne fatta proseguire per Fteri. A mezza cila u mor nga vetë gjermanët. Kjo ishte një ndërtesë e gjermanët, të cilët e ngarkuan dhe e çuan në Elbasan. depositai le armi nella polveriera stessa, che fu presa strada fu raggiunta da macchine italiane, pilotate da te- madhe por e thjeshtë që u hodh në erë ndërsa ishim në Këtu ai qëndroi gjatë natës dhe të nesërmen arriti në Bitoli in consegna dai Tedeschi. Questa era una costruzione deschi, che la caricò e condusse ad Elbassan. Qui per- marsh”. nga ku filloi rrugën e gjatë të Kryqit drejt burgimit. vasta ma modesta che fu fatta saltare mentre eravamo nottò ed il giorno dopo raggiunse Bitoli da dove incomin- Është e vështirë të kuptohet dhe të portretizohet Tani le të kthehemi në grupet tona të tjera me his- in marcia”. ciò la lunga Via Crucis verso la prigionia. gjendja e shpirtit së ushtarit të paarmatosur, poshtërimi torinë tonë, në rendin më të mirë të mundshëm, duke u È difficile comprendere e ritrarre lo stato d’animo Ritorniamo ora col nostro racconto agli altri grup- dhe degradimi i tij. Ushtari pa armë është njeri në duart përpjekur të ndjekim ngjarjet: të cilat nuk do të jenë aq të del soldato disarmato, la sua umiliazione e il suo avvili- pi, nel miglior ordine possibile, cercando di seguirne le e armikut. lehta, duke pasur parasysh fragmentimin dhe shpërndar- mento. Il soldato senza armi è un uomo qualunque in vicende: il che non sarà tanto facile, dato il frazionamen- Lënë armët, në mëshirën e plotë të gjermanëve, nuk jen e njësive. Le të fillojmë nga fusha e Drashovicës. mano al nemico. to e la dispersione delle unità. Incominciamo dal campo mbeti asgjë për të bërë, por të ndiqnin me kujdes urdhrat (përktheu Albana Babe) Consegnate le armi, in balìa completa dei Tedes- di Drascovizza. pagina 11 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Storia ROLI I FAMILJES SË DINOJVE NË MBROJTJEN DHE KONTRIBUTIN NË ÇËSHTJET KOMBËTARE Nga Dr.Denisa Tare Shqiptare. Nismën për thirrjen e Kuvendit të Përgjithshëm turke dhe pastaj vazhdon komentin e dy varkëshit. Një ve- e mori Komiteti i Stambollit, i cili për të mos shkaktuar re- për tjetër e përkthyer nga persishtja është edhe “Koment i Abstrakt: agimin e hapur të organeve qeveritare osmane vepronte në tregimeve arabe në Mesnevinë e Shenjtë”, e botuar gjatë ë fokus të studimit tim modest qëndron kontributi që fshehtësi të plotë. Qarqet atdhetare shqiptare të përfaqësu- periudhës që qe vali në Ankara. Në qershor të 1885 Abe- dhanë atdhetarët shqiptarë në çështjen kombëtare. ara nga Komiteti Kombëtar i Stambollit qenë ndarë në dy dini shkruan në turqisht autobiografinë e tij, e cila botohet Gjithë krahinat shqiptare dhe elementët atdhetarë u grupime, për sa i përkiste karakterit dhe programit që duhet tre herë sa ishte gjallë dhe për herë të fundit në vitin 1908 N 5 ngritën për të realizuar synimin e përbashkët i cili do të çonte të kishte Lidhja e Përgjithshme. Rryma radikale synonte e censuruar rreptë. Në autobiografinë i tij ai shkruan “se Shqiprinë drejt lirisë së dëshiruar. Edhe krahina e Çamërisë themelimin e një lidhje shqiptare e cila duhej të mobilizonte ndihej krenar që i përkiste një prej familjeve më fisnike iu bashkangjit krahinave të tjera shqiptare. Nga kjo krahinë popullsinë e në emër të të drejtave kombëtare të Shqipërisë të Çamërisë”. Gjatë periudhës që qe vali në Rodos boton doli një ndër familjeve të njohura të saj “ Familja Dino”, nga dhe ta drejtonte atë në luftë për ruajtjen e tërësisë tokësore të “Lumturia në këtë botë”(Dynya-y se’adet), e cila i kushto- dera e së cilës kanë dalë personalitete të njohura diplomatike, atdheut, duke kërkuar në të njëjtën kohë krijimin e një vilajeti het çështjeve etike, shpreh rëndësinë e jashtëzakonshme të burra shteti, artistë e patriot. Disa nga personalitete më të autonom shqiptar ose po të lejonin rrethanat ndërkombëtare librave dhe letërsisë. Lidhur me rëndësinë e librave Abe- njohur të kësaj familje janë: Ahmet bej Dino, i cili si një nga të një shteti autonom. Sipas udhëheqësve të kësaj rryme Lid- dini shkruan: “Njerëzit mund të braktisen nga të dashurit krerët atdhetarë të kryengritjes së 1847 kundër Tanzimatit u hja Shqiptare duhej përgatitur për të luftuar në përshtatje me dhe miqtë, por librat mbeten miqtë më besnikë” . Kjo vepër internua në Konjë të Anadollit, ku edhe vdiq, Abedin pashë rrethanat që do të krijoheshin, jo vetëm kundër shteteve fq- ribotohet për të dytën herë në Stamboll. Vepra të tjera të Dino, Vesel pashë Dino, Rasih Dino, Lejala Dino, , inje por edhe kundër Perandorisë Osmane.6 Rryma e dytë në shkruara në gjuhën turke janë: “Borxhi Otoman” një ve- Xhemil bej Dino, Nuri Dino, Nebil Dino, Mazar Dino, Arif lëvizjen kombëtare ishte ajo i të moderuarve, që përfaqësohej për e shkruar gjatë periudhës që qe Komisar në Bursën e Dino, (i riu) etj. Emri i Abedin Dinos apo Abe- nga personalitete të njohura atdhetare si Ali bej Gucia, Iliaz Stambollit. Kjo është një vepër me rëndësi pasi ai shkruan din Pashë Prevezës lidhet ngushtë me një nga çastet më të pashë Dibra, Mehmet pashë Biçaku, Omer pashë Vrioni si për veprimet e Bursës, për çështjet financiare, probleme të lavdishme dhe më dramatike të historisë së Shqipërisë. Kon- dhe nga Abedin Dino. Këto personalitete kërkonin që Lidhja borxheve, si dhe përvojën e grumbulluar në Portën e Lartë, tributi më i madh për çështjen kombëtare i Abedin Dinos ka e Përgjithshme të kishte karakter kombëtar. Ata pranonin në “Qëndresa”, broshura “Trajtesë e dobishme mbi kolerën” qenë në kuadër të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Patriotët parim edhe idenë e një vilajeti të bashkuar autonom shqiptar, ku jep udhëzime për masat si duhet izoluar i sëmuri etj., si shqiptar nuk mund të pranonin më as nënshtrimin ndaj sl- të pajisur me një autonomi administrative e kulturore. 7 dhe një sërë tekstesh shkollore të shkruara po në turqisht. lavëve fqinjë as synimet e politikës greke dhe aq më pak vazh- Abedin Dino Abedini si antar i delegacionit shqiptar bashkë me Ab- Abedini ka përkthyer dhe nga arabishtja në turqisht ndër to dimin e nënshtrimit ndaj turqve. Viti 1878 shënon agimin e dyl Frashërin dhe Mehmet Ali Vrionin, ata zhvilluan një më e rëndësishmja është “Përkthimi dhe komenti i Kasida- Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Qarqet atdhetare shqiptare të 1.1 Kontributi i Abedin Dinos gjatë turne nëpër Evropë për të dëshmuar të vërtetën dhe të tu l-burda”, poema e parë që i kushtohet jetës dhe veprim- përfaqësuara nga Komiteti Kombëtar i Stambollit qenë ndarë Rilindjes Kombëtare Shqiptare drejtat mbi shqiptarët e Greqisë. Më 1879 Abedinin e gje- tarisë së profetit Muhamed. Vepër tjetër është “Gramatika në dy grupime. Rryma radikale synonte themelimin e një lid- jmë vali në Selanik, ku do të shpallet bejlerbej, pra kryevali arabe sipas metodës së re”, e përkthyer në vitin 1884 gjatë hje shqiptare e cila duhej të mobilizonte popullsinë e në emër Veprimtaria politike, diplomatike, i Rumelisë. Shpejt emri i Abedinit bëhet shumë i njohur periudhës që Abedini qe vali në Rodos.Abedin Dino ka të të drejtave kombëtare të Shqipërisë. Sipas udhëheqësve të atdhetare e Abedin Dinos në arenën ndërkombëtare dhe kjo qe arsyeja që sulltani shkruar edhe një sërë memorandumesh në gjuhën frënge kësaj rryme Lidhja Shqiptare duhej përgatitur për të luftuar në Emri i Abedin Dinos apo Abedin Pashë Prevezës lid- Abdylhamid e emroi ministër të Jashtëm të perandorisë. që ua ka dërguar Fuqive të Mëdha ku proteston për padre- përshtatje me rrethanat që do të krijoheshin, jo vetëm kundër het ngushtë me një nga çastet më të lavdishme dhe më dra- Sulltani e çmonte shumë këtë njëri kurajoz dhe të mençur jtësitë që i bëhen Shqipërisë dhe shqiptarëve. Veprimtaria shteteve fqinje por edhe kundër Perandorisë Osmane.Rryma matike të historisë së Shqipërisë. dhe e kishte dekoruar me medaljen më të lartë Urdhrin e tij si krijues e përkthyes do spikasë edhe në shtypin evro- e dytë në lëvizjen kombëtare ishte ajo i të moderuarve. Ata Ai lindi në 5 prill të vitit 1843 në qytetin e Prevezës, Mexhid. Megjithëse sulltanie vlersonte shumë nuk nguroi pian. Gazeta franceze, turke, greke etj do të shkruajnë për pranonin në parim edhe idenë e një vilajeti të bashkuar au- një qytet i themeluar qysh gjatë periudhës antike. I ati i ta surgjynosi atë në Anada, larg në fushat e shkreta të An- talentin e tij. Për veprimtarinë e tij letrare në vitin 1895 tonom shqiptar, të pajisur me një autonomi administrative Ahmet Bej Dino (1785-1849), si një nga krerët atdhetarë adollit. Duke kujtuar veprimtarinë e madhe të Abedin Di- merr dekoratën “Palma e Artë” të Akademisë Franceze. e kulturore.Abedini si antar i delegacionit shqiptar bashkë të kryengritjs të 1847-ës kundër Tanzimatit u internua në nos, Anastas Kullurjoti, miku i tij, do të shkruante më vonë Veprimtaria e tij atdhetare dhe krijimtaria e tij letrare me Abdyl Frashërin dhe Mehmet Ali Vrionin, ata zhvilluan Konjë të Anadollit, ku edhe vdiq. Ai ishte pronar tokash në një gazetë të Athinës se “Abedin Dino ishte shpirti i Lid- do të gjente jehonë edhe në shtypin shqiptar.Kështu në një turne nëpër Evropë për të dëshmuar të vërtetën dhe të si dhe disa anijeve të tonazhit mjaft të madh. E ëma, Sa- hjes shqiptare të Prizrenit.” Populli shqiptar e kishte futur, gazetën “Shqipëria” e botuar në Bukuresht më 10 maj drejtat mi shqiptarët e Greqisë. Më 1879 Abedinin e gjejmë lihaja, i përkiste familjes së mirënjohur atdhetare Çapari. tashmë, në këngë heroin e syrgjynosur. Çamët këndonin., 1879 do të shkruhej “Abedin bej Dino, shkrimtar dhe poet vali në Selanik, ku do të shpallet bejlerbej, pra kryevali i Ru- Mësimet e shkollës fillore dhe plotore i ndoqi në shkollën e Abedin Pashai me halle/Se ç i tunde shtatë krale… i shquar, guvernator i detit Egje, politikan dhe njeri i shquar melisë. Shpejt emri i Abedinit bëhet shumë i njohur në arenën vendlindjes. Më pas mbaron gjimnazin “Zosimea” të Jani- Edhe fshatarë të krahinave të tjera të Shqiprisë do ta që edhe muzave u ka shërbyer me sukses”. Vlerësimet më ndërkombëtare dhe kjo qe arsyeja që sulltani Abdylhamid e nës, një gjimnaz në të cilin kanë studiuar disa prej per- përjetësonin atë në këngë të tjera të mëdha për figurën e Abedinit i ka dhënë populli i cili e ka emroi ministër të Jashtëm të perandorisë. Sulltani e çmonte sonaliteteve të Shqipërisë si Naim e Sami Frashëri, ismail Se ç e tundën Ergjërinë/ Abdyli me Abedinë përjetësuar atë në folklorin e vetë. Trimërisë dhe luftës për shumë këtë njëri kurajoz dhe të mençur dhe e kishte dekoruar Qemal bej Vlora, etj. Gjatë kësaj periudhe Dhe me gjithë pleqësinë/ Miletin në këmbë e ngrinë… pavarësi të Abedinit në mënyrë mjaftë origjinale i këndon me medaljen më të lartë Urdhrin Mexhid. Abedin Dino Abedin Dino pajiset me njohuri dhe dije. Ai njihte një sërë Publicisti i njohur dhe miku i tij Dervish Hima populli i krahinës së Çamërisë.10 përveç veprimtarisë së tij si diplomat, politikan e burrë shteti gjuhësh të huaja si greqishten moderne, greqishten e vjetër, shkruante; “Abedin Dino nga paria e Çamërisë përfaqëson Kazatë më këmb’ u ngrinë, / Çamërjotë dhjetë milë, është njohur edhe si poet, filozof, teolog, ekonomist, krijues latinisht, italisht, frëngjisht, arabisht, persisht, turqisht, por një nga figurat më të nderuara të popullit fisnik shqiptar… në krie kanë Abedinë, / Abedin Dinua bajrak, tekstesh shkollore, përkthyes etj. Emrat e shquar të familjes mbi të gjitha shqip.3 Në vitin 1864 thirret në Stamboll dhe Ai mbrojti me heroizëm atdheun tonë dhe njëherazi Evropit i dhe xhevap… Dino vazhdojnë të shtohen edhe sot. bën pjesë në gardën ushtarake të sulltanit Abdyl Azizit me e ndihmoi atë materialisht.”8 Abedin Dino përveç veprim- Abedin Dino me talentin e tij krijues ka bërë që emri i detyrën e adjutantit. Në pallatin mbretëror ai merr njo- tarisë së tij si diplomat, politikan e burrë shteti është njo- tij mos të përmendet vetëm si një politikan e diplomat i zoti, Fjalë kyçe: Rilindja Kombëtare Shqiptare, Komiteti i huri ushtarake dhe edukim në disa fusha të kulturës. Në hur edhe si poet, filozof, teolog, ekonomist, krijues tekstesh por edhe si një përkthyes, krijues, teolog, ekonomist dhe një Stambollit, Krahina e Çamërisë, Familja Dinojve. këtë kohë nis dhe veprimtaria politiko – diplomatike e tij. shkollore, përkthyes etj. Veprimtaria letrare e Abedin Dinos njohës i shkëlqyer i gjuhëve të huaja. Krijimtaritë e tij letrare Detyrat e tij të para qe emërimi i tij në vendlindje në postin është e larmishme si për nga tematika ashtu dhe nga gjuha përveç të tjerave na dëshmojnë qartë se Abedini qe një njeri Hyrje e ndihmës prefektit të Prevezës, duke vazhduar si prefekt i e përdorur. E veçanta e krijimtarisë së tij është se Abe- i dijes, shkencës dhe një adhurues i flakët i kulturës dhe për- kazasë së Artës. Nga këtej fillojnë dhe ngritjet në detyrë, si dini ka shkruar jo vetëm në shqip por edhe në gjuhë të parimit. Abedini ruajti miqsinë me Frashllinjtë e në veçanti Në jug perëndim të gadishullit të Ballkanit, gjatë brigje- kryetar i Këshillit Juridik dhe kryetar i Këshillit të Jashtëza- tjera që ai zotëronte,si turqisht, greqisht, persisht, arabisht me Samiun dhe Abdylin. Ai njihte mirë filozofët francezë, si ve lindore të detit Jon, nga liqeni i Butrintit dhe lumi Pavëlla konshëm të izmirit, duke vazhduar në postin e prefektit në etj. Në Anada, ku Abedini qëndroi gjatë pesë vjetëve, ai Paskal, Montagne, etj… Më 1895 u dekorua nga Akademia në veri dhe deri në gjirin e Artës në jug, shtrihet krahina Sofje të Bullgarisë, Terfurdag, Varën të Detit të Zi etj. Në i u kushtua krijimtarisë letrare, studimeve dhe shkencës. Franceze me Palme-n e saj. Ai u njoh si studiues i letërsisë me tipare të veçanta të peizazhit dhe që njihet me emrin vitin 1871 Abedin Dino transferohet si nëpunës i shkallës Kjo periudhë dhe më vonë në Rodos, ku ishte vali shkroi arabo-persiane, si filolog dhe teolog, si dijetar dhe hartues i Çamëri. Për shkak të pozitës gjeografike mjaft të favorshme, së parë dhe ngarkohet me detyrën e komisarit të Bursës në Gramatika arabe sipas metodës së re, botoi kryeveprëne tij tekseve mësimore. Pas Anadasë ai shkoi vali në Sivas, më pjesa më e madhe e të ardhurave të ekonomisë së kësaj Stamboll, detyrë që e kryen për pesë vjet. Në vitin 1876 si Premtimi dhe komenti i Poemës së Shenjtë të Xheladin Ru- vonë në Ankara dhe së fundi në ishujt e arqipelagut, në Ro- krahine kanë qenë gjithmonë nga dega e bujqësisë, duke anëtar i Këshillit të Jashtëzakonshëm në Asamblenë Oto- mit, i quajtur Mevlana. Abedini ndërtoi dhe një orë të ma- dos, ku qëndroi si vali gjatë dhjetë vjetëve. Abedin Dino vdiq i dhënë një zhvillim të dukshëm ekonomiko – shoqëror. mane kundërshton kërkesat serbo malazeze duke hedhur dhe e të mrekullushme të qytetit, tingulli i së cilës dëgjohej në moshën 62 vjeçare në pallatin e Jalldëzit në Stamboll, Gjatë gjithë rrjedhave të historisë kjo krahinë është banuar parullën “Asnjë pëllëmbë tokë nuk u duhet lëshuar të hua- në tërë qytetin. Ai kërkonte të bënte gjëra moderne për më 1905. Kur në Stamboll varrosej trupi i tij, në Shqipri i nga popullsi autoktone shqiptare. Karakterin e thjeshtë sh- jve”. 4 Edhe pse në poste të rëndësishme shtetërore pranë qytetine tij, prandaj dhë pas vdekjes, bulevardi më i madh ngrihej një këngë për ta bërë të pavdekshëm.11Abedini la pas qiptar të kësaj treve e vërteton toponomastika dhe prezenca Portës së Lartë, Abedin Dino nuk nguron të angazhohet I qytetit u quajt “Abedin Pashë Dino”Poezia e tij e parë idhëtarët e tij, që do të vazhdonin përpjekjet për mbrojtjene e gjallë e faktori njeri, shqiptarë në gjuhë, kulturë zakone. 1 edhe në çështjen kombëtare. Ai zgjidhet anëtar i Komitetit në gjuhën shqipe është “Këngë për Shqipërinë” e përbërë tokave shqiptare, siç do të ishte mes tyre dhe i biri, Rasih Një ndër familjet më të njohura të kësaj krahine është Qendror për Mbrojtjen e të Drejtave të Kombësive Shq- prej 64 vargjesh, e botuar pa emër në gazetën “Zëri i Sh- Dino, babai i piktorit të ardhshëm, Abedin Dino, i cili mori “ Familja Dino”, nga dera e së cilës kanë dalë personal- iptare, i themeluar në fshehtësi në Stamboll në dhjetor të qipërisë”, më 22 dhjetor 1879. Një poezi ku autori shpreh pjesë në shpalljen e Pavarsisë në Vlorë. Qeveria e Ismail Qe- itete të njohura diplomatike, burra shteti, artistë e patriotë. 1877. Që në këtë moment fillon edhe angazhimi i tij i dre- ndjenjat e tij atdhetare dhe u bën thirrje bashkë këmbësve malit e caktoi atë përfaqsues të saj në Konferencën e Amba- Cila është gjeneza e kësaj familje? Rrënjët e familjes Dino jtpërdrejt në çështjen shqiptare. Gjatë viteve 1877 – 1878 për qëndresë e luftë për pavarsi:për. sadorëve në Londrës dhe më pas të përhershëm pran Kon- janë të vjetra. Të parët e Abedinit tregonin se më i moçmi i Abedin Dino qëndron në Epir, ku edhe kryen një sërë Ju o Shqiptarë ndë doni/ nga i huai të shpëtoni. ferencës së Paqes në Paris.Abedini la pas idhtarët e tij, që do Dinove, Hysen Aga, në shek e XVII-të kishte qënë jeniçer takimesh me popullsinë e kësaj krahine duke përpunuar Duhet që të vazhdoni / kombin tuaj të dertoni. të vazhdonin përpjekjet për mbrojtjen e territoreve shqiptare, në Damask dhe kishte luftuar pranë në krah të një strat- dhe projekte konkrete për mbrojtjen e vendit. Gjatë muajit Pas, të bëni lefterinë, / Edhe vetë ligjësinë siç do të ishte mes tyre dhe i biri Rasih Dino, babai i piktorit egu të njohur të quajtur Bakaloglu. Më vonë ishte kthyer si shkurt 1878, tensionin politik të shqiptarëve e rriti edhe më Gluhënë tuaj të shkroni / Shqip të flisni e të këndoni të ardhshëm. Abedin Dino, i cili mori pjesë në shpalljene një ushtarak i famshëm në brigjet shqiptare buzë Korfuzit, shumë ekspedita që organizoj qeveria greke kundër trojeve Abedin Dino ishte përkrahës i shkrimit të gjuhës shq- pavarsisë në Vlorë. Qeveria e Ismail Qemalit e caktoi atë si në Lopës të Çamërisë, ku ishte martuar me një bashkëat- kombëtare të Shqipërisë. Më 12 shkurt 1878 një bandë ipe me shkronja latine, të cilën e lavdëronte duke theksuar përfaqsues tësaj në Konferencën e Ambasadorëve në Londër dhetarene tij dhe pati dy djem, Ali Dino dhe Zenel Dino. e madhe greke me rreth 600 “vullnetarë” të ashtu quajtur se ishte një mënyrë shkrimi e përparuar dhe e Abedin dhe më pas përfaqsues të përhershëm praën Konferencës Shumë kohë më vonë pas ekzekutimit të Ali Pashë Tepele- epirotë, të rekrutuar në Greqi e të komanduar nga oficerë Dino ishte përkrahës i shkrimit të gjuhës shqipe me shkro- së Paqes në Paris. Veçanërsht dokumentat e kohës dhe në nës tokat e pashait u konfiskuan dhe u nxorrën në ankand. grekë zbarkuan nga ishulli i Korfuzit në fshatin Lëkurës, nja latine, të cilën e lavdëronte duke theksuar se ishte një arkivat e athershme japin një pasqyrë të gjallë të veprimtarisë Pikërisht atherë, Dino i bleu shumë toka në Janinë dhe në afër Sarandës. Pasi ngritën flamurin grek shpallën fillimin mënyrë shkrimi e përparuar dhe e qytetëruar. Kjo duket së Dinove të shumtë në shërbim të çështjes shqiptare. Siç një pjesë të mirë të Prevezës. Ahmet Bej Dino ishte gjyshi i e “kryengritjes greke” në viset e Epirit. Duke shpresuar se edhe në poezinë e mësipërme ku këshillon që shqiptarët shkruhet në botimin Dokumente për Çamërinë 12 të Drejtorisë një prej figurave të mëdha të kësaj familje dhe në historinë aksioni i tyre do të qe sinjal për shpërthimin e një kryengritje kudo që ndodhen të flasin e të shkruajnë gjuhën shqipe. së Përgjithshme të Arkivave të Shqiprisë, Rasih Dino bashkë e shqiptare për pavarsi. 2 Përveçse një familje me ndjenja të përgjithshme nga ana e popullsisë vendase, ata pushtuan Poezi tjetër në shqip është “Të nxiturit e Shqipërisë turke me Mehmet Konicën dhe Filip Nogën, në emër të qeverisë të thella patriotike, ajo përfaqëson edhe një nga familjet më Sarandën, fshatin Çukë e Gjashtë. Përkundrazi popullsia përpjetur”, e botuar më 1 mars 1880 në gazetën “Zëri i së Përkohshme Shqiptare, më 2 janar 1913, nga Londra, i të pasura të krahinës së Çamërisë. Familja Dino kishte nën vendase shqiptare jo vetëm që nuk u bashkua me bandën Shqipërisë”. Kjo poezi u bënë jehonë ngjarjeve luftuese kanë dërguar një memorandum ministrit të jashtëm britanik zotërim qindra hektar tokë buke, kullota, ullishte në fsha- greke, por u ngrit kundër saj. Abedin Dino si komandant i për mbrojtjen e Gucisë. Eduard Grey, i cili ishte njëkohësisht dhe kryetari i kësaj tin Lopës dhe në tërë fshatrat pranë qarkut të Prevezës, operacionit, në krye të 2400 vetave së bashku me të vëllain, Abedini ka shkruar edhe disa poezi e poema epike konference. Një memorandum padyshim me vlera të veçanta si në fshatrat Lurë, Çaprazli, Strevinë, Strongjili etj. Nën Veselin, drejtoj luftimet duke i detyruar forcat greke që më në gjuhën greke, të botuara në gazetën “Neologos”.Pas historike dhe i shkruar nga njerzit më të ndritur që kishte zotërimin e kësaj familje ishin edhe dy brokat anije të një 23 shkurt të tërhiqeshin me humbje të mëdha nga Lëkurë- dorëheqjes së tij si Ministër i Jashtëm dhe internimit të atherë Shqipria. “Historia e popullit shqiptar_ shkruante Dino tonazhi mjaftë të madh të ndërtuara nga Ahmet bej Dino si. Kontributi më i madh për çështjen kombëtare i Abedin tij si vali në Adana, Abedin Dino i kushtohet vereseteve me dy miqtë e tij, _ është mbushur me luftëra të përgjakshme më 1848, por të cilat më vonë u shitën në Trieste. Disa Dinos ka qenë në kuadër të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. (adeteve) të kuranit. Gjatë kësaj periudhe fillon përkthimin që i është dashur të bëjë për të ruajtur integritetin e tij. Në kohën nga personalitete më të njohur të kësaj familje janë: Ahmet Patriotët shqiptar nuk mund të pranonin më as nënshtrimin nga persishtja të veprës dy vëllimesh me “Përkthimin dhe kur ngjarjet e mëdha që ndodhën në gadishull kanë rivënë në bej Dino, i cili si një nga krerët atdhetarë të kryengritjes së ndaj sllavëve fqinjë ose vazhdimin e nënshtrimit ndaj turqve. komenti i Poemës së Shenjtë”9 (Mesnev-i serif ), të cilën tryezë çeshtjen e riorganizimit të hartës ballkanike, Shqipria be- 1847 kundër Tanzimatit u internua në Konjë të Anadollit, Dëshira e tyre për pavarësi të plotë qe ndezur akoma më e përfundon një vit më vonë, në periudhën që qe vali në son se ka të drejtë të ngrejë zërin për tu kërkuar Fuqive evropine, ku edhe vdiq, Abedin pashë Dino, Vesel pashë Dino, Rasih shumë nga përvoja e autonomisë lokale, të përfituar nga Sivës. E veçanta e këtij përkthimi është se ajo shoqërohet bashkë me të dretën për të jetuar, edhe mundësinë për tu zhvil- Dino, Lejala Dino, Ali Dino, Xhemil bej Dino, Nuri Dino, pashallarët e Shkodrës e Janinës, si dhe nga fitorja e lirisë me komente të vetë Abedinit, i cili pasi jep dy varkëshin luar në rend dhe paqe ... Nebil Dino, Mazar Dino, Arif Dino, Abedin Dino (i riu) etj. në Greqi. Viti 1878 shënon agimin e Rilindjes Kombëtare në origjinal persisht, bën përkthimin artistik në gjuhën (vazhdon ne numrin e ardhshem) Attualità Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 12 Dopo circa 1800 anni per la prima volta a SAN DANA la visita ufficiale del sindaco di Valona, Dritan Leli Di Antonio Biasco

‘anno scorso alla festa patronale di SAN DANA ( santo originario di Valona) era Ldiverso dagli altri anni, perché per la prima volta dopo 1800 anni in questo evento molto particolare per i Sandanesi si presentava il sindaco di Valona Sig. Dritan Leli, il quale parteciperà anche questo anno. “Salento-Albania. Un ponte tra le due spon- de” si ripropone anche quest’anno, il 2 e 5 agosto, a San Dana, il piccolo paese del Salento da sempre dedicato al Santo di Valona. Sua par- ticolarità è il culto, antichissimo e sempre vivo, riservato al Santo di Valona, simbolo dei signifi- cativi e forti legami tra il Salento e il dirimpet- taio Paese delle Aquile. Scopo della manifestazione è quello di con- tribuire a riscoprire e valorizzare il ricco pat- rimonio storico e culturale comune, rafforzare i sentimenti di vicinanza e amicizia, accrescere le occasioni di reciproca conoscenza, scambio e collaborazione tra i due Paesi. E in questo senso va letta la visita, per noi così tanto attesa, anche quest’anno, del Primo Cittadino della Città di Valona, il Sindaco Dritan Leli. La sua partecipazione, lo scorso anno, alla prima edizione dell’evento, ha assunto una valenza per noi storica, eccezionale, alta- mente simbolica: l’abbattimento, definitivo, del pesante muro dell’oblio! Un oblio che durava da secoli, aveva can- cellato tanta vita vissuta, di generazioni diverse, che aveva portato due popoli e due Paesi a per- cepirsi distanti. Estranei e lontani. SAN DANA - FESTA PATRONALE - 05.08.2018 - Dritan LELI, Sindaco di Valona, e Carlo NESCA, Sindaco di Gagliano del Capo, in un momento della celebrazione eucaristica. Quella visita, come già quella del Cardinale Ernest Simoni l’anno prima (2017), aveva can- fetta di storia della Città di Valona quasi del gli Scanderbeg. Gagliano del Capo, nel lontano occidentale. cellato, come per magia, tanti secoli di distanza. tutto cancellata, qui preservata a dispetto del 1489,fu assegnata dal re di Napoli come feudo Il tema verrà rappresentato a cura del Con- Aveva capovolto le prospettive. Fatto riscoprire tempo e dello spazio, prendendone coscienza, nobile ad Andronica Arianiti, vedova dell’eroe servatorio di Musica “Tito Schipa” di Lecce, vicinanza, fratellanza, comunanza. Dato vi- contatto, percezione reale. nazionale albanese. Non meno dense e signifi- con un’alternanza di brani musicali inediti e let- gore a entusiasmi, voglia comune di crescere e Molto interessante e ricco di spunti il dibat- cative saranno le esperienze del nuovo appunta- tura di alcuni versi dell’Eneide. guardare insieme a nuovi percorsi, nuove sfide tito del 6 agosto sulle relazioni tra Salento e Al- mento, il 2 e 5 agosto prossimi. L’altro tema, di particolare e strettissima at- e possibili obiettivi di crescita. Di guardare in- bania. Oltre allo stesso Dritan Leli, vi avevano Tra i temi di quest’anno: tualità, vedrà un qualificato confronto tra esperti sieme al Futuro! Diversi ed entusiasmanti i mo- preso parte Gerarta Zheji Ballo dell’Ambasciata SULLA ROTTA DI ENEA. del settore, operatori, studiosi, rappresentanti menti della visita di Dritan Leli lo scorso anno. d’Albania a Roma, Artur Beu del Consolato -SALENTO – ALBANIA, TRA MITO E istituzionali. Tra gli altri, l’Assessore regionale Tra questi, la partecipazione alla Festa re- Generale di Bari, Massimo Bray ex Ministro STORIA. all’industria turistica e culturale Loredana Ca- ligiosa e civile in onore del Santo Patrono, San della Cultura e Direttore del prestigioso Istituto SALENTO – ALBANIA. pone, il prof. Romeo Hanxhari dell’ Università Dana, come momento per riappropriarsi di una dell’Enciclopedia Italiana, Vincenzo Zara Mag- -PER UNA PROSPETTIVA DI TURISMO di , la prof.ssa Anna Trono dell’Università nifico Rettore dell’Università del INTEGRATO E DI QUALITA’. del Salento, il Console generale di Bari Adrian Salento, Biagio Marzo Presidente Enea, l’eroe troiano profugo nel Mediter- Haskarj e diversi altri rappresentanti delle as- del Conservatorio di Musica “Tito raneo, dopo la distruzione della sua città, deve sociazioni e delle istituzioni. Schipa” di Lecce, Sebastiano Leo seguire il volere degli dei e del Fato che gli as- Dritan Leli porterà la sua esperienza. E il Assessore Regionale al Diritto allo segnano il destino della costruzione della nuova saluto di una città in forte crescita, acceso dina- Stusio, Carlo Nesca Sindaco del Patria, una città ancora più ricca e gloriosa di mismo, ambiziosi obiettivi di sviluppo. Una città Comune di Gagliano del Capo, quella perduta, Roma. col forte bisogno di recuperare pienamente Ciccio Danieli dell’Università del Nel suo peregrinare, approda dapprima in le sue radici. Riscoprire legami. Ampliare lo Salento. Albania, Butrinto, prestigioso sito archeologico, sguardo. E guardare decisa al suo Futuro. Serata conclusa magnifica- attualmente Patrimonio UNESCO. Da qui, raggi- Vi aspettiamo in Salento, con l’auspicio di mente dallo spettacolo musicale unge il Salento (Leuca? Castrum Minervae?...). un sempre più forte legame e più stretta col- di Redi Hasa e Maria Mazzotta ( e Anche il MITO si incarica di sottolineare e laborazione tra i nostri popoli. presentazione del loro nuovo album consacrare il collegamento tra i due territori, E, soprattutto, prossima tappa, in Unione “Novilunio”), con il loro sapiente ripercorrendo quella rotta storica su cui sono Europea. mescolio di musiche e lingue tra transitati i continui flussi tra Oriente e Occi- Un cordiale saluto alla cara e bellissima città Italia del Sud e Balcani. dente, elemento fondante della odierna civiltà di Valona. Particolarmente emozionante e significativo l’omaggio a Gior- gio Castriota Scanderbeg, nel suo 550° anno dalla morte. Oltre alla rievocazione della sua figura storica, il momento culminante è consistito nella cerimonia di inti- tolazione di una importante strada del centro storico di Gagliano al nome dell’eroe nazionale albanese. La lapide, benedetta dal parroco Padre Angelo Buccarello, è stata scoperta insieme dal Sindaco del Comune di Gagliano del Capo, dott. Carlo Nesca, e dal Sindaco della Città di Valona, dott. Dritan Leli. La strada intitolata a Giorgio Castriota Scanderbeg è quella centralissima su cui si affacciano l’antica Chiesa parrocchiale e Dritan LELI, Sindaco di Valona, con Antonio BIASCO, Presidente Associazi- l’ottocentesco Palazzo Ciardo, one Culturale “Ponti non Muri” e organizzatore dell’Evento. sede dell’ex Castello baronale de- La vista di Caraburun (Valona) da San Dana (Salento) pagina 13 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Attualità

Lungomare di Valona Gagliano del Capo - 07.08,2018. Intitolazione della Strada a Giorgio Castriota Scanderbeg. Posa della Targa. Dritan Leli, sindaco di Valona e Carlo Nesca, sindaco di Gagliano, scoprono la targa. Letra nga Diaspora Lettera dalla Diaspora I nderuar Z. Edi Rama, Kryeminstër i Repub- nës i këtij biri të Aulonës antike (Vlora e sotme) Onorevole Sig. Edi Rama, Primo Ministro del- farà luce sulle radici di questa città Illirica, sulla au- likës së Shqipërisë dhe nga vlerësimi maksimal i Selisë së Shenjtë la Repubblica di Albania toctonia della sua fede cristiana. Partendo dall’atto I nderuar Z. Dritan Leli, Kryetar i Bashkisë së të Vatikanit si dhe te Kishes se Lindjes: duke e Onorevole Sig. Dritan Leli, Sindaco della Città eroico e significativo di questo figlio di Aulona an- Rrethit Vlorë proklamuar “SHENJT”, mendojmë si pasardhës di Valona tica (Vlora di oggi) e dalla considerazione avuta dalla të këtij kolosi, që sakrifikoi jetën e tij në mbrojtje “Santa Sede”, oltre che dalla Chiesa d’Oriente, come Ne, emigrantët me origjinë nga Vlora, duke e të sakrilegjeve të kishës nga saraçenët, dëshi- Noi immigrati Albanesi originari della città discendenti di questo colosso che sacrificò la sua vita konsideruar veten si pjesë e qytetit tonë, pavarë- rojmë që t’i bëhen vlerësimet e merituara. Jemi di Valona, considerandoci da sempre parte inte- nella difesa della chiesa da parte dei suoi persecutori, sisht se aktualisht nuk jetojmë aty, por asnjëherë të bindur se jo vetëm Vlora, por gjithë Shqipëria grante della nostra città, anche se attualmente non desideriamo che gli vengano tributati dei giusti ricon- nuk jemi shkëputur nga trungu ku jemi lindur do të jetë e privilegjuar në respektin që duhet t’i viviamo lì, ma che in nessun modo ci siamo mai oscimenti. Siamo certi che non solo Valona ma tutta e rritur, gjithmonë kemi qenë aktiv e të lidhur bëhet këtij martiri të shekujve te pare te Kristian- distaccati dalle nostre radici, dal luogo dove siamo l’Albania sarà privilegiata nel rispetto che va riservato shpirtërisht, fizikisht e mendërisht me të, dëshiro- izmit. Për këtë ne kërkojmë që: nati e cresciuti, restando sempre attivi e legati nel a questo martire dei primi secoli del Cristianesimo. jmë t’u shprehim një mendim, që ka të bëjë me të a) Lungo Mare (Shëtitorja buzë detit) të marrë nostro spirito, fisicamente e mentalmente, desid- Per questo noi chiediamo che: Shenjtin “San Dana” (DANATO), me origjinë nga emrin “San Dana” (Danato). eriamo esprimere un nostro parere che ha a che a) Il Lungo Mare di Valona prenda il nome di Vlora jonë e bukur. b) Buzë detit, në këtë shëtitore të vendoset fare con il santo “San Dana” (DANATO) originario “San Dana” (Danato); Nga hulmutime e shkrime të autorëve vlonjatë busti i tij. della nostra bella città Valona. b) In riva al mare, venga collocato un Suo Busto; si: Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, Genti Gaba c) Të festohet dy herë në vit: më 16 Janar - In alcuni articoli di scrittori Valonesi come: c) Di festeggiare almeno due volte l’anno, il 16 etj., të autorëve të huaj si: Antonio Biasco, Mon- festa fetare, më 16 Gusht - festa qytetare për nder Laureta Petoshati, Gezim Llojdia, Genti Gaba Gennaio come festa religiosa, e il 16 Agosto festa signor Vincenzo Rosafio, Monsignor Giuseppe të këtij Shenjti. ecc… e di autori stranieri come: Antonio Biasco, patronale in onore di questo Santo. Ruotolo, aktualisht Vescovo, Costantinos Despotis Ju takon Ju, Z. Kryeministër si dhe institu- Monsignor Vincenzo Rosafio, Monsignor Giuseppe Adesso spetta a Voi, Sig. Primo Ministro e alle (Giannina) e nga shënimet e vyera, që ndodhen në cioneve të këtij qyteti, që këtij biri të Vlorës, të Ruotolo già vescovo della diocesi Ugento - Santa istituzioni di questa città fare in modo che a questo “Librin e të shenjtëve të Vatikanit” i vitit 1643, abadonuar prej shekuj, por i nderuar madhërish- Maria di Leuca, Costantinos Despotis (Giannina) figlio di Valona, nell’oblio da secoli, ma venerato mbi këtë figurë të shquar fetare ne fillim te Kris- em nga Vatikani e Kisha e Kostadinopolit, duke e e altro., in alcuni appunti preziosi che si trovano dalla Chiesa di Costantinopoli e dal Vaticano, che tianizmit “San Dana” (DANATO), është shprehur shënuar në Altarin e të SHENJTËVE, si dhe nga nel “libro dei Santi del Vaticano” dell’anno 1643, lo hanno collocato nell’altare dei Santi, e anche qartë origjina e tij nga Aulona (Valona, Vlora) e Il- qyteza e vogël në Leçe, që ka po këtë emër, ta su questa nota figura cristiana degli inizi del Cris- dalla piccola città di Lecce che porta il suo nome, irisë antike. Duke u bazuar nga këto hulmutime ne vlerësoni e nderoni, duke e pagëzuar me emrin e tianesimo “San Dana” (Danato), si attesta in modo di riconoscerlo e onorarlo, battezzando con il suo shprehemi soleminisht se jemi krenarë, por edhe tij shëtitoren buzë detit, Vlorë. chiaro la sua origine di Aulona (Valona, Vlora) an- nome il Lungo Mare di Valona. Questo omaggio të privilegjuar që qyteti ynë ka një Bir të Shenjtë. Ky vlerësim do të ndihmojë qytetin jo vetëm tica città Illirica. Sulla base di queste scritture, noi aiuterà la nostra città non solo culturalmente e kulturalisht e historikisht, por do të zhvillojë turzi- vogliamo esprimere solennemente il sentimento di storicamente, ma contribuirà anche nella crescita I nderuar Z. Edi Rama. min dhe do të rrisë ekonominë e qytetit. Jemi të orgoglio e privilegio del fatto che la nostra Città ci del turismo e dell’economia della città. I nderuar Z. Dritan Leli bindur se pas këtij akti mirënjohes “San Dana” ha dato un santo. Siamo certi che con questo atto di riconoscen- do të jetë i qetë atje ku prehet, sepse pas shume za, San Dana sarà contento nel luogo dove riposa Ky fakt historik, emocionues, do të jetë një ndi- shekujsh harrese më në fund do të ndodhet në Onorevole Sig. Edi Rama, in pace, perché dopo secoli di dimenticanza final- hmës jo vetëm për historiografinë shqiptare (e gjirin e ngrohtë të qytetit të tij të lindjes Aulonës Onorevole Sig. Dritan Leli, mente sarà accolto nel seno della sua città natale, cila e ka të domosdoshme të rishikohet), por njëko- së Ilirisë, që e deshte aq shumë! Aulona dell’Illiria, che lo amava tanto. hësisht do të hedhë dritë me baza shkencore mbi Ju dërgojmë urimet më të mira, duke shpre- Questo fatto storico, emozionante, sarà di aiuto Vi facciamo i nostri migliori auguri, sperando rrënjët e këtij qyteti të Ilirisë, të autoknisë e të be- suar që zërin tonë ta merrni në konsideratë. non solo per la storiografia Albanese (la quale ha che la nostra voce venga presa in considerazione. simit të tij fetar. Nisur nga akti heroik e domethë- (redaksia) necessità di essere rivista), ma contemporaneamente (redazione)

GAGLIANO DEL CAPO, 07.08.2018 - CERIMONIA DI INTITOLAZIONE DELLA STRADA A GIORGIO CASTRIOTA SCANDERBEG. Da sx a dx : Antonio GABELLONE, Presidente Provincia di Lecce, Gerarta ZHEJI BALLO, Rappresentante Ambasciata d’Albania a Roma, Carlo NESCA, Sindaco di SAN DANA - FESTA PATRONALE - 05.08.2018. Il Sindaco Dritan LELI, con mo- Gagliano del Capo, Dritan LELI, Sindaco di Valona, e consorte, Antonio BIASCO, organizzatore evento e Presidente Associazione Culturale glie e figlia, davanti alla statua del Santo. “Ponti non Muri”, Alessandro CASTRIOTA SCANDERBEG, Presidente Centro Studi “Castriota Scanderbeg”. Linguistica Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 14 KONGRESI GJUHËSUER SHQIPTAR I VITIT 1895 NË KORILIANO, ITALI Faik Konica: Esperantoja Nga Lutfi ALIA – një fantazi qesharake… jë kontribut të veçantë per gjuhën shqipe, kanë dhënë patriotët arbëreshë të Italisë, Ntë cilët më 1 tetor 1895 organizuan Kon- gresin Gjuhesuer Shqiptar në Koriliano Kalabro të Provincës së Kozencës. Si kuptohet, aktiviteti i parë patriotik, në krijimin e alfabetit me grafema latine, për shkrimin e gjuhës shqipe dhe para Kongresit të Manastirit (u mblodh më 14 – 22 nëntor 1908), ishte kongresi i Koriliano, me pjesmarrjen e 25 ar- bëreshëve shqipfolës, të cilët hartuan dhe miratuan alfabetin e gjuhës shqipe me germa latine. Lista e 25 pjesmarrësve në Kongresin Gjuhë- sor Shqiptar, i mbajtur më 1 tetor 1895 në Korilia- no (Coriliano Calabro), Provinca e Kozencës - Itali. Kongresi i Koriliano miratoi themelimin e Shoqërisë Kombëtare Shqiptare, statutin dhe këshillin drejtues: Kryetar nderi Jeronim De Rada, Nënkryetar Pietro Kamodeka, Anselmo Lorekio, Akile Toçi. Në artikullin 1 të Satutit theksohet: Asht themelue nji Shoqni Kombëtare Shqip- tare, e cila do të përkujdeset: a) Për njisimin e nji alfabeti të vetëm b) Për përpilimin e një fjalori c) Për botimin e një reviste italo – shqiptare (vijon nga faqja 9) Gabimi themelor i esperantistëve është se duan me dashje të mos pranojnë se pasuria dhe bukuria d) Për të fillue marrëdhëniet me Mamën – Atdhè. ** Alfabeti i Koriliano përmbante 7 zanore dhe Gabimi i esperantistëve e një gjuhe nuk kanë të bëjë thjesht me fjalorin 29 bashtingëllore, që i perkonin tingujve të gjuhës dhe sintaksën e saj, por në thelb me mundësinë së folur në dialektin arbëresh: Thrang Spirberg për të shprehur matriçe*** të reja nëpërmjet kom- Zanoret: a, e, i o, u, è, ë Esperantoja është një fantazi qesharake, dhe binimeve të reja të fjalëve. Një gjuhë e kulturës Bashtingëlloret: b, c, d, f, g, j, l, m, n, p, q, s, mjaft të vëreni për këtë disa personalitete me nivel së lartë, si frëngjishtja për shembull, nuk njeh t, v, x (si në italisht) dhe gj, gh (e egher – e egër), të lartë inteligjence të barkojnë në atë anije prej kufi në rrugën e përsosmërisë; shkrimtarët e saj h (herë), ň (një), r, rh – rr, ŝ (sh), k – q, kartoni. Ideja për të kërkuar që tërë kombet të fla- të mëdhenj e pasurojnë atë pareshtur, duke e pa- dh - δ , th - θ, z – ζ (Zot), sg – zh. sin të njëjtën gjuhë është aq e pakuptimtë sa dhe të jisur me forma të reja; e mprehin, e stërhollojnë, Si kuptohet nga struktura e alfabetit, gjuhëtarët kërkosh të përziesh kuaj, gomarë, qe e deve, duke e përsosin, e ndërlikojnë gjer në “vështirësinë” arbëreshë ishin të ndikuar nga italishtia, si gjuhë i detyruar kësisoj të hingëllijnë, bulurojnë, pëlla- më të madhe, duke vepruar kështu me të drejtë, e të folurës së përditshëme në mjedisin shoqëror sin e blegërijnë pa dallim lloji. I vetmi ndryshim meqenëqë vetëm një organizëm i ndërlikuar është ku jetonin, andaj huazuan germa nga italishtia, kë- është që apostujt e esperantos zëvendësojnë në gjendje të shprehë ndjesitë më të stërholla. sisoj ne vend të germës “k” përdorën “q”, për “nj” dajakun me bindjen. Mirëpo gabimi është i njëjtë, Në të kundërt, esperantoja pranon në mënyrë morën “ň” nga spanjishtja etj. duke qenë se i sheh gjuhët si krijime artificiale, si naive se është “shumë e kollajtë”, domethënë Për tingujt e gjuhës së folur arbëreshe, kongre- të ishin rroba të bardha që mund t’i vishje e zhvi- se është vetëm për të shprehur fjalë nga më të sistët huazuan dhe germa të veçanta, p.sh shtuan shje si të doje e kur të doje. Atëherë? Ç’është në thjeshtat. Dhe kjo për vetë qëllimin që i ka caktuar germën è me theks si gjuha frënge, përdorën ger- të vërtetë një gjuhë? Po e përkufizoj duke thënë vetes, e dënuar për të qenë përjetësisht e lehtë, men “ë”, për tingullin Z huazuan germën greke ζ,, se ajo nuk është gjë tjetër veçse fizionomia sonore sepse në u dashka të bëhet gjuhë universale, për bashtingëlloret dyshe “dh” përdorën grafemën e një race. Në fakt: nuk ka shembull që dy raca shkrimtarët e vendeve të ndryshme do merako- greke δ; për tingullin “th”, grafemën greke θ. të dallueshme nga njëra-tjetra të zotërojnë veç një seshin si e si ta përsosnin, deri edhe me dëshirën Alfabeti i Koriliano, ishte përshtatur dialektit gjuhë të vetme. Vetë ideja e një përngjashmërie për ta transformuar, dhe nuk do vonohej shumë arbëresh të gjuhës shqipe, andaj u përdor nga as që mund të mendohet, duke qenë se do du- për të parë atëherë aq shumë lloje esperantosh sa autorët arbëreshë në shumë vepra të botuara pas hej të nënkuptonte praninë e dy fizionomive që të ka dhe kombe në botë [...]. kongresit, madje mbijetoi 13 vjet, deri sa u miratua ishin sa të ndryshme, po aq edhe të përngjashme Botuar në organin La Vanguardia, 3 dhjetor alfabeti standart në Kongresin e Manastirit, në viti flasin mire gjuhën shqipe, madje disa as nuk dinë njëkohësisht. Për rrjedhojë, përderisa kampionët 1903, sipas artikullit të Juan Buscon, “Busca, 1908. Kongresi i Manastirit (1908), e unifikoi dhe të flasin, të lexojnë e të shkruajnë në gjuhën tonë. e esperantos duan të zhdukin këto organizma të Buscando” [Në kërkim të kërkimit]. e standartizoi alfabetin, kësisoj, u shtua zanoria Në vitin 1997, në Certaldo të Italisë, shkrim- gjalla që janë gjuhët, për t’i zëvendësuar me një * Është botuar në librin F. Andrea, Faik Konica, përlindësi modern, Y, u hoq zanoria è e theksuar dhe u strukturuan tari ynë i shquar Ismail Kadare, kur konstatoi se makinë universale, ja ku po u them se duhet t’ia Zenit Editions, 2017. bashtingëlloret dyshe gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh. disa femijë shqiptarë, nuk dinin të flisnin shqip, ** Titulli është redaksional. Ky shkrim i Faik Konicës është pjesë e nisin së pari nga zhdukja e vetë racave mbarë, një artikulli të tij botuar në nëntor 1903 me pseudonimin Thrang Kjo histori përpjekjesh dhe aktiviteti intensiv in- u revoltua dhe i u drejtua me kritika të rrepta për t’i shkrirë në një të vetme të përbashkët. Dhe Spirberg në periodikun javor francez L’Européen. E kemi nxjerrë telektual dhe patriotik, për të ruajtur gjuhën tonë të prindërve të tyre, të cilëve iu tha: “Fëmijët tuaj nga artikulli i gazetarit spanjoll Juan Buscos (ka të ngjarë të jetë ja ku po u paraqes të vetmin mjet për të reali- pseudonim) botuar në të përditshmen La Vanguardia të 3 dhjetorit lashtë, duhet të frymezoi brezat e rinj, sidomos ato mund të mësojnë disa gjuhë të huaja, por kurrë zuar siç duhet këtë veprim të vogël: merrini krejt 1903. Për shkrimin e tij në l’Européen, vetë F. Konica flet në letrën në emigrim, që t’i u mësojnë fëmijëve të flasin, të nuk do të jenë shqiptarë të mirë, në se nuk dinë që i drejton mikut të tij G. Apollinaire më 7 dhjetor 1903 (shih racat ekzistuese dhe vendosini në një mjedis të dokumentin pasardhës). shkruajnë dhe të lexojnë në gjuhën e bukur shqipe, gjuhën amëtare. Mësojuni fëmijeve gjuhën e bu- njëjtë, me temperaturë të njëjtë, nën një regjim Apollinaire kishte filluar të bashkëpunonte me organin l’Européen në pra të hapen shkolla shqipe kudo ku banojnë shq- kur shqipe, gjuhën tonë të pasur dhe të mrekul- mars1903. Në shtator-tetor të atij viti, ndezi një debat të vërtetë politik e ekonomik të njëjtë, dhe nisiani kështu një lidhur me çështjen e gjuhës esperanto, tek mbrojti me zjarr shkëlqi- iptarët në emigracion, sidomos në Greqi, Itali, Gjer- lueshme”. Një ngjarje e njëjtë i kishte ndodhur rrugëtimi metodik për disa shekuj me radhë. Çka min dhe epërsinë e gjuhës frënge. Siç dëshmohet në Veprat e plota mani, Zvicër, Austri, Spanjë, Suedi, USA, Kanada, mendjendriturit Faik Konica në vitin 1900 dhe të G. Apollinaire (bot. Balland-Lecat, 1966, v.3, f. 852) “Idetë do të thotë se shumëllojshmëria e racave është ndërgjuhësore (interlinguistike) të Apolinerit ishin të ndikuara nga Francë, Gjermani e deri në Australi dhe Zelandën i revoltuar shkruajti: “Këta që kanë patur mjaft e pashkatërrueshme, ashtu sikurse është vetë miku i tij Trank-Spirobeg, që nuk pranonte që bakalli i qoshkut të e Re. E theksoj këtë këshillë, pasi po ndodh një durim për të mësuar gjuhë të huaja, a s’mundin, rrugës të shkruante në të njëjtën mënyrë si një Stephane Mallarmé shumëllojshmëria e gjuhëve. Esperantoja do të dhe që e cilësonte esperanton “të urryer”.” (Nënvizimi ynë, F.A.). dukuri e pakëndëshme, sepse disa fëmijë shqiptarë, për dashuri të Shqipërisë, të kenë mjaft durim dhe mbetet kështu në gjendjen e vet të shpresës së *** Ide, mendime, apo elementë themelorë e thelbësore të rinj që kryesisht ata të lindur në dekadat e fundit në vendet të përpiqen të mësojnë sa më mirë e më kulluar përjetshme. krijojnë mundësinë për një mbështetje apo strukture të re – nga e tjera ku kanë emigruar familjet shqiptare, nuk e edhe gjuhën e tyre amëtare?” latinishtja mater – nënë. Përpjekjet për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës shqipe Nga Petrit Aliaj herëshme shqiptare:atë të herëshme: arbëreshe e publike por ato kanë munguar sepse nuk është të tashmen,duke synuar në zgjidhjen përfundim- investuar asgjë. Edhe një seri marrëveshjet për rojmë që qeveria Italiane të mundësojë tare të mësimit të gjuhës shqipe në shkollat publike krijimin e komisioneve të përbashkëta Shqipëri- ratifikimin e ligjit 482/1999 për paki- në itali (200 mijë arbëreshë dhe 600 mijë shqip- Kosovë si edhe seminaret për gjuhën shqipe në Ucat gjuhësore tashmë, jo vetëm për mi- tarë) Një tjetër faktor mbështetës është edhe pro- Itali janë retorike e shumë larg qëllimit të cilat norancën arbëreshe, por edhe atë të shqipes së jekti “Endagered Languages Project” të OKB me nuk mund të kenë të ardhëme në qoftëse nuk folur në Itali e rrezikuar nga zhvendosja e jonë përpjekjet e mbajtjes gjallë të memorien së shkuar këmbëngulet që mësimdhënia e gjuhës shqipe në një gjuhë tjetër dhe e lidhur me faktorin eko- përmes gjuhës e sensibilizimit të opinionin pub- të aplikohet në shkollat publike me evidentimin nomiko-social në të cilin jetojmë. Edhe pse për- lik botëror për gjuhët në rrezik zhdukje etj... Për dhe realizimin e një marrëveshje të përbashkët pjekjet e mjaft individëve, organizatave vullnetare sa më sipër me këtë rast përshëndes angazhimin me shtetin Italian sikurse në ka ndodhur në disa e shoqatave të ndryshme në hapjen e kurseve e të e z,Rosario Petta kryetar i komunës Piana degli shtete të tjera të U.E. Me këtë rast dua të shtoj se shkollave shqipe etj. janë të admirueshme,them Albanesi në Siçili.si anëtar i zhgjedhur në këshil- pjesëmarrja e z.Rosario Petta në takimin e Romës se kjo risi nuk duhet të jetë më pjesë e indife- nënat nuk ja u mësojnë atë fëmijëve si edhe në lin e koordinimit të Diasporës për Italinë (V.K.M me dt.16.05.2019 (Ministero Afari Regionali) rencës së qeverive nga vijmë e ku jetojmë për mos përdorimin e saj në familje. Pasojat e hum- Shqipëri.nr 340.dt.06.06.2018) e njëkohësisht për diskutimin rreth propozimeve dhe inisiativave ne në diasporë. Përpjekjet e fundit Shqipëri- bjes së trashëgimisë janë të pa llogaritëshme… edhe këshilltar politik për arbëreshët, i Kryetarit të në drejtim të përmirësimit të ligjit shumë të për- Kosovë janë në rrugë të mirë e premtuese të cilat Tashmë urojmë që bashkëpunimi Shqipëri-Kosovë K/.Min.të Rep.së Kosovës z.Rramush Haradinaj . foluar 482/1999 është një kontribut jo vetëm për kërkojnë një evidentim e përshpejtim të masave e Itali të mundësojë realizimin e projekteve të Historikisht e në vazhdim,komunat e arbëreshëve arbëreshët por edhe për të gjithë ne si emigrantë kundër rrezikshmërisë së vdekjes së gjuhës shq- përbashkëta për të parandaluar ose ngadalësuar në Itali kanë kërkuar më shumë fonde nga qeveria shqiptar në Itali. Uroj që gjuha jonë shqipe të ipe e cila fillon aty ku rrallohen shqip folësit e kur rrezikun që kemi përpara.qoftë për diasporën e italiane për mësimin e gjuhës shqipe në shkollat rrojë e të lulëzojë. pagina 15 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Cultura Si këndonin ilirët? Gjuha shqipe nuk ka nevojë për fjalë të huaja!... Nga BILALL MALIQI

ihet mirëfilli se ne shqiptarëve na ndajnë dy dialekte të mëdha, dialekti Dgegë në veri dhe dialekti toskë në jug. Duke studiuar, qoftë edhe përciptas, natyrën e gegërishtes e të toskërishtes, të vëmë re se dal- limet në mes tyre nuk janë më të mëdha nga ato që shquajnë mënyrën e të folurit. Në fund të fundit mund të thuhet se ky dallim kufizohet në ngjyrime shqiptimore. Por në një vend ku traditat shkollore mungojnë, këto ndryshime shqiptimore janë theksuar në vend që të zbu- ten dhe shqiptarët, duke mos pasur për ud- hërrëfyes drejtshkrimor as fjalorë, doli se kur menduan të lëvrojnë gjuhën e tyre ata nuk ndoqën tjetër rregull drejtshkrimore veç asaj që t‘i shkruanin fjalët siç shqiptoheshin.. Lumi Shkumbin shënon pikënisjen e dy dialekteve. Në komunën e Preshevës respektivisht në Luginë si tërësi gjeografike pak është studiuar e shkruar lidhur me të folmen, drejtshkrimin dhe drejtshqiptimin e gjuhës shqipe, e sido- mos të ndonjë autori që jeton dhe vepron në këtë pjesë të shkëputur të etnisë, i cili balla- faqohet me përditshmëritë e të folmes së Pre- Mr Eroll Sejdiu “Probleme të standardit të gjuhës shq- shevës me rrethinë si dhe të të shkruarit e të ipe (Pranimi dhe zbatimi i saj nga banorët e komunës drejtshqiptuarit të shumë fjalëve e termave të së Preshevës). “Studio Iks “ Preshevë, 2012, faqe, 53). gjuhës shqipe, përveç të dy librave të kara- kterit shkencor të Mr. Eroll Sejdiut dhe ky i ka marrë fjalë të huaja mënjanë dhe ka bërë treti tani shënon një studim më të ri të këtij shpjegimin e tyre në anën tjetër me shkronja më punëtori të vyeshëm shkencor. të theksuara që t’u bie në sy lexuesve të të gjitha Probleme të standardit të gjuhës shqipe shtresave të shoqërisë sonë, e që së lexuari të Kështu, pra Mr. Erolli gradualisht po mer- librit do të bëhet edhe zhdukja e këtyre fjalëve ret me disa probleme të cilat aktualisht e rretho- të futura pa nevojë në gjuhën, drejtshkrimin dhe jnë të folmen e Preshevës të cilat i ka shënuar drejtshqiptimin nga ana e popullatës së komunë për t’u bindur lexuesi se kemi të bëjmë me disa sonë me rrethinë. fjalë të cilat nuk i takojnë gjuhës sonë porse janë Me cilët tituj rrethohet ky studim? të marra nga gjuhë të huaja, mandej drejtsh- Brendia e këtij libri shoqërohet me këta krimi e drejtshqiptimi i tyre, sepse dihet mirë se tituj me shembuj të thukët që autori ua ka ser- sidomos tani merren disa terme apo fjalë të cilat vuar lexuesve të shtresave të ndryshme:/ Gjuha njerëzit i flasin por nuk ua dinë fare kuptimin e standarde/, /Baza dialektore e gjuhës standarde Nga Agim Shehu tyre. Me shembuj konkretë autori si në dy librat shqipe/, /Gjuha standarde shqipe/, /Nuk duhet BRIGJET ILIRE paraprakë por edhe në të tretin që po e vësh- prekur standardi i gjuhës shqipe/, /Të flasim e të trojmë ka bërë një “venerim” të këtyre fjalëve quaj një mrekulli të rrallë që rezaton të Vëllezër, përpara, përpara luftëtarë këmbësorë shkruajmë në gjuhën tonë amtare/,. /Përdorimi në të folme dhe të disa fjalëve në të shkruar, vërteta të mëdha. Është një bukuri arti e djem mbi kuajt tuaj të fortë, i fjalëve sllave në gjuhën tonë/, /Huazimet turke sidomos nëpër gazeta që dalin te ne por edhe në gjuhën e folur shqipe/, /Disa vërejtje dhe sug- E si këndonin të parët tanë dje dhe në të të mprehim kosat, të mprehim shpatat, njejtën kohë, një pohim për të vërtetën ardhur më gjerë, mandej edhe drtejtshqiptimi i tyre jerime për mjetet e informacionit masiv/, /Reth të shporrim armikun nga tokat tona, në ditët tona të sotme. edhe në media respektivisht nëpër televizione përdorimit të drejtë të shkronjave të mëdha në që secili prej nesh t’i këndojë një këngë Për të ardhur keq, festohet shkolla dhe di- lokale të cilat gabimet e tyre në të shkruar e gjuhën standarde shqipe/, /Iliro-albanizmat në Atdheut të Heronjve! jetarët tanë dritëshkurtër nisur nga Akademia në të folur sa vijnë e shtohen. Prandaj, puna e gjuhën sllave/, /Rreth disa gabimeve të zgjed- Me kosë të vrasim këta grabitës thonë për 1887 “Shkolla e PARË shqipe e këtij studiuesi shkencor në rrafshin gjuhësor ka hjes së përcaktorëve gjatë përkthimit/, /Përdor- tepër mizorë për të sunduar Korçës...”, kurse dijetari romak Tit Livi thotë bërë që lexuesit e sidomos shtresa intelektuale imi i drejtë i pikës/, /Probleme gjuhësore në se shumë nxënës romakë mësojnë në shkollat racën dhe shtëpitë tona. duke filluar nga nxënësit, arsimtarët, gazetarët shkollat e Preshevës me rrethinë/, /Gabimet në etruske (ilire), e kjo para gati dy mijë vjetësh... Oh, le të rëzohen duke u çarë shkrimtarët etj., etj., të përmirësohen në të fol- të folmen raportuese arsimtar-nxënës/, /Gabime (po kjo është temë tjetër). Ja ku e kemi poezinë prej qindra rrufesh ur dhe në të shkruar sepse kjo është e vetmja rreth përdorimit të parafjalëve TE dhe TEK nga ilire dhe mund të gjykohet mbi të. Ajo është këta të pabesë që shkelin të drejtat tona, shpresë të ruhet gjuha jonë e bukur dhe me nxënësit e shkollave të Preshevës/, /Përngjitja e gjetur e regjistruar më 1888 nga kryemurgu që secili prej nesh t’i këndojë një këngë shumë vlerë… fjalëve –problem kryesor te nxënësit/, /Drejtsh- francez në Paris, Pierre Baurron, dhe shënuar Atdheut të Heronjve, Si duhet të shkruhet e të shqiptohet?... krimi dhe drejtshqiptimi i disa fjalëve në gjuhën për lexuesit dhe studjuesit e interesuar, apo Nëse bisha çel kthetrat e saj, Në këtë studim të thukët të Mr. Eroll Se- standarde shqipe/, /Disa gabime në përdorimin kureshtarët me ndjenja kulture e atdhetarizmi. iliri me grusht e shtrin përdhe, jdiut vihen në pah gabimet në të shkruar e në e trajtave foljore/, /Përdorimi i gabuar i emrave Jepet në titullin “Les Rives Illyriennes” (Brigjet nëse gjarpëri krenar të folur, mandej përdoren pa nevojë fjalë të të gjinisë femrore/, /Ju falënderojmë apo ju fale- Ilire), vënë në faqen 350. e ngrë kokën ndaj tij, huaja në vend të atyre shqipe. Në shtresën e minderojmë/, /Masmediat-problem me gjuhën/, Të bën përshtypje, se është një krijim i bu- iliri këmbëzbathur e shkel. shoqërisë sonë e cila jeton në këtë nënqiell /Paradigma e drejtë e zgjedhimit të disa foljeve/, kur e i përsosur arti që do ta kishin zili shumë që secili prej nesh t’i këndojë këngë duke filluar nga qytetari i thjeshtë i pashkol- / Kalket në gjuhën shqipe/, /Rreth shumësit të krijuesit tanë të sotëm. Një mendim i pjekur, Atdheut të Heronjve. luar deri te shtresa intelektuale e shoqërisë disa pjesëve të ligjeratës/, /Të shkruarit e em- i mënçur ku mendimi shkon nga epika në Kur era e tërbuar e veriut copëzon duke bërë një krahasim evident shohim se rave drejt në rasa/, /Rreth disa karakteristikave lirikë, vargje të mënçura e të kursyera. Mbi të lisin e lashtë, e zemra dridhet në gjoksin tonë, p.sh., tek shtresa jo e shkolluar si në të folur të së folmes së shqiptarëve të Preshevës me gjitha, tregon jo vetëm gjëndjen shpirtërore të ne mbetemi ilirë, vëllezër të dashur, ashtu edhe në të shkruar shumë fjalë të huaja rrethinë/, /Kudrinori i drejtë/, / Togfjalëshi/ dhe luftëtarëve, por dhe të gjithë botës ilire përfaqë- Kur dridhen gjer anët e botës, respektivisht nga gjuha serbe (sllave) e turke /Figurat stilistike/. suar nga trima të pakrahasueshëm. Në mënyrë kur shkëndijat e rrufesë vallzojnë në qiell, futen në leksikun e tyre dhe në të shkruar njël- Me këtë botim të radhës autori ka bërë një të veçantë, jep shpirtin e tyre që vetëm mbrojnë dhe kur toka hap barkun e saj, loj, ndërsa te shtresa e shkolluar (intelektuale), vazhdim të studimit të tij lidhur me të folmen, veten e familjet e tyre. Sidomos nuk e ngasin iliri, i lumtur këndon këngën e luftës, futen fjalë e fliten në shumë raste nga gjuha drejtshkrimin dhe drejtshqiptimin e fjalëve të fqinjin të parët. Por kur preken nga armiqtë gra- që secili prej nesh t’i këndojë këngë angleze. Këtë e kemi parasysh sidomos te poli- Preshevës me rrethinë e që për këtë libër duhet bitës, janë të pathyeshëm e të furishëm. Këtu Atdheut të Heronjve. tikanët, shkrimtarët, gazetarët, televizionet ( seriozisht të merren edhe studiuesit dhe kritikët shfaqet dhe atdhetarizni prej heroi. Iliri të huajin e sulmon me thikë të të cilave iu mungon lekturimi në masë të e gjuhës shqipe. Si i tillë ky libër i nevojitet nxë- Kjo cilësi në lartësi shqiponje, vjen e tillë dhe vetëm kur duhet të mbrojë vëllain e tij. madhe), e që tani me këtë botim të radhës të nësit, studentit, arsimtarit dhe gjithë popullatës në kohën e sotme (kur për fat të hidhur, dre- Frika kurrë nuk ia ul kokën autorit do të arrijmë t’ua ndalim hovin këtyre së Preshevës me rrethinë sepse sqarimet mund jtuesit e vëndit, në të dy krahët, e kanë shitur dhe sikur bota të coptohet fjalëve të huaja. t’i kuptojë çdo shtresë e shoqërisë. Kujtojmë atdheun... i kanë shkelur dhe të parët e ndritur). ai mbetet gjakftohtë, Si duhet të shkruhet e të shqiptohet? se autori do të punojë edhe më tutje lidhur me E botojmë, dhe lexuesi i ndershëm e atdhetar që secili prej nesh t’i këndojë një këngë Mjaft mirë autori ka bërë shpjegime bren- shtjellimin e gabimeve të tjera si në të folur ash- gjykon vetë më mirë se spjegimet tona. Atdheut të Heronjve. da kopertinave të këtij botimi të tij të radhës, tu edhe në të shkruar në Preshevë dhe Luginë… Storia Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 16 Mazrekasit e Muhurrit - parardhesit e Kastrioteve Nga Selman Meziu

2- Etimologjia, toponimet, ngulmimet e ndryshme.

a- Etimologjia (Prejardhja gjuhësore) Në gjuhëformimin e fiseve shqiptare kemi mjaft vështirësi për të zbuluar fjalëformimin, i cili mund të lidhet me cilësitë e tyre luftarake me zanatin e tyre, me bashkim emrash të ardhur nga një trung tjetër etj. Tanima dihet historikisht se ne si, krahinë, e fshat kemi qenë një vend, ku arsimimi nëpëmjet shkollimit ka hyrë shumë vonë (në Muhurr në vitin 1916). Si rrjedhoje mungojnë dokumentet e shkruara, rregjistrat e pronësisë, po- pullsisë etj. Të marrim në shqyrtim prejardhjen e em- rit Mazerek nga ruajtës, rritës ose sherbyes kuajsh:‘’Historikisht asht e provueme se fiset shq- iptare, si luftar që ishin, merreshin edhe me rritjen e kuajve…,, (4) Studiuesi M.Camaj shpejgon fjalëformimin duke u bazuar në morfologjinë e fjalës:’’Tue u nisë nga ky kriter, ka ngjase se dhes- kaji Mazarak, Mazërek, (Me ngushtimin e a-së së parë në ë e të a-së në e ndësa–ë-s së pare në ë e, të a-së në e) vjen nga emërtimi maz të cilit iu përngjitet në rrjesht dy prapashtesave –ar dhe -ak apo-ek; Mazarek ‘’fis qe merret me mbajtjen e kual- ëve apo të mazave.,, (4) Duke u nisur nga i njëjti kriter historani M. Shuflai shkruan: ‘’… ky emër (Mazereka S.M) është i përbërë prej fjalës shqipe “mas” e prej fjalës “rëke” (5) dhe një tjetër studiues, që është arbëreshi A. Guzeta shkruan: Ka mundësi të rrjedh nga maz-i ku përms shumësit rrjedh mazër. (6) Duhet të vemë në dukje një tjetër shpjegim origjinal ku shkruhet: ‘’ ….nga djemt e Mazit të Rre- b- Toponimet. tradita luftarake siç ishin Mazrekasit dhe ja: ‘’… emni i së cilës spiegohet ma së miri me anën e shqi- kut, dy patën dalë në Malsi të Hasit dhe formuan Për të ngritur hap pas hapi bindjen e lidhjeve një grup mazrekashi e kanë origjinën nga vende në pes dardhë.,,( 24) katundin ‘’Mazrrek,,njëri pat ngel në trojet e vjetra të djathtë të luginës së Vjoses..,,(20) për të cilët ne Kemi disa fshatra të emërtuar Dardhë, ose ba- në Voksh të Madh..., (7) historike, e zhvillimeve ekonomike e shoqërore, gërshetimin e mbrojtjes me zhvillimin e zejeve nuk kemi ndonjë dokument apo toponim në këto norët thirren Dardhasi si fshati Dardhe në Beratit, Kemi një tjetër mendim ku në fillim Mazerek vende. Korçë, Librazht, Dibër të Poshtme, në Pukë që është krijuar së pari si emër njeriu, e më pas është do të hedhim një vështrim e vlerësim të topono- mistikës. Dhe ja si e mendon këtë tregues gjuhë- Pa pretenduar se kemi trajtuar gjithë vendba- tanimë njihen nga gjeografët edhe nga regjistrimet transformuar në mbiemër e më pas në vendban- nimet dhe toponimet jemi të ndërgjegjshëm se: ‘’… turke të 1467 e të mëvonshmet. im e toponim, dukuri të tilla janë të njohura nga tari i shekullit të XX Prof. Eqerem Çabej: ‘’...në çështjen e autoktonisë e vetmja rrugë që do të ndiqet në ketë form(Mazëreku) si toponim ndodhet në shumë Dhe ja disa shembuj si toponime, Lugu i Dar- shumë studiues të historisë dhe etnografisë, duke vende të shqipërisë veriore, që nga Mati në Kastrinë dhës në fshatin Shqath, në Qafë Dardhë (Lis- Mat krijuar atë lidhje të natyrshëme: emër, mbiemër, është kjo, që duke lënë jashtë të gjitha shtresat më të vona, emrat që kemi nga koha antike të merren e e Dukagjinit, deri në malet e Prizerenit,…..në Epir ), në Prell (25) gjithashtu në Shlli të Matit kemi fisi, dhe pronësia mbi trojen, tokën pyjore, kul- (Greqia veriore S.M.) në rrethinat e Patrasos, në të njëjtin toponim. Dhe më tej: Nga Kadastra ve- losore, bujqësore etj. të krahasohen me trajtat përkatëse që rrojnë sot në gjuhën e popullit e të shikohen e shpejgohen këto Eleo,…Mazarakai në rethinat e , Mazara- neciane e Shkodrës e viteve 1416-1417, Dardha Nje shembull që hedh rrezatime bindjesh mbi kanika në Çefalonia, Mazarakianika në rrethinat e (villa clamada Darda) (26). Mendojmë se janë të fillesën e emërtimit të një fisi e më pas të një vend- të fundit nga ato te parat me rregullat e fonetikës historike të shqipes…,,(11) Do të shqyrtojmë ato Citera pjesë e krahinës Atika-Beozia.,, (21) mjaftueshme këto toponime dhe vendbanime. Para banimi apo toponimi. Një shpërndarje e tillë gjeografike me to- se ta mbyllim duhet të cekim se dardha e eger, ‘’Një zonë ku banorët, nënkuptojnë këtu krye- toponime të cilat kanë një lidhje të ngushtë me familjen feudale të Mazerekasve. ponime e vendbanime, tregon qartë se ishte fis i është dru frutor, që gjendet në natyrë, por, që familjarë, beqarët dhe gratë e veja, të gjithë ose në madh, që lëviste në krahina të ndryshme të shq- prodhon fruta të vogla, rritet shume ngadalë, ve- shumicën dërmuese të tyre mbanin antroponimi Mazereka, si vendbanim dhe toponim. ipërise etnike, duke lënë gjurmët e veta në shpati- gjeton në toka të cekta, të varfëra, të thata. Jeton thjesht shqiptar, Të tillë ne kemi konsideruar emrat nat e kohërave. deri në 200 vjet. Zakonisht trup shkurtër. Druri i tipikë për popullsinë shqiptare si Gjin, Gjon, ….Maz- Si vendbanim e kemi të shënuar: ‘’Më 1485 saj ka përdorime të shumëta, në shërbime të përd- arak, Pal, Duka, etj. (8)Një dukuri e tillë është vër- del fshati Mazarak me 13 zjarre….,, (12) i cili është 2- Ara e Kurte itëshme për njeriun. Zakonisht gjëndet në djerrina, tetuar nga historia se ka ndodhur, ku me kalimin Mbimeshkallë në luginën e Vaut të Dejës, e cila Një toponim mjaft i perhapur në Shqipëri, livadhe, çeltira, si dru i veçuar, në grupe të vogla, e viteve dhjetëvjeçarëve ka bërë kalimet e saja në sot nuk shquhet, sepse është e mbuluar me ujrat e natyrshëm në zonat e dushkajave. forma të tjera emërtimesh.Sipas bisedave me të liqenit me të njëjtin emër. por jo vetëm, si emër, si mbiemër, fise. Duam të veçojmë se në Dibrën e Poshtme oborrit të moshuar (8), të lagjes së Mëzeze të cilët banojnë Në Krahinën e Krujës në rregjistrin turk të vitit b. Shéshat në afërsi të Mazrekave e shpejgojnë prejardhjen 1467 në 22 fshatrat e braktisur është shënuar: shtëpisë i thërrasin KURT. Fisi i Kurte në Krahinën e emrit Masrek duke u nisur nga bashkimi fjaleve ‘’Fshati Mazarak(Mazrek), i braktisur.,, (13) Ka e Muhurrit është më i vjetri, me shtëpitë e para në Si toponim është mjaft i rrallë, dhe nuk duhet Mas në dialektin dibran e barazvlershme me Mbas, mbetur tanimë vetëm si toponim. Shënetat (Shën Ati). E cila vërtetohet edhe në rre- ngatrruar me Sheshe, qe konsiderohet një vend i Pas, dhe fjalës sllave Rekë = lum,-i. Pra: Ara mas Një tjetër njoftim na vjen se në rrethinat e gjistrimet e popullsisë të vitit 1467 me emrin fshati sheshtë, një toponim i tillë gjëndet në Sheshet e lumit. Lind pyetja për cilin lum bëhet fjalë? Lumi Tiranës pikërisht në afërsi të Kasharit të Poshtëm Kurtaj(4). Edhe sot gjënden katër shtëpi në Fushë Bulqizës. Paktësia e këtij emri na shtyn të përp- Drin dhe Murra janë mjaft larg për t’iu thënë: pas e të Sipërm gjendej fshati Mazerek (14) sipas Muhurr në Kurtboxhoin. Kurt Hoxha në Muhurr, iqemi që të sqarojmë, kthjellojmë, ngremë idetë lumit. Dhe zakonisht në të shkruar e në të folme, rregjistrimeve turke te vitit 1583. gjyqtar, ndarës gjaqesh e grindjesh, komandant e për të konceptuar apo konkretizuar se nga e ka përdoret ‘’matanë lumit,, ndërsa ‘’pas,, përdoret, Në veri lindje të shqipërisë në krahinën e luftëtar në qafën e Kolosianit më 1912. prejardhjen. pas malit, kodrës, kurrizit etj. Gjakovës pikërisht në Hasin e Kukësit kemi një Toponime në fshatin Gurrë e Vogël Mat.,,(22) Toponimi Gjuri i Sheshave, mund të ketë Ndërsa të bëjmë një përçapje në ruajtjen e ‘’fshat Mazerek.,, (15) Prroi i Has Kurtit, Qafa e Rrasës Al’Kurtit, Rrasat prejardhjen, nga ky gurë, është mjaft i bukur, i fjalës Maz dhe bashkangjitjen e saj me fjalën Rrek,- Një toponim që na vjen në ndihmë për shtrirjen e Al’ Kurtit, Ara e Ball Kurtit, ‘’luftëtari Kurt Keta fort, si dhe ‘’pranon,, gdhendjen shumë mirë, ku a, ur; rrékem; rrekj/e,-a (9) (sinonim: vonohem, vij e tyre gjeografike e kemi në fshatin Shqefën të nga Gurra e Madhe.,, (22) Vetëm nga ky shem- copëzat që dalin nga përdorimi i daltës kunje, kur vonë), ku përdoret mjaft në veri dhe në Dibër të Matit ku kemi ‘’Prroj i Mazrekut,, (16) ku kemi bull mund të dalim në përfundimin se ‘’Kurti emër ajo goditet nga çekiçi, bëjnë zhurmën e xhamit, Poshtme. Pra:‘’Mazi u rrek duke kullotur, nuk vjen edhe ‘’një fis Mazrreku nëMacukull,,(16 ) sipas shumë i përhapun sidomos në Mat e Dibër, Malsi ose të shishes (shéshe në dialektin dibran). Ndo- në vend ushqimin dhe fjetjen.,, Ne treven e këtyre rregjistrimeve turke të vitit 1467. të Kruese deri në Nikaj Mërtur.,, (23) Toponime e shta kjo e ka përcjell toponimin, tek këto livadhe. anëve dendur ky emër thirret:Mazrrek e cila Nje tjeter vendbanim edhe në ditët tona është fise të marra nga i njëjti burim: Lama e Kurt Allës, Duke u nisur nga fjala Sheshnaj/ë, -a (10) si mund të jetë një mënyrë prejardheje. ‘’një Mazrek pranë Oparit.,, (17) sot në komunën në fshatin Munerë të Tiranës, Dervishkurtaj lagje hapsirë e shesht apo e përbërë prej disa sheshe- Duhet të mos harrojmë një lloji ushqimi që Lekaj të rrethit të Korçës. në fshatin Cudh në malsi të Krujës, Kurtaj fshat sh, të cilat egzistojnë realisht në rastin në studim pregatitej, nga nënat në Shqipërinë e Veriut me Një tjetër ngulmim me emrin Mazreka ndodhet në Peqin, Kurt e Kurtaj emra fisesh në Malsi të mundet që nga barinjt, apo banorët përreth ose’’u- ajkë qumështi, gjalp, miell misri (apo ndonjë lloji në krahinën e Çamerisë (17) por ne do të japim të madhe, Kurti Fasli emra familjesh në Shkodër e shtarët roje,,(3) të familjes së Mazrekasve, kanë drithrash), djath i njomë i sapo përgatitur, Mazë dhëna të reja dhe ja: ‘’Mazraku në vitin 1583 kishte Berat. Nuk po zgjatemi sepse shembuj të tille ka patur garnizonin, ose ushtrinë me përdorimet e e zieme (10). Shprehja: ‘’Mos ma rrek mazën me ne juridiksion më pak vendbanime..,,(18) ndërsa ‘’ne shumë të cilat tregojnë për një toponim e emërtim shumta për të lehtësuar shqiptimin ka rënë n, e më e vu (venë) në sofër.,, mund të na çojë në form- vitn 1551 Mazrreka,, (18) kjo krahine kishte 40 më rrënjë në thellësi të jetës së shqiptarëve dhe pas edhe j duke na dhuruar fjalën: Shésha. Por në imin e kësajë fjale. Edhe kjo ka motivimet e veta lagje me banore të krishter dhe me 37 shtëpi. Dhe historisë së tyre të përdorur dendurisht. gjuhën shqipe përdoret ky emër edhe si ndajfolje që të ve në mendime, për ta studiuar. Popullsia më tej : ‘’Thonë se Mazrreku ishtë ka më të vjetrit dhe ja: shéshas (shéshazi)(9) (27) në shesh, i shtrirë a. Qafa e Dardhës iliro shqiptare ka qenë e pllenuar në shekuj me e fshatrave. Të gjithë fiset që janë, kanë qenë ven- për tok, sheshazi. Sheshëza- ara (19) në fshatin ‘’..kohën e fuqizimit të barinjve…,,(5) një trashgimi das den babadeni; nuk janë të ardhur prej ndonjë Emër i cili ka vlera të shumta jo vetëm Smogovinë të krahinës së Marglliçit në Çamëri. jetese e mjeshtrie e ardhur ‘’Që nga koha kur il- krahu. Emri Mazrrek ka qenë i pandrruar.,, (19) si toponomim por edhe në historigrafinë Ndërsa në rastin tonë në studim nga përdorimet irët e vjetër nderonin zotin e posaçëm të barinjve…,, Nuk është e lehte të zbulosh në zgafellën e shqiptare:’’Mendimi i Reichenkromit e i Georgievit shekullore mund të gjykojmë se ndoshta forma e (5) të shtjelluara në mjaft studime etnografike nga shekujve gjithë historinë apo si pjesë e saj vendba- pajtohen deri diku me atë të Joklit, qe më i pari pat mësipërme është transformuar në Shésha. studiues shqiptar e të huaj, si bujq e barinj të zotë. nimet e familjeve të medha, apo edhe të një fisi me caktue vendin e trajtimit të shqipes në Dardania, (vazhdon ne numrin e ardhshem) pagina 17 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Religione IL CULTO DI GIOVANNI KULTI I GJON VLADIMIRO IN ALBANIA VLADIMIRIT NË SHQIPËRI Di Andrea Llukani Nga Andrea Llukani

l culto di Giovanni Vladimiro e‘ molto diffuso in ulti i Gjon Vladimirit është mjaft i përhapur në Albania. Come si sa, al Santo gli e‘ dedicato un Shqipëri. Siç dihet, shenjtit i është kushtuar Imonastero in Elbasan, che tiene il suo nome. Knjë manastir në Elbasan, që mban emrin e tij. Secondo Milan Shuflaj, Giovanni Vladimiro e‘ Santo Sipas Milan Shuflajt, Gjon Vladimiri ka qenë shenjti protettore di Durazzo. In molte altre chiese si trovano mbrojtës i Durrësit. Në mjaft kisha të tjera gjenden affreschi e delle icone del Santo. Il culto di Giovanni afreske dhe ikona të shenjtit. Kulti i Gjon Vladimirit Vladimiro non poteva scappare al occhio di Onophrio, nuk mund ti shpëtonte syrit të Onufrit, mjeshtrit më të il grande maestro del iconografia albanese, il quale nel madh të ikonografisë shqiptare, i cili në vitin 1554 ka 1554 dipinse l’affresco del Santo nella chiesa di San pikturuar afreskun e shenjtit në kishën e Shën Kollit Nicola a Shelcan in Elbasan. Nel lato destro della porta në Shelcan të Elbasanit. Në anën e djathtë të portës d’entrata vengono rapresentati: San Christoforo, San- hyrëse paraqiten: Shën Kristofori, Shën Marina, Shën ta Marina, San Zosima, Maria l’egiziana, San Alesio, Zosima, Maria Egjiptiania, Shën Aleksi, Gjon Vladi- Giovanni Vladimiro ecc. Particolare in questo affresco miri etj. E veçanta e afreskut të kësaj kishe është se di questa chiesa e’ che Giovanni Vladimiro non viene Gjon Vladimiri nuk paraqitet si shenjtor kefalofor (pra, rapresentato come Santo Chefaloforos (cioe, tenendo la duke mbajtur kokën e prerë në dorë). Edhe në kishën testa decapitata in mano). Anche nella chiesa del An- e Ungjillëzimit, në fshatin Kozarë të Beratit ka pasur nunciazione, nel villaggio Kozara di Berat e‘ esistito un një afresk të Shën Gjon Vladimirit, i cili është pikturuar affresco di San Giovanni Vladimiro, il quale era dipinto në prill të vitit 1806 nga dora e Joan Çetirit dhe birit nel aprile del anno 1806 dalla mano di Joan Çetiri e të tij, Naumit. Më 15 gusht 2014, kisha e Ungjillëzimit del suo figlio, Naum. Nel 15 agosto 2014, chiesa del u dogj dhe për fatin e keq bashkë me të u shkatërrua Annunciazione fu bruciata e per sfortuna insieme ad edhe afresku i shenjtit. Në kishën e Shën Thanasit në esso fu distrutto anche l’affresco del Santo. Nella chiesa Karavasta është një afresk i Shën Gjon Vladimirit, i cili di San Athanasio in Karavasta si trova un affresco di daton në vitin 1797. Ndërmjet skenave me hierarkët, San Giovanni Vladimiro, il quale data nel anno 1797. apostujt e martirët, ikonografët Çetiri kanë pikturuar Tra le scene con i ierarchi, gli apostoli e i martiri, gli Nikodhimin e Beratit dhe Gjon Vladimirin. Edhe në iconografi Çetiri hanno dipinto Nicodemo di Berat e kishën e Shën Gjergjit në Libofshë të Fierit gjendet një Giovanni Vladimiro. Anche nella chiesa di San Giorgio afresk i Shën Gjon Vladimirit. Kisha u ndërtua në vitin a Libofsha di Fier si trova un affresco dove viene raf- palma del paradiso. Esso veste un mantelo rosso. Nella 1776. Afresku u pikturua në vitin 1782 nga Kostandin të majtën është shkruar në greqishten bizantine: Ο figurato San Giovanni Vladimiro. La chiesa si costrui parte destra del icona e’ rapresentato Cristo, mentre dhe Terpo Zografi. Αγιος Ιωάννης ο Βλαδήμρος “Shën Gjon Vladimiri”. nel anno 1776 e l’affresco si dipinse nel anno 1782 da nella sinistra, in greco bizantino viene scritto: Ο Αγιος Në manastirin e Ardenicës ka pasur një afresk Në pjesën fundore të ikonës është manastiri i Gjon Kostandin e Terpo Zografi. Ιωάννης ο Βλαδήμρος “San Giovanni Vladimiro”. Nel- kushtuar Shën Gjon Vladimirit, por me kalimin e ko- Vladimirit dhe rrethinat e tij. Si përfundim, mund të Nel monastero di Ardenitsa esisteva una pittura mu- la parte bassa del icona e’ rapresentato il monastero di hës ai u dëmtua. Në ikonostasin e kishës së manastirit themi se kulti i Gjon Vladimirit ka shtrirje mjaft të gjerë rale dedicato a San Giovanni Vladimiro, ma nel corso Giovanni Vladimiro e i suoi intorni. Come conclusione, ndodhej, gjithashtu një ikonë e Shën Gjon Vladimirit, Shqipëri. Edhe toponimet vërtetojnë se kulti i Shën del tempo è stato distrutto. Nella iconostasi della chie- possiamo dire che il culto di Giovanni Vladimiro ebbe që shoqërohej me 12 skena nga jeta e tij. Ikona është Gjon Vladimirit ka gjetur truallin e përshtatshëm për sa del monastero si trovava un icona di Santa Giovanni una diffusione in Albania. Anche i toponimi testimoniano punuar nga Kostandin Shpataraku në vitin 1739 dhe tu përhapur në Shqipëri. Në veriperëndim të fshatit Vladimiro, dove erano rapresentate 12 scene dalla sua che il culto di Giovanni Vladimiro trovo il terreno adatto aktualisht gjendet në Muzeun e Artit Mesjetar në Ko- Shelcan të Elbasanit është një majë shkëmbi, të cilën vita. L’icona è stata eseguita da Kostandin Shpatarak per essere difusso in Albania. Al nordest del villaggio rçë. Në ikonë është mbishkrimi: +Αλβανίας τε άναξ vendësit e quajnë “Shkëmbi i Shijonit”. Edhe një fshat nel 1739 ed è attualmente si trova nel Museo di Arte di Shelcan del Elbasan si trova una cima i roccia, la Ιωάννη Βλαδήμ(ηρε)...... / καμοι τώ θεράποτι* τής i krahinës së Gollobordës quhet Lladomericë. Medievale a Korca. Nel l‘ icona si trova l‘iscrizione: quale i locali lo chiamano “La roccia di Shijon”. Anche Αρδευούσης/ Αντωνίω τε* έπι έτη άπό Χ(ριστο)ύ +Αλβανίας τε άναξ Ιωάννη Βλαδήμ(ηρε)...... / καμοι un villaggio ella regione di Golloborda che si chiama ΑΨΛΘ (=1739)*/ Χείρ Κωνσταντήνου ίεροδιακόνου/ Karl Topia ktitori i manastirit të τώ θεράποτι* τής Αρδευούσης/ Αντωνίω τε* έπι έτη Lladomerica. έκ Σπαθείας “Mbret i Shqipërisë, Gjon Vladimiri, mua Gjon Vladimirit άπό Χ(ριστο)ύ ΑΨΛΘ (=1739)*/ Χείρ Κωνσταντήνου shërbëtorit të Ardenicës, Andonit në vitin prej Krishtit ίεροδιακόνου/έκ Σπαθείας “Re del Albania, Giovanni Karl Topia il donatore del monas- 1739. Dora e ierodhiakon Kostandinit nga Shpati”. Manastiri i Gjon Vladimirit është ndërtuar në vitin Vladimiro, a me servo di Ardenitsa, ad Andon nel anno tero di Giovanni Vladimiro Në qendër të ikonës është Gjon Vladimiri, duke mba- 1381. Ktitor i manastirit është princi Karl Topia. Ak- dal tempo di Cristo 1739. La mano diacono Kostan- jtur në dorën e majtë kokën e prerë, ndërsa në dorën tualisht, guri i madh arkitra i portalit të derës jugore din da Shpat”. Nel centro del icona viene rapresentato Il monastero di Giovanni Vladimiro fu costruito e djathtë, kryqin e martirizimit. Ai është i ulur në një të kishës së manastirit të Gjon Vladimirit gjendet në Giovanni Vladimiro, che tiene nella sua mano sinistra nel anno 1381. Donatore del monastero era il principe fron hijerëndë. Në kokë ka kurorën princërore. Gjon Muzeun Historik Kombëtar. Sipas një gojëdhëne, kjo la testa decapitata, mentre nella mano destra, la croce Karl Topia. Attulamente la grande pietra del architrave Vladimiri është me veshje princërore. Mbi supe ka kishë është ngritur mbi themelet e kishës së Trinisë del martirio. Lui e’ seduto al trono, con una veste re- del portale della porta sud del monastero di Giovanni hedhur një mantel të kuq. Skena mbi kryet e shen- së Shenjtë, e cila u shemb nga tërmeti. Ky fakt vër- gale e con un aria monumentale. Nella testa tiene la Vladimiro si trova al Museo Nazionale Storico. Secondo jtit, duke filluar nga ana e majtë titullohet “Lindja e tetohet nga një mbishkrim, i gdhendur në gurin corona regale. Sopra veste un mantelo rosso porpora. un detto, questa chiesa fu costruita sulle fondamenta shenjtit”. Pas saj vjen skena e dytë, “Kur shenjti më- e madh arkitra të portalit të derës jugore të kishës: Partendo dalla sinistra, la scena rapresenta “La nas- della chiesa di Santa Trinita, distrutta dal terremoto. son Shkrimin e Shenjtë” dhe vijon me skenën, “Kur Χρη γηνωσκ(ειν) οτι ο ναος ουτος έκατελυθη απο cita del Santo”. Dopo segue la seconda scena “Quando Questo fatto si testimonia da una iscrizione, trovata e kurorëzuan shenjtin princ”. Skena e tretë e paraqet σοισμου παντελως θεμελίου εις την διακρατησιν και il Santo impara le Sacre Scritture” e prosegue con nella a grande pietra del architrave del portale della Gjon Vladimirin në gjueti, ndërsa skena tjetër tregon εν ημεραις αυθεντεβοντος πα/σης χωρας Αλβανου “L’incoronazione del Santo re”. La terza scena rapre- porta sud della chiesa: Χρη γηνωσκ(ειν) οτι ο ναος momentin kur shenjti pa skifterin e bardhë që i ho- πανυψιλωτατος πρωτος Καρλας ο Θεωπιας senta Giovanni Vladimiro a caccia, mentre la seguente ουτος έκατελυθη απο σοισμου παντελως θεμελίου dhi kryqin. Në një skenë tjetër shenjti është me ush- ανειψιος δε και αιματος ρυγας της Φραγγιας. Αυτος racconta il momento quando il Santo vede il falco bi- εις την διακρατησιν και εν ημεραις αυθεντεβοντος tarët e tij, duke luftuar kundër bullgarëve. Skena e δε/ανοικοδομησεν τον πανσεπτον ναον τουτον anco che gli lancia la croce. In un altra scena il Santo πα/σης χωρας Αλβανου πανυψιλωτατος πρωτος gjashtë tregon momentin kur kunati pabesisht i preu του αγιου Ιωαννου του Βλαδημηρου και ανιγειρεν con i suoi soldati, combatendo contro i bulgari. Καρλας ο Θεωπιας ανειψιος δε και αιματος ρυγας της kokën shenjtit. Skena që gjendet në fundin e ikonës αυτω(ν) εκ βαθρου μεχρι τε/λους εκ πιστεως δε La sesta scena racconta il momento quando il cog- Φραγγιας. Αυτος δε/ανοικοδομησεν τον πανσεπτον nga ana e djathtë tregon shenjtin duke udhëtuar mbi και ξεουσι(σ) καρδια(σ) απο Χ(ριστο)υ γεννησεως nato infedelmente gli taglio la testa al Santo. La scena ναον τουτον του αγιου Ιωαννου του Βλαδημηρου mushkë dhe me kokën e prerë në dorë. Skena e tetë εως οικοδομησεως του ναου ετη Α.Τ.Π. (1380) απο nella parte bassa del icona, sul lato destro, racconta και ανιγειρεν αυτω(ν) εκ βαθρου μεχρι τε/λους εκ paraqet momentin kur mushka u gjunjëzua dhe epis- δε κτισεως κοσμου ει/σιν ετη σωψ (6890=1382) il Santo viaggiando salito sopra al mulo e con la testa πιστεως δε και ξεουσι(σ) καρδια(σ) απο Χ(ριστο)υ kopi e priftërinjtë morën trupin e shenjtit. Skena e αυθεντεβοντος δε εως τοτε κβ ετος ιωδικτιον(ος) decapitata. L’ottava scena rapresenta quando il mulo γεννησεως εως οικοδομησεως του ναου ετη Α.Τ.Π. nëntë: fjetja e shenjtit. Skenë interesante është ajo ku της Ε.Ο. (ηλιου) κυ(κλος) ά (σεληνης) κυ(κλος) ιδ si inginocchia e l’episcope e i preti prendono il corpo (1380) απο δε κτισεως κοσμου ει/σιν ετη σωψ 16 francezë synojnë të grabisnin eshtrat e shenjtit, εκτηστη δε ο ναος(ον) ορ(α)σ.Δ. μεγηστως (ως) del Santo. La nona scena: La dormizione del Santo. (6890=1382) αυθεντεβοντος δε εως τοτε κβ ετος por sapo e ngarkojnë arkën, mushka plas në vend etj. πρη(ν) ο πα/λεος ναως. “Duhet ditur se ky tempull u Una scena particolare e’ la scena quando i 16 ten- ιωδικτιον(ος) της Ε.Ο. (ηλιου) κυ(κλος) ά (σεληνης) Skena e njëmbëdhjetë paraqet arkën e shenjtit duke shemb nga tërmeti deri në themel gjatë sundimit dhe tano di rapinare le sacre relique, ma appena montano κυ(κλος) ιδ εκτηστη δε ο ναος(ον) ορ(α)σ.Δ. μεγηστως lundruar në rrjedhën e kundërt të lumit të Kushës, ku në ditët kur zotëronte mbi të gjithë vendin e Albanit i l’arca, il mulo muore ecc. L’undicesima scena rapre- (ως) πρη(ν) ο πα/λεος ναως. “Si dovrebbe saper che e presin murgjit e manastirit. Në skenën e dymbëd- ndrituri Karl Topia i parë, nip dhe prej gjaku i mbretit senta l’arca del Santo navigando contro corrente nel fi- questo tempio e’ stato distrutto dal terremoto durante il hjetë është ktitori Karl Topia (1359-1388), i cili me të Francës. Ky e ndërtoi këtë tempull të gjithënderuar ume Kusha, dove lo aspettano i monaci del monastero. dominio e nei giorni quando dominava in tutto la patria dorën e djathtë mban skeptrin, kurse me të majtën të Shën Gjon Vladimirit dhe e ngriti prej themeli deri Nella dodicesima scena e’ rapresentato il donatore Karl di Alban l’illuminato Karl Topia il primo, nipote e dal tregon maketin e manastirit. në mbarim nga besimi dhe zemra e përvëluar. Prej Topia (1359-1388), il quale con la mano destra tiene Santague del regno della Francia. Codesto costrui questo Kulti i Gjon Vladimirit është përdorur gjerësisht në lindjes së Krishtit deri në ndërtimin e tempullit janë lo scettro, mentre nella sinistra dimostra il modello ar- tempio onorato di Santa Giovanni Vladimiro e lo costrui krijimtarinë e vëllezërve Zografi nga Korça. Në vitin vjet 1380 dhe prej krijimit të botës janë vjet 6890 dhe chitettonico del monastero. dalle fondamenta ed in tutto dalla sua fede e dal cuore 1745, Kostandin dhe Athanas Zografi kanë pikturuar deri atëherë vjet 22 të zotërimit të tij, indikti 5, cikli i Il culto di Giovanni Vladimiro è ampiamente ra- appasionato. Dalla nascita di Cristo e fino alla costru- afreskun e Shën Gjon Vladimirit në hajatin e kishës diellit 1, cikli i hënës 14 dhe është ndërtuar tempulli presentato nella creatività dei fratelli Zografi da Korca. zione del tempio sono 1380 anni e dalla creazione del së Shën Athanasit në Voskopojë. Në vitin 1750, ata e që shkon katër herë më i madh se ka qenë më parë Nel 1745, Kostandin e Athanas Zografi lo dipinsero nel mondo sono 6890 anni e fino ad allora 22 anni del suo pikturuan Gjon Vladimirin në kishën e Shën Nikollës tempulli i vjetër”. Mbishkrimi ka përmasat 2.20x0.27 affresco del portico della chiesa di Santo Athanasio in dominio, indict 5, il ciclo del sole 1, ciclo della luna 14, në Voskopojë. Në vitin 1754, e kanë pikturuar shenjtin metra. Ka pesë radhë. Ai është shkruar në greqishten Voskopoja, nel 1750 lo dipinsero nella chiesa di San ed e’ costruito il tempio che e’ quattro volte piu grande në manastirin e Shën Pjetrit dhe Pavlit dhe në kishën bizantine, me shkronja të mëdha, me shkurtime e sigla Nicola a Voskopoja. Nel 1754, il Santo viene dipinto di quello di prima”. L’iscrizione ha cinque cerchi ed e’ e Shën Mëhillit në Vithkuq të Korçës. Edhe në kishën dhe me gabime drejtshkrimore e gramatikore. nel monastero di San Pietro e Paolo e nella chiesa di scritto con grandi lettere, con abbraviazioni e sigle e con e Shën Mërisë në Vithkuq gjendet një afresk i Gjon Në një mbishkrim të gdhendur mbi një pllakë San Michele in Vithkuq di Korca. Anche nella chiesa dei errori ortografici e grammaticali. Vladimirit, pikturuar nga mësues Konstandini. Në ma- mermeri me përmasa 50x48 centimetra, që gjendet di Santa Maria in Vithkuq si trova una pittura murale di In un altra iscrizione, incisa su una lastra di marmo, nastirin e Shën Marenës, në Llëngë të Pogradecit është e murosur në anën jugore të kishës shkruhet: An(n) Giovanni Vladimiro, dipinta dal maestro Kostandin. Nel con dimensioni 50 x 48 cm, che e’ murata nel lato sud një ikonë e Gjon Vladimirit, e pikturuar nga Konstan- o ab incarnacione d(omi)ni n(ost)ri Je(s)u Chri(sti) monastero di Santa Marena in Llëngë a Pogradec si tro- della chiesa si scrive: An(n)o ab incarnacione d(omi) din Shpataraku. Në vitin 1829, ikonografi Mihal An- MCCCLXXXI i(n)di(ction)e V reg(na)nte i(n) Albania va un’icona di Giovanni Vladimiro, dipinta da Constantin ni n(ost)ri Je(s)u Chri(sti) MCCCLXXXI i(n)di(ction)e V agnosti, ka pikturuar një ikonë: Gjon Vladimiri midis serenis(s)i(mo) pr(in)cipe d(omi)no Karulo Thopia Shpataraku. Nel 1829, l’iconografo Michael Anagnosti reg(na)nte i(n) Albania serenis(s)i(mo) pr(in)cipe d(omi) dy shenjtorëve të tjerë. Në kishën e Shën Kostandinit pr(i)mo de domo Fra(n)ci(a)e, an(n)o d(omi)n(at)ionis dipinse l’icona: Giovanni Vladimiro tra altri due Santi. no Karulo Thopia pr(i)mo de domo Fra(n)ci(a)e, an(n)o dhe Elenës në Ogren të Përmetit është një ikonë e XXII una cum il(l)ustris(s)imo suo filio pr(ri) mogenito Nella chiesa di Santa Kostandin ed Santa Elena in Ogren d(omi)n(at)ionis XXII una cum il(l)ustris(s)imo suo filio Shën Gjon Vladimirit, e cila mban mbishkrimin: Χείρ d(omi)no Georgio ha(n)c eccl(esi)a(m) fecit. “Në vitin a Permet si trova un’icona di Santo Giovanni Vladimiro, pr(ri) mogenito d(omi)no Georgio ha(n)c eccl(esi)a(m) Κωνς(ταντίνου) Ιγγλέση 1865 ετος Δεκεμβριου 23 e mishërimit të zotit tonë Jesu Krisht 1381, indikti 5, con l’iscrizione: Χείρ Κωνς(ταντίνου) Ιγγλέση 1865 fecit. “ Nel anno del incarnazione del nostro Signore “Dora e Kostandin Inglesit, viti 1865 dhjetor 23”. kur zotëronte në Shqipëri shumë i kthjellti princi zoti ετος Δεκεμβριου 23 “La mano di Kostandin Inglese, JESU CRISTO 1381, indict 5, quando dominava in Një ikonë e Shën Gjon Vladimirit është në kishën Karl Topia i parë, prej shtëpisë së Francës, në vitin anno 1865 dicembre 23”. Albania il molto saggio il principe singore Karl Topia il e Shën Mërisë të Elbasanit. Tani, ajo është në fondin XXII të zotërimit të tij dhe me të birin e tij shumë Un icona del San Giovanni Vladimiro si trova nella primo, dalla famiglia della Francia, nel anno XXII del e Muzeut Historik Kombëtar. Gjon Vladimiri paraq- të ndriturin, të parëlindurin zotin Gjergj, ka ndërtuar chiesa di Santa Maria ad Elbasan. Ora parte del fondo suo dominio e con il suo figlio, il molto saggio, primofi- itet me veshje dhe kurorë princërore. Në njerën dorë këtë kishë”. Mbishkrimi është shkruar në latinisht. Ka del archivio del museo nazionale storico. Giovanni Vladi- glio singor Giorgio costrui questa chiesa”. L’iscrizione mban kokën e prerë, ndërsa në tjetrën mban palmën nëntë radhë. Shkronjat e përdorura janë të tipit frak- miro e’ rapresentato con veste e corona regale. In una e’ scritta in latino ed ha nove versi. Le lettere usate e parajsës. Mbi supe ka hedhur një mantel të kuq. Në turë. Ato janë me sigla e shkurtime. mano tiene la testa decapitata, mentre nel altra tiene la sono del tipo frattura. (segue a pagina 18) anën e djathtë të ikonës paraqitet Krishti, ndërsa në (vijon në faqen 18) Attualità - Religione Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 18 L’Eparchia di Lungro compie cento anni, il Santo Padre riceve in udienza oltre 6.000 fedeli di Alessio Conti, Idealmente erano tutti presenti in sala Nervi, Docente di Religione Cattolica ma alcuni ci sono stati anche fisicamente, ad della Diocesi di Roma. iniziare dal Vescovo di Piana degli Albanesi Demetrio Giorgio Gallaro, per proseguire con entre l’Europa usciva dalla prima una delegazione di cittadini grottaferratesi del guerra mondiale, Benedetto XV istituiva gruppo archeologico latino Colli Albani - Bruno Ml’Eparchia di Lungro per venire in contro Martellotta-, che ha voluto condividere questo alle esigenze dei cattolici di rito bizantino. Una momento come segno di un legame visibile da porzione di popolo di Dio che custodisce le sue rafforzare ed intensificare. tradizioni: liturgiche, iconografiche, teologiche I cattolici di rito greco, fedeli a Roma, sono una e spirituali. La giovane Eparchia affrontò molte realtà vivace, capace di dare vita nelle Eparchie difficoltà, ma oggi è una realtà viva, protesa verso dell’Italia meridionale ed insulare, ad istituzioni il futuro. Il Presule ha riaffermato la fedeltà al di natura educativa e caritativa; ma soprattutto di Successore di Pietro, caratterizzata da una forte offrire a quelle popolazioni sostegno spirituale e tensione ecumenica nei confronti delle Chiese conforto materiale. sorelle d’Oriente. Una tensione già riconosciuta Popolazioni fiere delle loro tradizioni, della da San Paolo VI, che ebbe a definire la Chiesa loro lingua che intendono tramandare, della di Lungro come anticipatrice del moderno fede cattolica, ma, allo stesso tempo, capaci di ecumenismo, parole che Papa Francesco ha integrarsi e di dialogare con altre lingue e altre ripreso, rigettando così concezioni arcaiche ed fedi. Un momento di festa, di gioia, di sequela di infruttuose del dialogo tra cristiani. Cristo, visibile nella sua Chiesa, udibile nei suoi Il Santo Padre ha esortato i fedeli a proseguire canti. Una festa fatta anche di costumi tradizionali, nella loro gioiosa testimonianza di Cristo, nella della loro Eparchia, la sola dell’Italia continentale che salvò il suo popolo dall’invasione ottomana. e della presenza significativa di tanti bambini legittima pluralità liturgica che costituisce la che unitamente a quella di Piana degli Albanesi Morto il Castriota, un intero popolo migrò, e giovani. Chiunque sia stato vivificato dalla cattolicità della Chiesa. e al Monastero di Grottaferrata, custodisce la proprio come nella Sacra Scrittura, trovando piccola, ma vivace Chiesa bizantina, non può che Una Chiesa che ci spinge, ha continuato il tradizione bizantina. “Anni orsono, ha detto il fraterna accoglienza anche in terra calabrese. Con ringraziare il Santo Padre per questo momento, Papa, a camminare verso il Signore, in dialogo Vescovo di Lungro salutando il Santo Padre, lui ed in lui, portò quanto aveva di più caro: l’amore attendendo, il prossimo settembre la visita a con i nostri fratelli. I canti greci ed albanesi i nostri antenati hanno lasciato le loro terre per per la Divina Liturgia, per la musica, i suoi propari, Lungro del Patriarca Bartolomeo I, per misurare risuonano nella Sala Nervi, mentre i fedeli di restare liberi e cristiani”. Una storia ripercorsa con la fedeltà alla Sede Apostolica. Da allora questa i passi avanti che l’ecumenismo, vissuto come Lungro, guidati dal loro Vescovo Donato Oliviero, fierezza che si protende nel futuro grazie all’eroe Chiesa è presente anche in altre regioni: Sicilia, priorità quotidiana, ha fatto anche grazie a questa attendono il Santo Padre. Festeggiano i cento anni Giorgio Castriota (1405-1468), atleta di Cristo, Basilicata, Abruzzo, Lazio e Molise. piccola grande Chiesa. IL CULTO DI GIOVANNI KULTI I GJON VLADIMIRO IN ALBANIA VLADIMIRIT NË SHQIPËRI (continua dal pagina 17 sapevano che di notte sarebbero stati uccisi. Karl Topia (vijon nga faqja 17) Karl Topia (1359-1388), pasi trashëgoi kurorën, In una iscrizione, scritta in due righe in alfabeto (1359-1388), dopo che eredito la corona e governo da Në një mbishkrim tjetër, që gjendet mbi gurin e sundonte në vendet ndërmjet Matit dhe Shkumbinit. Si- cirilico, che si trova sulla grande pietra del portale della Mat fino a Shkumbin. Secondo Marin Barlet, Karl Topia madh të portalit të derës jugore të kishës thuhet: “Këtë pas Marin Barletit, Karl Topia ka qenë sundimtar i Shq- porta del sud della chiesa si scrive: “Questa chiesa di era governante del Albania Centrale. La sua residenca kishë të shenjtë të Gjon Vladimirit e ka ndërtuar Karl ipërisë së Mesme. Rezidencën e ka pasur në Skurje, San Giovanni Vladimiro e’ stato costruita da Karl Topia, era in Skurje, posizionata tra Tirana e Durazzo. I suoi Topia, zoti i Arbërit, në të 22-tin vit të zotërimit të tij që gjendej midis Tiranës dhe Durrësit. Zotërimet e tij Padrone di Arbër, nell ventidueesimo anno dell suo gov- posedimenti includevano Kruja, Tirana, Shijak, Durrës, dhe e mbaroi atë në të 24-tin vit të zotërimit të tij”. përfshinin Krujën, Tiranën, Shijakun, Durrësin, Kava- erno e lo fini nel ventiquattresimo anno dell suo potere””. Kavaja, Peqin ed Elbasan. Nei documenti del tempo Mbishkrimi është shkruar në dy radhë me alfabet cirilik jën, Peqinin dhe Elbasanin. Nëpër dokumentet e kohës L,iscrizione e- scritto in due cerchi con l.alfabeto cirilico Karl Topia viene riconosciuto con il titolo “Princeps Al- kishtar. Mbi një gur në murin jugor të manastirit është Karl Topia përmendet me titullin “Princeps Albanie” clerico. Sopra una pietra del muro sud del monastero banie” che vuol dire “Principe del Albania”. Nel anno stema e Karl Topisë, e cila është gdhendur nga Dhim- që do të thotë “Princ i Shqipërisë”. Në vitin 1381 Karl si trova lo stemma di Karl Topia, scolpita da Dhimitër 1381 Karl Topia costrui il monastero di San Giovanni itër Shpati. Ajo ka përmasat 0.98x0.68 metra. Stema Topia ndërtoi manastirin e Shën Gjon Vladimirit, në af- Shpati. Ed ha delle dimensioni 0.98 x 0.68 metri. Lo Vladimiro, nei pressi di Elbasan. L’iscrizione trilingue mban mbishkrimin: Ετουτα τα / (ση)μαδηα αυθε(ν) / ërsi të Elbasanit. Në mbishkrimin tregjuhësh greqisht, stema tiene l.iscrizione: Ετουτα τα / (ση)μαδηα αυθε(ν) in greco, slavo e latino, che si trova nella porta meridio- του μεγα Καρλα Θ(ε)οπηα. “ sllavisht dhe latinisht, që gjendet në portën jogore të / του μεγα Καρλα Θ(ε)οπηα. “Questi sono segni del nale della chiesa Karl Topia viene definito “Il governante Këto janë shenjat e zotit të madh, Karl Topisë”. kishës Karl Topia cilësohet “sundimtar i tokës së Ar- Gran signore, Karl Topia”. Lo stemma ha due facce. In del paese di Arber” (greco), “Signore degli Arbër” Stema është e tipit dyfaqësh. Në njërën faqe është bërit” (greqisht), “zot i Arbërve” (sllavisht) dhe “princ una faccia si trova lo stemma della famiglia di Topia, la (slavo) e “Il principe di Arbëria” (latino). Questi titoli stema e Topiajve. Stema ka një kryq të madh. Në katër i Arbërisë” (latinisht). Këta tituj dëshmojnë se Karl quale si compone da una grande croce. Nei quattro spazi mostrano che Karl Topia era un potente sovrano. Con hapësirat që krijon kryqi, gjenden 20 kryqe, 4 prej të Topia ka qenë një sundimtar i fuqishëm. Duke futur në che si creano, si trovano 20 croci, 4 dei quali sono chiusi l’introduzione degli elementi angioini nel emblema, Karl cilëve janë të mbyllur në rreth. Në anën tjetër është stemën e tij elementë anzhuinë, Karl Topia u përpoq ta ad un cerchio. Nel altra parte si trova lo stemma degli Topia cerco di dichiarare se stesso legittimo erede del stema e anzhuinëve. Ajo përbëhet nga 8 zambakë të shpalte veten trashëgimtar legjitim të pushtetit anzhuin angioini, la quale si compone da 8 gigli incisi, simboliz- potere angioini nei territori albanesi. Karl Topia viene gdhendur. Zambakët simbolizojnë fronin francez të di- në trevat shqiptare. zando il trono francese della dinastia degli angioini. Lo rapresentato in una icona di San Giovanni Vladimiro. nastisë anzhuine. Stema ndahet me një vijë të pjerrët, e Karl Topia paraqitet në një ikonë të Shën Gjon stemma si divide da una diagonale, la quale dimostra L’icona è circondata da 12 scene della vita di santo. cila tregon se është pasardhës nga martesë jolegjitime. Vladimirit. Ikona rrethohet me 12 skena nga jeta e che e’ progenito di un matrimonio illegittimo. La linea L’icona è stata eseguita dal iconografo Kostandin Shpa- Vija horizontale tregon shifrën 1000, ndërsa tri vijat shenjtit. Ikona është punuar nga Kostandin Shpataraku orizzontale dimostra la cifra 1000, mentre le tre linnee taraku nel 1739. Attualmente, si trova nel Museo d’Arte vertikale japin shifrën 300 (secila nga 100). Tetë zam- në vitin 1739. Aktualisht, ajo është në Muzeun e Ar- verticali danno la cifra 300 ( ciascuna da cento). Gli otto Medievale a Korca. Secondo Theofan Popa, la scena del bakët e gdhendur tregojnë shifrën 80, ndërsa një vijë tit Mesjetar të Korçës. Sipas Theofan Popës, skena e gigli incisi dimostrano la cifra 80, mentre la piccola linea donatore Karl Topia e’ unica, perche rapresenta il prin- e vogël vertikale tregon numrin 1. Të gjitha së bashku ktitorit Karl Topia është unikale, sepse paraqet princin verticale dimostra il numero 1. Tutte ad insieme danno cipe albanese. Karl Topia tiene nella testa una corona japin shifrën 1381, që është viti i themelimit të man- shqiptar. Karl Topia mban mbi krye një kurorë prej ari la cifra 1381, che l’anno delle costruzione del monas- d’oro, simile ai quelli tenuti dai principi bizantini. Nella astirit. si ato që mbanin princërit e Bizantit. Në dorën djathtë tero. Sopra l’emblema si trova un elmo, la quale si divide mano destra tiene lo scettro come simbolo del potere, Sipër stemës është një përkrenare, e cila ndahet me mban skeptrin si simbol të pushtetit, ndërsa me dorën tramite una croce.L’elmo e’ornato con una stoffa deco- mentre nella mano sinistra tiene il modello del monas- anën e një kryqi. Përkrenarja ka pëlhurë të ojnëzuar e majtë tregon maketin e manastirit. Ai ka veshur një rata a gigli. L’elmo ha una cresta composta con un leone, tero. Lui veste un altra veste lunga, decorata nella parte dhe të zbukuruar me zambakë. Për kreshtë përkre- stihar të gjatë, në fundin e të cilit është një shirit ari i che sta in alto con i piedi di dietro. Il leone ha nella testa bassa con una striscia dorata con pietre preziose. Sopra narja ka një luan që qëndron mbi këmbët e pasme. stolisur me gurë të çmuar. Mbi stiharin ka një dollamë una corona da principe, decorata con tre piume di stru- veste una dolama rossa, con maniche poste dietro. La Luani mban mbi krye një kurorë princësh të stolisur të kuqe, me mëngë të varura nga pas. Dollama është zzo. Le iscrizioni e lo stemma araldico testimoniano le re- dolama è ornata con un aquila d’oro bicipite. Lo scettro, me tri pendë struci. Mbishkrimet dhe emblema, vër- stolisur me shqiponja dykrenore ari. Skeptri, që mban lazioni dei principi albanesi con la chiesa. Le cancellerie che sta tenendo il principe, e’ come quelli che indossa- tetojnë marrëdhëniet e princëve shqiptarë me kishën. në dorë princi Karl Topia, ngjan me ata që mbanin dei governanti di Arbër avevano gente di una stimata vano i vescovi della chiesa occidentale. Kancelaritë e zotërve të Arbërit kanë pasur njerëz me peshkopët e kishës perëndimore. cultura. Gli Araniti avevano un segretario che parlava tre Karl Topia mori nel 1388. Karl lascio come erede kulturë të gjerë. Aranitasit kishin sekretar që zotëronte Karl Topia vdiq më 1388. La trashëgimtar Gjergj lingue: latino, slavo e greco, mentre Karl Topia decise George Topia. Anche se in una situazione difficile, qua- tri gjuhë: latinisht, sllavisht dhe greqisht, ndërsa Karl Topinë. Ndonëse në një situatë të vështirë, për katër vjet, Gjergj Topia i bëri ballë furisë së osmanëve nga che le iscrizioni avvesero 3 lingue: greco, slavo e latino. si per quattro anni, Gjergj Topia resisti alla furia degli Topia vendosi që mbishkrimet t‘i kishte në tri gjuhë: njëra anë dhe presionit të venedikasve, që kërkonin Ottomani da una parte, e la pressione dei veneziani, greqisht, sllavisht dhe latinisht. L’albero genealogico di Karl Topia che hanno cercato di Durazzo, dall’ altra. Infine, nel Durrësin, nga ana tjetër. Më në fund, në vitin 1392, 1392, George Topia consegno Durazzo ai veneziani, Pema gjenealogjike e Karl Topisë Gjergj Topia ua dorëzoi Durrësin venedikasve, pasi Un mese fa lo specialista Ajten Toptani porto al dopo aver fatto un accordo con loro. Dopo la firma bëri me ta një marrëveshje. Pas nënshkrimit të mar- Museo di Storia Nazionale, l’albero genealogico Topia, dell’accordo, Gjergj Topia morì nell’ottobre del 1392. Pema Gjenealogjike e Topiajve fillon me Tanush rëveshjes, Gjergj Topia vdiq, në tetor 1392. Trashëgim- che aveva ottenuto dagli archivi francesi. L’albero ge- Erede dei Topia era Elena, la figlia maggiore di Karl. Topinë, i cili kishte titullin Kont i Shqipërisë (1328- tare e Topiajve mbeti Helena Topia, vajza e madhe e nealogico di Topia inizia con Tanush Topia, che aveva Elena sposo un nobile veneziano, Marco Barbarigo. 1358). Këtë titull ia dhanë anzhuinët në vitin 1338. Karl Topisë. Helena u martua me një fisnik venedi- il titolo di Conte di Albania (1328-1358). Questo titolo Loro avevano delle proprietà del castello di Kruje. Nel Madje bashkë me titullin ata i jepnin edhe një shpër- kas, Mark Barbarigon. Kishin në zotërim kështjellën e gli era dato dagli angioini nel 1338. Insieme al titolo vi anno 1394, Elena Topia esorto’ il marito di andare blim vjetor. Topiajt e ndjenë veten aq të fortë, sa që Krujës. Në vitin 1394, Helena Topia e nxiti të shoqin era dato anche un reditto annuale. I Topia si sentivano contro i veneziani. Barbarigo comincio a saccheggi- i prishën marrëdhëniet me anzhuinët. Andrea Topia kundër venedikasve. Barbarigoja filloi të plaçkiste dhe così forti che rupperov i rapporti con gli angioini. Andrea are le carovane commerciali dei veneziani attraverso il rrëmbeu Helenën, bijën e mbretit të Napolit, Robert të pengonte karvanet tregtare të venedikasve nëpër ter- Topia rapino Elena, la figlia di Robert Anjou, re di Napoli. territorio di Durazzo. Inoltre, saccheggio anche Filippo Anzhu. Helena kishte ardhur me anije në Durrës dhe ritorin e Durrësit. Madje, ai plaçkiti edhe Filip Barellin, Elena era arrivata in barca a Durazzo e stava per sposare Barelli, che aveva residenza in Cape Rodon. Venezia po shkonte të martohej në Greqi me princin e Moresë. që e kishte rezidencën në Kepin e Rodonit. Venediku il principe di Morea in Grecia. Dal loro matrimonio, An- lo dichiaro nemico e voleva a tutti i costi la sua cat- Nga martesa me francezen, Andrea Topia pati një djalë e shpalli armik dhe kërkonte me çdo kusht kapjen e tij. drea Topia ebbe un figlio Karl. Andrea Topia fu ucciso tura. Nel 1401, è apparso volontariamente Barbarigo Karlin. Andrea Topia u vra për hakmarrrje nga Robert Në vitin 1401, Barbarigoja u paraqit vullnetarisht në per vendetta da Robert Anzhu, di averli rapinato la figlia. a Venezia. Fu processato e condannato. In questo mo- Anzhu, sepse i pati rrëmbyer vajzën. Mbreti u kishte Venedik. U gjykua dhe u dënua. Në këtë kohë, Helena Il re aveva inviato parola che egli aveva perdonato mento, Elena Topia sposo Kostandin Balsha e diven- çuar fjalë se i kishte falur dhe i priti në Napoli me cer- Topia u martua me Kostandin Balshën dhe u bënë sun- e li ospito per una ceremonia a Napoli, ma loro non tarono governanti di tutta la provincia di Skuria. emoni, por ata nuk e dinin se atë natë do t’i vrisnin. dimtarë të gjithë krahinës së Skurisë. pagina 19 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Storia Di Giovanni Argondizza

acque a Capodistria (quando l’Istria era an- cora parte dell’Austria-Ungheria - da geni- Ntori di origini romane: il padre Giacomo era Nazario Sauro, il comandante un marittimo e la madre, Anna Depangher, lo formò ed educò all’amor patrio ed alla libertà. Alla scuola Nautica di Trieste ottenne il diploma di capitano marittimo di grande cabotaggio. Fu al servizio di nu- italiano amico degli albanesi merose società di navigazione, per le quali trasportava scelto quel luogo per la nostra consegna perché sapeva carbon fossile e bauxite nei porti adriatici. Nel corso nel lago di Scutari. L’aspetto più delicato e pericoloso essere evitato dalle vedette nemiche, in quanto posto di di queste navigazioni iniziò a prendere i primi contatti di queste missioni era consegnare le armi senza aller- sua natura già ostile. Ma per chi conosce il mare, di con altri indipendentisti e a studiare e annotare ogni tare l’attenta sorveglianza austriaca in mare. Che, co- ostile c’è solo il fato. angolo della costa, i fondali, le insenature, le isole e le munque, non lo scoprirà mai. Superammo, al fine, gli scogli con manovre sempre coste albanesi. Di fede democratica e repubblicana, In quegli anni, era divenuto amico di molti capi delicate, più adatte a tessitrici di tela che a marinai. le sue inclinazioni politiche tesero verso le condizioni dell’insurrezione albanese, che incontrava soprattutto Virammo in accosto prima delle secche e gettammo più sfavorevoli delle popolazioni che aspiravano alla a Scutari ma anche a Trieste. Come fosse riuscito a l’ancora in acqua, calando poi la scialuppa a remi. Il indipendenza. introdursi in quell’ambiente diffidente per natura, di- comandante venne con noi, portando come tutti i cari- Tra il 1908 e il 1913 Nazario Sauro, in confor- venendo amico di quella gente, non è facile dirlo; prob- chi della cambusa sino a riva. Anche lui, forse più di mità al principio mazziniano dell’indipendenza di tutti abilmente l’aver navigato per tanto tempo nel lago di tutti, voleva calpestare quella terra bella e maledetta i popoli, svolse un’intensa attività clandestina a favore Scutari e aver avuto la possibilità di farsi conoscere con che reclamava la sua libertà. A riva ci aspettavano dell’Albania, guidando diverse spedizioni clandestine il suo carattere schietto, simpatico e sincero, sposando gli insorti, i quali piansero al nostro arrivo. Forse il d’ingenti quantitativi di armi e munizioni, destinate fin dall’inizio la causa dell’indipendenza albanese, pianto non si addice a un soldato, ma quegli occhi agli insorti di quel paese, che aspiravano ad affran- furono fattori che contribuirono a fidarsi di lui. Tra avevano visto soprusi di ogni genere, barbarie, razzie carsi dal dominio ottomano e dall’influenza austriaca. questi, l’avvocato Terenzio Tocci, arbereshe (albanese dell’ottomano oppressore, e da quelle lacrime, salmas- In quegli anni, moltissimi profughi albanesi affluirono d’Italia), personaggio di primo piano in seno al movi- tre come il mare nostrum, sapevo che poteva nascere a Trieste che, per la sua particolare posizione geo- mento indipendentista albanese 3, cui Sauro inviò, nel un nuovo germoglio e infine un fiore chiamato libertà. grafica e politica, divenne luogo di incontro di tutti gli 1913, questo scritto: Il comandante consegnò le armi, alcuni scritti e agitatori e i pretendenti al trono di Albania. Caro Amico! una bandiera italiana che avrebbe significato la conti- Gli albanesi consideravano Sauro un amico fidato Non posso fare a meno di esprimerti il mio dispia- nuità e la contiguità della nostra lotta con la loro. Poi, e sicuro, lo cercavano, gli chiedevano consigli; nei cir- cere per ciò che succede nella Bassa Albania per op- con un cenno del capo, richiamò noialtri all’ordine e coli dei patrioti albanesi, Sauro era popolarissimo e, era di quei falsi greci. tornammo sulla nostra scialuppa. Mi ricordo che, ti- tanto si appassionò alla causa albanese, diede il nome Il mio pensiero sul da farsi è il tuo: se non vogli- rata la scialuppa in secco sulla barca, issate le vele e di Albania ad una delle sue due figlie, ultima di cinque amo che dell’Albania e degli albanesi si parli con preso il largo, il comandante ci disse: «Noi abbiamo figli, a tutti i quali Sauro dette nomi patriottici e di disprezzo per tutto il mondo, chi si sente ‘soltanto’ frutti maturi dei campi vicini casa. Sporco di fango portato la legna, ora tocca a loro accendere il fuoco». libertà: Nino (da Nino Bixio), Libero, Anita (da Anita albanese, senza distinzione di religione, impugni m’intrufolavo tra i filari e velocemente nascondevo più Sì, quel fuoco che in Italia si era già acceso e che uo- Garibaldi) e Italo. Con l’entrata in guerra dell’Italia, l’arma, il bastone, una pietra e scacci dalla propria frutti possibili nella cartella della scuola. Poi scappavo mini come il nostro comandante avrebbero alimentato Sauro abbandonò l’Istria e si arruolò volontario nel- casa il vigliacco straniero! Con che dolore io sento già di corsa, senza girarmi, pensando che se non vedevo il anche con la loro vita». da qualche mese parlar male degli Albanesi, tacciati la Regia Marina italiana, dove ottenne il grado di te- contadino, lui non poteva vedere me. Sauro avrebbe iniziato la sua opera di cospira- senza coraggio e iniziativa, da “chi non li conosce”. nente di vascello di complemento (23 maggio 1915). Ora il contesto era diverso, le bastonate che avrei tore combattendo a fianco dei patrioti albanesi delle Caro Toci, è meglio morire con onore, che vi- Il 30 luglio 1916 fu catturato dalla marina aus- preso per qualche frutto non sarebbero state le stesse montagne della Malissia già nel 1908, all’indomani vere… protetti! Ti sproni questo mio pensiero a in- triaca nei pressi del golfo del Quarnero. Processato, se la Marina austriaca ci avesse intercettato. Non ero dell’insediamento al potere in Albania del nuovo re- coraggiare ancor più i ‘soltanto’ albanesi e vedrai che fu condannato a morte per alto tradimento tramite più un bambino, ma la sensazione era sempre quella, gime dei Giovani Turchi. Sugli sconfinamenti che della piccola Albania, segnata dalle vili convenzioni impiccagione, avvenuta nel carcere militare di Pola il una fitta lunga e prolungata all’altezza dello stomaco. faceva tra le montagne albanesi per conoscere gli in- internazionali, sarà fatta e unita la “sola, vera, tutta” 10 agosto 1916. L’Italia gli conferì la Medaglia d’oro In fondo il comandante ce lo ripeteva sempre, per far sorti e partecipare attivamente alla loro causa, Angelo Albania, i cui confini saranno segnati dal vostro dolce al valor militare della prima guerra mondiale. Sauro quello che facciamo noi bisogna essere un po’ bam- Scocchi – al tempo capo del movimento mazziniano di idioma, sorgente dalla bocca dei battaglieri albanesi lasciò alla famiglia il suo testamento spirituale: due bini. Sì, bambini con degli ideali. E come ogni ideale, Trieste - riportò un insolito incontro che egli fece con un delle tribù, ora soggette ma non vinte da montene- lettere (scritte il 20 maggio 1915, quattro giorni pri- non deve rimanere chiuso nelle riserve della mente, o personaggio molto curioso: grini, serbi e greci. ma dell’ingresso in guerra dell’Italia) indirizzate una tra le mura di una taverna né tantomeno tra i confini A Scutari Sauro aveva sentito parlare di una Quello che fin da ora ti offro è la mia opera, se alla moglie Nina e l’altra al primogenito Nino. di uno Stato. Eravamo quella sera dei contrabband- singolare donna inglese, non più giovane, di rude fi- vi fosse bisogno, per mare. Di questa mia lettera fai Al figlio: ieri d’ideali e il vento fresco al giardinetto sembrava sionomia maschile, che girava per le montagne della l’uso che vuoi, senza fare il mio nome (non per pau- Caro Nino, anch’esso volesse aiutarci, spazzando via le bonacce Mirdizia vestita rozzamente, viveva sobriamente e sev- ra… sai!). Ricevi un saluto speciale per la tua opera Tu forse comprendi od altrimenti comprenderai fra combattente… dal tuo albanofilo amico. Cap. Nazario qualche anno quale era il mio dovere d’italiano. Sauro». Diedi a te a Libero ad Anita a Italo ad Albania P.S. Fammi il favore di farmi scrivere sulla fas- nomi di libertà, ma non solo sulla carta; questi nomi cetta del tuo giornale (Il «Taraboshi», primo giornale avevano bisogno del suggello ed il mio giuramento l’ho politico albanese, NdA) semplicemente così: “Cap. mantenuto. Io muoio col solo dispiacere di privare i Nazario Sauro – Capodistria – Via Trieste”, senza miei carissimi e buonissimi figli del loro amato padre, porre “Austria” – il che significa per me come se ma vi viene in aiuto la Patria che è il plurale di padre, scrivessi a un amico ad Argirocastro ponendo sotto e su questa Patria giura, o Nino, e farai giurare ai tuoi “Grecia”!!!». fratelli, quando avranno l’età per ben comprendere, Tocci, riconoscente per l’opera che svolgeva, che sarete sempre, ovunque e prima di tutto italiani. ebbe a scrivere su Sauro: I miei baci e la mia benedizione. …per quanto mai fossi ancora venuto in contatto Dà un bacio a mia mamma che è quella che più personale con lui, molto già di lui sapevo e di quanto di tutti soffrirà per me, amate vostra madre! e porta il per il mio popolo aveva fatto rifornendolo di armi mio saluto a mio padre». all’indomani del colpo dei Giovani Turchi, nel 1908. Come scriverà il nipote Romano Sauro – am- Nei circoli dei vari patrioti albanesi, Sauro era popo- miraglio della Marina Militare Italiana nel suo larissimo, fin da allora... Un nome, quello di Sauro, opuscolo dedicato al nonno: “Nazario Sauro, per che i veri albanesi non dovranno mai dimenticare! l’indipendenza dell’Albania” edito dalla Società Itali- Nota: Tocci, divenuto cittadino d’Albania negli ana di Storia Militare -Fra le varie attività che Nazario anni Trenta con il nuovo nome di Terenc Toçi, ricoprì Sauro svolse nella sua breve ma intensa vita, una delle importanti incarichi in seno al Parlamento e governo più interessanti e importanti – forse la meno nota al albanesi prima del secondo conflitto mondiale. grande pubblico – che svolse, tra il 1908 e il 1913 Sauro – a testimonianza della condivisione delle («sfidando ogni sorveglianza e insidia, affrontando aspirazioni di indipendenza e libertà del Paese delle gravi rischi e sacrifici senza mai nulla chiedere all’ignavia. eramente, visitava i villaggi, penetrava nelle capanne, aquile - mise alla sua ultima nata il nome di Albania e ottenere in cambio ma solo dando») fu quella di L’Albania era lì, terra come le nostre affacciata soccorreva i poveri, forniva di medicinali gli ammala- (come peraltro già ricordato). E quando, a Capodis- guidare diverse spedizioni clandestine d’ingenti quan- sull’Adriatico e come le nostre dominata dal nemico. ti. L’idealista italiano volle conoscere la filantropica tria nella chiesa di Santa Marta, la volle battezzare: titativi di armi e munizioni destinate agli insorti in In un mondo migliore forse saremo stati esportatori inglese, salì sulla montagna e le si presentò per esprim- «Albania!? Ma non c’è, capitano Sauro, una santa Albania che aspiravano affrancarsi dal dominio otto- d’ideali e non contrabbandieri; in un mondo migliore erle la propria ammirazione per la sua opera generosa. che si chiami Albania. Non vorrà mica imporre a sua mano e dall’influenza austriaca. Le svolgeva quando saremo andati lì con la carta e con la penna. Ma era- Parlarono delle condizioni del popolo albanese e della figlia un nome che la Chiesa non riconosce!? Non è poteva durante i suoi giorni di ferie senza far sapere vamo in guerra, e la cambusa non odorava di patate, necessità che esso conquistasse la libertà. Si videro poi neanche un nome italiano! Lei che è così attenta a nulla ad alcuno (tranne che a qualche amico fidatissi- ma di polvere da sparo. L’acro odore della polvere altre volte. tutto ciò che sa d’Italia penso che converrà con me che mo), prendendo a noleggio barche a vela (normalmente da sparo mi bruciava le nari quando scendevo giù In segno di gratitudine la signora donò a Sauro la non sarebbe opportuno mettere un nome del genere a schooner e trabàccoli) adatte a contenere importanti per attingere un po’ d’acqua. Fucili, bombe a mano, propria fotografia, assunta con l’abito da montanara sua figlia. Non si potrebbe ad esempio chiamarla Alba quantitativi di materiale bellico, facilmente govern- rivoltelle, munizioni avevano occupato posto nelle albanese e con un mantello da pastore e cappuccio. o Alba Romana? Alla fin fine non cambia poi molto!». abili anche con un equipaggio ridotto. Tra queste il dispense. Non sono un filosofo, sono un soldato, un Chi fosse quella signora inglese è rimasto un mis- «Me dispiase, reverendo, o ‘sto nome – Albania – o Tacito che gli prestava l’amico armatore Costante Ca- marinaio e, allo stato dei fatti, per sostenere un ideale tero. niente batesimo» rispose Nazario. Il sacerdote, anche mali. necessitava fare ciò che noi stavamo facendo. Sauro continuò la sua opera di cospiratore anche se controvoglia, finì col cedere. Documenti di certo valore storico, manoscritti Il nostro comandante non parlava, forse attratto nel 1911 quando scoppiò la guerra italo-turca voluta E così la sua ultima nata poté portare quel nome e carteggi nautici, riguardanti le aree di sbarco e le dal bagliore della luna, forse concentrato sulla rotta dall’Italia per creare nuovi sbocchi all’emigrazione di libertà che tanto rappresentava per lui. rotte più opportune per raggiungere, di notte, le rade le e su ogni sussulto del mare. Uno sguardo sulla carta italiana conquistando la Libia allora ottomana. In Dopo la fine del secondo conflitto mondiale, calette e la costa albanese, andarono distrutti quando nautica, una mano sul timone, retto nel suo pastrano quel periodo fornì utili indicazioni alle autorità ital- il quadro internazionale e politico portò a rivedere i la famiglia Sauro dovette abbandonare Capodistria in grigio, era come un padre per noi. Credevo sapesse navi- iane di Trieste in merito alle attività delle navi turche confini orientali italiani: l’Istria passerà sotto la gi- fretta e furia all’epoca in cui l’Istria fu occupata dagli gare così bene che se avessimo strappato le vele a causa che praticavano, a danno dell’Italia, il contrabbando urisdizione della Jugoslavia e Pola, come gran parte jugoslavi al termine della seconda guerra mondiale. di quel groppo, avrebbe saputo far camminare la barca di armi fornite dall’Austria attraverso l’Albania e da dell’Istria, sarà abbandonata dagli italiani. Anche Quali siano state le sue sensazioni ed emozioni quando solo col tricolore da combattimento. Sapevo che come qui trasportate in Libia. Erano informazioni di cui era la bara di Nazario Sauro, avvolta nel tricolore, las- consegnava le armi ai patrioti albanesi, lo possiamo, noi aveva paura, sapevo che anche lui sentiva quelle a conoscenza durante le sue navigazioni di cabotaggio cerà Pola a bordo della motonave Toscana, in direzi- quindi, solo immaginare. fitte allo stomaco, ma era troppo il suo ardore, troppo il in Adriatico. Una di queste notizie consentì alle navi one Venezia, seguendo la sorte di migliaia di esuli. Sentivo più il mio cuore che gli ordini del comandante. suo ardito, troppa la voglia di aiutare un popolo per la militari italiane di catturare un trabàccolo austriaco L’esumazione e traslazione della salma di Sauro dal S’intravedeva la costa albanese nell’oscurità, conquista della libertà. – il Solida – carico di armi destinate in Tripolitania. cimitero militare fu coordinata dall’Associazione Par- poche luci, solo una grande lanterna nel cielo illumi- Ci chiese di allascare un po’ la vela maestra, pog- Nell’ambito delle due guerre balcaniche, infatti, tigiani Italiani di Pola. nava la rotta. Il viaggio era tranquillo, in apparenza, giò di qualche grado la barra e indirizzò la barca verso tra il 1912 e il 1913, egli seguitò a cospirare a fi- Dal 9 marzo del 1947, Nazario Sauro riposa nel ed era proprio questa tranquillità che mi turbava. La quello che sarebbe stato il posto del nostro approdo. anco degli insorti albanesi continuando a mettere a Tempio Votivo del Lido di Venezia, dedicato ai Caduti nostra era un’operazione clandestina di guerra, ma C’era una piccola baia innanzi a noi, circondata di disposizione la sua esperienza di navigazione lungo le della Grande Guerra. grottescamente, forse anche per allentare la tensione, scogli affioranti pronti a squarciare lo scafo di qua- coste adriatiche e albanesi. Conosceva bene anche le La sua tomba è rivolta verso l’Istria, il mare Adri- pensavo a quando, da piccolo, rubavo di nascosto i lunque marinaio poco attento. Il comandante aveva acque interne, avendo navigato in diverse occasioni atico e la libertà per cui visse, lottò e morì. Cultura Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 20 Poeti arbëresh Il poeta Arbëresh Cosmo Laudone Cosmo Laudone feston ditëlindjen me festeggia il compleanno vëllezërit shqiptarë con i suoi fratelli albanesi

nga Hasan Aliaj krijuar qëllimisht për të hapur panik në popull që di Hasan Aliaj inventata intenzionalmente per inoltrare il pani- të ngriheshin kundra qeverisë me synim rrëzimin co nella popolazione, al fine di istigarli contro ëto ditë poeti dhe shkrimtari arbëresh e saj. Autori na i ka përshkruar me shumë finesë n questi giorni, il poeta e scrittore Arbëresh il governo con lo scopo di abbatterlo. L’autore Cosmo Laudone nga San Giorgio Alba- këtë ngjarje, e cila përfundon tragjikisht, duke i Cosmo Laudone di San Giorgio Albanese ha descrive con molta sottigliezza questo evento, nese festoi 80 vjetorin e lindjes dhe 40 dënuar barbarisht të akuzuarit…! Icelebrato l’ottantesimo compleanno e il 40 ° che si conclude tragicamente, condannando K anniversario della sua creatività letteraria. Lau- barbaramente l’accusato...! Laudone si ferma vjetorin e krijimtarisë së tij letrare. E veçanta e Laudone qëndroi një çast, mori frymë thellë këtij përvjetori ishte se Laudone dëshironte që dhe tha: më tej lexojeni me kujdes librin sepse done ha voluto celebrare con un gruppo di alba- un attimo, e respirando profondamente dice: Vi nesi che vivono a Grottaferrata, particolarità che consiglio di leggerlo attentamente perché scopri- këto festa jubilare ti festonte me një grup shq- aty do të ndeshesheni me episode, ngjarje të ha reso ancora più speciali questi due eventi. rete episodi, diversi eventi accaduti nell’Italia iptarësh, që banonin në Grottaferrata. “Jam i ndryshme që kanë ndodhur në jug të Italisë, në “Sono felice di festeggiare insieme a voi”, ha meridionale, in Calabria intorno al 1837. lumtur që do të mblidhemi së bashku!”- tha me Kalabri rreth viteve 1837. detto Laudone con gli occhi pieni di lacrime. In seguito Laudone alza il bicchiere, con- lot në sy Laudone. Në vijim Laudone ngriti gotën, duke uruar Per molti anni ho celebrato con i membri della gratulandosi con tutti i partecipanti a questo Shumë vite i kam festuar me miqtë e mi të gjithë pjesëmarësit në këtë event miqësor. Më mia famiglia e i cari amici Arbëresh nella casa evento amichevole. L’incontro prosegue con dashur arbëreshë në vendlindje “San Giorgio pas takimi vijoi me diskutime rrëth origjinës së natale a San Giorgio Albanese. le discussioni sulle origini degli Arbëresc e Ar- Albanese” si dhe me pjesëtaret e familjes, arbëreshëve. Questo ottantesimo compleanno, che coin- vaniti. Questo argomento non è affatto semplice. por këtë ditëlindje të 80-të, e cila përkon dhe Kjo temë nuk është shumë e thjeshtë, cide anche con il 40° anniversario della mia Per avviare un dibattito serio è necessaria non me 40 vjetorin e krijimtarisë sime letrare do prandaj për tu diskutuar kërkohet jo vetëm creatività letteraria, mi piacerebbe passarlo solo una profonda conoscenza, ma anche avere të dëshiroja që ta kalonim bashkërisht. Poeti njohje, por dhe baza shkencore. Një zbërthim insieme a voi fratelli albanesi. Poiché il poeta delle basi scientifiche. Una dettagliata e pas- Laudone fliste rrjedhshëm në shqip (arbërisht) të hollësishëm për këtë temë na e bëri në Laudone parlava fluentemente in albanese (Ar- sionale spiegazione su questo argomento l’ha ku të gjithë e kuptonin. diskutimin e tij interesant Z. Virgilio Avato. bëresh), tutti lo comprendevano perfettamente. intrapresa il sig. Virgilio Avato. I documenti ri- Il suo discorso attinente al tema storico, ha guardanti il problema degli Arbëresc e Arvaniti Kur preku temën historike të gjithë e Dokumentet për problemin arbëror janë të suscitato un singolare interesse, ed è stato se- sono numerosi e sono stati affrontati seriamente dëgjonin me vëmendje. Për çështjet historike shumtë dhe janë trajtuar seriozisht nga shumë guito attentamente da tutti. Laudone ha scritto da molti autori - spiega Virgilio, ma in ognuno dhe kulturore Laudone ka shkruar shumë libra, autorë vazhdoi Virgilio, por në çdo dokument molti libri, articoli e studi riguardo a questioni di essi o qualsiasi altro manoscritto, chiunque artikuj dhe studime. Vlen të përmendim një ndër ose dorëshkrim gjithkush ka shprehur storiche e culturali. Vale la pena citare uno dei ha espresso le proprie opinioni, eventualmente librat e tij “Tragjedia e krehërshitësve”, i cili pikëpamjet e tij, ndoshta i ndikuar dhe nga suoi libri più famosi, “La tragedia dei venditori influenzato anche dalle circostanze del tempo. është pëlqyer nga lexuesit italianë e shqiptarë. rethanat e kohës. Si p.sh arvanitët kanë di pettini”, che è piaciuto tantissimo ai lettori Come ad esempio, gli Arvaniti entrarono in Këtë libër autori Laudone ua dhuroj hyrë në Greqi gjatë periudhës 1200, por pa italiani e albanesi. Grecia durante il 1200…, e non fa in tempo a pjësmarësve, të cilët filluan ta lexonin me ëndje. mbaruar mirë fjalën ja ndërpreu Z. Vladimir Laudone ha voluto regalare questo libro agli finire il discorso, perché Vladimir Xhaferaj lo Ndërsa Laudone vazhdonte të shpjegonte me Xhaferaj i cili i tha. Jo Virgilio, Jo…, arvanitët ospiti. Mentre ha continuato a spiegare con la interrompe. No Virgilio! No! Gli Arvaniti sono modestinë që e karakterizon. Kam preferuar janë autoktonë në tokën e tyre dhe nuk janë të modestia che lo caratterizza da sempre, i pre- autoctoni, non vengono dalla Grecia! In seguito botimin e këtyre shënimeve disavjeçare, jo ardhur në Greqi. Më pas diskutuan Leonardi, senti hanno iniziato a sfogliarlo con immensa hanno parlato anche altri presenti, come Leon- për t’i vënë një njollë historisë së lavdishme Ylberi, Sokoli, Gjeta Mustafai, Ariani, Artani gioia. Ho preferito la pubblicazione di questi ard Sadedini, Ylber Gjergji, Sokol Nesha, Gjeto të vendlindjes sime, por për të vënë në dukje etj. miei appunti buttati giù negli anni, non per Patogu, Mustafa Mezini, Artan Lugji, Arian Kri- macchiare la gloriosa storia della mia terra, ma pa e Vladimir Xhaferaj… rëndësinë, mbi ngjarjen e ndodhur në jugun Përmes diskutimeve të zjarta historike, per sottolineare l’importanza dell’evento che si Attraverso il dibattito acceso sulle questioni e Italisë në periudhën e ligjeve të ashpra kulturore dhe mirëkuptimit, vëllazëror kaloi è verificato nel sud d’Italia nel periodo delle storiche e culturali, ovviamente, nella compren- Borbone… ajo mbrëmje e këndshme në këtë përvjetor të feroci leggi Borbone ... Tutti lo ascoltavano at- sione più totale, si è goduto di una piacevole Të gjithë e dëgjonin me vëmendje, ndërsa rëndësishëm për shkrimtarin, gazetarin e poetin tentamente, mentre Laudone parlava appassion- serata in questo importante anniversario dello Laudone fliste me pasion mbi këtë ngjarje arbëresh Cosmo Laudone. atamente di questo macabro evento, accusando scrittore, giornalista e poeta Arbëresh Cosmo makabre, duke akuzuar tre fatzinj si përhapës Në fund Laudone përshendeti të pranishmit, tre calunniatori di aver causato l’avvelenamento Laudone. Alla fine Laudone ha salutato il pub- të helmimit të ujit, por realiteti ishte ndryshe. duke i falënderuar për këtë gëzim, që i dhuruan dell’acqua, ma la realtà era diversa. blico, ringraziandolo per la gioia datasi in uno Akuza karshi tyre ishte një gënjeshter e në atë ditë të shënuar. L’accusa contro di loro era una menzogna dei giorni più belli della sua vita. pagina 21 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Cultura Nasos VAJENAS, poet i madh grek Shqiperoi: Faslli Haliti tyre. Në sfondin e kësaj pyetjeje vibron e lumtur, e shkëlqyer, e patundur përgjigjja: Poezia është forca Poezia dhe realiteti lëvizëse e historisë. Të gjitha veprimet e historisë janë të diktuara nga dëshira e njerëzve për të jetuar Nasos Vaghenas ka lindur në Dhrama situatën ideale. Endërra marksiste e shoqërisë pa klasa që është një ataraksis (qetësi) sociale, vizion të Greqisë më 1945. Ka studjuar për i një staticiteti dinamik, s’është gjë tjetër veçse një letërsi në Athinë, Romë e Kembrixh. zhvendosje e vizionit të situatës poetike në atë të një Profesor i letërsisë së re greke në niveli kolektiv. Me ndryshimin se ky vizion funk- Universitetin e Kretës në vitet 1980- sionon si ai i qytetit të Platonit në kuadrin e kohë- 1991 dhe prej vitit 1992 është realizimit (që akumulon kontraste): është një vizion i “përkohshëm”, prandaj edhe i parealizueshëm. Ky docent i teorisë e kritrikës letrare në megjithë vizionin marksist, në krahasim me atë pla- Universitetin e Athinës. tonik, gjendet afër realitetit poetik, sepse është një vizion që nuk llogarit klasat. Harmonia e tij rrjedh POEZIA DHE NJERIU I ZAKONSHËM nga zhdukja e kontrasteve njerëzore që si ajo e poez- onsiderata e përgjithshme e përhapur, sipas isë është rezultati i një shkrirjeje të tyre, jo të një së cilës poeti është njeri me ndjeshmëri të kompromisi, siç ndodh në vizionin platonik. Klartë në krahasim me njeriun e thjeshtë dhe kapaciteti poetik është rezultat i kësaj ndjeshmërie Poeti dhe angazhimi poetik të lartë, s’mund të provohet, sepse nuk njohim për- Mendimi se poeti duhet të shmangë angazhimin caktuesin e dytë të krahasimit, prodhimin e ndjesh- politik, është shumë i dëmshëm për poezinë, po aq mërisë së njeriut të zakonshëm. Ky prodhim-ose sa edhe ai që e do poetin të angazhur. Një qëndrim cilat ndjesi provon njeriu i thjeshtë - është diçka e i tillë, për poetin, do të thotë vetëizolim i disa gjen- padukshme, sepse ezaurohet në çastin në të cilin djeve të tij shpirtërore, se është e pamundur të ve- prodhohet, pa lënë gjurmë, ose, nëse le gjurmë, këto projë poetikisht nëse, nuk lejon që poezia ta çojë nuk janë gjurmë të natyrës artistike dhe si pasojë në kontakt me të dhe jo vetëm kaq. Ai vazhdon edhe të përditshmërisë, ose i ndjenjës për të jetuar kohën ku do ajo. s’mund të shërbejnë si përcaktues të krahasimit. kur poezia fle brenda nesh si në një paraqitje të pan- në vijim dhe ritmit t¬ë dëshirës për ta kapërcyer Kapaciteti poetik duket se i duhet kryesisht ndje- dërprerë që ndërpritet në çastin e krijimit, në çastet këtë ndienjë, ose të jetuarit e kërkon për një kohë Poezia dhe koha II sisë më të lartë të disave, jo dhe aq në raport me e takimit sekret. poetike. Çdo eksperiencë poetike përbën një devi- Duke qenë e natyrës psikologjike, situata poetike mënyrën me të cilën ata jetojnë eksperiecën e tyre, jim nga asfalti i thatë i përditshmërisë, një devijim i nuk mund të zgjasë. Zgjatje, në fakt, do të thotë vazh- sesa materies, nëpërmjet së cilës kjo mënyrë e të jetu- Poezia dhe ritmi mrekullueshëm yni, drejt një ritmi ideal. dimësi dhe vazhdimësi do të thotë pasim, përsëritje, arit të kësaj eksperience mund të bëhet art. Piktori ka Një poezi është ritëm i mishëruar në fjalë dhe uniformitet, staticitet; domethënë, pikërisht ajo që një raport të veçantë me ngjyrat, muzikanti me tin- i vendosur në vargje. Vargu mund të jetë edhe në Poezia dhe ritmi III situata poetike kërkon të përmbysë. Ndjesia e har- gujt, skulptori me formën plastike, poeti me gjuhën. prozë. Me fjalë të tjera, vargu nuk është diçka e për- Fraza e Kit (Keats) se poeti është njeriu më pak monisë së brendshme është një ndjesi paradoksale, Kush nuk ka këtë ndjesi të veçantë, nuk mund të caktuar si formë. Ai mund të ketë formë metrike, të poetik, mendoj se do të thotë këtë: poeti nuk niset sepse forca e saj është një forcë statik, ose më mirë bëhet artist, por kjo nuk do të thotë se nuk mund lirë, ose prozaike, sipas vendosjes, ose sipas nevo- nga poezia, por i afrohet poezisë; nuk kërkon fjalë një staticitet dinamik. Eshtë ndjesi dinamike, sepse, të ndiejë poetikisht. Jo vetëm mundet, por çdo ve- jës së ritmit ( në këtë të fundit shtrirja e tij është që të jenë poetike, por kërkon që t’i kthejë në po- kur fitohet, bën që koha të pushojë së qeni si kohë e prim i tij tenton për këtë. Si heroi i Molierit, se çdo baraz me atë që konsiderohet uniteti i minimumit etike fjalët. Para poezisë, në fakt nuk ekziston gjuha jetuar, si vazhdimësi; ndërpret sensin e vazhdimit, të njeri bën (ose kërkon të bëjë) poezi pa e ditur, s’ka ritmik ). Një poezi fillon me një ndjesi ritmike që poetike, nga e cila të mund të nxjerim të dhëna. monotonisë, të staticitetit. Prandaj, në të njejtën kohë, rëndësi, nëse nuk është në gjendje që ta transmetojë bën të lulëzojnë disa fjalë. Ose fillon nga ndjesia e Në poezi çdo fjalë fillon nga parimi që të ndërtojë kjo ndërprerje sjell edhe një “staticitet” tjetër (një në mënyrë artistike eksperiencën e vet. Të gjithë disa fjalëve që bëjnë të lulëzojë një ritëm. Më pas natyrën e saj poetike nga hiçi. Poeticiteti i një fjale staticitet të çastit ) që është dinamik, pikërisht, sepse kërkojnë atë gjendje shpirtërore ideale, atë harmoni vazhdojnë të shkrirë së bashku. nuk është i transferueshëm në një poezi tjetër, sepse është i çastit, sepse nuk është pasues i përkohsh¬m, të brendshme, që u ngjan ndjenjave që provohen në fiton konkretësi te fjalë të veçanta që e rrethojnë. kalimtar. ballafaqim me botën, kur është e vogël ajo liri abso- POEZIA DHE VETMIA Për këtë është unike dhe e papërsëritshme. Krijohet lute, në të cilën njohuria e kohës që përbën qëllimin Ajo që thuhet për vetminë e poetit është një me poezinë që e përmban dhe ekziston vetëm nëpër- Poezia dhe realiteti e artit, duket se anullohet. Ndryshimi i vetëm: njeriu legjendë. Poezia është kontroll i vetmisë. Poeti (njer- mjet poezisë¬ që e përmban. Poezia shpreh realitetin. Por ç’është realiteti? i thjeshtë kërkon ta arrijë këtë gjendje në mënyra të iu që shkruan, ose njeriu që “ndien ” poetikisht) Nuk është sigurisht realiteti i përditshëm që poezia ndryshme, nëpërmjet eksperiencave të ndryshme:- vuan nga vetmia më pak se kushdo tjetër, pasi ai ka Poezia dhe leximi II nuk e shpreh kurrë, por që përdoret thjeshtë për ta nëprmjet eksperiencës religjoze, eksperiencës ero- poezinë. Vetmia provohet, mbi të gjitha, kur njeriu Nga dy mënyrat e leximit pë pozisë, ai me mend bërë atë trashedental. Realiteti i përditshëm është tike, eksperiencës së prodhuar nga vetë eksperieca e gjendet në kontrasat me vetveten, jo kur nuk mundet nuk është domosdo më pak domethënës. Të kujtuarit një material që fishket dhe poezia nuk mund të kri- mahnitshme dhe eksperienca artistike, që është më e të komunikojë me të tjerët - pamundësia e komuni- e një poezie na çon në kontakt të thellë me poezinë, jojë diçka poetike vetëm me të. Poezia shpreh re- larta - me e rafinuara dhe me ngjizje - formë e kësaj kimit me të tjerët është rezultati, jo shkaku i vetmisë. kontakt që, çdo herë, gjithëçka që nuk kemi harru- alitetin e vërtetë që është i padukshëm e megjithatë i harmonie, - por edhe nëpërmjet veprimeve më kup- Nëse poezia është një zhytje e poetit në shtresat më të ar nga poezia. Me fjalë të tjera, leximi mneomatik, shkrirë dhe vlues në realitetin e përditshëm; shpreh timplote, kurdoherë në mënyrë të pandërgjegjshme thella të shpirtit të vet, atëherë është dhe një metodë (shpirtëror) funksionon kryesisht me harresën. Eshtë realitetin më të thellë që s’është gjë tjetër veçse për të shprehur atë që provon me gjuhën. e vetëdijes-një mënyrë drastike për të komunikuar mbi të gjitha aqsa harrojmë nga një poezi për të për- dëshira e përhershme, e zjarrtë, e përjetshme e me vetveten (madje është mënyra më drastike), një caktuar ndjenjën që na mbetet nga poezia, shijen e njeriut që të kapërcejë gjendjen e përditshme dhe POEZIA DHE GJUHA mjet për t’u pajtuar me vetveten. Poeti, në të kundërt, saj, përherë të re, sepse dëshira e pangopur e ku- të jetojë realitetin ideal. Realiteti objektiv është aspi- Gjuha e poezisë është gjuha në nivelin më të mesa thuhet, është njeriu më i ekuilibruar, i ekuilib- jtesës e përtërin atë vazhdimisht. rata e pakorruptueshme e njeriut me poezinë. lartë në gjendjen e saj aktuale. Eshtë e vetmja ruar në kuptimin më të thellë të fjalës, jo në kuptimin gjuhë jokonvencionale, pasi shënjuesit dhe të shen- e një ekuilibri sipërfaqësor. Dhe pikërisht sepse poe- Poezia dhe etika Poezia dhe qyteti ideal juarit nuk mund të kuptohen të ndarë siç ndodh zia ndihmon njeriun që të njohë mirë vetveten, e bën Në analizë të fundit etika e një poeti është kom- Vendimi i disa filozofëve për ta mërguar poezinë në gjuhën e zakonshme. .Eshtë kjo arsyeja që poe- më të lehtë komunkimin e tij me të tjerët. portimi gjuhësor. Pavdekshmëria e poezisë së tij, nga qyteti ideal, tregon, sigurisht, injorim të kupti- zia nuk përkthehet. Në përkthimin e një shprehje nuk është në raport me gjërat e ulta që poeti mund mit të poezisë, por kryesisht, injorim të kuptimit të poetike, nga njera gjuhë në tjetrën, nuk ndryshon Poezia dhe gjuha II të thotë, por në raport me pazotësinë e tij për t’u qytetit. Sepse poezia është gjendja ideale dhe qyteti vetëm forma e fjalëve, por ndryshon edhe përmba- Pjesa më e madhe e magjisë së gjuhës poetike pastruar nga mëkati origjinal i gjuhës: nga ndarja ideal s’është gjë tjetër veçse qytet poetik. Ashtu si jtja e fjalëve (meqë forma dhe përmbajtja e gjuhës buron nga kundërtitë e saj. Gjuha e poezisë, në fakt, e fjalës në domethënëse dhe jodomethënëse. Gjuha njeriu ideal është poetik, qyteti ideal është të jetu- poetike identifikohen-forma është edhe përmbajtje është gjuha më e përparuar dhe në të njejtën kohë e poezisë është gjuhë e një forme religjoziteti: e arit kolektivisht i gjendjes psikologjike të njeriut që dhe anasjelltas) : pandashmëria e esencës së fjalëve gjuha më konservatore. Eshtë e përparuar, sepse dëshirës së njeriut që të ngrihet në parajsën e shpre- provon eksperiencën poetike; me fjalë të tjera, qyteti ndahet, forma nuk identifikohet me përmbajtjen, poeti shprehet me mënyra të papërdorura më parë, hjes. Estetika e tij varet nga pasioni me të cilin ai që gjendet në një situatë poetike. Ndërsa çdo qytet gjuha bëhet konvencionale. Gjuha e poezisë është përmbys konvecionalitetin e shprehjes tradicionale, fiton unitetin e humbur të shenjës. do të mund të bëhej ideal, qytet ideal, në formën siç gjuha më natyrore, sepse nuk pëson asnjë ndarje krijon një parëzim fjalësh dhe frazash (tingujsh dhe e kanë imagjinuar filozofët antipoetikë, nuk mund midis trupit të saj dhe shpirtit të saj. Eshtë gjuha në konceptesh). Dhe është konservatore, sepse poeti, Poezia dhe procesi II të ekzistojë, sepse harmonia që përbën mishrimin çastin më të lumtur. Gjuha ideale. duke ditur se midis materialeve të larta, gjuha është Poezia nuk progreson, sepse është hapësira e e situatës së tij ideale është një harmoni fiktive, e ajo më pak e qëndrueshmja në kohë ( fjalët vjetëro- ideales, një trevë ku koncepti i më së mirës nuk jashtme. Situata realisht ideale, e vetmja situatë Poezia dhe koha hen më shpejt se cilido element tjetër artistik), zgjedh ekziston. Çdo vepër e re poetike nuk lëviz nga për- ideale që mund të ekzistojë është gjendja e brend- Poezia është koha e së tashmes jokalimtare, sepe fjalët midis atyre të konsakruara nga tradita dhe të dorimi i së mëparshmes, siç ndodh me prodhimet shme e natyrës psikologjike. zbulon të shkuarën dhe të tashmen e përkohshmërisë zakonshmeve dhe, më pak midis atyre të përdorimit e shkencës; thjeshtë modifikimi e bën të ndiehet së tyre : çkohëzon imazhet e së shkuarës, duke i të përditshëm dhe me informacion të ri. Gjuha e poez- ndryshe. Megjithatë, poezia jep përshtypjen e pro- POEZIA DHE PËRDITSHMËRIA shkëputur nga kujtesa; fshin nga e tashmja elementët isë është një gjuhë reaksionare, aqsa materiali është cedimit, sepse morali i saj s’është kurrë i njëjtë. Ndjenjat dhe bindjet që poeti shpreh në një e aktualitetit, duke e zhytur atë në një harresë të vir- revolucionar për t’u përdorur. Çdo ndryshim poetik zbulon në terrenin e gjuhës poezi, nuk mund të identifikohen me ndjenjat e tij gjër. E shkuara dhe e tashmja takohen në poezi në një shtresa të reja që, për shkaqe teknike, nuk kishin dhe bindjet e tij përsa i përketë jetës së përditshme. pikë jo kalimtare, në një thellësi të paprekshme të së Poezia dhe procesi qenë shfrytëzuar ende më parë. Poezia është në fakt, një bisedim i ngjeshur dhe i tashmes së përhershme. Poezia nuk progreson. Ndryshon thjeshtë fytyrën. ngritur dhe ajo që gjendet në poezi fiton një qën- Ose po qe se progreson, nuk jemi në gjendje që ta su- Poezia dhe leximi III drueshmëri më të thellë, aq sa nuk gjendet jashtë Poezia dhe leximi perojmë. Në fakt poezia nuk është një tekst poetik, por Poezia është aq sa mbetet, pas një ndërhyrjeje poezisë. Ky është një aspekt tjetër i shkakut me të Eksperienca e një poezie nuk mbaron me leximin. është ajo që provojmë, kur lexojmë një tekst poeik. Nuk drastike personale që lëviz nga poezia atë që s’është cilin situata poetike s’mund të ngjasojë. Uni poetik i Leximi është takimi i parë, akti i afrimit tonë me poez- mund ta krahasojmë poezinë e epokës sonë, me poezi- ndierë si poezi. Ndërhyrja ndodh çdo herë që lexo- një njeriu është në formën e tij më të lartë dhe pesha inë. Eksperienca e një poezie është edhe eksperienca në e një epoke tjetër, sepse nuk e dimë ç’kanë provuar het kjo poezi. Ajo që lëvizet s’është përherë e njejta. e kësaj forme s’mund të qëndrojë gjatë. Poezia që e kujtimit të saj që është një gjë ndryshe nga eksperi- njerëzit e një epoke përsa i përket poezisë së tyre. Ato Ajo që mbetet është gjithmonë, e njeta. është situata më njerëzore, është në të njejtën kohë enca e leximit. Eksperiencat tona të reja, të jetuara, që ne e quajmë poezi të një epoke tjetër, janë poezi të edhe më jonjerëzorja. Ngarkesa e eksperiencës po- që në fakt janë vënë, ndërkaq, ndërmjet, ndryshojnë një epoke tjetër, siç i ndiejmë ne në epokën tonë. Me Poezia dhe historia etike është e tepërt, sa zgjatja e saj do të ishte e zonja në përgjigjen tonë në përballjet e saj. Eksperienca e fjalë të tjera, është poezi e epokës sonë. Mendimi, sipas të cilit, se historia vepron me të fshinte atë që e jeton. Eshtë e pamundshme që kujtimit të një poezie është ajo që mund ta quajmë anë të kontrasteve njerëzore dhe forca e saj lëvizëse të jetohet përherë poetikisht. Përditshmëria është e lexim i fshehtë, sepse çdo herë që kujtojmë një poezi, Poezia dhe ritmi II është lufta e klasave është i drejtë, por megjithatë domosdoshme, sepse mund të shijohet me poezinë, e rilexojmë atë me mendje. Leximi i një poezie nuk Eksperienca poetike s’është gjë tjetër veçse re- mbulon vetëm anën e dukshme të çeshtjes. Pyet- ashtu si poezia është e domosdoshme, sepse mund mbaron kurrë. Ai vazhdon çdo herë që ne vijmë tinëz zultat i lumtur përplasjesh midis dy ritmenve: i ritmit ja më e thellë është se përse luftojnë klasat midis të superojë jetën e përditshme. Cultura Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 22 Poeti i pejsazhit të gëzueshëm Nga Ndue Lazri Në inaugurimin e ekspozitës së piktorit GJERGJ KOLA imone del Garda është një lokalitet i vogël në brigjet e Liqe- nit të Gardës, është nga ato perlat e bukura të pejsazhit ku Lnatyra dhe njeriu kanë punuar në mirëkuptim të plotë për ta bërë një vend tërheqës që fton gjatë gjithë vitit turistë.I ndërtuar përgjatë bregut të liqenit të kaltër dhe në këmbët e malit që ngrihet tej shpatullave të tij, me një klimë të freskët gjatë verës e të ftohtë gjatë dimrit, mbase është pika më ekstreme veriore ku kultivohen agrumet. Të duket e çuditshme kur shikon ato shtëpi me kopshte të vogla varur në brinjë të malit, ku ka plot limone, portokalle e ullinj. Një mikroklimë ku të ngjan vetja gati në Sorrenton e jugut të Italisë me limonët gjigandë, apo në Borshin në Shqipërinjë e jugut. Në ambientet e kësaj komune të vogël ishte organizuar në këtë fundjave edhe hapja e ekspozitës së piktorit të talentuar shq- iptar, Gjergj Kola. Ky piktor, që vjen nga shkolla e artit lezhian, e cila i ka dhuruar vendit poetë e piktorë vërtet të talentuar e që kanë lënë gjurmë në ar- tin shqiptar, prej shumë vitesh është sistemuar e banon me familjen e tij në zonën e bukur të Trentos, pikërisht në Riva del Garda. Gjergj Kola, mbase e ka patur që herët edhe poezinë në shpirt. Por ndry- she nga poetët, që e shprehin në vargje, ai ka gjetur mënyrën e tij origjinale për ta shprehur atë nëpërmjet ngjyrave. E në fakt, ai është fjalëpakë, gati-gati duket sikur përton të flasë, ndonëse është shumë i sjellshëm kur takon e falënderon pjesëmarrësit në hapjen e ekspoz- itës. Është ekspozita e dytë që ai hap gjatë majit me veprat e tij. Një e ka hapur në ditët e para të majit në Rovereto, me kuadrot, portretet e pejsazhet e tij. Dhe e dyta këtu në Limone. Por kjo e dyta ka një specifikë të veçantë, sepse nuk mund të jetë kurrë një ekspozitë lëvizëse, pasi pikturat e tij janë monumentale murale, të shpalosura në galerinë që i ka vënë në dispozicion komuna e Limones. Mund të themi pa hezitim se ato janë bërë jo vetëm pronë e komunës, por edhe pjesë e harmonishme e atij pejsazhi të bukur natyror që vizitori ka mundësinë të shijojë këtu. Gjergji me bashkëshorten, Vjollcën, Ne kemi ardhur me kënaqësi që nga Bolonja. Poeti Klaudio Fin- bukuri të veçantë në telajon e Gjergjit nën sprucimin e penelit të e me fëmijët e tyre janë integruar aq bukur këtu, ndaj edhe hapja diku, që drejton edhe jjë shoqatë në Trentino e vëllai i tij Fabio tij që di të prekë si me magji në çdo objekt që pikturon. Shikon e ekspozitave të tij bëhet një event i gëzueshëm edhe për banorët nuk mungojnë në asnjë nga këto evente. Gjergj Kola, ky piktor çiklistët që rendin mes pejsazhit e përnjëherësh e ndjen harenë e zonës, edhe për autoritetet lokale, që i kanë hapur portat piktorit i heshtur, që flet me veprat e tij, nuk është i njohur vetëm në dhe energjinë rinore që buron nga shpirti i tyre. Shikon vallë- të talentuar shqiptar. Kjo u vu re edhe në hapjen e ekspozitës, në zonën e Trentinos e në rajone të tjera të Italisë apo në Vatikan, zuesit e tangos dhe rrëmbehesh nga eleganca dhe erotizmi që konferencën për shtyp, në koktejin e organizuar nga komuna me ku ka hapur ekspozita të suksesshme nëpër vite. Emri dhe vepra përcjell ky lloj vallëzimi. Shikon gratë malësore me kostume kara- këtë rast në një sallë të lartë të zgjedhur enkas për të shijuar edhe e tij është bërë e njohur nëpër shtete e kontinente të ndryshme, kteristike në një valle malesh dhe e ndjen përnjëherësh jo vetëm panoramën piktoreske të Limones. deri në Greqi, Ukrainë e Rusi, Kanada e Amerikë, Afrikë e Azi, bukurinë e artit, por edhe epizmin që manifestohet në lëvizjet e Dëgjon fjalët vlerësuese të kryetarit të bashkisë, Franceschini ku ka merituar edhe një sërë çmimesh e medaljesh të dhëna nga tyre e në valëzimin e kindave të veshjeve malësore. Shikon por- Risati, të ambasadorit të nderit të Shqipërisë, Giovanni Firera institucione prestigjioze të artit në Nju Jork, Çikago e Toronto, tretet e realizuar aq bukur dhe vëren se si autori di të depërtojë e sidomos të profesoreshës së arteve moderne në Universitetin Paris e Norvegji, Athinë etj. brenda personazhit, të kapë temperamentin e tij dhe atë bukuri e e Urbinos, Silvia Cuppini e vetvetiu ndihesh krenar për këtë Gjergji është poet i pejsazhit të gëzueshëm. Pikturat e tij, mirësi të brendshme ta reflektojë në tiparet e jashtme. bashkëatdhetar që ka ditur të depërtojë me sjelljen e dinjitetin qofshin ato murale apo në telajo shquhen për entuziazmin dhe Piktura e Gjergjit të bën për vete, të fton të ndalesh para saj e tij, por edhe me artin e tij në zemrat e banorëve artdashës të ngrohtësinë e ngjyrave, për lëzizjen që transmetojnë e të merr e ta vëzhgosh gjatë, të kënaqesh jo vetëm me bukurinë e larush- Trentos. Madje këtu kanë ardhur miq edhe nga Fano në afërsi me vete pejsazheve malore apo fushave me lule. Shikon pejsazhet inë e ngjyrave që të çlodhin, por edhe me mesazhin e paqtë që të Pesaros. Çifti Valbona e Pashk Marku bashkë me fëmijët e me lule e për një çast të duket sikur lulet kanë pushuar së shpër- ato transmetojnë, për ta bërë njeriun të jetojë në harmoni me tyre kanë bërë qindra kilometra rrugë për të ardhur deri këtu. thyeri aty në dheun e ngrohtë për të shpërthyer me një forcë e natyrën, ta dojë e respektojë atë. Letër drejtuar Frashërllinjve në 173-vjetorin e lindjes së poetit kombëtar, Naim Frashërit dashur, Neki Frashëri! I Përvjetori i 137-të i poetit të shquar të “Rilindjes Kommbëtare”, Naim Frashërit, i konsideruar nga të gjithë shqiptarët kudo që janë si “Bilbili i gjuhës shqipe”, me jep kënaqësinë t’u drejtohem nëpërmjet jush me këtë letër që më buron nga thellësia e shpirtit. Ti, së bashku edhe me Prof.Dr. Alfred Frashërin, tashmë të larguar nga kjo botë, pas një kontributi të shquar në shkencën shqiptare, u keni dhuruar “Frashëllinjve” dhe jo vetëm atyre, një vepër të rrallë në zhanrin e enciklopedive biografike, duke ndërtuar për herë të parë pemën gjenealogjike të Frashëllinjve të shquar, që kanë dhënë shumë për Shqipërinë. Frashëri, i cili deri në vitin 1914, ishte një qendër shumë aktive komunitare, ka lënë gjurmët e tij në disa gjenerata. Frashëri është gjeneza e disa prej autorëve më të famshëm në fushën e letrave, shqiptarizmit dhe atdhetarazimit. luftëtarëve të shquar dhe dëshmorëve për liri e pavarësi. Libri juaj “Frashëri në historinë e Shqipërisë”, jo vetëm që mund të konsiderohet një studim i mirëfilltë historik, por ai do t’u shërbejë gjeneratave të tëra, si një pikë referimi. Mund ta konsiderosh fare mirë “Lulja e verës”, si poezia e ndjerë e Naim Frashërit. I shkruar me një “gjuhë të bukur e të dlirë”, të thjeshtë dhe të qartë, libri përcjell informacione shumë të rëndësishme mbi vellëzërit Frashëri, jetën dhe veprën e tyre: luftëtarin I dashur Neki, bukura: “Lum kush të rrojë ta shohë Zonjë”. Luftëtari i madh i dhe politikanin Abdyl Frashëri, poetin idilik Naim Frashëri, Në këtë ditë përkujtimore të poetit të Rilindjes sonë Kom- Rilindjes Kombëtare, gjirokastrite famëmadh,Mihal Grameno e shkrimtarin dhe filozofin Sami Frashëri. bëtare, i cili frymëzoi breza të tërë, është kënaqësi dhe krenari që ka cilësuar Naimin me vargjet e tij: “Si ty o Bet’lehem, o Mekë Prandaj, kujtimi i Naim Frashërit është dhe një homazh për së bashku, po bëjmë çfarë kemi në dorë për ta mbajtur gjithmonë e Arabise/ Ku janë lindur Krishti i Krishterisë/ Për mua është të gjithë Frashëllinjtë shquar të penës e të luftës, të shkencës dhe ndezur “Frashërin”, Mekën e Shqipërisë dhe të Bektashizmit. Frashëri, vendi ku është lindur Naim Beu, zemër e Shqipërisë”. të biznesit. Le ta kujtojmë këtë 173-vjetor të lindjes së Naimit me fjalët e Me përzemërsi, Mirgjin Frashëri, Nju Jork, SHBA pagina 23 Anno 17 n.3 Luglio 2019 Cronaca Gjurmë të lashtësisë shqiptare VIAGGIO NELLE NOSTRE ORIGINI jashtë kufijëve të sotëm… L’ALBANIA? NO … LA GRECIA Di Ernesto Scura corso di lingua a Prishtina. Ovviamente gli spieghiamo che Prishtina è -Në vend të reportazhit- ol mio primo viaggio in Albania credevo la capitale del Kosovo, in Jugoslavia, dove altri Nga Hasan Gremi Mostar... di aver assolto il compito di arbëresh, milioni di albanesi parlano e scrivono la nostra Cquasi un dovere, di visitare la mia terra lingua. Rimane frastornato. Per lui gli albanesi d’origine. In verità provai una grande emozi- erano solo gli abitanti dell’Albania e di “alcu- ... Në mesditë arrijmë në këtë qytet të Bosnjes, Nisja one, come un pellegrino in visita ai santuari ni” paesi della Grecia. Forse non sa nemmeno simbol i heroizmit të bosnjakëve që e arritën pa- della propria fede. Mi si spiegò, con dovizia di che ce ne sono milioni in Grecia e in Turchia hkas për këtë shkrim të shkurtër u bë një varësinë, përballë egërsisë së serbëve, që donin particolari, che il mio cognome è originario di e tanti in Siria dove si chiamano «Arnauti», e guidë turistke në Mal të Zi, Bosnje dhe t’i mbanin në sundimin e tyre. Dëshmi të gjalla Skuraj, un villaggio del circondario di Kruja, poi in Egitto, nel Libano, in Bulgaria e perfino SHercegovinë, e cila më nxiti të ndajë me qendrojnë si muze i hapur në natyrë shtëpi me legato all’epopea di Skanderbeg. Non mancò nell’Unione Sovietica, concentrati in un paese Ju, lexues të nderuar, gjallimin e disa dëshmi- gjurmë predhash dhe ca shtëpi të shkatërruara l’omaggio di un opuscolo, con dedica del diret- della Bessarabia, Karakut, ed in tre villaggi sul ve të lashtësisë sonë në hapësirat jashtë kufijve nga zjarri. Ky qytet i lashtë shpalos vlera his- tore del Museo di Kruja, in cui appunto si parla mar d’Azov (Gammovka, Georgievka, Devnen- të sotëm, pa pretenduar se nuk janë thënë nga torike, objekte të kultit shpirtëror dhe shkëlqi- di Kruja e di Skuraj e del perché quella regione skoe). Naturalmente gli parlo degli albanesi historianët tanë.... min e artit tradicional popullon në “Rrugën e ha preso il nome di «Kurbini» (= Quando ca- d’Italia e dei milioni di albanesi che si trovano Sapo puhiza e trendafiltë e mengjesit kon- Mjeshtrave”, mbushur me shume vizitorë nga dete?), volendo significare l’ostinata resistenza in America. Infine gli faccio rilevare che il suo turoi malin e Dajtit bashkë me atë të Kru- vende, aziatike, europine etj. Në këtë rrugë di quegli abitanti agli accaniti e lunghi assedi cognome, Drugas, deriva da «druga» (matter- dei Turchi. ello). E’ raggiante. Ci lasciamo nella certezza di jës, autobusi lë pas Tiranën në përgjumjen e ngrihet madhështore “Ura e Shenjtë” ndërtuar Oggi Skuraj è un villaggio di pochi abitanti rivederci a Prishtina. Risaliamo l’Argolide attra- mëngjesit dhe rrëshqet drejt Veriut. Kalojnë nga Sulejmani i Madhërishëm, e cila shënonte con poderosi resti di antiche fortificazioni. Il versando una lunga teoria di paesi albanesi e para syve peizazhe të sapo zgjuara nga njerëz edhe kufirin e Perandorisë otomane me atë të cognome Skura, sporadicamente riscontrabile finalmente siamo a Prohimi. Ci riveliamo subito që rinisin ritin e punëve të ditës. Austro-Hungareze dhe lejonte daljen në detin in altre regioni dell’Albania, è qui inesistente. per Arbërorë e la piazzetta del paese si riempie Dielli rrugëton në horizont, ndërsa ne kalo- Adriatik të tregëtarëve. Në territorin e gjel- Fu a questo punto che maturai la convinzione di gente. Mi chiedono come mi chiamo. Scan- jmë pikën doganore në Han të Hotit dhe ar- bëruar, të kishës së Shën Jakovit, mbushur me che noi arbëresh abbiamo tre Patrie legate ap- disco Scu-ra. Dozzine di mani mi afferrano per rijmë në atraksionin e “Ujëvarës së Niagarës”, besimtarë, ulur në stola enkas për ta, ngrihet punto all’itinerario del nostro esodo. I nostri ri- abbracciarmi. Sono gli Skuras del paese. Man cordi non vanno oltre gli avvenimenti italiani; mano che l’entusiasmo cresce, ne arrivano al- solo le usanze ed il rito religioso ci riconducono tri, chiamandomi «Kushëri», cioè cugino. Nasce fino alla Grecia (E bukura Morè: il bel Pelopon- spontaneo un confronto linguistico. L’identità neso). Unico filone, comune alle tre Patrie, il è quasi perfetta. A fatica riusciamo a partire, mito di Skanderbeg e, naturalmente, la lingua. vincendo l’insistenza di tutti quelli che ci vo- Volli percorrere a ritroso il villaggio dei nostri gliono ospitare, non prima di aver promesso di antenati, visitando appunto la Patria intermedia, ritornare. Attraversiamo la Corinzia e la Beozia la Grecia. e le scene di entusiasmo si ripetono. Arriviamo Se per l’Albania ho parlato di emozione, per di domenica pomeriggio a Pili, un villaggio vi- la Grecia devo dire commozione. Prima grande cino a Tebe. sorpresa, gli albanesi arbërorë sono milioni Dopo i primi convenevoli, davanti al bar sparsi in villaggi, paesi e città del Peloponneso, si raccoglie una folla di vecchi e di giovani. dell’Argolide, dell’Attica, dell’Eubea, della Beo- Le manifestazioni di affetto si intrecciamo alle zia, della Corinzia. Altri, non più, albano, foni, bevute di birra e si materializzano con vigorose sono mescolati con i greci, forse ignari della loro strette di mano. I bambini ci guardano con occhi origine. I cognomi, Skuras, Stamatis, Musakion, smarriti quando gli chiediamo l’età o la classe Prifti, Bellushi, Zoga, ecc... sono tra i più diffusi che frequentano. Capiscono ma non parlano in Grecia, al punto che, ogni qualvolta esibivo il la nostra lingua albanese. I grandi ci spiegano passaporto in albergo, non mancava il commen- che cosi vogliono i maestri, a scuola, agitando to compiaciuto: «tu greco», accompagnato da un lo spettro di gravi difficoltà nell’apprendimento ampio sorriso che subito spariva quando, con della lingua greca. L’albanese lo impareranno decisione, precisavo: «io arbëresh, ossia come dopo … da grandi. Spiego che io non ho avuto voi dite, arvanitis». Evidentemente la mia quali- alcuna difficoltà ad imparare la lingua italiana fica di arvanitis non suscitava lo stesso entusi- nella quale, anzi, mi distinguevo nei confronti asmo che accendeva il mio cognome. Mi dovetti dei mie coetanei italiani. Segue un silenzio im- subito rendere conto che, presso i greci, il ter- barazzante e finalmente un giovane, pur espri- mine arvanitis ha un velato significato dispregia- mendosi in albanese, cerca di farmi capire che tivo. Senz’altro un antico retaggio di xenofobia, questa lingua non serve in quanto non è di al- (jo ajo e Amerikës), në afërsi të Podgoricës, shtatorja e Shën Marisë, që është parë të derdhë risalente forse all’epoca dell’immigrazione dei cuna utilità nei rapporti con gli stranieri, quindi krijuar nga kaskada e lumit Cem që buron nga lotë, një lajm i përbotshëm,, po i pa çertifikuar pelasgi. Per fortuna questo inconveniente viene sarebbe meglio imparare l’inglese ed il francese. Vermoshi shqiptar, prania e të cilit më zgjoi nga Papa.. Kurse në kodrat e Medugorjes, në automaticamente compensato dalla presenza di Incalzo dicendo che io parlo anche l’inglese, il disa kujtime... vitin 1981, në vegimin e 6 fëmijëve që ruanin numerosi arvanitis nei quali ci si può imbattere francese ed il rumeno e tuttavia non disdegno percorrendo la Grecia, a caso, senza un pro- parlare albanese. bagëtinë,, është shfaqur Shën Maria për disa gramma preordinato. Mentre scuote la testa gli chiedo: «Ka të Nostalgji... ditë me radhë, lajm që tronditi botën. Vizituan Porthoelli sulla punta estrema dell’Argolide, vdes kjo gjuhë?»(Deve morire questa lingua?). fëmijët nga ana psikike, të cilët rezultuan nor- è una ridente cittadina sul mare, centro di turis- La risposta è agghiacciante: «ka të vdes!» (deve I kërkoj ndjesë lexuesit, të flasë pak për të mal dhe sot nga këta fëmijë jetojnë vetëm 2 . mo internazionale, al quale si perviene, partendo morire). Un mormorio di disapprovazione si nderuar shokët e mi bashkëstudentë që punuam Në Medugore sot bëhet pelegrinazh nga të gjithë da Corinto, dopo aver attraversato un lungo cor- leva da tutti gli astanti che si sentono quasi in në aksion për të hapur rrugën e Malësisë së besimtarët e kontinenteve. Një tjetër atraksion i ollario di paesi albanesi. Fugaci scambi di bat- colpa per l’infelice sortita del giovane e, come Madhe, në vështirësi me shkëmbinjtë, përmes natyrës.Ujëvara e Kravicës që të mahnit me bu- tute lungo il percorso, diffidenza iniziale seguita per farsi perdonare, aumentano la stretta della vapës përvëluese të qershorit dhe korrikut, kuritë e saja Udhëtojmë nëpër Hercegovinë dhe, da sorrisi di gioia ed inviti a rimanere tra quella fratellanza proponendoci di andare a visitare, su e cila plaste edhe gurin, po ujërat e freskëta pasi lëmë Trebinjën, hyjmë në Hecergnov, për të gente che si riconosce perfettamente nella nos- per i dirupi delle montagne, la cosa più sacra ai të lumit Cem na e shuanin këtë përvëlim me kaluar me traget në Tivat, ku shquhet qartë kalaja tra lingua e, finalmente, siamo a Portohelli. La loro ricordi di arvaniti. Montiamo sul cassone di freskinë e tyre dhe mbrëmjeve kënaqeshim, Ilire e Kotorrit. Edhe vetë emri i qytetit dëshmon certezza di essere in Grecia vacilla di ora in ora, un furgone che per un sentiero sconnesso e an- man mano che aumenta l’impatto con la gente e gusto, sballottandoci, ci porta ad una chiesetta me peizazhin mahnitës që krijonin ujërat e se është i gjuhës shqipe. Gjithëkush e ka të qa- il dialogare si fa più lungo e più … albanese. Si bizantina incastonata tra le rocce. Tutt’intorno jeshilta me shkëlqim të lumit. rtë se në këtë qytet u lindën dhe mbretëruan në accende da ambo le parti una curiosità inappa- si notano i ruderi di qualcosa che doveva essere Gjithëkush nga aksionistët e kujton periudha të ndryshme mbretëresha ilire Teutë gata da secoli, un domandare e rispondere ve- molto più grande. Ci raccontano di un grande mjeshtrin e shquar të trombës G. Çuçia që, në dhe dy mbretër, Genti dhe Batua, gjurmët e të loce e preciso nella comune lingua, non privo di monastero con trecento monaci che furono tutti mbrëmjet e dëfrimit, u jepte forcë melodive cilëve janë të pashlyeshme si nëpër kështjella, battute spiritose, il più delle volte sorseggiando torturati e massacrati dai turchi dopo aver dis- shqiptare, që të përhapeshin edhe matanë ashtu edhe në literaturën dokumentare të kohës, un caffè o un bicchierino di «uzo». Chiedo ad trutto la chiesa e il monastero. La chiesetta fu kufirit. Ta lemë këtë vrull të moshës rinore, të sidomos te Skilaksi në gjysmën e shek. IV p.e.re, un vecchio abbronzato e rugoso se apprezza la ricostruita, in seguito, dagli stessi abitanti di Pili, cilin ma zgjoi nga honet e viteve, lumi Cem... te Probi, Straboni, Ptolemeu, etj. Edhe pse per- presenza di tanta bella gioventù in mostra sulla utilizzando in parte i materiali residuati. Ky lumi dëshmon se ka bashkëjetuar andori të ndryshme sunduan me shekuj, që nga spiaggia e mi risponde : «Nani Çë deti u bë kos Nel frattempo arrivano gli altri che erano në lashtësi me fiset ilire të Labeatëve dhe romakët, venetikasit, otomanë austro-hungarezët (yogurt), s’kam lugen» (ora che il mare è diven- presenti al bar e tutti fanno a gara nel darci Dakleatëve, sot pasardhës shqiptarët e Tuzit, dhe së fundi skllavërimi sllav që krijuan shtresime tato yogurt non ho … il cucchiaio). In effetti la delucidazioni sui ruderi. C’è anche il giovane mia domanda era volutamente maliziosa. Jannis che voleva la morte della nostra lingua. «Këtu Gucisë e Plavës etj. që njihen për mjeshtërinë me historitë dhe kulturat e tyre, po dëshmitë ilire è un giovane insegnante arvanita di Iliokastro ish pusi» dice, «dreposht kallo; gjeret punojnë e prodhimit të verës “Vranca”, e pëlqyer për gjallojnë në rrënjët e tyre, të cilat presin studi- che, d’estate, arrotonda lo stipendio lavorando dherat», cioè : «qui c’era il pozzo. Laggiù i mo- cilësinë e saj në tregjet e Europës, mjeshtëri e ues dhe historianë të ngrenë perden e rendë të nell’albergo. Conoscendoci riscopre il suo pat- naci lavoravano i terreni». Gli chiedo: «Është e trashëguar nga lashtësia. lashtësisë, ku do të dilnin në dritë dëshmi të reja rimonio culturale, quasi acquistasse una nuova bukur kjo gjuhë?» (= E’ bella questa lingua ?). (Ilirët e prodhonin veren dhe e pinin të të cilat do t’u jepnin më shumë krenari dhe din- dimensione. E’ ansioso di imparare a scrivere Risponde senza incertezze: «Shumë e bukur!» shuar me ujë.). jitet trojeve tona sa të lashta, aq edhe të vuajtura.. in albanese e gli promettiamo di farlo invitare al (= molto bella!). Reclama Anno 17 n.3 Luglio 2019 pagina 24

Tek Smerald Shpk Vlore me President Mihal Selimaj do të gjeni llojshmëri materialesh si: Pllaka të dimesioneve të ndryshme, paisje hidrosanitare, aksesorë, tulla për oxhak, mozaik shumëngjyresh, kol, fino, stuko…, por mbi të gjitha një shërbim të shpejtë, cilësor e me kulturë. Ju mirëpresim në ambjentet tona me shumëllojshmëri materialesh sipas gustos dhe shijes suaj dhe me çmim të arsyeshëm.

Adresa: Rruga Trasballkanike, pranë rrethrrotullimit të Omones. Magazina qëndrore në hyrje të Nartës. Vlorë, Albania Tel: 00355/67202359 & 00355/682040290 FB: Smerald Shpk Vlore

risposta. Avete qualche informazione se esiste già questo accordo firmato e quando potrebbe entrare in vigore in Italia?

Gentile signora non avendo visto la sua patente, e basandomi su ciò che lei descrive, posso darle per il momento indicazioni di massima. Consideri che già dal 25/12/14 vige l’Accordo Internazionale Bilaterale Italia-Albania per i cittadini albanesi “residenti” sul territorio italiano per ottenere la conversione della patente di guida: tale accordo bilaterale scadrà, peraltro, il 25/12/19: Il documento firmato dai due paesi aggiorna, modi- fica e rinnova la precedente intesa scaduta il 15 agosto 2014. Quindi: ai sensi dell’art. 136 del C.d.S. possono richiedere la conversione della patente di guida solo coloro che ne erano già titolari prima di acquisire la residenza in Italia. E’ possibile ef- fettuare la conversione senza esami solo ai titolari di patente albanese residenti in Italia da meno di quattro anni al momento della presentazione della domanda. Coloro che sono residenti in Italia da più di quattro anni, potranno ottenere il rilascio della patente italiana per conversione, solo dopo aver sostenuto con esito positivo gli esami di revisione patente. E’ possibile effettuare la conversione di patente albanese solo ai titolari di patente formato card. - Salve, sono una residente in Italia da più di 13 anni. Ho quasi due anni che ho presentato domanda di cittadinanza italiana. - Avvocatessa Rondini: sono una mamma albanese ho un figlio per il rilascio e tra cui la data di uscita del cittadino espulso dal Fino a qualche mese fa nella piattaforma on line la mia pratica che vive in Italia, ma per motivi diversi ha espulso amministra- territorio nazionale e completata l’istruttoria trasmetterà al Minis- risultava di essere andata avanti e di aver passato alcune fasi. tiva. Nei certi casi come si fa per togliere espulso? tero dell’interno che deciderà. Con la nuova legge sui tempi di attesa da 2 a 4 anni si vede on line che la pratica e’ tornata nella fase iniziale. Vorrei sapere se Gentile signora, i cittadini albanesi che hanno subito una - Salve Avv. Rondini, sono una lettrice del giornale “Le Radici” la nuova legge impatta anche le pratiche pregresse? espulsione dal territorio italiano non possono farvi rientro se Sono residente a Daiano, in Trentino Alto Adige. Ho la patente non in possesso di una speciale autorizzazione del Ministero albanese nell’ultimo formato del 2017. In Albania mi è stato detto Il decreto unico immigrazione e sicurezza approvato dal Consiglio dell’Interno in base all’articolo 13 del Testo Unico nr 286 del che questo formato è un formato internazionale e non ho bisogno dei Ministri del 03/10/18 n.113 entrato in vigore il 05/10/18 ha 1998. di convertire la patente in quella italiana. apportato parziali modifiche alla legge sulla cittadinanza italiana. Lo straniero espulso, tuttavia, una volta conclusosi il periodo di Appena mi sono trasferita in Italia, sono andata alla motorizza- All’art.14 viene, come da Lei correttamente indicato, aumentato espulsione, può attivare le procedure per ottenere una nuova zione di Trento per interessarmi e mi hanno detto che la patente in 48 mesi il termine di conclusione del procedimento per il rilas- autorizzazione al reingresso e ciò tramite la rappresentanza albanese nel nuovo format non può essere convertita per il momento cio della cittadinanza italiana, sia per residenza che per matrimo- diplomatica italiana all’estero. perché sono in attesa di un accordo tra Italia e Albania per le nio. La nuova normativa della durata del procedimento si applica La rappresentanza italiana all’estero (ambasciata o consolato), patenti nuove. sia alle nuove domande che a quelle già in corso: ciò per espressa raccoglierà tutta la documentazione comprovante le condizioni Sono andata diverse volte a chiedere e mi danno sempre la stessa previsione dell’art.14 comma 2.

cmyk