Północny Epir I Czamuria – Współczesne Oblicze Sporu Grecko-Albańskiego

Tadeusz Czekalski

PÓŁNOCNY EPIR I CZAMURIA – WSPÓŁCZESNE OBLICZE SPORU GRECKO-ALBAŃSKIEGO

Wśród konfliktów o podłożu narodowościowym, w których podmiotem współuczestni- czącym są Albańczycy, konflikt epirski, rozgrywający się na pograniczu grecko- albańskim, wydaje się stanowić mniejsze zagrożenie dla stabilności regionu niż wyda- rzenia w Kosowie czy Macedonii. Mimo to napięcie utrzymujące się pomiędzy Ate- nami a Tiraną w kwestii wzajemnego traktowania mniejszości narodowych pozostaje ciągle aktualne. Przypomniał o tym skandal dyplomatyczny w listopadzie 2005 r., kiedy to prezydent Grecji, Karolos Papulias pod wpływem demonstracji Czamów – Al- bańczyków „wypędzonych z Grecji” – odwołał swoje spotkanie z głową państwa al- bańskiego. Kolejne ochłodzenie w stosunkach grecko-albańskich zbiegło się nieprzypadkowo z powrotem do władzy w Albanii po 8 latach przerwy Partii Demokratycznej i jej przywódcy Salego Berishy. Hasło obrony interesów ludności albańskiej, która żyje (lub żyła) na obszarze państw sąsiednich, było wyraziście akcentowane w okresie 1992–1997, kiedy pierwszy raz Demokraci decydowali o kształcie albańskiej polityki. Spadek, który przejęli po ośmioletnich rządach socjalistów, oznaczał praktyczne pod- porządkowanie Albanii silniejszemu sąsiadowi z południa, zarówno pod względem ekonomicznym, jak też politycznym. Odbudowa albańskiej armii z pomocą greckich oficerów, wzrost inwestycji greckich na rynku albańskim, ale zarazem rosnąca liczba albańskich emigrantów w Grecji były najważniejszymi wyznacznikami nowego ładu w stosunkach na linii Ateny–Tirana, który zapanował w czasie odbudowy państwa albańskiego po katastrofie 1997 r. Według szacunków greckich liczba Albańczyków, którzy legalnie bądź nielegalnie osiedlili się na terenie Grecji, wzrosła w latach 1997– 2004 z 4550 do 434 810, a więc blisko stukrotnie. Grecja pozostaje odbiorcą 20% al- bańskiego eksportu, zaś greckie firmy telekomunikacyjne i banki należą do najwięk- szych inwestorów w Albanii1. Powrót Berishy oznacza zarazem przewagę polityczną północnej Albanii w syste- mie władzy wykonawczej, która w mniejszym stopniu wykazuje zainteresowanie współpracą grecko-albańską jako czynnikiem wiodącym w albańskiej polityce, na rzecz bliższej współpracy ze Stanami Zjednoczonymi, Francją i Włochami, a także

1 Na podstawie danych Narodowej Służby Statystycznej Grecji. Migration Movement (www.statistics.gr); K.Tzilivakis, Neighbourly relations, „Athens News”, 16 XII 2005, s. 7. 306 Tadeusz Czekalski z krajami Europy Środkowo-Wschodniej. Jednocześnie dyplomacja albańska podjęła działania, które można traktować jako próbę przywrócenia równowagi w stosunkach grecko-albańskich, co oznacza zarazem zakwestionowanie greckiej dominacji. Spór o przeszłość Epiru ponownie trafił z obszaru zainteresowań historyków do politycz- nych gabinetów. Odżyły dwa pojęcia: przyjmowane z irytacją w Tiranie określenie Północny Epir (nazywany przez Albańczyków konsekwentnie Południową Albanią) i wywołujące rozdrażnienie w Atenach pojęcie Czamurii (pokrywające się z greckim departamentem Thesprotia). Epir, który w czasach osmańskich był wspólną ojczyzną Greków i Albańczyków, w XIX w. stał się jednym z obszarów ekspansji odrodzonego państwa greckiego, reali- zującego politykę wyzwalania ziem uznawanych za greckie spod władzy osmańskiej. Zamieszkujących obszar Epiru Albańczyków nie uznawano w Grecji za odrębny, jed- nolity podmiot, czy tym bardziej za naród zdolny wykreować samodzielny byt poli- tyczny. W tej sytuacji utworzenie samodzielnego państwa, którego powstanie prokla- mowali Albańczycy w 1912 r., a potwierdziły ich aspiracje mocarstwa europejskie w układzie londyńskim z 1913 r., zostało przyjęte z wrogością w Atenach, gdzie nie- podległą Albanię uważano za pojęcie sztucznie wykreowane przez mocarstwa europejskie, dążące do hegemonii na Bałkanach. Protokół florencki z 1913 r. pogłębiał rozgo- ryczenie Greków, decydując o podziale Epiru i przekazaniu Albanii dwóch miast, do który aspirowali Grecy – Gjirokastry (Argirokastron) i Korczy (Koritza). Przeciwko podziałowi Epiru i przyznaniu Albanii jego północnej części Grecy wysuwali zarówno argumenty demograficzne, jak też ekonomiczne. Argument o przewadze demograficz- nej bazował na przekonaniu, że nie ma Albańczyków wyznania prawosławnego, w związku z czym dominujący na obszarze spornym wyznawcy prawosławia są Gre- kami, choćby nawet posługiwali się językiem albańskim. Argument ekonomiczny od- woływał się do przekonania, że odłączenie od ziem greckich Gjirokastry i Korczy bę- dzie oznaczało pozbawienie Epiru kluczowych ośrodków handlowych, a pozostawienie Albańczykom portu w Sarandzie (Santi Quaranta) oznaczało pozbawienie greckiej części Epiru jednego z najważniejszych portów handlowych2. W celu obrony interesów greckich na spornym obszarze wykreowano pojęcie „Vo- rioepirotów” – jako ludności greckojęzycznej Północnego Epiru, która żądała dla siebie autonomii w obrębie państwa albańskiego. Zapleczem dla ruchu vorioepirockiego stał się grecki kler prawosławny i rzekomi dezerterzy z greckiej armii. W protokole z Kor- fu (17 maja 1914) mocarstwa uznały szczególny status Północnego Epiru, gwarantując miejscowej ludności prawo do tworzenia lokalnych struktur władzy. Proces wytyczania granicy albańsko-greckiej przerwał wybuch I wojny światowej. Postulat interwencji wojskowej armii greckiej, która miała doprowadzić do przejęcia spornego terytorium, wysuwał gubernator Epiru, ale sprzeciw wobec tych propozycji wyraził premier Eleu- therios Venizelos3. Głównym obszarem zainteresowania greckiej dyplomacji pozosta- wał kierunek wschodni. Zaangażowanie w Azji Mniejszej uniemożliwiało praktycznie zaangażowanie na terenie odległym od frontu anatolijskiego.

2 V. Kondis, Greqia dhe Shqiperia ne shekullin XX, Selanik 1997, s. 55–65. 3 V. Kondis sugeruje, że nastąpiło to pod naciskiem prezydenta W. Wilsona, mimo iż 8 Dywizja Epir- ska była gotowa do wkroczenia (idem, The Greeks of Northern Epirus and Greek-Albanian Relations, Athens 1995, s. 36). Północny Epir i Czamuria – współczesne oblicze sporu grecko-albańskiego 307

Przebieg granicy grecko-albańskiej na spornym terenie określiła dopiero 27 stycznia 1925 r. Międzynarodowa Komisja Delimitacyjna, kierując się kryterium języko- wym. Decyzję tę oprotestowały Ateny, domagając się, aby w przypadku typowej lud- ności dwujęzycznej rozstrzygać na podstawie jasnej deklaracji przynależności narodowej. Podział terytorium Epiru granicą grecko-albańską spowodował przekazanie Grecji większości obszaru określanego przez Albańczyków jako Czamuria (Çamëria). Jego granicę na zachodzie stanowi Morze Jońskie, na północy rzeka Pavël (Pavlle), na południu rzeka Acheron, wschodnia granica Czamurii przebiega wzdłuż pasma gór Paramithias i Tsamanta. W czasach osmańskich obszar ten wchodził w skład sandżaku Janina. W XVII–XVIII w. nastąpiła całkowita islamizacja miejscowej ludności, którą pod względem etnicznym określano jako Czamów4. W 1913 r. na konferencji londyń- skiej mocarstwa zdecydowały obszar Czamurii przekazać Grecji. Tylko jego północna część, wraz z miastem Konispoli, weszła w skład Albanii5. Po stronie greckiej znalazły się osady zdominowane przez ludność albańską, w tym Gumenica (gr. Igumenitsa), Filati (gr. Filiates), Paramithia, Margelliçi (gr. Margarithi) i Parga. Z uwagi na to, że ludność albańska prawie w całości wyznawała islam, formalnie podlegała rygorom układu o wymianie ludności, podpisanego w styczniu 1923 przez Eleutheriosa Venize- losa i Ismeta Inönü. Obawiając się o los mniejszości żyjącej w Albanii, Grecy nie zde- cydowali się na przesiedlenie Albańczyków do Turcji6. Problem stanowi oszacowanie liczebności Czamów w okresie międzywojennym. Uwzględniający kategorię językową i religijną spis powszechny z 1928 r. określał liczbę albańskojęzycznych muzułmanów na 19 198 osób, z czego 17 008 zamieszkiwa- ło zachodnią część Epiru7. Główną siłą polityczną występującą w imieniu Czamów było Bractwo Czamów, którego centrum znajdowało się w albańskim Konispoli, a jego założycielem był Assaf Czami. W 1926 r. do greckich wyborów parlamentarnych sta- nęła Partia Czamurii, wysuwając kandydaturę Alego Dino beja8. Rząd grecki w poło- wie lat dwudziestych deklarował, że społeczność albańska cieszy się tymi samymi prawami co obywatele greccy, uznając problem za zamknięty. Nie powstała jednak ani jedna szkoła z językiem albańskim, podobnie jak nie respektowano jego obecności w sferze publicznej. Jeszcze większym problemem dla Czamów było ich wydziedzi- czanie. Akcja osiedlania uchodźców z Azji Mniejszej, przybyłych w wyniku umowy grecko-tureckiej o wymianie ludności, objęła także Epir. Osadzano ich tam na zie-

4 G. Arsz, Albania i Epir w konce XVIII–naczale XIX wieka, Moskwa 1963, s. 21. 5 W międzywojennej Albanii obszar ten wchodził w skład okręgu (krahina) Czamuria, w prefekturze Gjirokastra. W Konispoli i 7 otaczających to miasto wsiach mieszkało 3579 osób (1927), wyłącznie mu- zułmanów – na podst.: T. Selenica, Shqipria me 1927, Tirane 1928, s. 494–557, obliczenia własne. 6 Przedstawiciel Grecji na konferencji w Lozannie, Dimitrios Kaklamanos, 19 stycznia 1923 r. oświad- czył, że „Albańczycy są co prawda tej samej wiary co Turcy, ale nie są Turkami”. W parlamencie greckim decyzje podjęte w sprawie Czamów były kilkakrotnie oprotestowywane. Deputowani greccy z Epiru żądali usunięcia Czamów z terenów przygranicznych (Journal Officiel de la Societe de Nations, Octobre 1924. Proces verbaux du Conseil. Annexe 689, s. 1600; G. Mavrokordatos, Stillborn republic. Social Coalitions and Party Strategies in Greece 1922–1936, Berkeley 1983, s. 252). 7 Resultats statistiques du rencensement de la population de la Grece du 15–16 mai 1928, Athens 1933, vol. IV. Odmienne dane podaje Teki Selenica, szacując w 1927 r. liczebność Albańczyków w Czamurii na 62 720 osób. Liczba ta przekracza całkowitą liczbę ludności w okręgu Tesprotia podawaną w greckim spisie ludności (T. Selenica, op. cit., s. CXXIII–CXXIV). 8 W wyborach 1932 r. Ali Dino zdobył mandat deputowanego w okręgu Janina-Preveza. Jednak wtedy nie był już identyfikowany z separatyzmem albańskim, a startował z listy Partii Ludowej (G. Mavrokordatos, op. cit., s. 253). 308 Tadeusz Czekalski miach przejętych w wyniku ustaw agrarnych z 1911 r., które umożliwiły parcelację wielkiej własności rolnej9. Fakt, że wywłaszczenie w Czamurii dotknęło głównie Al- bańczyków, łatwo zrozumieć, jeśli uświadomimy sobie, że – w spadku po czasach osmańskich – to oni dysponowali najżyźniejszymi ziemiami w południowej części Epiru, co prowokowało nastroje antyalbańskie wśród biedniejszych od nich Greków10. Wywłaszczenie spowodowało, że około 5 tys. Albańczyków podjęło dobrowolnie de- cyzję o emigracji. Wśród nich znalazła się większość duchownych muzułmańskich i bektaszyckich, których pozbawiono dotychczasowych źródeł dochodów11. Ofensywa dyplomatyczna Albanii w kierunku wsparcia interesów Czamów rozpo- częła się w roku 1928, co zbiegło się w czasie ze zbliżeniem albańsko-włoskim i wsparciem przez Rzym polityki albańskiej względem Grecji. Memorandum albań- skiego MSZ z 1928 roku wyrażało protest przeciwko antyalbańskim działaniom greckich władz lokalnych, ignorowaniu przez stronę grecką praw mniejszościowych, a także wywłaszczaniu ludności albańskiej zamieszkującej Czamurię. Takie przypadki oznaczały złamanie podpisanych w 1926 r. umów dwustronnych12. Brak reakcji ze strony Aten spowodował skierowanie przez albański MSZ listu do sekretarza general- nego Ligi Narodów, Erica Drummonda. W świetle dokumentu ludność albańska nie miała możliwości rozwoju kulturalnego, a jej wywłaszczanie doprowadzało Albańczy- ków do nędzy i zmuszało ich do migracji do Albanii13. Strona grecka odrzucała preten- sje albańskie stwierdzeniem, że Czamowie są obywatelami Grecji i Tirana nie ma pra- wa występować w roli ich protektora14. Nadzieje na częściową realizację postulatów wysuwanych przez Tiranę pojawiły się w marcu 1936 r., kiedy to władze greckie zgodziły się na przyjazd do Czamurii pięciu nauczycieli albańskich. Decyzję tę odwołano po kilku miesiącach, z uwagi na przemia- ny polityczne w Grecji i zmianę na stanowisku gubernatora Epiru. Twardy kurs w polityce mniejszościowej przyniosło objęcie władzy przez gen. Joannisa Metaksasa. Od roku 1936 nasiliła się akcja osadnicza na pograniczu grecko-albańskim, która miała zmienić strukturę narodowościową tego obszaru. Protesty Czamów skierowane do Ligi Narodów dotyczyły też kwestii dealbanizacji nazw miejscowych i zastępowania ich greckimi odpowiednikami15. Kwestia Czamurii uzyskała znaczące wsparcie po agresji włoskiej na Albanię w kwietniu 1939 r. Przybywającego do Tirany włoskiego ministra spraw zagranicz-

9 Ustawa z 1911 r. była realizowana w niewielkim stopniu na terenach północnych aż do czasu napływu uchodźców z Azji Mniejszej w latach 1922–1923 (M. Elliott, Greece Today: the Aftermath of the Refugee Impact, Stanford 1929, s. 55–56). 10 M. Mazower, Three forms of Political Justice: Greece 1944–1945 [w:] After the war was over. Re- constructing the Family, Nation and State in Greece, 1943–1960, ed. M. Mazower, Princeton 2000, s. 25. 11 Mithat Frasheri, poseł w Atenach do MSZ w Tiranie, 21 VII 1923 r. w: Dokumente per Camerine 1912–1939, opr. K. Naska, Tirane 1999, s. 103. 12 13 października 1926 r. został podpisany układ o handlu i transporcie morskim, a także Konwencja Konsularna. Ten ostatni dokument określał, że w sprawach dotyczących własności Albańczycy mieszkający w Grecji będą traktowani analogicznie jak inni obywatele tego kraju (I. Ushtelenca, Diplomacia e Mbretit Zogu I-re, Tirane 1996, s. 205). 13 I. Vrioni do E. Drummonda, 1 III 1928 r. w: Dokumente per Camerine, op. cit., s. 564–566. 14 D. Michalopoulos, The Moslems of Chamouria and the Exchange of Populations Beetween Greece and Turkey, Balkan Studies 1986/2, s. 310. 15 Xh. Frasheri (Janina) do F. Asllani (MSZ), 26 III 1936 r. w: Dokumente per Camerine, op. cit, s. 663–664. Północny Epir i Czamuria – współczesne oblicze sporu grecko-albańskiego 309 nych Galeazzo Ciano witały transparenty zwolenników niepodległej Czamurii16. Spra- wa polityki greckiej wobec Czamów nabrała rozgłosu w czerwcu 1940 roku, kiedy to w pobliżu Vrine odnaleziono zwłoki jednego z przywódców Czamów, Dauta Hodży. Ofiarę strona grecka określała jako pospolitego przestępcę, który organizował napady rabunkowe na posterunki żandarmerii w Arcie i Prewezie. Kontrolowane przez Wło- chów władze albańskie w Tiranie uznały zabójstwo Hodży za dzieło greckich agentów, zaś samego Hodżę określano mianem organizatora albańskiego ruchu oporu na terenie Czamurii. Albańska biografia D. Hodży przedstawia go jako komendanta 20- osobowego oddziału, który nie pogodził się z „grecką okupacją Czamurii” i od 1917 r. prowadził walkę z greckimi żandarmami17. Śmierć Hodży wykorzystała propaganda włoska jako jeden z pretekstów do rozpo- częcia wojny z Grecją. Agresja włoska, rozpoczęta 28 października 1940 r., skupiła uwagę opinii publicznej na problemie Północnego Epiru. Kartę albańską próbowali rozegrać Włosi, i to po ich stronie w pierwszej fazie wojny walczyły jednostki albań- skie. Przydatność tych jednostek dla Włochów była znikoma z uwagi na wysoką skalę dezercji. Nadzieje albańskie, które wiązały się z Grekami, przyniosły rozczarowanie. Sukcesom militarnym (które w listopadzie osiągnęły oddziały greckie, wkraczając do południowej Albanii) nie towarzyszyły właściwe decyzje polityczne. W proklamacjach skierowanych do Albańczyków znalazło się sformułowanie o wyzwoleniu Albanii, ale nie było mowy o jakichkolwiek koncesjach na rzecz Albańczyków czy tym bardziej o niepodległości Albanii. Stale obecne w świadomości greckich polityków pojęcie Vorioepirotów uniemożliwiało porozumienie z albańskimi działaczami narodowymi mimo ofert współpracy wysyłanych przez tych ostatnich18. Wybuch wojny włosko-greckiej w 1940 r. i fakt, że po stronie włoskiej walczyły jednostki albańskie, spowodowały, że Grecy internowali na wyspach większość męż- czyzn z Czamurii, jako element niepewny. Podział terytorium Grecji, dokonany po agresji niemiecko-włoskiej, spełnił marzenia albańskich działaczy narodowych. Cza- murię dołączono do Wielkiej Albanii, wraz ze „starą” Albanią i Kosowem. Wśród wracających z internowania Czamów władze włoskie znalazły kilkuset chętnych do służby w żandarmerii. Byli wśród nich tacy, którzy jesienią 1943 r. brali udział wraz z oddziałami Wehrmachtu w pacyfikacjach wsi greckich19. Dla współczesnej historiografii greckiej albańscy mieszkańcy Czamurii stali się przykładem kolaboracji z oku- pantem i tym tłumaczono ich ucieczkę z Grecji pod koniec wojny. Opinie o masowej kolaboracji wśród Czamów wydają się przesadzone, nawet w porównaniu z Albanią właściwą. Większość Czamów zachowała obojętność i daleko posuniętą nieufność zarówno wobec okupantów włoskich, jak też działających w tym rejonie Epiru oddzia- łów EDES (Narodowo-Republikańska Liga Grecka)20. Latem 1944 r., kiedy było już jasne, że okupacja niemiecka dobiega końca, teren Epiru stał się polem bitwy między oddziałami EDES i ELAS (Ludowa Armia Wyzwolenia Narodowego). Kiedy Albań-

16 G. Ciano, Pamiętniki 1939–1943, Warszawa 1991, s. 204. 17 I.D. Hoxha, Daut Hoxha, Tirane 2000. 18 B.J. Fischer, Albania at War 1939–1945, London 1999, s. 80–81. 19 M. Mazower, op. cit., s. 25–26. 20 Odmienną wersję wydarzeń przedstawiają autorzy Historii Narodu Albańskiego, wydanej w 1994 r. W ich opinii większość mieszkańców Czamurii była nastawiona wrogo wobec władz okupacyjnych, od- działów EDES, a także albańskich środowisk kolaboracyjnych (Historia e Popullit Shqiptar, red. H. Myzy- ri, Tirane 1994, s. 223). 310 Tadeusz Czekalski czycy odmówili przyłączenia się do oddziałów EDES i walki z komunistami, dowódca EDES, Napoleon Zerwas wydał rozkaz do ataku na albańskie osady. Tylko 27–28 czerwca z rąk EDES miało zginąć w Paramithia i Parga 652 Albańczyków21. Pogromy i palenie osad albańskich, do których doszło w lipcu i sierpniu 1944 r., wywołały ma- sową ucieczkę Czamów do Albanii, a ich domy przejęli ludzie związani z EDES. Sytu- acja zmieniła się na korzyść Albańczyków pod koniec 1944 r. Po wyparciu z Epiru oddziałów Zerwasa kontrolę nad nim przejęli komuniści z ELAS. Współpraca z albań- skim ruchem oporu, ale i obecność kilkuset Czamów w ich szeregach sprawiały, że komuniści nie byli zwolennikami zasady zbiorowej odpowiedzialności Albańczyków za ich udział w pacyfikacjach greckich wsi22. Co najmniej 4 tys. uchodźców zdecydo- wało się w tej sytuacji powrócić do swoich domów, ale tym razem tylko na kilka mie- sięcy. Po zawarciu porozumienia w Varkiza, w lutym 1945 r. na obszar Epiru wrócili żoł- nierze EDES, wstępując do tworzonej właśnie Gwardii Narodowej. Współpraca Al- bańczyków z ELAS stała się dla nich przejawem zdrady albańskiej i skłaniała do sa- mosądów. Były oficer ze sztabu Zerwasa, płk Zotos poprowadził 13 marca grupę byłych żołnierzy EDES i miejscowych chłopów do ataku na Filati, gdzie zamordowano co najmniej 60 osób23. W kwietniu 1945 r. do północnej Grecji został wysłany przedstawiciel wojskowej misji brytyjskiej w Tiranie, ppłk C. Palmer, aby zbadać doniesie- nia albańskie o masakrze Czamów w okolicach Filati. Palmer ustalił, że teren ten znajduje się pod kontrolą komunistów z ELAS, którzy zaopatrzyli w broń miejscową ludność24. Według szacunków albańskich w latach 1944–1945 poniosło śmierć około 2–5 tys. mieszkańców Czamurii. Pozostali, którym udało się przeżyć, uciekli do Albanii25. Nie doczekali się znaczącej pomocy ze strony państwa. Większość imigrantów jeszcze kilka lat po wojnie mieszkała w namiotach i otrzymywała głodowe racje żywnościo- we26. Ich pierwszą reprezentacją polityczną był zdominowany przez komunistów An- tyfaszystowski Komitet Emigrantów Czamów. W latach 1945–1947 skierował on kilka memorandów, domagając się umożliwienia im powrotu do Grecji i zapewnienia bez-

21 M. Vickers, The Cham issue. Albanian national and property claims in Greece, The Conflict Studies Research Centre, www.csrc.ac.uk, s. 7. 22 Oficjalna historiografia albańska podawała liczbę 450 Czamów, którzy dołączyli do greckiego (lewi- cowego) ruchu oporu ELAS, wchodząc w skład XV pułku (Historia e Popullit..., s. 224). 23 Przeprowadzone przez oficerów greckich śledztwo podało w wątpliwość, czy masakra w Filates istotnie miała miejsce. Sam płk Zotos pracował później w komendzie garnizonu Janina (M. Mazower, op. cit., s. 26). 24 B. Meta, Problemi cam pas Luftes se Dyte Boterore (1944–1949), „Studime Historike” 2000/1–2, s. 94. 25 Liczbę Czamów, którzy znaleźli schronienie na terytorium Albanii, szacuje się zwykle na 28–35 tys. (M. Vickers, J. Pettifier, op. cit, s. 208). W opinii Thomasa Winnifritha liczną grupę wśród uchodźców stanowili Wołosi, którzy osiedlili się wzdłuż południowej granicy Albanii (T.J. Winnifrith, Vlachs [w:] Minorities in Greece. Aspects of a Plural Society, ed. R. Clogg, London 2002, s. 119). 26 Szczególnie trudna była sytuacja Czamów w czasie zimy 1944/1945, kiedy większość z nich miesz- kała w wojskowych namiotach i nie miała odpowiedniej opieki medycznej. Co najmniej 200 Czamów zmarło w ciągu pierwszych dwóch miesięcy pobytu w Albanii (M. Korkuti, P. Thengjilli i in., Historia e Popullit Shqiptar, Tirane 1999, s. 342). Północny Epir i Czamuria – współczesne oblicze sporu grecko-albańskiego 311 pieczeństwa27. W czasie greckiej wojny domowej na prośbę greckich komunistów podjęto próbę zorganizowania oddziałów złożonych z kilku tysięcy Czamów, którzy mieli walczyć po stronie Demokratycznej Armii Grecji, ale niechęć Czamów do tego projektu praktycznie uniemożliwiła jego realizację. Próby umiędzynarodowienia kwestii Czamów podejmowano do roku 1947 – przez następne czterdzieści pięć lat dyplomacja albańska nie poruszała tej sprawy. Wycisze- nie problemu powodowało zarazem, że rząd albański reagował histerycznie na próby wywoływania przez stronę grecką problemu Vorioepirotów, traktując to jako wstęp do rozbioru Albanii28. Do roku 1971 Albania i Grecja znajdowały się w stanie wojny, porozumienie utrudniały powracające roszczenia terytorialne ze strony Aten jako re- kompensata za udział Albańczyków w wojnie przeciwko Grecji29. Zmiany polityczne, które nastąpiły w Albanii z początkiem lat dziewięćdziesiątych i objęcie władzy przez polityków niekomunistycznych stworzyły potrzebę określenia nowego kształtu relacji z południowym sąsiadem. Dla greckich środowisk nacjonali- stycznych był to dobry moment do wznowienia roszczeń dotyczących Północnego Epiru. Oprócz argumentów historycznych w sporze tym pojawiły się nowe. Z perspektywy Aten mniejszość grecka mieszkająca w sąsiednich kraju nie miała odpowiednich perspektyw rozwojowych ani możliwości swobodnego wyznawania religii prawosław- nej. Połączenie tych argumentów stało się o tyle istotne, że jednym z najważniejszych środowisk rewizjonistycznych stał się grecki Kościół prawosławny w Epirze. Po okresie przymusowej ateizacji Albanii misję odrodzenia Kościoła prawosławnego przyjęli na siebie duchowni greccy, którzy nie uniknęli pokusy wygłaszania haseł o greckości Północnego Epiru30. W nowej rzeczywistości politycznej mniejszość grecka podjęła próbę zorganizowania partii politycznej. W wyborach 1991 r. wystartowali pod grecką nazwą Omonia (Jed- ność) jako partia etniczna, ale nie odnieśli sukcesu. W tym samym roku władze albań- skie wprowadziły zakaz udziału w wyborach partii etnicznych. Wtedy to na bazie Omonii powstała Partia Obrony Praw Człowieka (Partia e Mbrojtjes së të Drejtave të Njeriut, PMbDNj). Grecy wystartowali w wyborach 1992 r., zdobywając 2,9% głosów i dwa mandaty poselskie. Działalność organizacji greckich tolerowano do roku 1994. 10 kwietnia tegoż roku nieznana wcześniej organizacja separatystyczna, określająca się jako Front

27 Dokumenty podpisane przez Komitet skierowano do uczestników konferencji: ministrów spraw za- granicznych w San Francisco (maj 1945), londyńskiej (październik 1945), a także moskiewskiej w grudniu 1945 r. 28 W czerwcu 1960 r., w atmosferze pogarszających się stosunków sowiecko-albańskich, doszło do spo- tkania Nikity Chruszczowa z greckim politykiem Sofoklesem Venizelosem. Komunikat ogłoszony po wizycie ujawniał, że przywódca ZSRR stwierdził, iż ludność grecka w Albanii powinna mieć prawo swobodnego rozwoju i co najmniej autonomię kulturalną (W. Griffith, Albania and the Sino-Soviet rift, Cam- bridge 1963, s. 40). 29 Relacje z lat siedemdziesiątych z obszaru Czamurii wskazują, że część ludności nadal posługuje się językiem albańskim, choć jest wyznania prawosławnego (A. Foss, Epirus, London 1978, cyt. za: M. Vickers, The Cham issue, op.cit., s. 12). 30 W roku 1993 wydalono z Albanii Chrysostomosa Maidhonisa, pracującego w Gjirokastrze, który rozpowszechniał w swojej parafii mapy, na których Północny Epir znajdował się w obrębie państwa greckiego. 20 lutego 1994 r. za zjednoczeniem Północnego Epiru z Grecją opowiedział się w homilii apb Sera- fim, głowa Greckiego Kościoła Prawosławnego (D. Close, Greece since 1945. Politics, economy and society, London 2002, s. 276). 312 Tadeusz Czekalski

Wyzwolenia Północnego Epiru (MAVI), dokonała ataku na posterunek graniczny w Peshkopi, zabijając dwóch żołnierzy albańskich. Konsekwencją było aresztowanie i proces kierownictwa PMbDNj. Sześciu jej działaczy oskarżono o działalność separa- tystyczną, szpiegostwo i nielegalne posiadanie broni. Na podstawie wątpliwych dowo- dów skazano Greków na kary 6–8 lat więzienia. Z powodu uchybień proceduralnych wyroki anulował w lutym 1995 r. Sąd Najwyższy31. Ocieplenie stosunków grecko- albańskich nastąpiło rok później. W marcu 1996 r. prezydenci obu krajów: Berisha i Stefanopulos, podpisali Układ o Przyjaźni i Współpracy, który umożliwiał tworzenie szkół greckich w południowej Albanii, a w zamian strona grecka zobowiązała się do podjęcia kroków umożliwiających legalizację pobytu tysięcy robotników albańskich, którzy przedostali się nielegalnie na terytorium Grecji i podjęli tam pracę „na czarno”. Po załamaniu się struktur państwowych wiosną 1997 r. Partia Obrony Praw Czło- wieka weszła w skład szerokiej koalicji, która przejęła władzę w kraju. PMbDNj repre- zentowała nie tylko Greków, ale także przedstawicieli innych grup mniejszościowych (Wołochów, Macedończyków). Szczególnie intensywnie zaznaczyła swoją obecność w roku 2001, protestując przeciwko zasadom przeprowadzanego w Albanii spisu lud- ności. 19 października 2003 r. doszło do antyalbańskich demonstracji w Himarze. Nie- zależna stacja telewizyjna Top Albania Channel relacjonowała wystąpienia, w czasie których miejscowi Grecy domagali się przyłączenia Himary do Grecji, określając Al- bańczyków jako Turków. Materiały filmowe posłużyły za dowód w sprawie sądowej przeciwko Vangjelovi Dule, przywódcy PMbDNj, którego obciążano odpowiedzialno- ścią za zorganizowanie zamieszek. Dodatkowym elementem niepokoju była podnoszo- na przez prasę kwestia udziału w demonstracjach członków organizacji MAVI, uważa- nej za zbrojną przybudówkę partii. Do problemu Czamów dyplomacja albańska powróciła po dłuższej przerwie w roku 1991. Społeczność Czamów mieszkających w Albanii oszacowała swoje roszczenia majątkowe pod adresem państwa greckiego na 340 mln USD według stanu z 1945 r., przy czym w aktualnych cenach miałaby to być suma 2,5 mld USD. Z czasem podno- szono także kwestię odzyskania dóbr znajdujących się na terenie Grecji oraz autonomii kulturalnej dla Albańczyków na obszarze Czamurii. Ówczesny minister spraw zagra- nicznych Grecji, Karolos Papulias zapowiedział utworzenie komisji dwustronnej, grecko-albańskiej, która zajmie się problemem, ale do jej powołania nie doszło. W najbar- dziej kontrowersyjnej kwestii – odszkodowania dla wypędzonych – władze greckie stały na stanowisku, że prawo tego kraju nie przewiduje zaskarżenia procedury wy- właszczenia przeprowadzonego przez państwo 45 lat wcześniej32. Symbolem wsparcia politycznego, którego udzielała Czamom rządząca w Albanii od roku 1992 Partia Demokratyczna, stało się ogłoszenie 27 czerwca Dniem Ludobój- stwa Greckich Szowinistów Dokonanego na Albańczykach z Czamurii. Pomnik ofiar ludobójstwa stanął w mieście Konispoli. Organizacją koordynującą działania społecz- ności Czamów było Stowarzyszenie Polityczno-Ojczyźniane Czamuria (Shoqeria Poli- tike Atdhetare Cameria, ShPAC). Sprawa Czamurii uległa wyciszeniu w czasie rządów Socjalistycznej Partii Albanii, ale warto podkreślić, że problem Czamów stał się wio- dącym tematem albańskiej historiografii. Oprócz serii artykułów w wydawanym przez Albańską Akademię Nauk piśmie „Studime Historike” (Studia Historyczne), w roku

31 E. Biberaj, Shqiperia ne tranzicion. Rruga e veshtire drejt Demokracise, Tirane 2001, s. 250. 32 M. Vickers, J. Pettifer, op. cit, s. 208. Północny Epir i Czamuria – współczesne oblicze sporu grecko-albańskiego 313

1999 ukazał się imponujący jak na warunki albańskie zbiór dokumentów dotyczących problemu Czamurii w latach 1912–1939. Uwagę mediów przykuwali działacze ShPAC, urządzając w centrum Tirany demonstracje w rocznicę masakry w Paramithia. Środowisko Czamów próbuje dochodzić swoich praw przez działania podejmowane na forum OBWE i ONZ, polityczne wsparcie deklarowała także dyplomacja turecka. W czasie konfliktu macedońskiego w 2001 r. zrodziły się realne obawy, że Albańczycy spróbują powtórzyć wariant macedoński. W prasie belgradzkiej pojawiła się informa- cja o powstaniu UCC (Armii Wyzwolenia Czamów), która od 1999 r. miała mieć bazę w Janinie33. W sierpniu 1999 r., w czasie wizyty premiera Grecji Kostasa Simitisa w Tiranie, ShPAC skierowała do rządu albańskiego i do organizacji międzynarodowych petycję, w której protestowano przeciwko ignorowaniu przez Ateny jej postulatów. W doku- mencie pojawiło się żądanie rewindykacji majątków utraconych 55 lat wcześniej, wy- płaty odszkodowania i respektowania praw mniejszościowych tej grupy. Brak odpo- wiedzi na postulaty Czamów spowodował, że w liście otwartym z listopada 2000 r., skierowanym do Javiera Solany, przywódca ShPAC, Bedri Myftari uznał, że w polityce dyskryminacji Czamów lewicowy rząd albański ściśle współpracuje z Atenami. W liście Czamowie uznawali się za obywateli greckich, którzy są ofiarami polityki ludobójstwa prowadzonej przez greckich nacjonalistów. List zawierał ostrzeżenie, że dalsze ignorowanie postulatów tej społeczności może skłonić niektórych do dochodze- nia praw drogą przemocy34. Trudno przewidywać wypracowanie w stosunkach grecko-albańskich konsensusu, który doprowadziłby do zamknięcia sprawy Północnego Epiru i Czamurii. W tym przypadku mamy do czynienia ze starciem poglądów krańcowo odmiennych, wzmoc- nionych dodatkowo przez negatywne stereotypy postrzegania sąsiedniego narodu. W samej Albanii problem Czamów nie znajduje się w centrum zainteresowania opinii publicznej w takim stopniu, jak choćby legalizacja kilkuset tysięcy gastarbeiterów pracujących w Grecji. Z perspektywy Aten kwestia Czamów nie istnieje, choć przebieg wydarzeń, które rozegrały się w Epirze u schyłku II wojny światowej i w czasie greckiej wojny domowej, pozostaje jedną z „białych plam” greckiej historiografii. Równie trudny do rozwiązania wydaje się spór o to, czy Grecy na obszarze Północnego Epiru są ludnością autochtoniczną czy też napływową, jak przedstawiają problem Albańczy- cy. Ponadto, obserwując uwarunkowane ekonomicznie zjawisko asymilacji Albańczy- ków w społeczeństwie greckim, można zadać pytanie, czy współczesna mniejszość grecka w Albanii składa się z etnicznych Greków czy może w większym stopniu ze zhellenizowanych Albańczyków.

33 M. Vickers, The Cham issue, op. cit, s. 14. 34 „Rilindja Demokratike”, Tirana, 15 listopada 2000, s. 4.