Okręty Wojenne Nr

Dwumiesięcznik W NUMERZE Vol. XIX, Nr 1/2012 (111) ISSN-1231‑014X, Indeks 386138

Redaktor naczelny Michał Jarczyk Jarosław Malinowski Cesarskie „fabryki cementu”, część II 2

Kolegium redakcyjne Rafał Ciechanowski, Michał Jarczyk, Maciej S. Sobański Aleksiej Pastuchow, Siergiej Patianin Współpracownicy w kraju 8 Chińskie krążowniki pancernopokladowe Andrzej S. Bartelski, Jan Bartelski, typu „Zhiyuan” Stanisław Biela, Jarosław Cichy, Andrzej Danilewicz, Józef Wiesław Dyskant, Maciej K. Franz, Przemysław Federowicz, Jarosław Jastrzębski, Rafał Mariusz Kaczmarek, Krzysztof Dąbrowski Jerzy Lewandowski, Oskar Myszor, Andrzej Nitka, Piotr Nykiel, Japońskie krążowniki pancerne 18 Grzegorz Ochmiński, Jarosław Palasek, typów „Tsukuba” i „Ibuki”, część II Jan Radziemski, Marek Supłat, Tomasz Walczyk, Kazimierz Zygadło

Współpracownicy zagraniczni Maciej S. Sobański BELGIA 24 Zapomniane krążowniki Royal Navy, część II Leo van Ginderen CZECHY Ota Janeček FRANCJA Gérard Garier, Jean Guiglini Jarosław Jastrzębski, Jakub Polit HISZPANIA 34 Alejandro Anca Alamillo Konferencja Waszyngtońska LITWA 12 XII 1921 – 6 II 1922, część I Aleksandr Mitrofanov NIEMCY Richard Dybko, Hartmut Ehlers, Jürgen Eichardt, Christoph Fatz, Hartmut Ehlers Zvonimir Freivogel, Reinhard Kramer 43 Marynarka Wojenna i Paramilitarne ROSJA Siły Morskie Estonii 1918-1940, część I Siergiej Bałakin, Nikołaj Mitiuckow, Siergiej Patianin, Konstantin Strielbickij STANY ZJEDNOCZONE. A.P. Arthur D. Baker III Roman Kochnowski UKRAINA Anatolij Odajnik, Władimir Zabłockij Niezwykłe pojedynki 55 WŁOCHY Maurizio Brescia, Achille Rastelli

Andrij Kharuk 65 Brytyjskie niszczyciele typu „Battle”, Adres redakcji Wydawnictwo „Okręty Wojenne” część IV Krzywoustego 16, 42‑605 Tarnowskie Góry Polska/Poland tel: +48 32 384‑48-61 www.okretywojenne.pl e-mail: [email protected] Ireneusz Bieniecki Uprowadzenia jednostek pływających na 72 Skład, druk i oprawa: DRUKPOL sp. j. polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991 Kochanowskiego 27, 42‑600 Tarnowskie Góry tel. 032 285 40 35, www.drukpoltg.pl © by Wydawnictwo „Okręty Wojenne” 2012 Jarosław Jastrzębski Wszelkie prawa zastrzeżone. All rights reserved. 78 Zaopatrzeniowiec, tender, okręt baza. Przedruk i kopiowanie jedynie za zgodą wydawnictwa. Redakcja zastrzega sobie prawo Podobieństwa i różnice skracania i adjustacji tekstów. Materiałów nie zamówionych nie zwracamy. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść publikowanych artykułów, które prezentują Jarosław Palasek wyłącznie opinie i punkt widzenia ich autorów. Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”, 81 Nakład: 1500 egz. część IVb

Aleksandr Mitrofanov I strona okładki: 94 Rosyjskie lodołamacze, część VI Rosyjski lodołamacz Kapitan Dranicyn w lodach Arktyki. Fot. „Awiabaza” Baden na czele eskadry. TekstMichał Jarczyk Fot. zbiory Andrzej Szewczyk

Cesarskie „fabryki cementu” część II

Służba „Badena” szy (R.M.A.) a oficerem flagowym ppor. denburg i awizo Zieten. Z kolei będąca pod Zgodnie z planem rozbudowy flo- mar. Capelle. Tym samym, wszystkie czte- rozkazami kmdr i jednocześnie komodo- ty z roku 1873 r., stępkę pod przewidy- ry okręty, należące do jednego typu przez ra Stenzela Eskadra Szkolna obejmowa- waną nim korwetę pancerną C położono następnych kilkanaście lat będzie tworzy- ła: fregaty żaglowe Stein (flagowa), Moltke, w sierpniu 1876 r. w stoczni Kaiserliche We- ło homogenicze jądro floty cesarskiej jako Prinz Adalbert, korwetę Sophie i pancernik rft w Kilonii. Dysponowano nieliczną liczbą jedna eskadra. Służba w tym okresie zosta- Hansa, tworząca od 19.8.1886 r. II Eskadrę. stoczni, które wykazywały wielką chęć zbu- ła omówiona już przy opisie korwety pan- W manewrach uczestniczyła także (pod dowania tak wielkich i silnych okrętów, lecz cernej Sachsen, natomiast Badena, wyco- postacią III Dywizjonu) od 23.8 flotyl- były również przeciążone, mając portfele fano z aktywnej służby, po raz pierwszy, la torpedowców (dwa dywizjony) pod ko- pełne zamówień. W lepszej sytuacji nie były 30.9.1884 r. mendą kmdr ppor. Tirpitza. Po wspólnych wcale państwowe stocznie cesarskie w Wil- W 1885 roku, wszystkie cztery korwe- ćwiczeniach na akwenie zachodniego Bał- helmshaven i Kilonii, stąd korweta C zeszła ty pancerne – od 28.11.1884 r. rozporzą- tyku, wykorzystano okazję, by sprawdzić z pochylni dopiero po czterech latach, licząc dzeniem cesarskim, przeklasyfikowano jak funkcjonuje nowa aparatura komuni- od momentu położenia pod nią stępki. na pancerniki i przeszły do nowo utwo- kacyjna systemu Kaselowsky’ego. Następ- Chrztu okrętu dokonał następca tro- rzonego „dywizjonu rezerwowego”. Ze nie, po uformowaniu formacji bojowej, flo- nu, Fryderyk Wilhelm (późniejszy cesarz służby wycofane zostały jednak dopiero ta skierowała się wokół Przylądka Skagen, Wilhelm II). Nowa jednostka rozpoczę- wiosną 1886 r. Przeprowadzono na nich by w pobliżu Wilhelmshaven ćwiczyć dzia- ła próby morskie z mocnym opóźnieniem, pierwsze próby z instalacją sieci przeciw- łania zaczepne. „Obrońcami” były pancer- bo dopiero 24.9.1883 r., a zakończono je torpedowych. nik Friedrich Carl i kanonierka pancerna 22 października. W dniu 22.4.1884 r. kor- 30.7.1886 r. na okres letni skoncentrowa- Mücke. Potem przeniesiono się do Zatoki wetę oddano do służby i od razu stała się no wszystkie okręty, w „Eskadrze Manew- Gdańskiej, gdzie trenowano działania blo- okrętem flagowym floty. rowej”. W nazwie eskadry słowem „ma- kadowe. 22.9 eskadrę wizytowali gen. – por. Baden, wraz ze swoimi bliźniaka- newrowa” zastąpiono dotychczas używane von Caprivi i książę Wilhelm Pruski. mi, Bayernem, Württembergiem i Sachse- określenie „ćwiczebna”. Eskadrą dowodził Następnego dnia Eskadrę Manewro- nem, wchodziły w skład Eskadry Ćwiczeb- wiceadm. von Wickede, będący zarazem wą rozwiązano, a 30.9.1886 r. Badena wy- nej. Jej dowódcą został kontradm. graf von komendantem I Eskadry, szefem sztabu zo- cofano ze służby i przeniesiono do rezer- Monts, szefem sztabu był kmdr ppor. Büch- stał kmdr ppor. Claussen von Fink. W jej wy. Wchodząc nadal w skład I Dywizjonu, sel, (późniejszy szef sztabu admiralicji i se- skład wchodziły Baden (flagowiec dywizjo- uczestniczył następnie w uroczystościach kretarz stanu w Urzędzie Morskim Rze- nu oraz eskadry), Sachsen, Würtemberg, Ol- związanych z położeniem kamienia węgiel-

2 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Cesarskie „fabryki cementu” nego pod budowę przyszłego Kanału Ki- by, co miało miejsce w Kilonii, przesuwając których zamierzano sprawdzić, w jakim lońskiego. okręt do bałtyckiej rezerwy, która od dnia stopniu obie części sił zbrojnych są w sta- Rok 1888 okazał się być okresem w dzie- 01.10.1888 r. nazwana została II Dywizjo- nie ze sobą na niwie taktycznej i strate- jach cesarstwa, kiedy z tego świata zeszło, nem Rezerwowym. gicznej współpracować. W tym roku, flota w krótkim odstępie czasu, dwóch cesa- W roku 1889, pancernik ponownie manewrowa towarzyszyła cesarzowi, któ- rzy, Wilhelm I Hohenzollern (1871-1888) wszedł do służby 01.5, zostając jednost- ry złożył wizyty państwowe w Kopenhadze oraz Fryderyk III Hohenzollern (09.3- ką flagową, utworzonej tego samego dnia i Christianii (obecnie Oslo), odwiedzając 15.6.1888 r., tj. 99 dni). Po nich sukcesję eskadry, która podobnie jak w latach 1886 po drodze jeszcze kilka norweskich por- przejął Wilhelm II. Dla Bayerna manewry i 1887 nosiła nazwę „Eskadra Manewro- tów. 10.8.1890 r. flota znajdował się koło w tym roku przebiegły podobnie jak przed wa”. Składała się ona z Badena (zastąpił Helgolandu, gdzie obywały się uroczystości trzema laty, gdyż jednostka stała się po- pierwotnie przewidzianego Bayerna), Ol- z okazji przejęcia wyspy od Brytyjczyków1. nownie okrętem flagowym sformowanej denburga i awiza Wacht, do których dołą- W dniu 29.8. dotarła tam również austro- 23.5.1888 r. eskadry, której skład uzupełni- czył jeszcze lekki krążownik Irene. Dowód- -węgierska eskadra pod komendą dowódcy ły Baden, Friedrich der Große awizo Zieten. cą eskadry był kontradm., od 27.7.1889 r. floty, admirała, barona Daublesky’ego – von Do nich dołączył jeszcze Kaiser. Na czele wiceadm. von Kall; szefem sztabu kmdr, Sterneck und Ehrensteina. Z pokładu Bade- eskadry stał kontradm. Knorr, szefem szta- baron, von Bodenhausen. 01.7.1889 r. ze- na, cesarz odebrał paradę zgromadzonych bu był kmdr ppor. baron von Bodenhausen. brała się eskadra manewrowa, a dowód- koło wyspy okrętów. 12 września rozwiąza- Wydarzenie z udziałem Bayerna, o którym ca eskadry pancerników został jednocze- no flotę manewrową, 26.9 eskadrę, a Baden warto wspomnieć w tym okresie, to udzie- śnie dowódcą całej eskadry manewrowej. ponownie zaczął pełnić służbę jak jednost- lenie 19.6 koło Kilonii pomocy parowcowi W jej skład wchodziły I Dywizjon i eska- ka strażnicza w Kilonii, w styczniu 1891 r. Nord, na którym wybuchł pożar. Manew- dra szkolna, tzw. II Dywizjon, w składzie: zastąpił go w tej roli Bayern, a on sam pory w tym roku mogły zostać przeprowa- Kaiser, Deutschland, Preußen, Friedrich der szedł do stoczni na przegląd techniczny. dzone wyjątkowo w ograniczonym zakre- Große i awizo Zieten, pod komendą kontr- W dniu 01.9.1891 r. pancernik był już do sie, ponieważ eskadra pancerników wraz ze adm. Hollmanna. W dalszej części manew- dyspozycji, aby ponownie pełnić służbę we szkolną udały się w rejs z nowym cesarzem rów dołączyły jeszcze dywizjony kanonie- Flocie Manewrowej i w jednocześnie sfor- na pokładzie. Cesarz w ten sposób składał rek pancernych i flotylle torpedowców. mowanej Eskadrze Manewrowej, a skład swoje pierwsze wizyty, przedstawiając się Ćwiczenia przerwano w dniach 31.7-10.8, I Dywizjonu różnił się od ubiegłorocznego, panującym głowom w St. Petersburgu (car kiedy cesarz, Wilhelm II, po zaokrętowa- tylko tym, że zamiast Württemberga, zna- Aleksander III ze swoim synem Mikoła- niu się na swój jacht Hohenzollern, wyru- lazł się w nim pancernik obrony wybrzeża jem, wizytował pancernik), w Sztokholmie szył na nim do Anglii i Irlandii, aby złożyć Siegfried. Dowódcą floty i eskadry był po- (król Szwecji i Norwegii, Oskar II również swoją pierwszą wizytę swojej babci, królo- nownie wiceadm. Deinhard, a jego szefem wszedł na pokład Bayerna) oraz w Kopen- wej Wiktorii. W rejsie tym towarzyszyła sztabu, kmdr Bendemann. Nowym w tym hadze (król Krystian IX). mu eskadra manewrowa. W czasie manew- gronie był kmdr ppor. Adolf Thiele, przy- Po powrocie, 31.8.1888 r. rozpoczę- rów jesiennych, na Badenie, podniósł swo- dzielony na stanowisko, z którego powsta- ły się w Zatoce Gdańskiej, kolejne ma- ją banderę dowodzący eskadrą, wiceadm. ło potem tzw. Asto, tj. 1 Admirała Sztabu newry eskadry. Następnie „atakowana” hrabia von Monts (24-27.8). Po zakończe- Admirała Eskadry Ćwiczeniowej; II Dy- i „broniona” była twierdza morska w Kilo- niu manewrów, rozwiązano 31.8 eskadrę, wizjon Floty, w tym roku składał się z Ka- nii, kiedy to kontradm. von Knorr dowo- a Baden rozpoczął służbę „strażnika” w Ki- isera, Friedricha Carla, Preußena, Prinzeß dził siłami zaczepnymi, a jego oponentem lonii (październikowe przyjęcie brytyj- Wilhelma i awiza Pfeil. W dniu 26.6 Baden był szef Rejonu Morskiego Bałtyku, wice- skiej eskadry pancerników oraz rosyjskiego pomagał pancernikowi Kaiser, który pod adm. von Blanc, mający pod sobą jednost- cara), a następnie okrętu szkolnego dla pa- Adlerhorstem wszedł na nie oznakowaną ki szkolne. Po wspólnie przeprowadzonych laczy w dywizjonie rezerwowym. mieliznę. manewrach, szef eskadry pancerników, wi- W roku 1890 Baden ponownie został, Rozporządzeniem cesarskim ceadm. Knorr, został mianowany, z dniem 02.5, okrętem flagowym Eskadry Manew- z 25.8.1891 r., zadecydowano, że w tym 31.8.1888 r. dowódcą floty manewrowej, co rowej i całej Floty Manewrowej. Podobnie roku Eskadra Manewrowa nie zostanie roz- przyczyniło się, do tego, że po raz pierw- jak w roku ubiegłym, wspomniana eskadra wiązana, lecz nadal ma pozostawać w służ- szy w Kaisermarine użyte zostało słowa składała się jeszcze z Bayerna, Württem- bie. Sztab Eskadry, będący zarazem Szta- „flota”. W jej skład weszły, oprócz eskadry berga, Oldenburga i awiza Zieten (I Dywi- bem Floty nie został rozwiązany, a cztery pancerników, oraz szkolnej, znajdującej się zjon), oraz Kaisera, Deutschlanda, Friedri- służące w nim pancerniki otrzymały do pod komendą kontradm. von Kalla, rów- cha der Große, Irene i Pfeila (II Dywizjon). wykonania zadania specjalne, Baden zaś nież flotylla torpedowców, której dowódcą Dowódcą eskadry i całej floty był w tym został skierowany jako jednostka strażni- był kmdr ppor. Max Fischel. Flota manew- roku wiceadm. Deinhard. Szefem szta- cza do Kilonii. W styczniu 1892 r. podczas rowa udała się wokół Przylądka Skagen na bu był kmdr Bendemann. Na Kaiserze za- rejsu szkolnego w pobliżu Fakkebjerg okręt Morze Północne, a u ujścia rzeki Jade odby- okrętował się natomiast kontradm. Wil- to ćwiczenia w atakowaniu i obronie, przy helm Schröder, będący dowódcą eskadry 1. Helgoland (płnfryz. Deät Lun) – wyspa oraz gmi- czym obrońcami komenderował wiceadm. manewrowej. W ćwiczeniach tych po raz na uzdrowiskowa na Morzu Północnym, należąca do Niemiec, do kraju związkowego Szlezwik-Holsztyn, po- baron von der Goltz. Podczas ostatnich pierwszy wzięły udział dwa dywizjony tor- wiatu Pinneberg. Jako jedno z terytoriów państw człon- dni manewrów (11-14.9), ćwiczenia ob- pedowców, które do tej pory znajdowały się kowskich Europejskiej Unii Celnej pozostaje poza ob- w rezerwie, więc w sumie ćwiczyły cztery szarem jej stosowania. Najbardziej na zachód położo- serwował cesarz, a adm. hrabia von Monts na gmina kraju związkowego. Od 1714 wyspa była duń- objął dowództwo nad wszystkimi biorą- dywizjony. Ta część manewrów zakończyła ska, aż do opanowania jej przez Wielką Brytanię w 1807 cymi w nich udział okrętami. 14.9 flota ma- się wspólnym ćwiczeniami marynarzy i od- podczas wojen napoleońskich. Wielka Brytania przeka- zała kontrolę nad wyspami Niemcom w 1890, w zamian newrowa uległa rozwiązaniu, a 18 eskadra działów lądowych (17 oraz 18 Dywizja Pie- za uzyskanie wolnej ręki w Zanzibarze. http://pl.wikipe- 21.9 Badena ponownie wycofano ze służ- choty) w okolicy Düppel/Alsen, w ramach dia.org/wiki/Helgoland

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 3 Cesarskie „fabryki cementu” utknął przejściowo na mieliźnie, lecz nie wisko dowódcy floty powstało w prostej li- rę jednostki flagowej eskadry, którą to rolę odniósł żadnych uszkodzeń. nii z dotychczasowego stanowiska dowód- pełnił od roku 1884. 16.11.1894 r. nowym W styczniu 1892 r. szefem sztabu na- cy eskadry manewrowej (patrz Hildebrand, flagowcem eskadry został Kurfürst Frie- czelnego dowództwa marynarki wojen- Stöhr, Steinmetz). drich Wilhelm, a Baden został flagowcem nej został kmdr Tirpitz. Zdarzenie to zapo- W roku 1892, Baden i jego bliźniak Bay- II Dywizjonu Eskadry manewrującej . 25.9 czątkowało bardzo ważny okres rozwoju, ern zostały pomalowane, na próbę, na kolor na jego pokład przeszedł kontradm. von w którym zaczęły krystalizować się sposo- niebiesko-szary, który później, powszech- Diederichs, który już 05.10 ustąpił miejsca by nowoczesnej taktyki, którą flota mia- nie znany jako „rocznik 95”, stosowany był kontradm. Barandonowi. ła w przyszłości stosować. Jej podstawowe na wszystkich jednostkach floty macie- 09.4.1895 r. Baden brał udział w ak- zarysy miały obowiązywać przez następ- rzystej. Dla lepszej identyfikacji jednostek cji ściągania z mielizny we Fiordzie Ki- ne dziesięciolecia. Mając oparcie w swoim pojawiły się na kominach kolorowe pier- lońskim krążownika Kaiserin Augusta, szefie, dowódcy floty, admirale baronie von ścienie. W tym roku Baden już nie podjął a w czerwcu uczestniczył w ćwiczeniach der Goltzu, Tirpitz mógł spokojnie dać od- służby dozorowej. eskadry oraz uroczystym otwarciu Ka- pór wszystkim swoim oponentom, w tym Na początku roku 1893 r. okręt nie- nału Cesarza Wilhelma. Następnie okręt i tym najzacieklejszym, wywodzącym się ustannie przebywał w służbie. Podczas skierowano na kilka tygodni do stocz- z grona jego poprzedników na stanowi- ćwiczeń artyleryjskich w Zatoce Strander ni remontowej (wycofano go ze służby), sku szefa sztabu. Bayern pozostał również na jednostce doszło 02.8 do eksplozji po- a wtedy kontradm. Barandon przesiadł się w roku 1892 r. jednostką flagową Eska- cisku, która spowodowała śmierć 9 ludzi, 23.7.1895 r. na bliźniaczego Sachsena, któ- dry i Floty Manewrowej, ale dotychczaso- a 18 odniosło ciężkie obrażenia. Na okres ry zastąpił Badena w roli flagowca. Okręt wy ich dowódca wiceadm. Deinhard, zo- manewrów jesiennych, na Marsie ponow- wyszedł ze stoczni na czas, aby jeszcze za- stał zastąpiony przez wiceadm. Wilhelma nie (20.8–23.9) zaokrętował się admirał liczyć manewry jesienne, w których, mię- Schröder. Już w styczniu na stanowisku sze- von der Goltz i jego szef sztabu, kmdr Tir- dzy 1. a 20.10, posłużył kontradm. von fa sztabu za Bendemanna został kmdr Die- pitz. Do zazwyczaj ćwiczących dwóch dy- Koesterowi jako okręt flagowy, gdyż jego derichsen. Właściwe manewry rozpoczę- wizjonów dołączyły tym razem do „Jesien- dotychczasowy Kurfürst Friedrich Wilhelm ły się w maju (Bayern służył w tym czasie nej Floty Ćwiczącej”, także III Dywizjon poszedł do stoczni. 11.12 zawinął do Kilo- jako okręt strażniczy). Dowódcą eskadry (kontradm. von Pawlesz) i IV (kontradm. nii, gdzie wycofano go ze służby, a stocz- został kontradm. Karcer, zastępując kontr- Thomsen) oraz dwie flotylle torpedowców. nia Germania zajęła się jego moderniza- adm. Koestera. Manewry zostały jednak Na podstawie zebranych podczas ubiegło- cją. Prace te zakończyły się w roku 1897, na początku czerwca przerwane, z uwagi rocznych manewrów doświadczeń, w obo- a 19.11 pancernik został ponownie oddana wizytę rosyjskiego cara w Kilonii, który wiązujących nadal regulaminach, dodano ny do służby. ponownie złożył wizytę na pokładzie Bade- 16.6.1894 r., słynną „Dienstvorschrift IX” Eskadrę Manewrową przemianowano na. Główna część tegorocznych manewrów dotyczącą taktyki, a stanowiącą postawę w międzyczasie (06.1.1896 r.) na I Eska- miała zupełny inny przebieg. Tirpitz wydo dalszego rozwoju marynarki wojennej drę. Jej flagowcem był Kurfürst Friedrich sunął bowiem propozycję, aby dowodzący (służba została zaostrzona, a odstępy mię- Wilhelm, a dotychczasowy dowódca eska- admirał kierował główną częścią manew- dzy poszczególnymi okrętami w eskadrze dry, adm. von Koester, zastąpiony został rów, lecz do dzisiaj nie została wyjaśniona skrócono z 400 do 300 metrów). Wspo- 04.10. przez kontradm. Thomsena. Ba- kwestia, czy „Jesienna Flota Ćwiczeniowa”, mniane rozporządzenie położyło póź- den z kolei zastąpił 30.11.1897 r. Sachse- które to określenie weszło w użycie dopie- niej podwaliny pod tzw. pierwszą ustawę na w roli jednostki flagowej II Dywizjonu, ro od przyszłego, 1893 r., nie była już stoso- uchwaloną przez Reichstag w sprawach (składającego się z Badena, Württember- wana w 1892 r.? Wiceadm. (od 02.9.1892 r. rozbudowy floty (Flottengesetz). ga, Oldenburga i awiza Greif). Szefem dy- w randze admirała), baron von der Goltz, 15 listopada 1893 r. wiceadm. Koester wizjonu był kontradm. Bendemann. 25.11 w asyście Tirpitza, jako szefa sztabu, pod- zastąpił dotychczasowego dowódcę eska- Baden uderzył dziobem podczas wchodze- niósł swój proporczyk na szkolnym okręcie dry, wiceadm. Wilhelma Schrödera, pod- nia do stoczni w jedno z nadbrzeży i na artyleryjskim Mars i z jego pokładu dowo- nosząc swój proporczyk na Badenie. Tym krótko musiał wejść do doku, celem usu- dził w sumie 10 pancernikami, 3 korwetami samym na czele aktywnej floty znalazł się nięcia uszkodzeń. 24.06.1898 r. pancernik, pancernymi, 5 awizami, 4 przewodnikami jej przyszły nauczyciel, znany jako służbista w kilońskim porcie, lekko zderzył się z krą- flotylli torpedowców (Divisionsboote typu i zwolennik bezwzględnej dyscypliny. Sze- żownikiem Hertha. 7 października 1898 r. D), 24 torpedowcami i jednym transpor- fem sztabu został kmdr Max Fischel, który nowym dowódcą dywizjonu został kontr- towcem, praktycznie rozwiązując stawia- przyszedł na miejsce kmdr Diderichsena. adm. von Wietersheim. Na początku roku ne mu zadania z dziedziny taktyki. Z urzę- W roku 1894, w czasie manewrów je- 1899 koło Przylądka Skagen, jedna z ko- dowych publikacji na rok 1892 i następny siennych, jednostką flagową był pancernik twic okrętu uszkodziła śrubę napędową, trudno dociec, co rozumiano konkretnie Wörth (19.8-21.9), natomiast adm. von der więc ponownie konieczna stała się wizy- pod pojęciami floty, eskadry manewrowej, Goltz dowodził w manewrach po raz ostat- ta w stoczni. W połowie września był jed- czy dywizjonu. W oko wpada określenie ni. Jego szefem sztabu był cały czas kmdr nostką, która, pod nieobecność reszty floty, „ćwicząca eskadra” stosowane w przypadku Tirpitz. przywitała idące do Kilonii z kurtuazyjną II Dywizjonu Eskadry, czy Floty Manew- Po manewrach nastąpiły pewne zmiany wizytą, dwa włoskie krążowniki, a 20.10 zo- rowej przez cały rok 1892, a które znika na w eskadrze manewrowej. Pancerniki typu stał w Wilhelmshaven wycofany ze służby. końcu roku 1893, ale za to potem używane Sachsen przesunięto do II Dywizjonu, po- Proporczyk flagowca przeszedł na bliźnia- jest już tylko pojęcie Eskadry Manewrowej nieważ wkrótce do eskadry dołączyć miały czego Bayerna. z I oraz II Dywizjonem. Liczebność eskadry nowe pancerniki typu Brandenburg. Wice- W październiku 1900 r., w Wilhelmsha- pancerników wzrasta natomiast do 8, w po- adm. Koester 25.9 opuścił z masztu Badena ven utworzono aktywny dywizjon rezerwo- równaniu z wcześniejszymi 4. Ten wzrost swój proporczyk – znak dowódcy eskadry. wy, mający działać na Morzu Północnym liczebności wskazywałby na fakt, że stano- Pancernik tym samym zakończył karie- (Baden, Württemberg, Sachsen), który pod-

4 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Cesarskie „fabryki cementu”

Doskonała fotografia Badena wykonana po jego modernizacji. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz czas nieobecności „Oddelegowanego Dy- liniowe utworzyły teraz dywizjon rezerwo- sty floty. W roku 1911 służył jako okręt- wizjonu” (pancerniki typu Brandenburg) wy (wiceadm. von Arnim), który dołączył -cel, a po przebudowie, w filii stoczni kiloń- „wypełnił” puste miejsce po nowych pan- do dywizjonu rezerwowego pancerników skiej w Cuxhaven, 18 lutego, kontynuował cernikach w I Eskadrze. W tym też celu po- obrony wybrzeża na Bałtyku, tworząc w ten służbę jako hulk mieszkalny i pływająca nownie oddano do służby, 02.10 Badena, sposób, IV Dywizjon II Eskadry Rezerwo- uczelnia dla specjalistów broni zaporowej który 14.10 przejął po Kaiserze Friedrichu wej. II Eskadra Morza Północnego zosta- (miny). 13.8.1913 r. przebazowany został III proporczyk flagowca eskadry, jako okręt ła 15.9 rozwiązana, a Baden wszedł w skład do Brunsbüttel, gdzie w razie konieczności flagowy 2 Admirała (stanowisko utworzone tamtejszego dywizjonu rezerwowego. Tu- (wybuch wojny) służyć miał jako unieru- rozporządzeniem cesarskim z 12.7.1900 r.; taj też, w lipcu 1902 r. zderzył się ze znaj- chomiona przeszkoda, zagradzająca wejście oficjalna nazwa 2. Admiral des I. Geschwa- dującym się w fazie wykończenia, pancer- do portu. Od stycznia 1916 do 1918 r. jed- ders), kontradm. Maksa Fischela. W grud- nikiem Wittelsbach. Również w tym roku nostka znajdowała się jako okręt strażniczy niu Baden, od lutego 1899 r. klasyfikowa- Baden stał się okrętem flagowym utwo- w Altenbruch. Po roku 1918, Reichsmarine ny jako „okręt liniowy”, wziął udział wraz rzonej II Eskadry, która miała wziąć udział przebudowała go na okręt-cel. 23.4.1938 r. z krążownikiem Freya w uroczystościach w jesiennych manewrach, a którą dowodził został sprzedany i w latach 1939-1940 po- zaślubin holenderskiej królowej Wilhel- Inspektor ds. Broni Torpedowej, kontradm. cięty w Kilonii na złom. miny (1880–1948; †1962) z księciem Hen- Fritze. Eskadra uformowała się 31.7 a w jej rykiem Meklemburgii – Schwerin (hol. skład wchodziły jeszcze: Württemberg, Hil- Służba „Württemberga” Hendrik Wladimir Albrecht Ernst – 1876- debrand (flagowiec 2 admirała), Heimdall, Stępkę pod Panzerschiif D położono 1934). Beowulf i Hagen. Po rozwiązaniu eskadry w Vulkan-Werft w Szczecinie, w listopadzie Od końca stycznia do 08.2.1901 r. Baden (12.9.1902 r.), Baden przeszedł do Wil- 1878 r. i okazał się być pierwszym okrętem był okrętem flagowym dowódcy I Eska- helmshaven. cesarskiej floty, którego pancerz w cało- dry, księcia Henryka Pruskiego, który Po raz trzeci w roli flagowca II Eskadry, ści wykonała rodzima firma Dillinger Hüt- wraz z pancernikiem obrony wybrzeża Ha- która miała taki sam skład jak w roku po- te (dwaj jego poprzednicy byli opancerzeni gen, krążownikiem Victoria Louisa i awi- przednim, Baden wystąpił podczas manew- produktami firm brytyjskich). Wodowa- zem Jagd udał się na uroczystości żałobne rów jesiennych w roku 1903, które ponownie odbyło się 9 listopada 1878. W kwiet- po śmierci królowej angielskiej, Wiktorii nie przebiegały pod komendą kontradm. niu 1881 r. budowa była już do tego stop- I. W lipcu powróciły z Dalekiego Wscho- Fritzego. Trwająca prawie 20 lat, aktywna nia zaawansowana, że okręt mógł przejść du okręty „Oddelegowanego Dywizjonu” służba Badena zakończyła się 20.9 w Ki- ze Szczecina do Kaiserliche Werft w Kilo- wchodząc ponownie w skład I Dywizjo- lonii, gdzie został on wycofany ze służby. nii, gdzie można go było zacząć wyposażać. nu. W dniu 14.8 kontradm. Fischel prze- Do roku 1906 wchodził w skład tzw. I Re- Z uwagi na bardzo niski stan wody, jego niósł swój proporczyk ponownie na Kur- zerwy, a następnie do roku 1910 w skład droga w dół Odry była mocno utrudniona, fürsta Friedricha Wilhelma. Trzy okręty II rezerwy. 24.10.1910 skreślono go z li- co było przyczyną, że Württemberg ugrzązł

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 5 Cesarskie „fabryki cementu”

24.04 na 48 godzin, na mieliźnie, lecz żad- W latach 1893 i 1894, pancernik należał Następnie Württemberg przeszedł do II Dy- nych poważniejszych szkód nie odniósł. nadal do I Dywizjonu Eskadry Manewro- wizjonu Rezerwowego, który stacjonował Po raz pierwszy, korwetę pancerną od- wej i nic szczególnego o jego służbie powie- w Wilhelmshaven. Rutynowe rejsy szkol- dano do służby 09.5.1881 r. w Świnoujściu. dzieć nie można. Od jesieni 1894 r., cztery ne były przerywane w roku 1902 udzia- W pierwszej podróży miał przejść do Ki- pancerniki typu Sachsen tworzyły II Dy- łem w manewrach jesiennych, w ramach II lonii, a na jego pokład zaokrętował się wy- wizjon, a od 06.1.1896 r. I Eskadrę, gdyż Eskadry. W maju i czerwcu roku 1903 wziął słannik Chin, który do tej pory przebywał do nowego I Dywizjonu weszły pancerniki udział w wyprawie do fiordów norweskich w Berlinie. Jego podróż związana była z bu- typu Kurfürst Friedrich Wilhelm, a pierwsza (04.7–12.9) i manewrach jesiennych, kie- dowaną w Kilonii dla Państwa Środka kor- jednostka tego typu, właśnie Kurfürst Frie- dy okręt również działał w składzie II Eska- wetą pancerną Tin Yuen. 16.5 Württember- drich Wilhelm zastąpił w nim jako flago- dry (kontradm. Fritze na Badenie). 29.9 ga wycofano w Kilonii ze służby. wiec Badena, który do końca roku 1895 po- Württemberga wycofano ze służby, a dywi- Po kilku tygodniach tamtejsza stocz- zostawał jednostką flagową II Dywizjonu. zjon rezerwowy rozwiązano. okręt rozpo- nia Kaiserliche Werft ukończyła monto- 24.10.1895 r. pancernik wszedł w Małym rządzeniem cesarskim skierowany z dniem wanie uzbrojenia oraz innego wyposaże- Bełcie na mieliznę, ale nie doznał uszko- 01.1.1904 r. na Bałtyk, gdzie przebywał nia i bez specjalnego, ponownego wcielenia dzeń i zdołał z niej zejść o własnych siłach. w rezerwie do roku 1906. do służby, korweta odbyła próby morskie W okresie od 09.12.1895 do 10.3.1896 r., Pomimo, że sekretarz stanu w Urzędzie i odbiorcze, przebiegające pod kierownic- swoją flagę na Württembergu, na czas, kie- Morskim Rzeszy domagał się przydziela- twem dyrektora stoczni kmdr barona von dy w stoczni przebywał jego dotychczasowy nia do celów szkoleniowych w miarę moż- der Goltza. Po próbach, przemianowa- flagowiec, podniósł szef eskadry, wiceadm. liwości stosunkowo nowych jednostek, na w roku 1884 na pancernik, jednostka, von Koestner, Oprócz wspomnianych tu- to jednak nie zawsze można było owe ży- przebywała, do kwietnia 1884 r. w rezerwie taj zdarzeń, w służbie okrętu w zasadzie nie czenie spełnić, z uwagi na brak takowych i dopiero 22.4.1884 r. oddano ją ponownie wydarzyło się nic godnego uwagi, oprócz okrętów. Było to powodem, że sięgnięto do służby. Okręt zasilił następnie, utworzo- wypadku, który miał miejsce 06.12. Przy- po Württemberga, aby zastąpić dotychcza- ny dopiero w tym roku dywizjon korwet czyniło się to do nieco wcześniejszego wy- sowy okręt szkolny broni torpedowej, któ- pancernych, operujący w składzie eskadry cofania Württemberga ze służby, gdyż jego rym był Blücher, od którego pancernik był ćwiczącej. Jej szefem był kontradm., hrabia remont przewidywany był dopiero na wio- de facto niewiele młodszy. Aby pancernik von Monts na Badenie. 30.9 Württemberga snę roku 1898, co doprowadziło do pewne- przystosować do nowej roli odpowiednio ponownie wycofano ze służby. W następ- go konfliktu na wyższych szczeblach2. go przebudowano, zmieniając m.in. dotych- nych latach okresy aktywności i bezczyn- Po zakończeniu prac związanych z mo- czasowe rozstawienie artylerii. Pozbawio- ności przeplatały się. Po roku 1885 (15.11.), dernizacją, które odbyły się w Kaiserliche ne teraz armatnich luf, puste barbety, wy- okręt przydzielony został po raz pierw- Werft w Wilhelmshaven, w wyniku, cze- korzystano do utworzenia dodatkowych szy do utworzonego „dywizjonu rezerwo- go sylwetka pancernika zmieniła się dia- pomieszczeń mieszkalnych i sal wykłado- wego”, jako wycofany ze służby okręt „to- metralnie, okręt oddano, 08.10.1899 r. po- wych. Wraz z wycofaniem Blüchera ze służ- warzyszący” (tender). W następnym roku nownie do służby. Po próbach morskich, by, co miało miejsce 25.9.1906 r. przeby- wszedł w skład eskadry manewrowej ope- wszedł on 29.10 w skład II Dywizjonu (wi- wający do tej pory na jego pokładzie sztab rującej pod komenda wiceadm. von Wic- ceadm. Paul Hoffmann na Kurfüscie Frie- przeszedł na Württemberga, dla którego za- kede (flagowiec Baden). W czerwcu, roku drichu Wilhelmie) I Eskadry z dowódcą, 2 czął się już ostatni rozdział w karierze, tym 1887 jednostka uczestniczyła w uroczysto- admirałem I Eskadry, kontradm. Büchse- razem okrętu szkolnego broni torpedo- ściach związanych z położeniem kamienia lem. Pełnił tam rolę flagowca w dniach od wej, który miał potrwać 13 lat. Najpierw węgielnego pod budowę przyszłego Kanału 14.12.1899 r. do 24.01.1900 r. oraz mię- jednak przeprowadzono kilka prób, 14.10 Kilońskiego. dzy 15 a 21.9.1900 r. W związku z wysła- okręt opuścił Kilonię a następnego dnia za- W maju 1888 r. Württemberg zastąpił, niem I Dywizjonu do Azji Wschodniej, do- winął do swojej nowej bazy macierzystej, w Kilonii, w roli strażnika Bayerna, w skła- tychczasowy II Dywizjon przemianowano którą został Flensburg-Mürwik. Okręt za- dzie dywizjonu rezerwowego na Bałty- w lipcu 1900 r. na I z flagowcem eskadry, ku. 21.9 z jego masztu spłynęła bandera Kaiserem Wilhelmem II. Po manewrach je- 2. konsekwencją przedwczesnego wycofania z ak- i proporczyk, co nastąpiło z powodu decy- siennych, z dniem 01.10 utworzono dy- tywnej służby Württemberga doprowadziło do kontro- zji o reorganizacji II Bałtyckiego Dywizjo- wizjon rezerwowy Morza Północnego, do wersji między dowodzącym admirałem, von Knorrem nu Rezerwowego. Reaktywacja okrętu mia- którego weszły wprawdzie Baden i Würt- i nowym sekretarzem stanu w Ministerstwie Morskim Rzeszy (R.M.A.), którym był kontradm. Tirpitz. Tir- ła miejsce dopiero 02.5.1890 r., kiedy wszedł temberg, lecz formalnie nadal operowały pitz zarzucił von Knorrowi, że podczas prywatnej au- w skład Eskadry Manewrowej (dowódca wi- we wszystkich manewrach i ćwiczeniach diencji (26.12.1897 r.) u cesarza [niem. Immediatvor- stellung – pol. immediat z łac. immediatus „bezpośred- ceadm. Deinhard na Badenie). 08.8.1892 r. w składzie I Eskadry. Eskadra wyszła, w lip- ni, bez pośrednictwa”, co w ówczesnym słowniku nie- jednostkę ponownie skierowano do służ- cu 1901 r., na powitanie wracającego z Azji mieckim słowniku prawniczym było historycznym po- by, tym razem na kilka lat, gdyż w eskadrze „Oddelegowanego Dywizjonu” aż na wody jęciem, a oznaczało skorzystanie z przywileju wygło- szenia pewnego memorandum, czy osobistego wyraże- manewrowej (wiceadm. Wilhelm Schröder hiszpańskie. W tym też czasie, starsze jed- nia swojej opinii w pewnej sprawie przed obliczem pru- na Badenie) zastąpiła Oldenburga, który nostki wzięły udział, pod komendą 2 ad- skiego króla, lub niemieckiego cesarza, bez korzystania z uwagi na awarię maszyn był zmuszony ją mirała, kontradm. Büchsela, w rejsie na z pośredników], bez zasięgnięcia u niego opinii, przed- stawił wniosek o wycofaniu pancernika ze służby. Knorr opuścić. Württemberg wziął jeszcze udział wody Morza Norweskiego, podczas które- odparł mu na to, 05.1.1898 r., że to cesarz Wilhelm II, w ostatniej części manewrów jesiennych, go Württemberg między 25 a 31.07 zako- we własnej osobie, na wieść o wypadku, rozkazał rze- czony pancernik wycofać ze służby, mając na uwadze, w trakcie, których zderzył 19-20.9 na wyso- twiczy koło Ulvik. Powracające pancerniki raport przesłany przez Tirpitza, z którego wynikało, że kości Ustki (Stolpmünde) z pancernikiem typu Brandenburg weszły w skład I Dywi- stocznia zdążyła już zgromadzić odpowiednią ilość ma- Friedrich Carl. Deutschland wziął niezdol- zjonu, natomiast II pod komendą kontr- teriału, co pozwalało już na rozpoczęcie robót modernizacyjnych, które planowano pierwotnie przeprowadzić nego do manewrowania Württemberga na adm. von Arnima operował podczas ma- w roku przyszłym, na co Knorr wyraził zgodę, lecz nie hol i podążył z nim do Kilonii. newrów jesiennych w składzie II Eskadry. powiadomił o tym nikogo z zewnątrz.

6 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Cesarskie „fabryki cementu”

Württemberg w końcowy m okresie swojej służby w roli okrętu szkolnego. Fot. zbiory Reinhard Kramer cumował koło mostu, do którego przylgnę- ko Glücksburga we Fiordzie Kilońskim). Po (kmdr Georg von Ammon, zastąpionego ła potem nazwa Württember-Brücke, będą- dwóch dniach bliźniakowi Schwaben uda- pod koniec sierpnia kmdr ppor. Reinhol- ca w użyciu do dzisiaj. Jednostka podlegała ło się ją ściągnąć na głęboką wodę. Z uwagi, dem Schmidtem przebywającym na pokła- teraz Inspekcji ds. Broni Torpedowej i przy- że Württemberg mocno utknął na piaszczy- dzie do 26.11) całego taboru pomocniczego. dzielono jej, jako tendrowi, nowych pod- stym dnie, nie wystąpiły żadne uszkodzenia Po stwierdzeniu, ze należy znowu podjąć opiecznych pod postacią torpedowców, dla poszycia, więc spokojnie mógł nadal kon- szkolenie, jednostką pełniła funkcję torpe- których stanowiła nową bazę, wypełnia- tynuować cykl szkoleniowy. W latach 1910 dowej jednostki szkolnej od wiosny 1915 r. jąc lukę po Blücherze. W następnej kolejno- i 1911 nic szczególnego w żywocie okrętu do momentu wycofania ze służby w dniu ści taką bazą były późniejszy hulk Uranus się nie wydarzyło, ale w lutym 1912 r. skie- 01.2.1919 r., ale nawet i wtedy nie nadszedł (eks-pancernik Kaiser) oraz hulk-mieszkal- rowano jednostkę do pogotowia lodowego, jeszcze jego koniec! Jednostka nadal pełni- ny z pomieszczeniami wykładowymi Ot- do kruszenia zatorów. Wybawiło to z opresji ła rolę hulku mieszkalnego oraz dodatko- ter (1877 r.), była kanonierka drugiej kla- cztery statki handlowe, którym ostry mróz wo zaadoptowano ją do funkcji okrętu-ba- sy i niedoszły łowca chińskich piratów. w styczniu i lutym mocno się dał we znaki zy i warsztatowca kutrów trałowych. Okręt W trakcie wykonywanych obecnie czynno- skuwając je w lodzie. Do ćwiczeń eskadry przydzielono w 1919 roku do 6 Półflotyl- ści, Württemberg po raz pierwszy wziął ofi- szkolnej jesienią 1912 i 1913 r. Württemberg li Trałowców Morza Bałtyckiego III Flotyl- cjalnie udział (w roku 1907) w ćwiczeniach nie był kierowany, co powtórzyło się wiosną li Trałowców na tym akwenie. 10.11.1919 r. zespołu jednostek szkolnych i doświadczal- 1913 i 1914 roku. W dniu 11.4.1913 r. Würt- nadszedł w końcu kres służby, z której okręt nych (późniejsza Eskadra Szkolna), które temberg w okolicach Świnoujścia (Möwen- wycofano, a 20.10.1920 skreślono z listy flo- miały miejsce na środkowym Bałtyku, bę- haken), podczas wykonywaniu manewru ty, po czym sprzedano Zakładom Hutni- dąc pierwszym zdeklasowanym pancerni- rzucania kotwicy, dostał się na płytką wodę czym w Hattingen, na złom, a w roku na- kiem, któremu na starość przyszło pełnić grzęznąc do tego stopnia, że o własnych si- stępnym pocięto w Wilhelmshaven. nowe obowiązki. Współdziałał m.in. z Prin- łach nie potrafił się uwolnić i dopiero przy- zem Adalbertem, Vinetą, czy Friedrichem bycie kilku holowników okazało się skutecz- Bibliografia Carlem. W roku 1909 Württemberg w ra- ne, sam okręt jednak nie odniósł żadnych 1. Gröner, Erich / Dieter Jung / Martin Maass: Die deut- mach „Floty Rezerwowej” (flagowiec, pre- uszkodzeń. schen Kriegsschiffe 1815–1945. Band 1: Panzerschiffe, Li- drednot Deutschland) wziął udział (sier- Na jesieni 1914 r. przewidywano Würt- nienschiffe, Schlachtschiffe, Flugzeugträger, Kreuzer, Ka- pień-wrzesień) w manewrach jesiennych, tenberga wycofać ze służby i zastąpić go nonenboote, Bernard & Graefe Verlag, München 1982. które również odbyły się na środkowym krążownikiem pancernym Fürst Bismarck, 2. Hildebrand, Hans H./Albert Röhr/Hans-Otto Stein- Bałtyku. 10.12.1909 r. jednostka, po odbyciu lecz wybuch wojny pokrzyżował owe pla- metz: Die deutschen Kriegsschiffe. Biographien – ein Spie- ćwiczeń artyleryjskich, utknęła podczas gę- ny, a były pancernik został, zgodnie z pla- gel der Marinegeschichte von 1815 bis zur Gegenwart. stej mgły, na mieliźnie koło Holnis (niedale- nami mobilizacyjnymi, okrętem flagowym Band Mundus Verlag, Ratingen b.d.w.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 7 Krążownik Zhiyuan przy pełnej Aleksiej Pastuchow prędkości. Na grotmaszcie bandera Tekst floty Chin o trójkątnym kształcie. Siergiej Patianin (Rosja) Fot. zbiory Siergiej Patianin

Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan” Historia powstania fikowaną wersję wspomnianych kanonie- Tym nie mniej Li, który nie był specja- Klęska na morzu w trakcie wojny fran- rek. Sam Li również obawiał się konflik- listą morskim, zamierzał kontynuować za- cusko-chińskiej lat 1884-1885 pokazała sła- tu zbrojnego z jakimkolwiek państwem kup krążowników tego typu. W roku 1885 bość Chin jako państwa morskiego. Licz- morskim. Od roku 1880 w szczeciń- z jego inicjatywy prowadzono negocjacje ne kanonierki i transportowce stanowiące skiej stoczni Vulcan rozpoczęto budowę z angielską stocznią Armstrong, Mitchell podstawę flot cesarstwa Qing, ujawniły stalowych torpedowców, krążowników & Co. i niemiecką Vulcan. Przedstawicie- swoje całkowite nieprzygotowanie do wal- pancernopokładowych i pancerników le Chin w Anglii i Niemczech otrzyma- ki o panowanie na morzu. Możliwa wojna dla Floty Północnej, jednak do 1885 ża- li polecenie zawarcia kontraktu na budo- z rosnącą w silę Japonią, Anglią czy Rosją den z nich nie zdołał dotrzeć na Daleki wę czterech krążowników typu „Zhiyuan”. wymagała od Chin pilnego wprowadzenia Wschód. Polecenie to spowodowało niezadowole- do służby okrętów innych klas – pancerni- Po przybyciu zespołu do Dagu (Taku) nie chińskiego ambasadora w W. Bryta- ków i krążowników. okazało się, że zamówiony przez Li Hong- nii, markiza Zeng Jize, który pamiętał nie Zrozumienie konieczności podjęcia zhanga krążownik pancernopokładowy tylko o mankamentach konstrukcji okrę- kosztownych decyzji dotarło do najbardziej Jiyuan nie spełniał oczekiwań. Ujawni- tu, jakie ujawniły się w toku eksploatacji, dalekowzrocznych chińskich polityków ły się mankamenty jego prototypu – nie- ale także o tym, że zamawiającego jednost- jeszcze przed wybuchem wojny z Fran- mieckiej kanonierki Wespe ze skorupo- kę w Niemczech ambasadora Li Fengbao cją. Wicekról Liangguang1, Zhang Zhidong wym opancerzeniem, typowej jednostki oskarżono o łapówkarstwo i pozbawiono (1837-1909), przystąpił do zakupu krążow- obrony wybrzeża. Jiyuan posiadał wie- stanowiska. Ambasador Zeng nie miał za- ników pancernopokładowych w począt- le niedoróbek, w tym urządzeń sterowni- miaru powtórzyć jego kariery. W związku ku lat 80. XIX w. Do roku 1884 w składzie czych, jego prędkość okazała się niewielka, z tym postanowił samodzielnie rozpatrzyć Floty Południowej znalazły się krążowniki a zapas węgla nie zapewniał autonomicz- projekt jednostek, które zamierzano budo- pancernopokładowe Nanchen i Nanrui nie- ności niezbędnej do działań na otwartym wać w stoczni brytyjskiej. mieckiej budowy, zaś w stoczni w Fuzhou morzu. Europejskie krążowniki połowy W rezultacie oba krążowniki pancer- zbudowano krążownik o mieszanej kon- lat 80. XIX w. posiadały z reguły więk- no pokładowe postanowiono zbudować strukcji Kaiji. szą wyporność, a ich uzbrojenie artyleryj- wg projektu znanego angielskiego kon- Wicekról stołecznej prowincji Zhi- skie było liczniejsze. Przy tym zmniejsze- struktora, Sir Williama White’a. Kontrakt li2, Li Hongzhang (1823-1901), mógł do niu liczby dział towarzyszyło zwiększenie z firmą Armstrong podpisano w paździer- roku 1885 poszczycić się znacznie skrom- ich kalibru, jednak obecność na pokładzie niku 1885. Jego koszt wyniósł 1 697,453 ju- niejszą eskadrą – najlepszymi jej okręta- 10-12 luf kal. 102-152 mm uważano za ko- mi były kanonierki typu „Zhen” (6 sztuk) rzystniejszą od 2-3 luf kal. 203-254 mm. 1. Zarazem dowódca armii Xian i Floty Południowej (Nanyang). Rezydował w Kantonie. oraz krążowniki o mieszanej konstrukcji Poprawność tej oceny potwierdziły rezul- 2. Zarazem dowódca armii Huai i Floty Północnej Yangwei i Chaoyong, stanowiące zmody- taty morskich starć w latach 90. (Beiyang). Rezydował w Pekinie lub Tiencinie.

8 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

Nazwa Nr budowy Położenie stępki Wodowanie Wejście do służby Zhiyuan 493 20.10.1885 29.9.1886 23.7.1887 Jingyuan 494 29.10.1885 14.12.1886 9.7.1887 anów (285 tys. £). W końcu tego miesiąca niki posiadały dwa ciągłe pokłady – gór- ry w pokładzie pancernym były osłaniane na stoczni w Elswick przystąpiono do bu- ny (bateryjny) i dolny (pancerny). W re- przez stalowe płyty zamocowane pod ką- dowy obu okrętów, które otrzymały nume- jonie przedziałów kotłowni i maszynowni, tem umożliwiającym ochronę przed poci- ry stoczniowe 493 i 494, oraz nazwy Zhiy- a także na dziobie i rufie, choć nie na ca- skami i odłamkami. Uzupełniającą ochronę uan (致遠) i Jingyuan (靖遠)3. łej długości, okręty posiadały podwójne stanowiły zasobnie węglowe, rozmieszczo- Projekt White’a pozwolił na uniknięcie dno. Kadłub podzielony był na przedziały ne wzdłuż burt poniżej i powyżej linii wod- błędów, jakie powstały przy budowie Jiy- 11 grodziami wodoszczelnymi. Poniżej linii nej i podzielone na mnóstwo małych prze- uan. W tym czasie w Niemczech zamó- wodnej znajdowało się łącznie 60-70 wo- działów. wiono krążowniki pancerne Jingyuan (經 doszczelnych pomieszczeń. Przy wyporno- 遠)4 i Laiyuan . Kalkulacje Li Hongzhan- ści normalnej górny pokład w rejonie śród- Siłownia ga opierały się na tym, że zamówienie krą- okręcia znajdował 6 stóp (1,8 m) powyżej Krążowniki wyposażono w dwie pozio- żowników w Wielkiej Brytanii i Niemczech poziomu wody. Dziobnica miała kształt ta- me maszyny parowe, potrójnego rozprę- pozwoli na porównanie parametrów jed- ranu i wzmocnioną konstrukcję w części żania wykonanymi przez firmę Hawthorn nostek zbudowanych w różnych krajach podwodnej. Leslie. Maszyny znajdowały się w izolo- i wyeliminowanie ich niedostatków, tak by Maksymalna długość okrętów wyno- wanych przedziałach, rozdzielonych po- w końcu ostateczny projekt łączył w sobie siła 81,38 m (między pionami – 76,2 m), przeczną grodzią wodoszczelną. Dziobowa ich zalety. Brytyjscy konstruktorzy uważa- szerokość 11,58 m, zanurzenie na dzio- maszyna poruszała prawy wał napędowy, li, że w przypadku trafienia pocisku dużego bie – 4,27 m, a na rufie – 4,88 m. Zgodnie a rufowa odpowiednio – lewy. Projekto- kalibru w zamkniętą wieżę artyleryjską nie z projektem wyporność sięgała – 2310 t. wana moc maszyn wynosiła 3500 KM przy da się uniknąć dużych strat wśród obsłu- Krążowniki posiadały dwa lekkie masz- ciągu naturalnym oraz 5500 KM przy ciągu gi w zabitych i rannych, spowodowanych ty z marsami bojowymi. Na nich znajdowa- wymuszonym (sztucznym). Projektowana licznymi rykoszetami, w związku z czym ły najbardziej widoczne detale, pozwalające prędkość wynosiła 18 węzłów i była moż- wszystkie wieże artyleryjskie na chińskich na rozróżnienie „bliźniaczych” okrętów, na liwa do osiągnięcia wyłącznie przy sztucz- krążownikach były otwarte od tyłu. Zhiyuan gafle obu masztów były zamoco- nym ciągu. wane bezpośrednio poniżej bojowych mar- Parę wytwarzały cztery cylindryczne ko- Opis konstrukcji sów, a na Jingyuan znacznie niżej. tły tak zwanego typu „Admiralicji”, prze- Kadłub Główne mechanizmy krążowników, ko- wody parowe zaprojektowano w taki spo- Zhiyuan i Jingyuan były typowymi krą- mory amunicyjne, urządzenia i przewo- sób, że para z dowolnego kotła mogła być żownikami typu „Elswick” z II połowy lat dy sterownicze znajdowały się pod osłoną podana do dowolnej maszyny lub jedno- 80., które zastąpiły archaiczne ożaglowane skorupowego pokładu pancernego, które- cześnie do obu. Przełączenie zaworów moż- korwety i klipry. Stalowy kadłub o niewiel- go poziome płaszczyzny i skosy wykonane liwe było w ruchu, bez konieczności zatrzy- kim wznosie budowano zgodnie z obowią- były ze stali pancernej typu „compound” . mywania maszyn. Normalny zapas węgla zującym w tym czasie schematem z pokła- Przy normalnym obciążeniu poziome czę- wynosił 200 t, a pełny – 516 t. Ten ostatni dówką i rufówką, połączonymi wysokim ści pokładu pancernego znajdowały się zapewniał zasięg 6000 Mm przy prędkości nadburciem, co powodowało, że wizual- w odległości 1 stopy (0,3 m) powyżej kon- ekonomicznej 10 węzłów. nie okręty wyglądały na praktycznie gład- strukcyjnej linii wodnej i miały grubość 2” W trakcie czterech prób, przeprowa- kopokładowe. Wysokość kadłuba od stęp- (51 mm). Skosy pancerne miały grubość dzonych na mili pomiarowej u ujścia rzeki do górnego pokładu w środkowej części 4” (102 mm) i opadały na 18” (0,45 m) po- ki Tyne, jednostki z pełnymi zapasami, kadłuba wynosiła 21 stóp (6,4 m). Krążow- niżej konstrukcyjnej linii wodnej. Otwo- zamontowanym uzbrojeniem i chińską za- Zhiyuan na pochylni na krótko przed wodowaniem. Fot. via P. Brook łogą przy średniej wyporno- ści 2302 t osiągnęły średnią prędkość 15,25 węzła przy cią- gu naturalnym (moc siłowni 3723 KM) oraz 18,536 węzła przy ciągu sztucznym (moc si- łowni 6892 KM). Jednak ame- rykański badacz John Rawli- son twierdzi, że rzeczywista prędkość krążownika Zhiyuan w czasie służby nie przekra- czała 15 węzłów5.

3. Nazwy oznaczały, odpowiednio „delikatną dal” i „spokojną dal” (OM). 4. Dla rozróżnienia, tutaj podawany jako Jingyuan II (OM). 5. J. Rawlison. China’s struggle for naval development 1839-1895, 1967.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 9 Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

towych) znajdowało się na górnym po- kładzie: cztery w środkowej części okrętu, przed i za działami kal. 152 mm, a pozosta- łe cztery parami pod pokładem dziobów- ki i rufówki. Dzięki temu mogły prowadzić ogień jedynie przez ambrazury. Para dział kal. 47 mm (3-funtowych) znajdowała się na górnym pokładzie w rejonie grot masztu na lewej i prawej burcie. Z sześciu dział kal. 37 mm (1-funtowych) dwa znajdowały się na marsie bojowym fok masztu, a pozostałe Podwójne działa kal. 210 mm na uskokach dziobówki i rufówki. Krupp wz 1880 r. Na marsie bojowym grot masztu oraz bezpośrednio przy dziobnicy i stewie rufowej stały cztery kartaczownice 10-lufowe Gatlinga9. Owa broń została opracowana w 1862 przez amerykańskiego konstruktora Richarda J. Gatlinga (1819-1903). Składała się ona z bloku 10 luf karabinowych kalibru 11,43 mm, obracanych za pomocą korb- ki wokół poziomej osi, dzięki czemu dys- ponowała dużą siłą ognia na bliskich dy- stansach. Od 1881 roku kartaczownice były produkowane w Chinach, w nankińskim arsenale Jinling, później do produkcji przy- Rys. Fan Liu Siuanche stąpiły również i inne chińskie arsenały. Uzbrojenie uzupełniały cztery nawodne Uzbrojenie dostarczane przez hydrauliczny podajnik wyrzutnie torpedowe kal. 350 mm (14-ca- Krążowniki Floty Północnej, zakupio- znajdujący się między lufami i wkładane lowe)10. Dwie wyrzutnie były stacjonar- ne w W. Brytanii i Niemczech, wyróżnia- do koryt znajdujących się poniżej platfor- ne zamocowane w stewach dziobowej i ru- ły się różnorodnością (wręcz pstrokacizną) my obsługi, skąd za pomocą dźwigów były fowej, dwie pozostałe znajdowały się lewej uzbrojenia artyleryjskiego, charakterystycz- podnoszone do zamków. Podobna kon- i prawej burcie na dolnym pokładzie w re- nego dla chińskiej floty od lat 60. Wpływało strukcja dział była unikalna i nigdzie wię- jonie stanowiska dowodzenia na zwrotnych to fatalnie na gotowość bojową floty i wy- cej nie zastosowana. Rufowe jednodziało- podstawach. posażenie okrętów w zapasy amunicji od- we stanowisko było również wyposażone W stanowisku dowodzenia, nakrytym powiednich systemów. Zhiyuan i Jingyuan w hydrauliczny podnośnik, jednak jego na- 3-calowym (76 mm) pancerzem było zanie były wyjątkiem, w skład ich uzbrojenia prowadzanie możliwe było jedynie ręcznie. montowane prymitywne urządzenie kie- wchodził działa kal. 210 mm Krupp, dzia- Działa zapewniały praktyczną szybkostrzel- rowania ogniem, które pozwalało dowód- ła kal. 152 mm Armstrong, szybkostrzel- ność 1 strzał na 2,5 minuty. Zapas amunicji cy okrętu centralizować ogień wszystkich ne działa trzech kalibrów (57, 47 i 37 mm) wynosił po 50 pocisków na każdą lufę (15 dział bądź kierować pojedynczymi działa- Hotchkiss oraz 10-lufowe kartaczownice żeliwnych i 5 stalowych burzących, 5 poci- mi. Nie są niestety znane żadne szczegóły Gatling. sków odłamkowych oraz 25 pocisków z li- dotyczące tego urządzenia. Obok stanowi- Główny kaliber obejmował trzy dzia- tego metalu). sko dowodzenie znajdował się posterunek ła kal. 210 mm6, odtylcowe systemu Krupp W środkowej części kadłuba, na sponso- sygnalistów, przykryty stalowymi płytami. wz. 1880, każde o wadze 13 ton7. We Flo- nach burtowych górnego pokładu, zamon- Na dachu mostka zamontowano dwa re- cie Północnej w takie same działa uzbro- towano dwa działa 6-calowe8 o długości flektory elektryczne, jak podawano w ów- jone były krążowniki pancerne Jingyuan lufy 35 kalibrów, odtylcowe systemu Arm- (II) i Laiyuan oraz Jiyuan. Działa były za- strong. Krążowniki Zhiyuan i Jingyuan były 6. Rzeczywisty kaliber dział 21-centymetrowych wy- nosił 209,3 mm projektowane do strzelania prochem dym- jedynymi okrętami Floty Północnej wy- 7. Stalowa lufa wzmocniona specjalnymi pierścienia- nym, a wyprodukowane w niemieckich za- posażonymi w ten model dział. Wszystkie mi miała długość 35 kalibrów (łączna 7330 mm, w tym przewodu lufy 6720 mm). ładowanie rozdzielne. Waga kładach Kruppa. działa kal. 210 i 152 mm posiadały osłonę pocisku 140,3 kg, ładunku miotającego – 45 kg, pręd- Działa montowano na łożach systemu przeciw odłamkom i pociskom małego ka- kość początkowa 550 m/s, maksymalna donośność – Vavasseur produkowanych przez firmę libru w formie otwartych od tyłu pancer- 8300 m. 8. Podstawowe parametry dział: kaliber – 152 mm, Armstrong. Ich rozmieszczenie na krążow- nych tarcz o grubości 2 cali (51 mm). waga – 4065 kg, długość lufy – 4800 mm, waga pocisku nikach typu „Zhiyuan” było dość oryginal- W skład szybkostrzelnej artylerii wcho- – 36,3 kg, waga ładunku miotającego – 18,2 kg, pręd- ne. Dwa działa umieszczono na podwój- dziły działa Hotchkiss trzech różnych ka- kość początkowa – 598 m/s, maksymalna donośność – 6500 m. sektory ostrzału każdego z dział wynosiły po nym łożu na platformie obrotowej na librów, wyprodukowane we Francji. Dzia- około 180° na burtę. pokładzie dziobówki. Platforma posiadała ła tego systemu były bardzo popularne na 9. Zgodnie z niektórymi dokumentami było 6 kar- taczownic – kolejna para znajdowała się obok komina. hydrauliczne naprowadzanie w płaszczyź- całym świecie i znajdowały się praktycz- Nie można przy tym wykluczyć, że zostały one przenie- nie poziomej, zaś naprowadzanie ręczne nie na wszystkich jednostkach Floty Pół- sione w trakcie służby okrętów, bowiem na niektórych w charakterze awaryjnego. Naprowadza- nocnej. Na krążownikach typu „Zhiyuan” zdjęciach brak ich przy dziobnicy i stewie rufowej. 10. Szereg źródeł podaje, że wyrzutnie torpedowe nie w płaszczyźnie pionowej była możliwa były rozmieszczone w następujący sposób. miały kaliber 15-, lub nawet 18-calowy (381 lub 450 odrębnie dla każdego działa. Pociski były Wszystkie osiem dział kal. 57 mm (6-fun- mm), co jest jednak mało prawdopodobne.

10 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan” lewej burtylewej pokrywa wyrzutni torpedowej Rzuty krążownika Zhiyuan Rzuty krążownika poniżej Jingyuan poniżej hieroglify od góryhieroglify – Zhiyuan, Rys. Rys. W.W. Żernow Copyright

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 11 Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

luki oświetleniowe oraz nadburcie od strony wewnętrz- nej. Komin, wen- tylatory, maszty i drzewce były żół- te. Na górnej kra- wędzi komina znaj- dował się czarny pas. Część podwodna kadłuba – czerwona, linia wod- na – biała. Pokład przez cały okres służby nie był ma- lowany i pozosta- wał w naturalnym kolorze drewna. Zgodnie z wy- wiadem udzielonym magazynowi „Cen- tury” przez McGif- fina12, przed bitwą pod Jalu wszystkie chińskie okrę- ty były pomalowane na „trudno widoczny szary” kolor. Ocena projektu Zhiyuan w trakcie prób w ruchu na Tyne. Fot. zbiory Siergiej Patianin Jak większość krążowników rodzi- czesnych publikacjach „każdy o mocy 25 Malowanie ny „Elswick” Zhiyuan i Jingyuan okazały się tys. świec”. W czasie pobytu w Wielkiej Bryta- przeładowane ciężkim uzbrojeniem. Od- nii oba krążowniki posiadały nie czę- dział wywiadowczy brytyjskiej Admirali- Załoga sto w owych czasach spotykane jednolite cji w swojej ocenie zwracał uwagę na dono- Zgodnie z Ustawą o Flocie Północnej każ- szare malowanie burt i nadbudówek. Po śność dział, ale jednocześnie podkreślał, że dy okręt stanowił oddzielny pododdział przybyciu do Chin jednostki przemalo- ciężkie działa były słabo chronione, co wię- (ying). Krążownikom typu „Zhiyuan” przy- wano zgodnie z najbardziej wówczas po- cej dziobowa para uzbrojenia stanowiła do- sługiwał dowódca w stopniu fujiang11. Za- pularnym tzw. „wiktoriańskim” schema- skonały cel. łoga krążowników liczyła według różnych tem. Burty okrętów do górnej krawędzi Przewidywano, że przy sztormowej podanych od 204 do 260 ludzi – np. w czasie nadburcia były czarne, a powyżej – białe. godzie i wysokiej prędkości dziobowe dzia- bitwy pod Jalu na „Zhiyuan” znajdowało się Na biało malowano także stanowisko do- ła trudno będzie używać z powodu ciągłe- 253 ludzi. wodzenia, tarcze dział, szalupy wraz z żu- go zalewania pokładu dziobówki i bryzgów rawikami, osłonę przedziału kotłowni, fontann wody wywoływanych przez dzio- bową wyrzutnię torpedową. Wyrażano tak- Charakterystyka taktyczno-techniczna że obawy, że okręt będzie brał wodę nisko Wyporność 2310 t usytuowanymi sponsonami dział kal. 6”. McGiffin nazywał jednak Zhiyuan „wspa- długość między pionami 78,2 m; maksymalna 81,38 m, Wymiary niałym krążownikiem typu Elswick”. szerokość maksymalna 11,58 m Kończąc opis techniczny, warto zauwa- zanurzenie dziób/rufa 4,27 / 4,88 m żyć, że przed rozpoczęciem wojny japoń- dwie poziome maszyny parowe potrójnego rozprężania Hawthorn Leslie, Siłownia sko-chińskiej lat 1894-1985, Zhiyuan i Jin- cztery kotły parowe gyuan były najlepszymi krążownikami Moc siłowni 5500 KM chińskiej marynarki wojennej, i były je- Prędkość 18 węzłów dynymi chińskimi okrętami, które mogły Zapas węgla normalny 200 t, pełny 516 t podjąć operacje krążownicze w pełnym Zasięg 6000 Mm przy prędkości 10 w. wymiarze. Opancerzenie pokład i tarcze dział 51 mm (skosy 102 mm), stanowisko dowodzenia 76 mm trzy działa 210 mm L/35, dwa 152 mm L/35, osiem 57 mm, dwa 47 mm, 11. Odpowiednik kontradmirała we flotach europej- Uzbrojenie skich. sześć 37 mm, cztery mitraliezy 10-11 mm, trzy wyrzutnie torpedowe kal. 350 mm 12. Filo Norton McGiffin (1860-1897) amerykański doradca we Flocie Peiyang (1885-1895), uczestnik bi- Załoga 260 ludzi twy pod Jalu.

12 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

Obsady oficerskie pancerników podczas wojny japońsko-chińskiej (II) i Laiyuan, opuściły brzegi mglistego Al- Zhiyuan Jingyuan bionu i w listopadzie osiągnęły Dagu. Para Zhiyuan i Jingyuan stanowiła naj- dowódca Deng Shichang Ye Zugui szybsze krążowniki Floty Północnej. We- I zastępca dowódcy Chen Jinkui Liu Guanxiong szły one w skład jednego zespołu z krą- II zastępca dowódcy Zhou Zhanjie Qi Fengyi żownikami Jingyuan (II), Laiyuan i Jiyuan, szef działu nawigacyjnego Tan Yingjie, Zheng Lun Zheng Zuyi którym dowodził fujiang Deng Shichang, Xue Zhensheng, Huang Naimo, będący równocześnie dowódcą Zhiyuan. szef broni torpedowej i minowej Chen Chengjin Yang Chenghai Przy tym Zhiyuan, Jingyuan i pancerny Jin- szef działu bojowego gyuan (II) stanowiły Eskadrę Środkową flo- Fei Naimo Hong Tongshu (starszy artylerzysta) ty. Laiyuan wchodził w skład Eskadry Le- instruktor artyleryjski Shen Weiyung Tang Wenjing* wego Skrzydła, a Jiyuan – Eskadry Prawego starszy inżynier okrętowy Liu Yinglin Lin Dengliang Skrzydła. W roku 1888 Zhiyuan wraz z bliźnia- inżynier Purvis (Anglik) - czym Jingyuan został skierowany na Taj- starszy mechanik Zheng Wenheng, Ceng Hongji Zhang Yuming, Ren Zhengshen wan dla wsparcia wojsk lądowych, przepro- * Poległ podczas bitwu pod Jalu. wadzających ekspedycję karną przeciwko zbuntowanym miejscowym plemionom. Przebieg służby obu jednostkach zakończono w lipcu 1887, W trakcie tej operacji obsługi dział krążow- Służba we Flocie Północnej a 2 sierpnia krążowniki zostały obsadzo- nika nabrała pewnej praktyki w ostrzeliwa- w latach 1888-1894 ne chińskimi załogami. W dniu 12 września niu celów naziemnych, równając z ziemią Zhiyuan został wodowany 29 września 1887 w składzie zespołu pod dowództwem kilka wsi buntowników. Za sukcesy w wy- 1886. Jingyuan nad którym pracę rozpo- komodora Williama Langa, wraz z torpe- konaniu zadania Deng Shichang został wy- częto kilka dni później, spłynął z pochyl- dowcem Zuoyi, oraz zbudowanymi w Niem- różniony hualing13, a sam został zongbing14 ni 14 grudnia tego samego roku. Prace na czech krążownikami pancernymi Jingyuan Eskadry Środkowej. Coroczne rejsy na południe oraz ciągłe Krążownik Zhiyuan na krótko przed wyjściem z Anglii. Na drugim planie stary żaglowy okręt linio- patrolowanie zatoki Weihaiwei spowodo- wy, wykorzystywany w charakterze jednostki szkolnej. Fot. zbiory K. Jegorow wały, że załoga krążownika stała się jedną z najbardziej doświadczonych załóg Floty Północnej, a Deng, uczestniczący w operacjach na Tajwanie w 1874 i 1888, walce z piratami i przemytnikami, panoszącymi się na przybrzeżnych wodach Chin, uwa- żany był za jednego z najbardziej utalen- towanych dowódców floty. Przebywając dwukrotnie w Anglii (w latach 1880-1881 i 1886-1887) w celu odbioru i przeprowadzenia nowych okrętów, wyniósł z tych zagranicznych delegacji spore doświadcze- nie, z którego korzystał szkoląc swoich marynarzy. W roku 1891 Zhiyuan pod dowództwem Denga został odkomenderowany do Hong- kongu, w charakterze honorowej eskorty przy spotkaniu z rosyjskim następcą tronu wlk. ks. Mikołajem (przyszłym carem Mikołajem II), a następnie wraz z Jingy- uan złożył wizytę w Japonii. Po powrocie do Chin Zhiyuan wziął udział w pierwszej cesarskiej paradzie morskiej, zaś Jingy- uan ruszył do Szanghaju, gdzie uczestniczył w karnej ekspedycji wojsk chińskich przeciwko powstaniu tajpingów. Wiosną 1894 Li Hongzhang przeprowa- dził drugi przegląd floty i paradę, które za- kończyły się 25 maja. W czasie inspekcji krążownik zaprezentował się z najlepszej strony. Jednak przed samą wojną Japonią doszło doi bardzo nieprzyjemnego zdarze-

13. Tradycyjna nagroda w cesarstwie Qing, w postaci nefrytowego pierścienia. 14. Odpowiednik rangi wiceadmirała we flotach europejskich.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 13 Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan” nia, które rzuciło cień na nieskazitelną re- putację Deng Shichanga. Otóż 16 lipca na Deng Shichang (鄧世昌) urodził się w 1849 roku pokład Zhiyuan dostał się japoński szpieg w prowincji Guangdong. W roku 1867 wstąpił do szkoły Munekata Kojiro, który nierozpoznany marynarki wojennej w Mawei (koło Fuzhou), którą ukoń- przemieścił się z Yantai (Chefoo) do Szan- czył w 1874. Po ukończeniu szkoły objął dowództwo woj- ghaju. W rezultacie tej operacji Japończy- skowego transportowca Haidong. W tym samym roku cy otrzymali bezpośrednio przed rozpoczę- ochraniał Peskadory i port Jilong (Keelung) na Tajwanie. ciem działań wojennych cenne świadectwo Za realizację tych zadań otrzymał dowództwo kanonier- o stanie chińskiej floty. ki Zhenwei. Wyróżniające się zwalczanie piratów spowo- dowało, że został przydzielony do sił prowincji stołecznej Krążowniki w wojnie japońsko-chińskiej Zhili, jądra przyszłej Floty Północnej. lat 1894-1895 Po otrzymaniu dowództwa kanonierki Zhennan w roku Klęska chińskiego zespołu w składzie: 1880, w trakcie patrolowania zatoki Weihaiwei, wszedł na mieliznę w pobliżu wyspy krążownik pancernopokładowy Zhiyuan, Daludao. Okręt szybko ściągnięto z mielizny, a Deng został ukarany i zdegradowany. krążownik torpedowy Guangyi oraz kano- Pozostał jednak na stanowisku. nierka Caojiang w pobliżu koreańskiej wy- W roku 1881 został skierowany do Anglii dla odbioru krążowników Zhaoyong i Yan- spy P’ungdo w dniu 25 lipca 1894 roku, gwei. Przy okazji odbył staż w Royal Navy. W 1882 uczestniczył w stłumieniu buntu która faktycznie rozpoczęła wojnę japoń- w Korei, za co otrzymał tytuł Boyun-batur, oraz dowództwo nad krążownikiem Yan- sko-chińską, wywołała duży odzew w chiń- gwei, patrolującym Morze Żółte między Koreą a Tiencinem. Od roku 1887 dowodził skim społeczeństwie. Deng Shichang czuł odziałem krążowników Floty Północnej, będąc równocześnie dowódcą krążownika się urażony działaniami swego podko- Zhiyuan. mendnego Fang Boqiana, który uciekł Po wybuchu wojny japońsko-chińskiej Deng rwał się do boju by zetrzeć hańbę po- przed Japończykami nie uprzedzając Guan- rażki pod P’ungdo, jednak adm. Ding Ruchang, związany poleceniem Zongli Yamen, gyi i Caojiang o niebezpieczeństwie. Deng nie zezwolił mu na wyjście z zespołem krążowników dla przechwycenia japońskich rwał się do boju by zmyć hańbę porażki, transportowców. Odważnie działał w bitwie pod Jalu, podejmując próbę staranowania jednak dowódca floty adm. Ding Ruchang Yoshino. W bitwie poległ. (1836-1895) mając ręce związane rozkazem Śmierć Denga poważnie osłabiła duch bojowy Floty Północnej – jego energia, stały Zongli Yamen15, nie pozwolił mu na wyj- optymizm i dążenie do zwycięstwa spajało eskadrę, mimo różnic między marynarzami ście w morze z zespołem krążowników dla z różnych prowincji. przechwycenia japońskich transportowców Pośmiertnie otrzymał tytuł Zhuangze*. W roku 1895 w miejscu narodzin Denga z wojskami, zmierzających do Korei. Ta wzniesiono świątynię na jego cześć. Imię Denga stało się symbolem bohaterstwa chiń- bezsensowna w warunkach rozpoczynają- skich marynarzy. Pamięć o Dengu zachowano w Chinach także dzisiaj. W roku 1962 cej się wojny decyzja politycznego kierow- powstał film fabularny poświęcony wojnie japońsko-chińskiej, w której przypomnia- nictwa państwa nie pozwoliła na wykorzy- no jego rolę. W 1986 roku w Weihaiwei odsłonięto pomnik Denga. Na wyspie Dalu- stanie potencjału oddziału krążowników dao, na trawersie której na mieliznę weszła kanonierka Zhennan poświęcono mu obe- Floty Północnej, i ostatecznym rachunku lisk. W roku 1994 pamiątkową świątynię odrestaurowano, a od 1999 w jej wnętrzu doprowadziła do utraty inicjatywy strate- funkcjonuje muzeum. W 1996 do służby w MW ChRL wszedł szkolny śmigłowcowiec gicznej chińskiego dowództwa. nazwany na jego cześć (Shichang)** a od 2002 w rodzinnej miejscowości działa szko- Swój chrzest bojowy siły główne Flo- ła jego imienia. ty Północnej przeszły dopiero półtora mie- * siąca po oficjalnym wypowiedzeniu wojny. „Silny i czystej krwi” – tradycyjny w formie, choć unikalny pośmiertny tytuł nadawany wybitnym dowód- com i działaczom państwowym. 17 września 1894 roku przeciwnicy starli ** Zbudowany w szanghajskiej stoczni Qiuxin (zwodowany w kwietniu 1996, wszedł do służby 27 stycz- się w krwawej bitwie pod Jalu. W bitwie tej nia 1997). Projekt prawdopodobnie inspirowany brytyjskim HMS Argus. Dane taktyczno-techniczne: wypor- ność 10 000 t; wymiary 120×18×7 m; prędkość maks. 17,5 w.; zasięg 8000 Mm; załoga 170 ludzi (plus 200 kade- wziął udział cały zespół krążowników Deng tów); dwa śmigłowce Harbin Z-9A (licencyjna wersja Eurocopter „Dauphin”). Przyporządkowany do Floty Po- Shichanga. łudniowej, numer burtowy 82 (OM).

„Zhiyuan” już jakiś czas, gdy «Dingyuan» zatopił [japoń- fił w wyrzutnię torpedową «Zhiyuan»18. Ka- Krążownik Zhiyuan został rozmiesz- ski krążownik pomocniczy] «Saikyō Maru»17, dłub krążownika przełamał się i okręt zatonął. czony przez Ding Ruchanga na lewym a u nas zapalił się [krążownik] «Chaoyung». Deng Shichang znalazł się w kole ratunko- skrzydle, wraz z flagowym pancernikiem Deng Shichang z wściekłością podjął starcie wym. Admirał Ding Ruchang i inni dowód- Dingyuan, oraz krążownikami Jiyuan i Gu- z «Yoshino» i «Naniwa», bowiem ten pierw- cy, widząc zaistniałą sytuację, rozkazali po- angjia. W trakcie bitwy Deng Shichang zro- szy stanowił centrum nieprzyjacielskiej eska- śpieszyć na ratunek. Deng Shichang nie miał bił wszystko, co osobiście zależało od niego, dry. Starcie było w pełni, jednak na «Zhiyuan» jednak już więcej sił, uwolnił ramię z koła ra- dla zwycięstwa chińskiej floty. Chiński hi- kończyła się już amunicja. Deng Shichang go- storyk Zhao Erxiong tak opisał jego śmierć: tów był walczyć z wrogiem do końca. Ofice- 15. Kolektywnie kierowane ministerstwo spraw za- „Niewielkie japońskie okręty poruszały się rowie i marynarze zrozumieli, że przegrywa- granicznych (OM). 16. Uczynił to pod koniec starcia dowódca bliźnia- szybko i umiejętnie manewrując nakryły nas my, a szyk został naruszony, wówczas Deng czego Jingyuan, Ye Zugui. deszczem pocisków. «Dingyuan» wstrząsa- Shichang krzyknął: «Dziś nie pozostaje nam 17. Wspominał o tym wówczas brytyjski „Army and Navy Gazette”, lecz nie w tak kategorycznym tonie. Ja- ły pociski, które zerwały banderę. Deng Shi- już nic jak tylko umierać! Przysłużymy się oj- pońskie źródła nie potwierdzają utraty jednostki. Co chang zauważył, że zerwana została admi- czyźnie!». Zachęceni słowami dowódcy wszy- więcej, informując o licznych trafieniach Saikyō Maru, ralska bandera i postanowił, że wstrząśnie scy uspokoili się. Deng Shichang dał «całą na- Japończycy nie podają nawet liczby rannych i zabitych członków załogi. duchem marynarzy. Podniósł wówczas admi- przód» i chciał staranować «Yoshino», tak 18. Obecnie ta wersja zatonięcia okrętu zyskała po- ralską banderę na «Zhiyuan»16. Starcie trwało zginąć wraz z nim, lecz pocisk artyleryjski tra- twierdzenie

14 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

Shichang, absolwentem szkoły marynarki wojennej w Fuchou, a trzy lata spędził na stażu w Greenwich, gdzie odbywał praktykę na tym samym okręcie, co brytyjski następca tronu. Uczestniczył również w odbiorze krążow- ników w Anglii w roku 1887. W czasie bitwy pod Jalu 17 września 1894 roku Jingy- uan dzielnie walczył w Eska- drze Prawego Skrzydła. Do samego końca starcia wraz z pancernikiem Dingyuan i krążownikiem pancernym Laiyuan wytrzymywał na- cisk Japończyków. Po godz. Załoga brytyjskiej kanonierki Alacrity ogląda zatopiony Zhiyuan. Ryc. zbiory Jan Piwowoński 15 Jingyuan został okrą- żony przez cztery japoń- tunkowego i utonął. Jego zastępca, fuyuji Chen oning, około 9 mil na południowy-za- skie okręty „Lotnej Eskadry”, z Yoshi- Jinkui także zginął. Nie ocalał nikt z liczącej chód od półwyspu Daludao. Przez długi no na czele i otrzymał ponad 10 trafień. 250 ludzi załogi. czas nad miejscem zatonięcia okrętu W raporcie wskazano: „Pocisk trafił okręt W rzeczywistości jednak chińskie okrę- sterczały jego maszty, a miejscowi ry- w rejonie linii wodnej, powodując silny ty podjęły z wody 7 członków załogi. bacy handlowali przedmiotami zdjęty- przeciek”. Nadal kierując walką, Ye Zu- Śmierć Deng Shichanga uratowani i ratują- mi z okrętu. W czasie II Wojny Świato- gui zorganizował działania w celu utrzy- cy przedstawiają w różny sposób – zgodnie wej Japończycy próbowali podjąć prace maniu żywotności okrętu. Do godz. 17 z jedną wersją, dowódca odmówił opusz- związane z podniesieniem wraku, jednak udało się załatać przeciek. Następnie, czenia mostka jednostki i pozostał na nim nie potrafili precyzyjnie określić miej- zgodnie z propozycją swego zastępcy, do samego końca, głaszcząc ulubionego sca w którym się znajdował., podejmu- Ye podniósł banderę dowodzącego flo- psa. Według innej, zdołano podjąć Deng jąc prace na wschód i zachód od miejsca tą, zastępując tym samym Dingyuan, któ- Shichanga z wody, jednak ten nie mogąc zatonięcia krążownika. W chwili obecnej ry stracił maszt i nie mógł kierować ze- przeżyć utraty swojego okrętu, wyskoczył w ChRL opracowywany jest plan podnie- społem w roli flagowca. Pierwszy sygnał, z szalupy do wody, a pies podążył za nim. sienia Zhiyuan. jaki podniesiono, brzmiał „Zmierzajcie za W zasadzie obie wersje sobie nie zaprzecza- mną”. Od tego momentu ponownie Flota ją, po prostu naoczni świadkowie mogli wi- „Jingyuan” Północna odzyskała kierownictwo. Dzień dzieć Denga w różnych fazach bitwy. Po wejściu w skład Floty Północnej chylił się ku wieczorowi i eskadra japoń- Krążownik Zhiyuan zatonął na tra- dowództwo krążownika Jingyuan ob- ska odeszła na zachód, obawiając się, że wersie portu Donggang w prowincji Lia- jął Ye Zugui. Był on, podobnie jak Deng Chińczycy otrzymają wsparcie.

Jingyuan pod flagą d-cy oddziału krążowników Floty Peiyang u ujścia rzeki Solent (Anglia) 1887 r. Fot. Marius Bar

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 15 Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan”

Jingyuan pod flagą d-cy oddziału krążowników Floty Peiyang przed wyjściem z Anglii. Fot. „Warship International” W czasie bitwy pod Jalu Jingyuan został główne prace naprawcze, i wówczas Flota nocna pozostawała na wewnętrznej redzie trafiony ponad 100 pociskami19, w wyni- Północna przeszła do Weihaiwei. Weihaiwei, pod ochroną baterii nadbrzeż- ku czego zginęło dwóch, a rannych zosta- Jednak adm. Ding Ruchang nie wypro- nych Nanbang i Beibang, oraz fortów wy- ło dalszych 18 członków załogi. Wieczorem wadził więcej swych okrętów na otwar- spy Liugongdao. Wraz ze wszystkimi okrę- ocalałe chińskie okręty odeszły do Lüshun te morze. Osłabiona stratami w bitwie pod tami pozostawał tam również krążownik (Port Artur), gdzie przystąpiono do ich re- Jalu oraz awarią pancernika Zhenyuan Jingyuan. montu. Do 18 października zakończono w dniu 14 listopada 1894 roku, Flota Pół- W dniu 20 stycznia 1895 roku japońska 2. Armia desantowała się w zatoce Rong- Ye Zugui (叶祖珪) urodził się w 1852 roku w prowin- cheng i zajęła miasto. Następnie Japończycy cji Fujian jako syn nauczyciela. W związku z finansowy- natarli na Weihaiwei z różnych kierunków. mi problemami rodziny zrezygnował z kariery urzęd- 30 stycznia zaatakowali baterię Nanbang niczej. W roku 1867 wstąpił jako słuchacz pierwszego i „wzięli w kleszcze” okręty Floty Północ- rocznika do szkoły marynarki wojennej w Mawei, którą nej, znajdujące się na wewnętrznej redzie. ukończył w 1871 roku. Zimą 1876 został skierowany do Pancerniki Dingyuan i Zhenyuan zostały od W. Brytanii w składzie pierwszej grupy kursantów-staży- razu uszkodzone, ponosząc straty wśród za- stów. Wiosną 1877 przybył do Naval College w Green- łóg. Wówczas admirał Ding przeniósł ban- wich. Przez trzy lata odbywał staż na pancernikach HMS derę na Jingyuan i wraz z oddziałem czte- Black Prince i Invincible. W brytyjskiej opinii został oce- rech kanonierek (Zhennan, Zhenbei, Zhenxi niony jako „pracowity, mądry [oficer], reaguje szybko, od- i Zhenbian) wspierał forty Nanbang. Ye Zu- był dobrą praktykę i może dowodzić okrętem”. gui organizował ostrzał artyleryjski naciera- W sierpniu 1881 Ye został dowódcą kanonierki Zhenbian.W czasie wojny z Francją jących wojsk japońskich. Jeden z pocisków 1884-1885 ochraniał Weihaiwei i prowincję Zhili. W roku 1887 został ponownie skiero- zabił dowódcę japońskich wojsk lewego wany do W. Brytanii, dla odbioru krążowników Zhiyuan i Jingyuan, za których przypro- skrzydła, gen. Odera Yasuzumi, przebywa- wadzenie do Dagu otrzymał tytuł Dzeyun-batur i dowództwo Jingyuan. W lipcu 1891 jącego w zdobytej baterii Modianling. za wkład w budowę floty otrzymał tytuł Nachin-batur. W nocy z 4 na 5 lutego cztery japoń- Po zatopieniu Floty Północnej w 1895 roku zwolniony ze służby. Gdy w roku 1899 skie torpedowce wtargnęły na wewnętrz- podjęto decyzję o ponownym sformowaniu tej floty, otrzymał funkcję jej dowódcy. W tym samym roku, dowodząc zespołem pięciu krążowników, uniemożliwił Włochom 19. Wszystkie obliczenia dotyczące trafień w chiń- wymuszenie „dzierżawy” zatoki Sanmenwan. W 1901 wystąpił przeciwko decyzji władz skie okręty zostały sporządzone po bitwie pod Jalu w dokach Lushun. Pozostają tylko wątpliwości – czy o likwidacji floty, osiągając sukces. Trzy lata później został mianowany dowódcą połą- liczba dotyczy bezpośrednich trafień pocisków czy też czonych sił morskich cesarstwa Qing. Pełniąc tę funkcję podjął decyzję o rozbrojeniu śladów po pociskach i odłamków. W chińskich pracach historycznych końca XIX wieku mówi się o liczbie tra- i internowaniu rosyjskich okrętów w Szanghaju, które znalazły się tam po bitwie na Mo- fień pociskami, a nie odłamków czy przebić. O dużej rzu Żółtym. Zmarł na tyfus w tym samym mieście, 29 lipca 1905 roku, podczas inspek- liczbie trafień chińskich okrętów wspomina również cji torpedowców i baterii nadbrzeżnych. Jego śmierć odbiła się szerokim echem w spo- w swoim wywiadzie w magazynie „Century” sam Filo Norton McGiffin w sierpniu 1895 r. Możliwe, że doty- łeczeństwie Chin. czyło to rzeczywiście trafień pocisków, wszystkich kali- brów od 320 mm do 37 mm.

16 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Chińskie krążowniki pancernopokładowe typu „Zhiyuan” ną redę Weihaiwei i zaatakowały chińskie wozdaniu z bitwy mówi się, że „kilku ofi- służby, zaznaczyć należy, że ze znacznymi okręty. Torpedowce 11 i 13 storpedowały cerów było rozerwanych na strzępy, a ich awansami. krążownik Jingyuan i okręt szkolny (mały krew ściekała do morza”. Walka o utrzy- Nowe okręty dla połączonej chińskiej krążownik) Weiyuan. Ten ostatni zatonął, manie żywotności krążownika trwała oko- floty nadal zamawiano w Wielkiej Brytanii osiadając na równej stępce, natomiast Jin- ło godziny. Ostatecznie wystrzał z działa i Niemczech, przy czym w oparciu o pro- gyuan otrzymał jedynie nieznaczne prze- dużego kalibru baterii nadbrzeżnej, zdo- jekty, uwzględniające doświadczenie wojny bicie w części dziobowej, nadal utrzymując bytej do tego czasu przez Japończyków, lat 1894-1895. Zwiększono znacznie wy- się na wodzie. ugodził Jingyuan poniżej linii wodnej. porność krążowników pancernopokłado- W następnych dniach krążownik na- Uratowanie okrętu okazało się niemożli- wych, podobnie jak liczbę dział średniego dal prowadził pojedynek artyleryjski z ja- we. Na prośbę marynarzy Ye Zugui osadził kalibru, a średnia prędkość odpowiadała pońskimi okrętami. Na wyspie Liugongdao krążownik na mieliźnie, zaś ocalali człon- 18 węzłom. Szybkie wejście do służby pię- nie było jednak możliwości przeprowadze- kowie załogi uratowali się przechodząc na ciu krążowników pancernopokładowych nia niezbędnych prac remontowych. Prze- jedną z jednostek pomocniczych. 10 lute- (trzech niemieckiej i dwóch brytyjskiej bicie kadłuba było jedynie zabezpieczone go 1895 chińscy marynarze wysadzili krą- budowy) pozwoliło na twarde odrzuce- tymczasowymi plastrami, przez cały czas żownik w powietrze by nie wpadł w ręce nie włoskich pretensji o „dzierżawę” zato- pracowały pompy. Nie mający ani minuty Japończyków. Nadbudówki i rufa okrętu ki Sanmenwan. Niestety już w roku 1901 przerwy marynarze i oficerowie padali ze wystawały ponad lustro wody. powstał nowy problem – chińskie władze zmęczenia. W roku 1897 Jingyuan wraz z niektóry- nie do końca przekonane o konieczności W dniu 6 lutego Japończycy ponownie mi innymi okrętami zatopionymi w We- utrzymywania własnej marynarki wojen- zaatakowali Flotę Północną. Jingyuan pro- ihaiwei, został wydobyty na powierzchnię nej i gwałtownie potrzebujące pieniędzy wadził aktywny pojedynek artyleryjski, i oddany na złom. na wypłatę tzw. „bokserskiej kontrybu- w którego trakcie został kilkakrotnie tra- cji” postanowiły sprzedać całą piątkę. Je- fiony. Zginęło i zostało rannych około 40 Rezultaty wojny dynie aktywny sprzeciw dawnego dowód- członków jego załogi. W dniu następnym Ocalali po kapitulacji Weihaiwei chiń- cy Jingyuan Ye Zugui, który stał wówczas główne siły japońskiej floty podjęły pró- scy marynarze byli nader chłodno przyj- na czele Eskadry Guangdong, pozwoliło na bę wdarcia się na wewnętrzną redę We- mowani przez oficjalne władze. Praktycz- zachowanie tych okrętów. Jednak do same- ihaiwei przez wejście południowe i znisz- nie wszyscy oficerowie zostali zwolnieni go upadku rządów dynastii Qing w lutym czenia resztek Floty Północnej. Adm. Ding ze służby, na północ pośpiesznie przerzu- 1912 roku połączona flota cesarstwa nie Ruchang pośpieszył na miejsce przerwa- cono okręty południowych eskadr. Siły po- osiągnęła stanu z przed wojny japońsko- nia na pokładzie Jingyuan i podjął wal- łudniowe były jednak nieporównywalne -chińskiej. kę z nieprzyjacielem. Około południa z dawną mocą Floty Północnej, wobec cze- krążownik został kilkukrotnie trafiony go w roku 1899 podjęto decyzję o odbudo- Tłumaczenie z języka rosyjskiego: nieprzyjacielskimi pociskami, które spo- wie floty. Weterani wojny japońsko-chiń- Maciej S. Sobański wodowały poważne uszkodzenia. W spra- skiej otrzymali zaproszenia do powrotu do Korekta i uwagi: Oskar Myszor SUPLEMENT

Włoski krążownik pancernopokładowy Libia. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 17 Tsukuba na początku I Wojny Światowej po drobnych Krzysztof Dąbrowski modyfikacjach. Fot. „Ships of the World”

Japońskie krążowniki pancerne

typów „Tsukuba” i „Ibuki” część II

go okrętu12 w Stoczni Marynarki w Kure. wego w stoczni Nipponu trwała równe dwa Budowa i służba Z tej przyczyny stępkę jednostki oficjal- lata, co należy uznać za niewątpliwy sukces Na wstępie godzi się zauważyć, że budo- nie nazwanej Tsukuba13 położono dopie- pod każdym względem. wa tych okrętów stanowiła z jednej strony ro dnia 14 stycznia 1905 r. Trwała właśnie Już sam początek służby okrętu był daleki duże wyzwanie dla japońskiego przemysłu wojna z Rosją i dlatego budowa krążowni- od rutyny. Niedługo po zakończeniu szkole- stoczniowego, ale z drugiej strony również ka była traktowana priorytetowo. W owym nia i zgrywania załogi, krążownik pod fla- impuls modernizacyjny, który wymusił za- czasie stocznią kierował kontradm. Yama- gą adm. Goro Ijuin wysłano do USA, gdzie kup wielu nowych urządzeń (np. dźwigi nouchi Masuji zaś stanowiska szefa wydzia- reprezentował Japonię podczas obcho- o dużej nośności) oraz modernizację istnie- łu konstrukcyjnego, wydziału projektowe- dów 300-lecia założenia kolonii Jamestown. jącej infrastruktury i tworzenie nowej – spe- go i działu budowy kadłubów łączył kmdr. Przy okazji Tsukuba został udostępniony cjalnie dla Tsukuba powstała nowa pochyl- por. Yamada Sakuzo. Drugi z wymienio- zwiedzającym, wśród których byli również nia. Koszt budowy Tsukuba i Ikoma wyniósł nych szczególnie zaangażował się w prace amerykańscy eksperci. Po zapoznaniu się łącznie 20 220 000 jenów, zaś w przypad- przy okręcie – do tego stopnia, że Tsukuba z jednostką nie kryli zdziwienia i zaniepo- ku pozostałych dwóch jednostek nader bywał określany jako „dzieło jednego czło- kojenia, że taki okręt udało się Japończykom optymistycznie zakładano, że wyniesie po wieka” choć rzecz jasna nie można zapo- zbudować. Tsukuba powracał do ojczyzny 7 580 000 jenów za okręt – kwota ta ule- mnieć o wielu innych pracownikach stocz- via Portsmouth w Anglii (jednostka otrzy- gła znacznemu przekroczeniu, lecz nieste- ni, którzy robili bardzo dużo nawet jak na mała wówczas system kierowania ogniem ty dostępne źródła milczą dokładnie o ile. już i tak wyśrubowane wymagania japoń- dział głównego kalibru), Gibraltar, Kanał Początkowo jednostki klasyfikowano jako skie. Dzięki intensywnej pracy jednost- Sueski, Indie i na ostatnim etapie rejsu po- krążowniki pancerne (jap. Sōkō Junyōkan), ka była gotowa do wodowania 12 grudnia przez Morze Południowochińskie. Krążow- zaś od dnia 28 sierpnia 1912 r. klasyfika- 1905 r. lecz z przyczyn technicznych nie nik znajdował się również wśród okrętów, cje zmieniono na krążowniki liniowe (jap. dało się tego dnia spuścić okrętu na wodę. które następnego roku przyjmowały wizy- Junyō Senkan). Po dwóch tygodniach wytężonych starań tę amerykańskiej „wielkiej białej floty”. Po- Tsukuba wreszcie zszedł z pochylni w dniu wodem dalekiego rejsu trzonu U.S. Navy „Tsukuba” 26 grudnia 1905 r., czyli niewiele ponad je- 11. Niezbyt wzniosłe określenie znaczy bowiem Zamówienie na budowę pierwszego krą- denaście miesięcy od rozpoczęcia budowy. szczur. 11 żownika oznaczonego roboczo Ne Go Prace na wodzie trwały jeszcze nieco po- 12. Była to pierwsza tej wielkości jednostka budowa- złożono w dniu 23 czerwca 1904 r. Jed- nad rok, lecz już z dniem 14 stycznia 1907 r. na w Japonii i stocznie tego kraju wcześniej nie posiada- ły pochylni odpowiednich rozmiarów, gdyż nie były do- nak z rozpoczęciem budowy trzeba było krążownik oficjalnie ukończono. Tak więc tychczas potrzebne. czekać na ukończenie pochylni dla nowe- budowa pierwszego wielkiego okrętu bojo- 13. Nazwa góry położonej w prefekturze Ibaraki.

18 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki pancerne typów „Tsukuba” i „Ibuki” było między innymi zademonstrowanie Ja- ładunków miotających w komorze amu- naprawy okrętu. Postawieniem „kropki nad pończykom potęgi amerykańskiej floty i jej nicyjnej dziobowej wieży artylerii główne- i” było oficjalne skreślenie Tsukuba z listy zdolności do operowania daleko od baz. Ze go kalibru. Wybuch spowodował zatonię- floty w dniu 1 września 1917 r. W między- swej strony Japończycy mogli godnie powi- cie okrętu ze stratą 305 członków załogi. Nie czasie, przez jeszcze około pół roku do dzie- tać rywali prezentując własne okręty stano- był to pierwszy ani ostatni przypadek utraty więciu miesięcy wrak służył jako cel między wiące niemałą siłę. przez japońską MW okrętu w wyniku eks- innymi dla stawiającego wówczas pierw- Gdy Japonia z racji sojuszu z Wielką Bry- plozji amunicji: 11 września 1905 r. w Sase- sze kroki japońskiego lotnictwa morskiego, tanią wypowiedziała Niemcom wojnę, Tsu- bo zatonął pancernik Mikasa15 (następnie a następnie został w ciągu 1918 r. rozebra- kuba znalazł się wśród okrętów skierowa- przywrócony do służby), 30 kwietnia 1908 r. ny na złom. nych do przeprowadzenia operacji zdobycia krążownik Matsushima16 w Makungu (stra- Tsingtao (Cingtao) – jedynej niemieckiej ta całkowita), 12 lipca 1918 r. okręt linio- „Ikoma” kolonii w Chinach. Następnie krążownik wy Kawachi17 w zat. Tokuyama (strata cał- Również zamówienie na drugą jednost- uczestniczył w bezowocnych próbach od- kowita) oraz 8 czerwca 1943 r. okręt liniowy kę oznaczoną roboczo Ushi Go20 złożono nalezienia niemieckiej eskadry wiceadm. Mutsu18 w zat. Hashirajima (strata całko- w dniu 23 czerwca 1904 r. zlecając budowę von Spee. Potem jeszcze w 1915 r. jednost- wita). Zdarzenia tego rodzaju zwykle opi- stoczni marynarki w Kure. Choć dla okrę- ka operowała na Pacyfiku i Oceanie Indyj- sywano w literaturze przedmiotu jako sku- tu nie budowano całkiem nowej pochylni, skim ochraniając aliancką żeglugę i poszu- tek używania przez japońską flotę ładunków to jednak koniecznym okazał się być wy- kując niemieckich rajderów. Wykonując te miotających z kordytem, produkowanym dłużenie jednej z już istniejących. Dlatego zadania krążownik bazował między inny- według brytyjskiej technologii, który cha- położenie stępki pod drugi krążownik ofi- mi w Hongkongu, Singapurze oraz w Town- rakteryzował się niestabilnością chemicz- cjalnie nazwany Ikoma21 miało miejsce do- sville (Australia). Choć nie udało się napo- ną prowadzącą do niekontrolowanych reak- piero 15 marca 1905 r. W trakcie budowy tkać przeciwnika realizacja tych zadań była cji mogących skutkować samozapłonem lub nastąpiło zwycięskie dla Nipponu zakończe- dla ogólnego wysiłku wojennego Aliantów wybuchem. Często taką przyczynę podaje nie wojny z Rosją i dlatego roboty przy dru- potrzebna. Od końca 1915 r. mimo formal- się również dla utraty Tsukuba. Jednak dro- giej jednostce prowadzono znacznie wolniej nego uczestnictwa Japonii w wojnie służ- biazgowe śledztwo wykazało, że przyczyną aniżeli w przypadku pierwszej. Okręt spły- ba Tsukuba przybrała właściwie pokojo- eksplozji w komorze amunicyjnej krążow- nął na wodę 9 kwietnia 1906 r. i został ofi- wy charakter. Widomym tego znakiem było nika był pożar na skutek celowego podłoże- cjalnie ukończony 24 marca 1908 r. – tak uczestnictwo okrętu w „przedstawieniach” nia ognia przez jednego z marynarzy, który więc jego budowa trwała niewiele ponad takich jak przegląd floty w dniu 4 grud- w ten sposób popełnił samobójstwo!19 trzy lata. nia 1915 r. Owego dnia 124 okręty zapre- Tsukuba tonąc nie przewrócił się do góry Wkrótce po ukończeniu, Ikoma wyko- zentowały się cesarzowi Taishō14, podobny dnem ani nawet na burtę, lecz osiadł prawie nał pierwsze „zadanie bojowe” będąc wśród „spektakl” przeprowadzono 25 październi- na równej stępce z nieznacznym tylko prze- okrętów, które w październiku 1908 r. ka 1916 r. a więc niecały rok później. Dla chyłem. Katastrofa wydarzyła się na porto- przyjmowały wizytę amerykańskiej „wiel- okrętu były to już ostatnie miesiące służby wej płyciźnie więc maszty, kominy i częścio- kiej białej floty” (patrz wyżej). Nie minę- bowiem kres jego istnieniu nadszedł nie- wo nadbudówki wystawały ponad lustro ły nawet dwa lata a w 1910 r. Ikoma udał spodziewanie i miał przebieg bardzo dra- wody. Z tej przyczyny stosunkowo łatwo się przez Pacyfik do Argentyny by wziąć matyczny. Gdy 14 stycznia 1917 r. jednostka przywrócono pływalność jednostki, lecz udział w obchodach setnej rocznicy uzyska- kotwiczyła w Jokosuce nastąpiła eksplozja stopień uszkodzeń wykluczał opłacalność nia niepodległości przez ten kraj. Z Amery- Tsukuba w dwie godziny po eksplozji, trwa intensywna akcja ratownicza. Fot. „Ships of the World” ki Południowej okręt skierował się przez Atlantyk do Wielkiej Brytanii, następnie odwiedził jeszcze kilka państw europejskich by powrócić do ojczyzny

14. 123 cesarz Japonii ur. 31 sierpnia 1879 r. – zm. 25 grudnia 1926 r. 15. Wyporność – 15 140 t; prędkość – 18,25 w; uzbrojenie – 4 x 305 mm, 14 x 152 mm, 20 x 76 mm. 16. Wyporność – 4217-4285 t; pręd- kość – 16,5 w; uzbrojenie – 1 x 320 mm, 12 x 120 mm, art. małokalibrowa, 4 rt 360 mm. 17. Wyporność – 21 832 t; prędkość – 21 w; uzbrojenie – 12 x 305 mm, 12 x 152 mm, 8 x 120 mm, 12 x 80 mm, 3 rt 457 mm. 18. Wyporność – 42 850 t; prędkość – 27 w; uzbrojenie – 8 x 406 mm, 18 x 140 mm, 8 x 127 mm, małokalibrowa art. plot. 19. Szerzej kwestia eksplozji amunicji na japońskich okrętach została przedstawiona w artykule dot. okrętów liniowych Kawachi i Settsu (patrz „Okrę- ty Wojenne” nr spec. 37 poświęcony jap. flocie) 20. jap. wół 21. Nazwa góry położonej na granicy prefektur Osaka i Nara.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 19 Tekst

Ikoma na nastrojowej fotografii z okresu służby. Fot. „Ships of the World” via Ocean Indyjski. Tym sposobem Ikoma konanie oznaczonego roboczo Tora Go22 kie połacie Oceanu Spokojnego na północ jako druga jednostka swojego typu opłynę- okrętu – jako jedynego z całej serii – powie- od równika. Wraz z nadejściem wiadomo- ła glob dookoła. rzono stoczni w Jokosuce. Stępkę pod budo- ści o bitwie pod Coronelem okręt powrócił Po wybuchu Pierwszej Wojny Świato- wę krążownika oficjalnie nazwanego Kura- do Japonii celem przygotowania do bojowe- wej Ikoma najpierw uczestniczył w operacji ma23 położono w dniu 23 sierpnia 1905 r. go rejsu na wody południowo-wschodniego przeciwko Tsingtao, a następnie w poszuki- Jednak same prace przeciągały się, bo- Pacyfiku. Nim przygotowania te ukończo- waniach eskadry wiceadm. von Spee. Kolej- wiem wodowanie miało miejsce po ponad no otrzymano informację o brytyjskim zwy- ne miesiące służby to monotonna eskorta dwóch latach 21 października 1907 r., a ofi- cięstwie w Bitwie Falklandzkiej, co uczyniło konwojów i bezowocne patrole w celu prze- cjalne ukończenie dopiero w dniu 28 lutego daleką wyprawę bezprzedmiotową. Następ- chwycenia niemieckich statków handlo- 1911 r. Tak więc czas budowy Kurama wy- nie jeszcze Kurama uczestniczył w operacji wych lub rajderów, czego nie udało się ani niósł 5 lat i 6 miesięcy czyli dwa razy dłużej zajęcia niemieckich Karolinów i Wysp Mar- razu dokonać. Jednak już w trakcie 1915 r. aniżeli pozostałych jednostek, które powsta- shalla – zobowiązania wynikające z sojuszu działania te ograniczano i od tego czasu, wały w okresie zaledwie 2-3 lat. Powodem z Wielką Brytanią to ważna sprawa, lecz Ja- choć Japonia nadal pozostawała formalnie takiego stanu rzeczy było obciążenie stoczni pończycy ani na chwilę nie tracili z pola wi- uczestnikiem wojny, służba okrętu nabrała w Jokosuce licznymi innymi zamówieniami, dzenia tego, że do wojny przystępuje się właściwie pokojowego charakteru. w szczególności budową okrętu liniowego po „właściwej” stronie by wyciągnąć z tego Pechowa utrata jednostki siostrzanej Kawachi, której nadano priorytet kosztem maksimum korzyści. Późniejsza „wojenna” (patrz wyżej) uczyniła z okrętu „jedynaka”, innych zadań. służba okrętu nabrała właściwie pokojowe- którego status w 1919 r. zmieniono z bojo- Niedługo po wejściu do służby okręt pod go charakteru. wego na szkolny. Jednak służba w tym cha- flagą adm. Shimamury Hayao wysłano do Zakończenie I Wojny Światowej, któ- rakterze również nie trwała długo. Krążow- Wielkiej Brytanii gdzie reprezentował Japo- ra była w dziejach ludzkości najkrwawszą nik oficjalnie skreślono z listy floty w dniu nię podczas koronacji króla Jerzego V. Pły- (rzecz jasna do czasu kolejnej ogólnoświato- 20 września 1921 r. Po rozbrojeniu w Sasebo nąc do Anglii krążownik odwiedził Singa- wej masakry) nie oznaczało nastania ery cał- okręt sprzedano na złom koncernowi Mit- pur, Aden i Maltę, następnie zawinął do kowitego pokoju. Wydarzenia w Rosji, gdzie subishi. W tym kontekście przeznaczenie Portsmouth, skąd udał się na redę Spithe- po władzę sięgnęli bolszewicy, spowodowa- Ikoma do wycofania na mocy postanowień ad gdzie odbył się uświetniający koronację ły w tym kraju zbrojną interwencję jego nie- Traktatu Waszyngtońskiego było już tyl- przegląd okrętów Royal Navy oraz zagra- dawnych sojuszników. Pośród interwentów ko czystą formalnością. Mitsubishi dokonał nicznych. W drodze powrotnej do Japo- znaleźli się również Japończycy. W działa- w 1923 r. rozbiórki jednostki na złom w bę- nii okręt złożył wizyty w portach Francji, niach związanych z przerzutem i lądowa- dącej własnością koncernu stoczni w Naga- Włoch i Austro-Węgier. niem japońskich wojsk na rosyjski Daleki saki tym samym kładąc ostateczny kres jej Gdy wybuchła I Wojna Światowa i Japo- Wschód uczestniczyła również Kurama. żywotowi. nia stała się stroną wojującą Kurama począt- Udział w interwencji był już jednym kowo skierowano do zadań eskortowych z ostatnich akordów aktywnej służby Ku- „Kurama” i jednostka osłaniał brytyjskie transporty rama. Krążownik oficjalnie skreślono z li- Opisywaną jednostkę, którą zamierzano morskie na Dalekim Wschodzie. Potem krą- 22. jap. Tygrys. zbudować według zmodyfikowanego pro- żownik uczestniczył w poszukiwaniu eska- 23. Nazwa góry położonej na granicy prefektur Shi- jektu, zamówiono 31 stycznia 1905 r. Wy- dry wiceadm. von Spee przeczesując szero- ga i Gifu.

20 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki pancerne typów „Tsukuba” i „Ibuki” sty floty w dniu 20 września 1921 r. i nie- wówczas Japończycy nie zdecydowali się został w 1907 r. wysłany do Wielkiej Bry- bawem rozbrojono. Tak więc uwzględnieni jeszcze na tak awangardowe rozwiązanie tanii celem zapoznania się z procesem pro- okrętu wśród jednostek przeznaczonych do preferując wypróbowane maszyny tłokowe. dukcji turbin oraz ich wykorzystaniem na wycofania na mocy postanowień Traktatu Jednak w najbliższych latach wobec coraz okrętach. Japończyk odbył podróż do An- Waszyngtońskiego miało znaczenie bardziej szerszego stosowania napędu turbinowego glii na pokładzie nowoczesnego turbinow- symboliczne niż praktyczne. Przez następny kwestia ta ponownie stanęła na porządku ca Creole, jednak ku swemu rozczarowa- rok jednostka oczekiwała na swój los w Sa- dziennym. Szczególnie aktywnym orędow- niu został potraktowany jak zwykły pasażer sebo, skąd została przeprowadzona do Kobe nikiem napędu turbinowego jako najbar- i nie zezwolono mu na zapoznanie się z ma- gdzie dokonano jej rozbiórki na złom. dziej perspektywicznego był kontradm. szynownią. Po dotarciu do celu miał więcej Miyabara Jiro. Jego wysiłki zostały uwień- szczęścia, gdyż Royal Navy nie miała w tym „Ibuki” czone sukcesem, gdy w dniu 26 listopada względzie tajemnic wobec przedstawicie- Zamówienie na okręt będący czwartym 1905 r. Ministerstwo Marynarki Wojennej la swojego dalekowschodniego sojusznika. w ogóle, a zarazem drugim zmodyfikowa- zaordynowało wyposażenie najnowszych Japoński gość miał możliwość zapoznania nym krążownikiem omawianego typu zło- dopiero co zamówionych okrętów – wśród się z budową i funkcjonowaniem podczas żono 31 stycznia 1905 r. ale stępkę pod bu- nich Ibuki – w siłownie turbinowe. W tym pracy siłowni turbinowej brytyjskiego krą- dowę jednostki położono dopiero 22 maja celu, po dokładnym przeanalizowaniu do- żownika Amethyst25. Po powrocie do ojczy- 1907 r. Wykonawcą krążownika nr 1 – zre- stępnych danych zdecydowano o zakupie zny w czerwcu 1908 r. inż. Shigemura Kiichi zygnowano z „zoologicznych” oznaczeń ko- turbin typu Curtis. Stosowną umowę podpi- nadzorował montaż instalacji napędowej dowych – została stocznia w Kure. Prace sano 1 czerwca 1906 r. z ich producentem to Ibuki a później został głównym mechani- przy kadłubie okrętu, który oficjalnie na- jest amerykańską firmą River Shipbuilding kiem tego okrętu. zwano Ibuki24 posuwały się w szybkim tem- Co. Zgodnie z zapisami kontraktu za cenę Kilka miesięcy po wejściu do służby Ibu- pie i wodowanie miało miejsce już 21 listo- 475 000 USD miano otrzymać dwa zestawy ki reprezentował Nippon na ceremonii ko- pada 1907 r. Po upływie niecałych dwóch turbin gotowych do montażu na okrętach. ronacji nowego tajskiego monarchy – kró- lat 1 listopada 1909 r. krążownik oficjalnie Ponadto na mocy odrębnej umowy zawartej la Ramy VI Vajiravudha. Tym samym okręt ukończono. miesiąc później Amerykanie mieli za opłatę ten podobnie jak jednostki siostrzane „zali- Biorąc pod uwagę fakt, że Ibuki otrzy- licencyjna w wysokości 100 000 USD udo- czył” prestiżową wizytę zagraniczną. Jednak mał turbiny stanowiące wówczas szczyto- stępnić Japończykom technologię produkcji okręty wojenne jak sama nazwa wskazu- we osiągnięcie techniki warto nim zosta- turbin. Instalowanie turbin na nowo budo- je budowane są by uczestniczyć w działa- nie przedstawiony przebieg służby jednostki wanych okrętach a następnie ich eksploata- niach bojowych. Tymczasem to właśnie nie przybliżyć drogi, które zaprowadziły japoń- cja wymagały specjalistycznej wiedzy i do- było Ibuki dane, choć krążownik dosłownie ską flotę do zaadoptowania napędu turbi- świadczenia, czego Japończykom wówczas nowego. W 1900 roku brytyjska firma Yar- brakowało. Z tej przyczyny cieszący się opi- 24. Nazwa góry położonej na płd. zach. od miasta Ky- oto. row zaproponowała wyposażenie w turbiny nią zdolnego i kompetentnego oficera tech- 25. Wyporność – 3000 t; prędkość – 22,5 w; uzbroje- japońskich niszczycieli i torpedowców, lecz nicznego kmdr por. inż. Shigemura Kiichi nie – 12 x 102 mm, art. małokalibrowa, 2 rt. Kurama w czasie przygotowań do parady koronacyjnej króla Jerzego V na redzie Spithead, czerwiec 1911 roku. Fot. „Ships of the World”

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 21 Japońskie krążowniki pancerne typów „Tsukuba” i „Ibuki”

Koniec okrętu nadszedł szybko: Ibu- ki oficjalnie skreślono z listy floty w dniu 20 września 1921 r. a w następnym roku rozbrojono. W międzyczasie zawarto Trak- tat Waszyngtoński, którego postanowie- nia przewidywały między innymi wycofanie okrętu, co było już właściwie tylko potwierdzeniem przewidzianego dla niego losu. Z dniem 20 września 1923 r sto- jąca w Sasebo jednostka została oficjalnie „przeznaczona do rozdysponowania” i od 9 grudnia rozpoczęto jej rozbiórkę na złom w Kobe Konkluzja Porównując budowę i służbę wszystkich czterech opisywanych jednostek łatwo za- obserwować, że zasadniczo przebiegały podobnie i wskazać na pewne prawidłowo- ści. Generalnie rzecz ujmując, za wyjątkiem Kurama, samą budowę przeprowadzono dość sprawnie. Japończycy, choć świa- domi braków względem najnowocześniej- szych jednostek zagranicznych, byli dumni z okrętów będących osiągnięciem rodzime- go przemysłu stoczniowego i właśnie dlatego w okresie przed I wojną światową za- równo Tsukuba, Ikoma, Kurama, jak też Ibuki reprezentowały Nippon podczas wizyt zagranicznych związanych z prestiżo- wymi wydarzeniami (koronacje, rocznice itp.). Przy okazji zagraniczne wojaże najnowszych japońskich okrętów potwierdza- ły również status Nihon Kaigun w oczach reszty świata, na czym Japończykom bardzo zależało. Podczas „wielkiej wojny” okręty działały dość aktywnie jedynie w jej pierwszym okresie. Z punktu widzenia alianckiego wysiłku wojennego najwięk- sze znaczenie miała ochrona żeglugi i po- szukiwanie niemieckich rajderów. Choć nie udało się napotkać przeciwnika (Ibu- Ciekawe ujęcie zacumowanego Ibuki, doskonale widać chryzantemę godło Japonii ale też otwarte furty ki w pewnym sensie został „obrabowany” artyleryjskie dziobowych kazamat dają doskonały do nich wgląd. Fot. „Ships of the World” z możliwości skrzyżowania z nim szabel), to realizacja tego rodzaju zadań była Alian- otarł się o udział w słynnej bitwie (czy raczej do wieńca chwały cesarskiej floty. Dowód- tom potrzebna. Oczywiście pragmatycz- potyczce), która doprowadziła do znisz- ca Ibuki nakazał podnieść wielkie bande- ni Japończycy ani przez chwilę nie tracili czenia siejącego popłoch wśród Aliantów ry bojowe ze wschodzącym słońcem i przy- z oczu własnych interesów. Sojusz z Wiel- niemieckiego krążownika Emden26 Oko- gotować okręt do walki. Niestety jego zapał ką Brytanią obligował Nippon by przystąpić liczności tego zdarzenia były następujące, szybko pohamowano, gdyż otrzymał roz- do wojny, lecz był też doskonałym pretek- gdy w 1914 r. Japonia przystąpiła do woj- kaz pozostania przy konwoju, a na spotka- stem umożliwiającym sięgnięcie po nie- ny Ibuki skierowano do zadań eskortowych nie z wrogiem ruszył Sydney. Japończycy mieckie posiadłości na Dalekim Wscho- i okręt dowodzony przez Katō Kanji osła- byli niepocieszeni, lecz posłusznie wyko- dzie. O ile zdobycia Tsingtao nie udało się niał wraz z australijskim krążownikiem Syd- nali polecenie, zaś sława zwycięzców przy- przekuć w trwałą obecność na tym obsza- ney27 konwój transportujący wojska austra- padła tym razem Australijczykom. Dal- rze (rzecz zasługuje na odrębne potrakto- lijskie i nowozelandzkie z Antypodów do sza służba krążownika była podobna do wanie przy innej okazji), to zajęcie szeregu Suezu. W trakcie rejsu okręty eskorty ode- służby jednostki siostrzanej: poszukiwa- wysp na Pacyfiku przyniosło długofalo- brały radiogram o obecności Emden w ponie niemieckich okrętów i statków, zajmo- we rezultaty. Również interwencję w Rosji bliżu Wysp Kokosowych. Nadarzyła się więc wanie niemieckich posiadłości na Pacyfiku, należy postrzegać w kontekście japońskich sposobność do zniszczenia uciążliwego raj- a przez resztę I Wojny Światowej właściwie dera oraz co równie ważne, dla wyjątkowo pokojowa służba, zaś po jej zakończeniu 26. Wyporność – 3364 t; prędkość – 23 w; uzbrojenie – 10 x 105 mm, 2 rt. czułych na tym punkcie Japończyków, moż- jeszcze udział w interwencji na rosyjskim 27. Wyporność – 5400 t; prędkość – 25,7 w; uzbroje- liwość dodania kolejnego liścia wawrzynu Dalekim Wschodzie. nie – 8 x 152,4 mm, art. małokalibrowa, 2 rt.

22 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Japońskie krążowniki pancerne typów „Tsukuba” i „Ibuki” dążeń do stałego umacniania swoich pozy- pującym im przeciwnikiem brytyjskie krą- przestarzałe pod względem koncepcyjnym cji i znaczenia przy nadarzających się oka- żowniki liniowe osiągały sukcesy czego uzbrojenie i za wyjątkiem Ibuki również zjach. Natomiast w międzyczasie Japonia ze dowodem jest Bitwa w Zatoce Helgolandz- przestarzały pod względem technicznym spokojem przyglądała się wojnie z daleka, kiej i Bitwa Falklandzka. Natomiast starcia napęd, a tym samym były paradoksalnie co nie przeszkadzało jej korzystać z benefi- z równorzędnymi adwersarzami wypadały choć nowe to już przestarzałe w momen- tów należnych sojusznikowi. Dla opisywa- już znacznie gorzej. O ile Bitwa na Ławicy cie wejścia do służby. W miarę przybywa- nych jednostek oznaczało to, że pomijając Dogger zakończyła się zatopieniem jedne- nia we flotach głównych mocarstw kolej- ich uczestnictwo we wspomnianych wyda- go, nota bene najsłabszego, okrętu nieprzy- nych drednotów i krążowników liniowych rzeniach, „wojenna” służba miała dla nich jaciela, to Bitwa Jutlandzka miała wręcz ka- anachronizm japońskiego kwartetu stawał przez większość czasu całkiem pokojowy tastrofalne rezultaty. Jednym z powodów się coraz bardziej oczywisty. Tak też sprawę charakter. Wkrótce Ikoma, Kurama oraz takiego stanu rzeczy jest fakt, że duża pręd- postrzegali sami Japończycy, którzy mimo Ibuki (Tsukuba w międzyczasie już zakoń- kość jest zaletą w pościgu lub ucieczce. Na- stosunkowo krótkiego okresu służby tych czył swój żywot) uznano za jednostki prze- tomiast, gdy krążowniki liniowe walczyły okrętów przeznaczyli je na złom, a posta- starzałe, których należało się pozbyć. Tak w szyku liniowym przeciwko innym cięż- nowienia Traktatu Waszyngtońskiego nie też uczyniono wycofując je z aktywnej służ- kim okrętom atut ten wypadał z ręki. Jed- miały dla ich zamiarów żadnego praktycz- by i jednego dnia skreślając wszystkie trzy nostka nie mogła wykorzystywać prędko- nego znaczenia i był w tym względzie czy- z listy floty, zaś podjęte przez Japonię zobo- ści do uchylenia się od ciosu, lecz musiała stą formalnością. wiązania międzynarodowe miały w tym za- trzymać swoje miejsce w linii rażąc wro- Natomiast rzeczywista wartość tych jed- kresie charakter symbolicznego „postawie- ga i przyjmując jego ogień z ciężkich dział. nostek leżała w samym fakcie ich zbudo- nia kropki nad i”. Odporność na ten ogień zależała od opan- wania. Realizacja tego ambitnego przedsię- Warto podkreślić, że oryginalna idea po- cerzenia, które było na brytyjskich krążow- wzięcia stanowiła niezwykle istotny impuls łączenia cech krążownika z pancernikiem nikach liniowych niewystarczające. Wnioski modernizacyjny dla przemysłu stocznio- wymyślona przez Japończyków okazała wynikające z przytoczonych uwag moż- wego Japonii i pozwoliła japońskiej kadrze się być zbieżna z takim samym pomysłem na odnieść do przedstawionych okrętów ja- technicznej zebrać bezcenne doświadcze- Brytyjczyków, którzy wówczas uchodzi- pońskich, co skutkuje taką, a nie inną oce- nia. Od chwili gdy Tsukuba został ukoń- li za „alfę i omegę” w sprawach morskich. ną ich założeń. czony Nippon stał się naprawdę mocar- Fakt ten potwierdza, że w swoim myśle- Co się tyczy samych okrętów, wyraźnie stwem morskim z „pierwszej ligi”, gdyż nie niu japońscy konstruktorzy i taktycy w ni- widać ciągłe ewolucyjne dążenie do ulep- tylko dysponował kadrą oficerską posiada- czym nie odbiegali od najwyższego świato- szania ich walorów: Tsukuba i Ikoma były jącą wysokiej klasy umiejętności taktyczne wego poziomu i wystawia im wysoką notę właściwie „bliźniakami”, ale Kurama został i dobrze wyszkolonymi załogami (to wyka- pod względem zdolności intelektualnych. w istotny sposób zmodyfikowany otrzymu- zała wojna z Rosją), ale co nie mniej waż- Z drugiej strony, sama w sobie koncepcja, jąc mocniejszy zespół napędowy i silniejsze ne zademonstrował zdolność do budowy która legła u podstaw budowy opisywanych uzbrojenie, podobnie Ibuki, który obok sil- własnymi siłami wielkich jednostek pan- okrętów zasługuje w retrospektywie na ra- niejszego uzbrojenia wyposażono w nowo- cernych stanowiących wówczas trzon każ- czej krytyczną ocenę. Wprawdzie jednostki czesny napęd turbinowy. Pechowo dla tych dej liczącej się floty. Był to widomy znak, te ani razu nie zostały poddane testowi bi- okrętów były budowane w okresie „dred- że kraj ten posiada zaplecze techniczne twy morskiej z nieprzyjacielskimi okręta- notowego przełomu” dotyczącego zarów- wraz z niezbędnymi kadrami inżynierski- mi ale wiele mówiące w tym względzie są no uzbrojenia jak też napędu. W tym kon- mi dla swoich sił morskich czyniącym go doświadczenia brytyjskie. Walcząc z ustę- tekście wszystkie cztery jednostki miały niezależnym od innych mocarstw, a tym samym ich równorzędnym partnerem czy Rozbrojony Ibuki w trakcie złomowania. Fot. „Warship International” raczej konkurentem. W ten sposób rzecz widzieli Amerykanie, którzy po zapoznaniu się z Tsukuba podczas wizyty tego okrę- tu w USA (patrz wyżej) wyrażali zdziwienie i zaniepokojenia faktem, że okręt tej klasy udało się Japończykom samodzielnie zbu- dować. Tak więc, gdy czytamy o później- szych wielkich okrętach japońskiej budowy, które uczestniczyły w epokowej batalii o panowanie nad przestworami Pacyfiku wspomnijmy, że nie było by ich bez wyżej opisanej czwórki. Bibliografia 1. Jentschura H, Jung D, Mickel P. Warships of the Impe- rial Japanese Navy 1869 – 1945 London 1977. 2. Evans D. Kaigun: Strategy, Tactics, and Technology in the Imperial Japanese Navy, 1887-1941 Annapolis 1979. 3. Howarth, S. The Fighting Ships of the Rising Sun: The Drama of the Imperial Japanese Navy 1895-1945 Athe- neum 1983. 4. Roczniki flot. 5. Materiały ze zbiorów redakcji „OW” i autora.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 23 Maciej S. Sobański Bristol po modyfikacjach, między innymi podwyższe- Tekst niu kominów, 1910 rok. Fot. zbiory Jan Piwowoński

część II Zapomniane krążowniki Royal Navy

Służba krążowników nia zdołał przechwycić i zatopić 2 niemiec- gow był obok krążownika pomocnicze- BRISTOL kie węglowce zespołu – Badena i Santa Isa- go Otranto, jedynym okrętem, który choć Prototypowa jednostka bezpośrednio po bel2. W grudniu jednostka uczestniczyła z pewnymi uszkodzeniami, zdołał ujść za- wejściu do służby została przydzielona do w poszukiwaniach ostatniej jednostki oca- gładzie. Po miesiącu z okładem jednost- 2 Eskadry Bojowej (Battle Squadron) Home lałej z pogromu zespołu wiceadm. von Spee ka wzięła odwet, uczestnicząc w Bitwie Fleet, gdzie szkoliła załogę, pozostając w jej – Dresden3. Falklandzkiej 8 grudnia 1914, gdzie przy- składzie do roku 1912. Kolejne przydzia- W późniejszym czasie Bristol pełnił służ- czyniła się do zatopienia Leipziga4. Później ły okrętu w ramach Home Fleet to 2 Eska- bę na Morzu Śródziemnym, gdzie w latach okręt pozostawał nadal w rejonie Falklan- dra Krążowników Lekkich (Light Cruiser 1916-1917 wchodził w skład Eskadry Adria- dów „polując” na ocalały z pogromu Dres- Sqdn.), a następnie 5 Eskadra Krążowników. tyckiej, której zadaniem było strzeżenie cie- dena. W dniu 14 marca 1915 Glasgow wraz Krótko przed wybuchem I Wojny Świato- śniny Otranto przed atakami sił austro-wę- z krążownikiem pancernym Kent5 pod- wej, do której Wielka Brytania przystąpi- gierskich. W roku 1918 krążownik powrócił jął w pobliżu Mas a Tierra na wyspie Juan ła w dniu 5 sierpnia 1914, okręt przy udzie- na wody Ameryki Południowej, gdzie po- Fernandez (znajdującego się na teryto- lono do 4 Eskadry Krążowników operującej zostawał do końca I Wojny Światowej. Po rium neutralnego Chile, co nie przeszka- u wybrzeży Ameryki Północnej i w Indiach powrocie na wody brytyjskie w roku 1919 dzało krążownikowi naruszyć ten statut, co Zachodnich. Bristol został odstawiony do rezerwy w Por- też uczyniła uprzednio jego ofiara, chroniąc W dniu 6 sierpnia 1914 doszło na pół- tsmouth, a następnie 21 maja 1921 sprzeda- się tam, ale jak się na pustkowiu dać inter- noc od Wysp Bahama do spotkania okrę- ny na złom. nować?) bitwę z niemieckim okrętem, któ- tu z rajderem Karlsruhe1. Choć Bristol jako ry w wyniku odniesionych uszkodzeń został pierwsza nawodna jednostka Royal Navy GLASGOW zatopiony przez własną załogę. Marynarze tej wojny ostrzelał niemiecki krążownik, Po wejściu do służby jednostka znalazła ten ostatni, wykorzystując swą przewagę się przejściowo w składzie 2 Eskadry Bojo- 1. Karlsruhe – niem. KRL, zbud. 1914, wyp. prędkości zdołał oderwać się od „prześla- wej Home Fleet, gdzie pozostawała do roku 4900/5500 t, dł. 142,2 m, szer.13,7 m, zan. 4,9 m, turb. dowcy”. Następnie okręt został skierowany 1911, po czym została skierowana na wody par, 32 000 KM, pręd. 27,25 w., uzbr.: 12 x 105 mm, 2 wt na Falklandy by wzmocnić siły kontradm. Ameryki Południowej, a następnie w 1913 kal. 500 mm, 120 min, załoga 420 ludzi. 2. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., A.P. Stoddarta poszukujące u wybrzeży Zachodniego Atlantyku. W przededniu wy- Pierwsza wojna światowa na morzu, Gdańsk 1973. Ameryki Południowej nieprzyjacielskie- buchu I Wojny Światowej, dowodzony przez 3. Dresden – niem. KRL zbud. 1909, wyp. 3650/4268 go zespołu wiceadm. Maksymiliana von kmdr Johna Luce`a krążownik, powrócił na t, dł. 118,3 m, szer. 13,5 m, zan. 5,1 m, turb. par. 14 500 KM, pręd. 24,5 w.,. uzbr.: 10 x 105 mm, 2 wt kal. 450 mm, Spee. W dniu 8 grudnia 1914, gdy doszło wody Ameryki Południowej, gdzie 16 sierp- załoga 360 ludzi. do Bitwy Falklandzkiej, Bristol, który aku- nia 1914 r. zdołał przechwycić niemiecki 4. Leipzig – niem. KRL zbud. 1906 wyp. 3250/3816 t, dł. 111,1 m, szer. 13,3 m, zan. 5 m, masz. par. 11 000 KM, rat bunkrował w tym czasie węgiel w Port statek Catherina. pręd. 23 w., uzbr.: 10 x 105 mm, 2 wt kal. 450 mm, zało- Stanley, dopiero około godz. 10:30 opuścił Następnie został przydzielony do składu ga 320 ludzi. bazę, co nie pozwoliło już na udział w star- 4 Eskadry Krążowników kontradm. C.G. F. 5. Kent – bryt. KP, zbud. 1903, wyp. 9800 t, dł. 141,2 m, szer., 20,1 m, zan. 7,5 m, masz. par. 22 000 KM, ciu głównych sił. Krążownik wraz ze swym Cradocka, wraz, z którą uczestniczył w bi- pręd. 23 w., uzbr.: 14 x 152 mm, 8 x 76 mm, 2 wt kal. pomocniczym odpowiednikiem Macedo- twie pod Coronelem 1 listopada 1914. Glas- 457 mm, załoga 720 ludzi.

24 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Zapomniane krążowniki Royal Navy z Glasgowa, poza rozbitkami podjęli z wody nego niemieckiego rajdera – krążownik po- ży Irlandii, w trakcie, których ten ostatni również świnię, którą nazwano „Tirpitz” mocniczy Kronprinz Wilhelm u zachodnich wszedł na minę tak pechowo, że mimo po- i uczyniono maskotką krążownika. wybrzeży Afryki. W lutym 1915 r. Glouce- dejmowanych prób holowania przewró- Później Glasgow przeszedł na Mo- ster przydzielono do 3 Eskadry Krążow- cił się i eksplodował. Jeden z odłamków za- rze Śródziemne, gdzie operował w latach ników Lekkich Grand Fleet. W kwietniu bił podoficera na pokładzie znajdującego się 1915-16. W lutym i wrześniu 1915 jed- 1916 r. jednostka ostrzelała Galway w Ir- w pobliżu Liverpool. W roku 1915 jednost- nostka uczestniczyła na Atlantyku w po- landii w trakcie tłumienia tzw. „Powstania 8 6. Breslau – niem KRL zbud 1912, wyp. 4570/5100 szukiwaniach niemieckiego rajdera Möwe. Wielkanocnego” . Krążownik wziął udział t, dł. 138,7 m, szer. 13,4 m, zan. 4,9 m, turb. par. 26 000 W 1917 r. została przydzielona do 8 Eskadry w Bitwie Jutlandzkiej 31 maja/1 czerw- KM, pręd. 27 w., uzbr.: 12 x 105 mm, 2 wt kal. 500 mm, 120 min, załoga 370 ludzi. Krążowników na Adriatyku, w której skła- ca 1916 r. w składzie 3 Eskadry Krążowni- 7. Emden – niem. KRL zbud. 1908 – pozostałe dane dzie pełnił służbę do końca wojny. ków Lekkich kontradm. T.D. W. Napiera. jak Dresden. Po powrocie na macierzyste wody, okręt Od grudnia 1916 do końca wojny jednostka 8. 23 kwietnia 1916 – powstanie wielkanocne, Pádra- ig Pearse (Patrick Pearse) proklamował Irlandię niepod- został w roku 1919 odstawiony do rezerwy operowała na Adriatyku w składzie 8 Eska- ległą republiką; dwa tysiące powstańców (republikanie w Portsmouth, a następnie w latach 1921- dry Krążowników Lekkich. Na ojczyste z Irlandzkich Ochotników i członkowie Armii Obywa- 26 pełnił funkcję jednostki szkolnej dla pa- wody powróciła w 1919, po czym zosta- telskiej) stawiło czoła brytyjskiej armii; większość miesz- kańców Irlandii nie poparła powstania; po 6 dniach po- laczy. W roku 1927 rozbrojony krążownik ła odstawiona do rezerwy w Devonport. wstanie upadło; Brytyjczycy wykonali wyroki śmierci sprzedano na złom. W 1920 okręt wycofano ze służby, a 9 maja na 16 przywódcach powstania (m.in. na Pádraicu Pear- sie i Jamesie Conollym); dopiero po upadku powstania, 1921 sprzedano na złom. społeczeństwo Irlandii zaczęło popierać powstańców GLOUCESTER i ich idee, co poskutkowało masowymi aresztowaniami; Po wejściu do służby jednostka trafiła do LIVERPOOL Michael Collins (jeden z powstańców) przekształcił Ir- landzkich Ochotników w Irlandzką Armię Republikań- 1 Eskadry Bojowej Home Fleet, po czym Po wejściu do służby okręt znalazł się ską (IRA) Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Irlandia. w styczniu 1913 przydzielono ją do 2 Eska- w składzie 1 Eskadry Bojowej Home Fle- 9. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., dry Krążowników Lekkich na Morzu Śród- et, po czym w 1913 został przesunięty do Pierwsza wojna… 10. M. in. syn wielkiego admirała von Tirpitza, por. ziemnym, w której składzie doczekała wy- 2 Eskadry Krążowników Lekkich, a krót- mar. Wolfgang von Tirpitz. Po kilku dniach, które mi- buchu światowego konfliktu. Gloucester ko przed wybuchem działań wojennych do nęły od bitwy, ówczesny pierwszy lord admiralicji, Win- ston Churchill, poprosił przekazać ojcu przez ambasado- uczestniczył w bezskutecznym „polowaniu” 5 Eskadry Krążowników Lekkich. W dniu ra USA w Berlinie, następującą informację: „that his son na niemiecki dywizjon śródziemnomorski, 28 sierpnia 1914 wziął wraz z 5 innymi jed- is both safe and unwounded”, co tylko potwierdza popu- który zdołał przebić się do Turcji. W dniu nostkami typu „Town” w Bitwie pod Helgo- larność oraz szacunek, jakim się cieszył ówczesny sekretarz stanu Urzędu Morskiego Rzeszy (R.M.A.) u swoje- 7 sierpnia 1914 r. wieczorem doszło do wy- landem w składzie sił komodora Williama go przeciwnika, za Hildebrandt, Stöhr, Steinmetz – patrz miany ognia między Breslauem6, który miał Goodenougha9. W trakcie starcia Liverpo- bibliografia. nawet zostać trafiony przez Brytyjczyków, ol wraz z 2 niszczycielami podjął rozbit- 11. Mainz – niem. KRL zbud. 1909, wyp. 4350/4915 t, dł. 130,5 m, szer. 14 m, zan. 5 m, turb. par. 31 000 KM, co w najmniejszym stopniu nie zapobiegło ków z zatopionego krążownika Mainz, (88 pręd. 27,2 w., uzbr.: 12 x 105 mm, 2 wt. kal. 450 mm, za- skutecznej ewakuacji Niemców do Darda- poniosło śmierć10)11, a następnie dostar- łoga 380 ludzi. 12. Osborne EW, The Battle of Heligoland Bight, Blo- neli. W listopadzie 1914 jednostka uczestni- czył 86 jeńców, z ogólnej liczby 348 ludzi, omington 2006. 7 12 czyła w poszukiwaniach Emdena , po czym do Rosyth . 13. Audacious – bryt. OL, zbud. 1911-13, wyp. powróciła na Morze Śródziemne. Przydzie- W dniu 27 października 1914 jednost- 23 000/25 700 t, dł. 182,1 m, szer. 27,1 m, zan. 8,7 m, turb. par. 31 000 KM, pręd. 21 w., uzbr.: 10 x 343 mm, lony formalnie do 2 Eskadry Krążowników ka towarzyszyła okrętowi liniowemu Au- 16 x 102 mm, 4 x 47 mm, 3 wt kal. 533 mm, załoga 782 okręt uczestniczył w „polowaniu” na kolej- dacious13 w czasie ćwiczeń u wybrze- ludzi. Gloucester na ciekawej fotografii dobrze ukazującej rozmieszczenia artylerii kal. 152 i 102 mm. Fot. zbiory Bernard Crochet

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 25 Tekst

Newcastle w 1918 roku, maszt rufowy skrócony. Fot. zbiory Jan Piwowoński ka działała w składzie 2, a następnie 3 Eska- nik pozostawał do stycznia 1918, po czym W 1920 wycofano go ze służby, a listopa- dry Krążowników Lekkich Grand Fleet został przydzielony do Eskadry Egejskiej, dzie 1921 sprzedano na złom. w Rosyth. Wiosną 1915 okręt patrolował za- w której składzie doczekał końca wojny. Na chodnie wybrzeże Afryki w poszukiwaniu przełomie lat 1918-19 jednostka operowa- NEWCASTLE niemieckiego rajdera Kronprinz Wilhelm. ła na Morzu Czarnym, wspierając siły bia- Bezpośrednio po wejściu do służby krą- Późnij w czerwcu przeszedł remont kotłów łogwardyjskie w toczącej się w Rosji wojnie żownik trafił na Daleki Wschód do Stacji w Liverpoolu, a po jego zakończeniu trafił domowej. W połowie 1919 okręt powrócił Chińskiej. W roku 1913 uczestniczył w tłu- na Morze Śródziemne, osiągając w listopa- do Wielkiej Brytanii, gdzie został odstawio- mieniu rebelii w Szanghaju. Po wybuchu dzie bazę w Brindisi. Na Adriatyku krążow- ny do rezerwy Devonport. I Wojny Światowej okręt ostrzelał niemiec- Liverpool w 1909 roku jeszcze z oryginalnymi niskimi kominami. Fot. „Warship”

26 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Dartmouth w końcowym okresie swojej służby, uwagę zwraca nowy trójnożny maszt. Fot. Imperial War Museum ką radiostację na wyspie Yap (Karoliny), dłubowe” dwupłatowe „pchacze” typu miecki holownik Adjutant. Na Oceanie In- po czym przeszedł do Valparaiso w Chi- Farman i Caudron (dokładniej patrz Bru- dyjskim operował do grudnia 1914, po le by uczestniczyć w poszukiwaniach rajde- dek P. w bibliografii), Weymouth prze- czym przeszedł na południowy Atlantyk, ra Prinz Eitel Friedrich u wybrzeży Amery- szedł na Morze Śródziemne, gdzie opero- gdzie w styczniu 1915 poszukiwał Karlsru- ki Południowej. W latach 1915-16 jednostka wał na Adriatyku, biorąc między innymi he. W związku z podjęciem przez Aliantów operowała na Pacyfiku, gdzie w styczniu udział w pierwszej Bitwie pod Durazzo 28- operacji desantowej w Dardanelach od lu- 1916 r. przechwyciła niemiecki statek Ma- 29 grudnia 1915. W roku 1916 krążownik tego 1915 Dartmouth operował w tym re- zatlan. W roku 1917 okręt działał na Mo- powrócił na wody brytyjskie, gdzie wszedł jonie, wspierając oddziały walczące na Gal- rzu Śródziemnym (Mudros i Adriatyk), w skład 6 Eskadry Krążowników Lekkich lipoli. W maju 1915 okręt przeszedł do a przejściowo w marcu tego roku również Grand Fleet. W roku 1917 został przesu- 8 Eskadry Krążowników Lekkich, bazującej w Indiach. W 1918 r. ponownie przeszedł nięty do 8 Eskadry Krążowników stacjo- w Brindisi, w której składzie pozostawał aż na wody Ameryki Południowej, gdzie peł- nującej w Brindisi. W roku 1918 jednostkę roku 1919. Uczestniczył w Bitwie w Cieśni- nił funkcję flagowca stacjonujących tam sił wyposażono w tymczasowy drewniany ponie Otranto oraz pierwszej Bitwie pod Du- do roku 1919. Po powrocie do Wielkiej Bry- kład startowy dla samolotów, umieszczony razzo. W toku jednej z akcji w dniu 15 maja tanii został w 1919 odstawiony do rezerwy w dziobowej części okrętu między stanowi- 1917 jednostka została storpedowana przez w Nore. W dniu 9 maja 1921 Newcastle zo- skiem dowodzenia a dziobowym działem UC 2516, mimo uszkodzeń zdołała jednak stał sprzedany na złom. kal. 152 mm. W dniu 2 października 1918 bezpiecznie osiągnąć port. w czasie drugiej Bitwy pod Durazzo, Wey- Po zakończeniu działań wojennych w la- Typ „Weymouth” mouth został uszkodzony torpedą odpaloną tach 1919-21 krążownik pozostawał na wo- WEYMOUTH przez austro-węgierski U 3115. Remont jed- dach Południowej Ameryki. Po powro- Po wejściu do służby okręt trafił do nostki przeprowadzono na Malcie. W la- cie do Anglii został odstawiony do rezerwy 3 Eskadry Bojowej Home Fleet by od lip- tach 1920-21 okręt pozostawał w składzie 7 w Devonport w okresie 1921-24. W latach ca 1913 przejść do 2 Eskadry Krążowni- Eskadry Krążowników Lekkich na wodach 1924-26 poddany remontowi, a następnie ków Lekkich operującej na Morzu Śród- Południowej Ameryki. Po powrocie w 1921 reaktywowany do zadań transportowych. ziemnym. W sierpniu 1914 jednostka na wody brytyjskie został odstawiony do W okresie 1927-28 flagowiec sił rezerwo- została przesunięta na Ocean Indyjski, rezerwy w Nore. W 1924 poddany remon- wych w Portsmouth, a następnie ponownie gdzie uczestniczyła w poszukiwaniach krą- towi. W latach 1925-27 flagowiec sił rezer- brał udział w realizacji zadań transporto- żownika Emden. W okresie między lutym wowych w Nore. W dniu 2 października wych w basenie Morza Śródziemnego oraz a lipcem 1915 okręt działał u wschodnich 1928 sprzedany na złom. do Chin. W 1929 r. ponownie odstawiony wybrzeży Afryki w ramach operacji prze- do rezerwy, a w 1930 r. sprzedany na złom. ciwko kolejnemu nieprzyjacielskiemu raj- DARTMOUTH derowi – Königsberg14, który skrył się u uj- Po wejściu do służby przydzielony do 14. Königsberg – niem. KRL, zbud. 1907, wyp. ścia rzeki Rufidżi (Rufiji) w Tanganice. Po 3 Eskadry Bojowej Home Fleet. W roku 3400/3814 t, dł. 115,3 m, szer. 13,2 m, zan. 4,8 m, masz. zniszczeniu rajdera, co nastąpiło 11 lip- 1913 odbył rejs śródziemnomorski do par. 13 300 KM, pręd. 23,5 w., uzbr.: 10 x 105 mm, 2 wt. kal. 450 mm, załoga 350 ludzi. ca 1915 r. (pierwsza w historii wojen mor- Czarnogóry i Salonik, a następnie włączo- 15. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., skich skoordynowana operacja powietrz- ny do 2 Eskadry Krążowników Lekkich. Pierwsza wojna…, natomiast część źródeł przypisuje no – morska, trwająca od 06.7-11.7.1915 r. We wrześniu 19134 skierowany do Indii, sukces U 28 bądź UC 25. 16. W roku 1916 r. służbę na okrętach podwodnych, W głąb delty wszedł jeszcze monitor Jer- gdzie pełnił służbę w chwili wybuchu woj- jako oficer wachtowy, a następnie objął dowództwo sey, a powietrza bombardowały „bezka- ny. W październiku 1914 przechwycił nie- okrętu UC 25 Karl Dönitz.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 27 Zapomniane krążowniki Royal Navy

FALMOUTH YARMOUTH Typ „Chatham” Po wejściu do służby znalazł się w skła- Po wejściu do służby jednostka znala- CHATHAM dzie 2 Eskadry Bojowej Home Fleet, po zła się w składzie 4 Eskadry Bojowej Home Po wejściu do służby okręt przydzielono czym w czerwcu 1913 przesunięty do Fleet, po czym został skierowany na Dale- do 1 Eskadry Krążowników Lekkich Home 2 Eskadry Krążowników Lekkich. W sierp- ki Wschód do Stacji Chińskiej, gdzie pozo- Fleet, lecz w roku 1913 r. przesunięto na niu 1914 w 5 Eskadrze Krążowników zwal- stawał w latach 1913-14. Działania wojenne Morze Śródziemne, gdzie w 1914 r. wszedł czał niemiecką żeglugę na środkowym rozpoczął Yarmouth od udziału w poszu- w skład 1 Eskadry Krążowników. Po wybu- Atlantyku, zatapiając statki handlowe Fa- kiwaniach Emdena. W październiku 1914 chu wojny w sierpniu tego roku uczestni- solt, Ochtum, Borkum i Hude. Wziął rów- okręt zdobył jeden z węglowców niemiec- czył w działaniach przeciwko niemieckie- nież udział w zwycięskiej Bitwie pod Helgo- kiego krążownika, a zatopił drugi – Mar- mu dywizjonowi śródziemnomorskiemu. landem w końcu sierpnia 1914. W okresie komannia. W grudniu 1914 jednostka po- Następnie przeszedł na Morze Czerwone grudzień 1914 – luty 1915 flagowiec 1 Eska- wróciła na ojczyste wody, gdzie została i Ocean Indyjski, gdzie w listopadzie pro- dry Krążowników Lekkich Grand Fleet. przydzielona do 2 Eskadry Krążowników wadził poszukiwania niemieckiego rajdera Uczestniczył w Bitwie koło Ławicy Dog- Lekkich Grand Fleet, a w roku 15 przesu- Königsberg, a następnie jego blokadę u uj- ger 24 stycznia 1915. W latach 1915-16 nięta do 3 Eskadry Krążowników Lekkich, ścia rzeki Rufiji. Zatopił również 19 paź- w składzie 3 Eskadry Krążowników Lek- w której składzie wzięła na przełomie maja dziernika 1914 statek handlowy President. kich, w tym od czerwca 1916 (po Bitwie Ju- i czerwca 1916 udział w Bitwie Jutlandzkiej. W maju 1915 r. powrócił na Morze Śród- tlandzkiej) jako jej flagowiec. Wziął udział W lipcu tego roku jednostka zdołała szczę- ziemne by wziąć udział w operacji w Dar- w Bitwie Jutlandzkiej na przełomie maja śliwie uniknąć ataku torpedowego. W roku danelach, wspierając desant na Gallipoli. i czerwca 1916, w trakcie, której został tra- 1918 powróciła do 2 Eskadry Krążowników Chatham pełnił funkcję flagowca sił kontr- fiony pojedynczym nieprzyjacielskim poci- Lekkich uzyskując tymczasowy drewniany adm. Johna de Robecka w czasie lądowa- skiem (trafiony pociskiem kal. 5,9 cala (280 pokład lotniczy w dziobowej części kadłuba. nia w Zatoce Suvla. Po powrocie na wody mm) z Lützowa o godz. 18:30 (czasu bryt.), W roku 1919 okręt poddano przebu- brytyjskie flagowiec 3 Eskadry Krążowni- który nie eksplodując trafił w główny maszt dowie, po czym skierowano na wody Po- ków Lekkich w latach 1916-1919. W dniu i zniszczył umieszczoną na jego topie sy- łudniowej Ameryki, gdzie pozostawał do 26 maja 1916 r. został uszkodzony wyniku renę okrętową (patrz John Campbell – bi- 1920 r. Po powrocie do Anglii od grud- wejścia na minę w rejonie Norfolk, odho- bliografia). W dniu 19 sierpnia 1916 został nia odstawiony do rezerwy w Nore. Póź- lowany rufą do przodu do Chatham, gdzie storpedowany przez U 66 (KptLt. Both- niej przydzielony do Szkoły Sygnalistów dokonano remontu. mer). Uszkodzoną jednostkę zaczęto holo- w Portsmouth. W latach 1924-25 podda- Odstawiony do rezerwy w Nore w latach wać do Flamborough Head, lecz 20 sierpnia ny remontowi, po czym wykorzystywany 1919-20. W dniu 11 września 1920 r. reak- dobił ją pojedynczą torpedą U 63 (KptLt. do zadań transportowych. W 1927 ponow- tywowany i przydzielony do Royal New Ze- Otto Schultze). Falmouth poszedł na dno nie w Szkole Sygnalistów w Portsmouth, aland Navy (RNZN), w której pełnił służ- w odległości zaledwie 4 Mm od brytyjskie- a następnie między kwietniem a paździer- bę w charakterze flagowca do roku 1924. go wybrzeża w punkcie o współrzędnych nikiem 1928 flagowiec sił podwodnych 17 17. Perepeczko A. U-Booty pierwszej wojny światowej, 53°58.93’N, 0°4.50’W . w Falmouth. W dniu 2 lipca 1929 r. sprze- Warszawa 2000. dany na złom. Falmouth w czasie prób odbiorczych w 1911 roku. Fot. „Warships”

28 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Dublin w końcowym okresie swojej służby po licznych modyfikacjach. Fot. Imperial War Museum

Zwrócony Royal Navy, pełnił służbę jako Frauenlob lub Hamburg o godz. 22:35 bryt. jej pokładzie zginęło 35 członków zało- flagowiec 4 Eskadry Krążowników Lekkich czasu). gi, a dalszych 41 odniosło rany22. Trafienia w Indiach w latach 1924-25. Wycofany ze Usuwanie uszkodzeń trwało do 17 czerw- m.in. (gdyż dokładne trafienia pocisków służby w listopadzie 1925 r. w Devonport. ca 1916 r., po czym krążownik powrócił do są znane) pociskiem 280 mm (prawdo- W dniu 13 lipca 1926 sprzedany na złom. służby. W dniu 3 maja 1917 r. Dublin został podobnie z Nassaua), oraz 2 x 150 mm na Morzu Północnym zaatakowany bomba- krótko po godz.16:50 (Elbing) oraz około DUBLIN mi przez niemiecki sterowiec L 43, który nie 18:00 105 mm pocisk od możliwie następu- Po wejściu do służby w składzie 1 Eska- uzyskał żadnych trafień. W roku 1918 jed- jących jednostek: Stettin, München, Rostock dry Bojowej Home Fleet, po czym przy- nostka otrzymała tymczasowy drewniany a może i z Frauenloba, czy Hamburga. Po- dzielony początkowo do 1, a następnie od pokład lotniczy w dziobowej części kadłu- cisk z Nassaua uderzył w prawą burtę, a po- września 1913 r. do 2 Eskadry Krążow- ba (zdemontowany w 1919). W roku 1919 zostałe nadleciały ze sterburty (za J. Cam- ników Lekkich na Morzu Śródziemnym. okręt odstawiono do rezerwy, lecz reaktywo- pellem – patrz bibliografia; opis walki Uczestniczył w akcji przeciwko niemiec- wano już w 1920 i przydzielono do 6 Eska- z niem. krążownikami o godz. 18:00 patrz kiemu dywizjonowi śródziemnomorskie- dry Krążowników Lekkich na Stacji Afry- Dohm A., również bibliografia). mu, nawiązując w nocy 6/7 sierpnia 1914 r. kańskiej, gdzie pozostawał do roku 1924. Po W latach 1917-19 okręt pozostawał kontakt bojowy z krążownikiem liniowym powrocie do Anglii odstawiony do rezerwy w składzie 3 Eskadry Krążowników Lek- Goeben18. W okresie między lutym a ma- w Nore. W lipcu 1926 sprzedany na złom. kich Grand Fleet. W roku 1918 krążownik jem 1915 r. operował u wybrzeży Darda- otrzymał tymczasowy drewniany pokład neli, wspierając działania na Gallipoli. Od SOUTHAMPTON lotniczy w dziobowej części kadłuba (usu- maja 1915 r. w oparciu o bazę Brindisi pro- Od lutego 1913 w składzie 1 Eskadry Bo- nięty w 1919). Po zakończeniu wojny pełnił wadził działania na Adriatyku u wybrzeża jowej Home Fleet, następnie flagowiec 1 funkcję flagowca 7 Eskadry Krążowników Albanii. W dniu 9 czerwca 1915 Dublin zo- Eskadry Krążowników Lekkich. We wrze- Lekkich na wodach Ameryki Południo- stał uszkodzony torpedą wystrzeloną przez śniu 1913 w wyniku awarii kotłów w Go- wej. Po przeprowadzonym w latach 1920- austro-węgierski okręt podwodny U 4 (Li- van zginął członek załogi okrętu. Jeszcze 21 remoncie Southampton trafił do 4 Eska- nienschiffsleutnant Singule Rudolf). Cięż- w lipcu 1914 okręt wchodził w skład bry- dry Krążowników Lekkich w Indiach, gdzie ko uszkodzona jednostka dowlokła się do tyjskiego zespołu, który złożył oficjalną wi- pełnił służbę do roku 1924 r.. Po powrocie Brindisi, jednak niezbędny okazał się re- zytę w Kilonii. Za to już w dniu 28 sierpnia do Anglii w 1924 r. odstawiony do rezerwy mont w Wielkiej Brytanii. W roku 1916 tego roku jednostka wzięła udział w Bitwie w Nore, a w 1926 r. sprzedany na złom. okręt wszedł w skład 2 Eskadry Krążowni- pod Helgolandem, a 24 stycznia 1915 w ko- ków Lekkich Grand Fleet, w której pełnił lejnym starciu koło Ławicy Dogger, tym ra- 18. Goeben – niem. KL, zbud. 1912, wyp. 22 640/25 400 służbę do roku 1918. Uczestniczył w Bitwie zem jako flagowiec kontradm. W.E. Go- t, dł. 188,5 m, szer. 29,5 m, zan. 8,2 m, turb. par. 70 000 KM, pręd. 27 w., uzbr.: 10 x 280 mm, 12 x 150 mm, 12 x Jutlandzkiej, wystrzeliwując 117 pocisków odenougha. Od lutego 1915 wchodził jako 88 mm, 4 wt kal. 500 mm, załoga 1053 ludzi. kal. 152 mm. W wyniku trafienia 5 nie- flagowiec w skład 2 Eskadry Krążowników 19. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., mieckimi pociskami kal. 150 mm i 8 kal. Lekkich. W składzie tej Eskadry uczest- Pierwsza wojna… 20. Frauenlob – niem. KRL, zbud. 1903, wyp. 2715 t, 105 mm na pokładzie jednostki zginęło 3 niczył w Bitwie Jutlandzkiej, zapisując na sł. 105 m, szer. 12,4 m, zan. 5 m, masz. par. 8500 KM, marynarzy, a dalszych 27 odniosło rany, swoje konto zatopienie krążownika Frau- pręd. 21,5 w., uzbr.: 10 x 105 mm, 2 wt kal. 450 mm, za- 20 łoga 264 ludzi. zaś same uszkodzenie okrętu uznano za enlob oraz kontrtorpedowca S 35 (d-ca. 21. S 35 – niem KTR, zbud. 1914, wyp. 802 t, dł. 19 21 ciężkie (wg J. Campbella – patrz biblio- kmdr ppor. Friedrich Ihn †) . Cena suk- 79,6 m, szer. 8,4 m, zan. 3 m, turb. par. 21 500 KM, pręd. grafia; z tych może ważniejszych. To po- cesu była wysoka, w wyniku 18 trafień nie- 33,5 w., uzbr.: 3 x 88 mm, 6 wt kal. 500 mm, załoga 90 ludzi. cisk kal. 150 mm z Elbinga oraz 105 mm mieckimi pociskami różnych kalibrów, jed- 22. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., ze Stuttgartu, choć w grę wchodzą również nostka została ciężko uszkodzona, zaś na Pierwsza wojna…

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 29 Zapomniane krążowniki Royal Navy

MELBOURNE w 1919 r.) W dniu 7 marca 1919 r. Melbo- łami ANZAC, kierując się początkowo do Krążownik był pierwszym z budowa- urne opuścił Portsmouth i wraz z 4 kontr- Colombo. nych dla RAN jednostek typu „Town”. Do torpedowcami23 wyruszył w drogę powrot- W dniu 9 listopada 1914 r. długo poszu- służby wszedł w styczniu 1913 r., a już ną do Australii. Po przybyciu do ojczyzny kiwany niemiecki rajder Emden zniszczył 10 marca osiągnął Fremantle w Australii. został odstawiony do rezerwy, w której po- stację radiową w porcie Refuge na wyspie W początkowym okresie jednostka pro- zostawał między sierpniem 1919 r. a kwiet- Południowy Keeling (Wyspy Kokosowe), wadziła intensywne szkolenie i odwiedza- niem 1920 r., gdy nastąpiła jego reaktywa- której załoga zdążyła jeszcze wysłać w eter ła australijskie porty. Po wybuchu I Wojny cja. W latach 1920-24 operował na wodach wezwanie o pomoc. Sygnał odebrał prze- Światowej w miesiącach sierpniu i wrze- australijskich, odwiedził Nową Zelan- chodzący konwój ANZAC. Zadanie roz- śniu 1914 r. okręt pozostawał w przeciw- dię i wyspy Pacyfiku, w tym między 1922 poznania sytuacji otrzymał Sydney, który ko ewentualnym działaniom ze strony a 1924 r. jako flagowiec floty. Ponow- znajdował się raptem o 55 Mm od miejsca niemieckiej wschodnioazjatyckiej eska- nie w rezerwie między wrześniem 1924 r. wydarzeń. Emden jako pierwszy otworzył dry krążowników, uczestnicząc równocze- a październikiem 1926. Na przełomie lat ogień z dystansu 11 000 m do zbliżającej się śnie w przejmowaniu kajzerowskich ko- 1925/26 kolejny rejs do Wielkiej Brytanii. australijskiej jednostki, uzyskując 15 trafień lonii na Pacyfiku. 1 listopada, krążownik Od października 1927 r. do lutego 1928 r. pociskami kal. 105 mm, które kosztowały opuścił Australię w eskorcie konwoju z od- flagowiec RAN. W lutym tego roku od- okręt 4 zabitych i 17 rannych. Mimo wszyst- działami ANZAC (Australian and New Ze- szedł do Anglii, gdzie w dniu 23 kwietnia ko Sydney odpowiedział ogniem dział więk- aland Army Corps) do Egiptu. Następnie 1928 r. został sprzedany nas złom. szego kalibru, który szybko zmienił nie- przeszedł do Gibraltaru i dalej na Azory mieckiego rajdera w płonący wrak, który w związku z poszukiwaniem rajdera Karls- SYDNEY wyrzucił się na skalisty brzeg wyspy Północ- ruhe. 20 grudnia 1914 r. przeszedł na Ber- Po wejściu do służby w czerwcu 1913 r. ny Keeling, co pozwoliło na przechwyce- mudy, które stały się jego bazą aż do sierp- jednostka została odprawiona do Australii, nie i zmuszenie do samozatopienia węglow- nia 1915 r. W tym czasie okręt patrolował którą osiągnęła we wrześniu tego roku. Do ca Buresk. Na pokładzie Emdena zginęło zachodni Atlantyk od wybrzeża Kana- marca 1914 krążownik działał na wschod- 134 członków załogi, a dalszych 65 zostało dy aż po Brazylię, operując w ramach Sta- nim wybrzeżu kontynentu, a następnie rannych24, których wzięto do niewoli. Oca- cji Ameryki Północnej i Indii Zachodnich. w maju przyprowadził z Singapuru do Syd- lał tak naprawdę jedynie znajdujący się na W sierpniu 1916 jednostka przeszła do De- ney 2 pierwsze australijskie okręty podwod- brzegu oddział desantowy, który rozpoczął vonport w Anglii, gdzie weszła w skład 2 ne AE 1 i AE 2. Po wybuchu wojny jednost- swą słynną ucieczkę na szkunerze Ayesha, Eskadry Krążowników Lekkich Grand Fle- ka pozostawała w pogotowiu przeciwko ale to już zupełnie inna historia. et, bazującej w Scapa Flow. Między stycz- ewentualnym działaniom niemieckich sił niem a czerwcem 1917 r. okręt przeszedł morskich dalekowschodniego zgrupowa- 23. Były to Huon, Parramatta, Warrego i Yarra zbud remont układu napędowego w Birkenhe- nia w Cingtao. We wrześniu uczestniczyła 1910-14, wyp. 700 t. dł. 75,0 m, szer. 7,8 m, zan. 2,4 m, ad. W roku 1918 r. krążownik wyposażo- w operacji zajmowania Rabaul i wyspy An- turb. par. 9500 KM, pręd. 26 w., uzbr.: 1 x 102 mm, 3 x 76 mm, 3 wt kal. 457 mm, załoga 66 ludzi. no w tymczasowy drewniany pokład lot- guar. W dniu 1 listopada 1914 r. okręt opu- 24. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., niczy w dziobowej części kadłuba (zdjęty ścił Australię w ochronie konwoju z oddzia- Pierwsza wojna…

Southampton w ujęciu 3/4 z rufy w początku lat dwudziestych. Fot. zbiory Jan Piwowoński

30 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Tym razem Sydney w początkowym okresie wojny. Fot. zbiory Bernard Crochet

Sam Sydney wyruszył w dalszy rejs, któ- sentymentalną dla młodej w końcu mary- ny ze służby, a 13 czerwca 1936 r. sprzeda- ry wiódł przez Maltę na Bermudy, osią- narki wojennej Australii, po dziś dzień zany na złom. gnięte 6 stycznia 1915 r. Jednostka podjęła chowano w charakterze pomników szereg służbę na Stacji Ameryki Północnej i Indii fragmentów i elementów okrętu. Typ „Birmingham” (późny „Chatham”) Zachodnich, trwającą do września 1916, BIRMINGHAM a polegającą na patrolowaniu zachodnich BRISBANE budowany przez ponad Po wejściu do służby w lutym 1914 r. brzegów kontynentu. Jesienią 1916 r. okręt 3,5 roku w stoczni australijskiej okręt był okręt trafił do 1 Eskadry Krążowników Lek- przeszedł do Wielkiej Brytanii, gdzie po pierwszą jednostką tej wielkości, jaka po- kich Home Fleet. Uczestniczył w letniej wi- krótkim remoncie wszedł w skład 2 Eskadry wstała w krainie kangurów. Wpływ na prze- zycie zespołu Royal Navy w Kilonii. Po wy- Bojowej w Scapa Flow, a następnie 2 Eska- bieg budowy miała przede wszystkim to- buchu światowego konfliktu w sierpniu dry Krążowników Lekkich w Greenock. cząca się w odległej Europie wojna, bowiem 1914 r. zatopił 2 niemieckie statki handlowe, W dniu 4 maja 1917 r. Sydney uczestni- spora część wyposażenia krążownika po- zaś w dniu 9 sierpnia tego roku Birmingham czył w starciu z bombardującym brytyj- chodziła od brytyjskich dostawców. W koń- zapisał na swoje konto zniszczenie pierw- skie okręty niemieckim sterowcem L 43. cu grudnia 1916 r. okręt wyruszył na Morze szego okrętu podwodnego w tej wojnie, ta- W sierpniu 1917 r. skierowano krążownik Śródziemne osiągając w początkach lutego ranując na wschód od Firth of Moray U 15 na remont do Chatham, w trakcie, którego 1917 r. Maltę. Został jednak szybko wezwa- (KptLt Richard Pohle). Krążownik uczest- między innymi zamontowano w dziobowej ny do powrotu na wody Oceanu Indyjskie- niczył w Bitwie pod Helgolandem 28 sierp- części kadłuba drewniany pokład starto- go w związku z poszukiwaniami niemiec- nia 1914 r. oraz w Bitwie koło Ławicy Dog- wy dla samolotów (usunięty w 1919 r.). Po- kich rajderów Wolf i Seeadler, a w czerwcu ger 24 stycznia 1915 r. Od lutego tego roku czątkowo korzystała z niego maszyna typu 1917 r. skierowano jednostkę do patrolowa- w składzie 2 Eskadry Krążowników Lek- Sopwith „Pup”, a następnie Sopwith „Ca- nia zachodnich wybrzeży Australii. W paź- kich Grand Fleet, jako jej flagowiec. W dniu mel”. W czasie akcji w pobliżu Helgolandu dzierniku 1918 r. wysłano okręt do Wielkiej 18 czerwca 1915 został zaatakowany przez w dniu 1 czerwca 1918 r. samolot z Sydney Brytanii, w której pozostawał do połowy U-Boot, zdołał szczęśliwie uniknąć trafie- zdołał zestrzelić jedną z niemieckich ma- kwietnia 1919 r., gdy wyruszył w drogę ponia. Wziął udział w Bitwie Jutlandzkiej na szyn w odległości 60 Mm od okrętu, jednak wrotną wraz z 6 okrętami podwodnymi przełomie maja i czerwca 1916. W nocnej nie mogąc odnaleźć swojej „bazy” wodował typu „J” i jednostką-bazą Platypus25. Krą- fazie starcia został uszkodzony odłamkami, w drodze powrotnej, a pilota podjął kontr- żownik osiągnął Sydney w czerwcu by na- bez strat w ludziach. torpedowiec Sharpshooter. stępnie pełnić służbę na macierzystych wo- Po zakończeniu działań wojennych w la- Po zakończeniu wojny australijski krą- dach do sierpnia 1922 r. Między sierpniem tach 1919-20 flagowiec 6 Eskadry Krążow- żownik uczestniczył w przejmowaniu „pa- 1922 r. a kwietniem 1924 Brisbane pozosta- ników Lekkich, a następnie odstawiony do rady pokonanych” – rozbrojonej nie- wał w rezerwie. Po reaktywacji pełnił mię- rezerwy w Nore w okresie 1920-22. Po re- mieckiej Hochseeflotte zmierzającej do dzy innymi służbę na Stacji Chińskiej (lu- aktywacji od listopada 1923 r. do 1928 r. Scapa Flow. W kwietniu 1919 r. okręt opu- ty-sierpień 1925 r.). W listopadzie 1925 r. flagowiec 6 Eskadry Krążowników Lek- ścił wody brytyjskie by powrócić do Au- przeklasyfikowany na okręt szkolny, któ- kich na Stacji Afrykańskiej. Pełnił również stralii. W okresie między kwietniem 1923 r. rym pozostawał z przerwami do końca swej a wrześniem 1924 r. przechodził remont kariery. W sierpniu 1928 r. złożył wizytę na 25. Były to J 1, J 2, J 3, J 4, J 5, J 7 – zbud. 1915 wyp. 1204/1820 t, dł. 84,0 m, szer. 7,0 m, zan. 4,3 m, napęd w stoczni Cockatoo Island Dockyard, a po Hawajach w związku z 150 rocznicą odkry- diesel/elekt. 3600/1350 KM, pręd. 19,5/9,5 w., uzbr. 6 reaktywacji pełnił służbę w charakterze fla- cia wysp. Wycofany ze służby w sierpniu wt. kal. 457 mm (12 torped), 1 x 76 mm, załoga 44 lu- gowca RAN. Wycofany ze służby w maju 1929 r.. Ponownie reaktywowany w 1935 r., dzi, natomiast wg Conway’s All the World’ s Fighting Ships 1906-1921 okręty podwodne przyprowadził do Australii 1928 r., a w styczniu 1929 r. przeznaczony odbył ostatni rejs do Portsmouth w Wielkiej Sydney, zaś służba wojenna Brisbane`a miała nieco inny do złomowania. Z uwagi na sporą wartość Brytanii, gdzie został definitywnie wycofa- przebieg.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 31 Tekst

Lowestoft w 1915 roku nowym trójnożnym masztem. Fot. zbiory Jan Piwowoński służbę na innych zagranicznych stacjach. „Rajdem na Yorkshire”26 przeciwko angiel- Typ „Birkenhead” W 1929 r. odstawiony ponownie do rezer- skiemu wybrzeżu, a następnie w bitwie koło wy w Nore. W marcu 1931 r. sprzedany na Ławicy Dogger w styczniu 1915. Od lute- BIRKENHEAD złom. go tego roku w składzie 2 Eskadry Krążow- Po wejściu do służby w maju 1915 r. jed- ników Lekkich Grand Fleet. Wziął udział nostka trafiła do składu 3 Eskadry Krążow- LOWESTOFT w Bitwie Jutlandzkiej na przełomie maja ników Lekkich Grand Fleet, w której pozo- Po wejściu do służby został przydzielony i czerwca 1916. do 1 Eskadry Krążowników Lekkich Home W czasie akcji niemieckiej Hochseeflotte 26. W nocy z 15/16.12.1914 r. adm. Hipper wy- Fleet. Po wybuchu wojny działał na Morzu przeciwko Sunderlandowi w dniu 19 sierp- szedł na ponowną akcję u wybrzeży wschodnich Wiel- Północnym, gdzie w sierpniu zatopił nienia 1916 r. Nottingham został na Morzu Pół- kiej Brytanii z I. GR – Grupa Rozpoznawcza – wzmoc- nionej Derfflingerem i II. GR (skład ten sam, jak podczas miecki statek Fernbellin. Uczestniczył w Bi- nocnym w odległości 120 Mm od Firth of wypadu 02.11.1914 r.). Kiedy Straßburg zameldował, że twie pod Helgolandem w końcu sierpnia Forth poważnie uszkodzony 2 torpedami z uwagi na ciężki stan morza użycie artylerii u wybrzeży 1914 oraz koło Ławicy Dogger w styczniu U 52 (KptLt. Walther), a następnie po 20 jest niemożliwe, na co Hipper zwolnił lekkie krążowniki (oprócz Kolberga, który miał miny na pokładzie i eskor- 1915 r. W okresie luty 1915-1916 r. w skła- minutach dobity kolejną, co spowodowało tujące torpedowce), decydując się na ostrzelanie Seydlit- dzie 2 Eskadry Krążowników Lekkich Grand zatonięcie krążownika z relatywnie niewiel- zem, Moltkem i Blücherem Hartlepoola, a kontradmirał Fleet. W roku 1916 r. przesunięty do 8 Eska- kimi stratami wśród załogi. Tapken z Von der Tannem i Derfflingerem Whitby oraz Scarborough. Kolberg postawił na południe od Scarboro- dry Krążowników Lekkich na Morzu Śród- ugh zaporę minową. Grupa Seydlitza została zaatakowa- ziemnym, w której pełnił funkcję flagowca ADELAIDE na przez 4 brytyjskie niszczyciele; atak odparto, po czę- ści ciężko je uszkadzając. Seydlitz został trafiony trzema do 1917 r. W roku 1917 przebudowa na Mal- Okręt, nad którego budową w austra- pociskami wystrzelonymi z baterii nadbrzeżnej, a lek- cie, a następnie służba na Adriatyku do 1919. lijskiej stoczni w Sydney zaciążył świa- kie krążowniki i torpedowce dostały się między jednost- Kontynuował służbę w 6 Eskadrze Krą- towy konflikt, wszedł do służby dopiero ki I. Eskadry Krążowników Liniowych i II. Eskadrę Pan- cerników i cudem niemalże, ale to głównie dzięki wa- żowników Lekkich w Stacji Afrykańskiej do w roku 1922. Do roku 1928 działał głównie runkom atmosferycznym wymknęły się z bardzo nie- roku 1924 r., w tym od 1921 r. lub jak chcą na wodach australijskich, choć wziął rów- bezpiecznej sytuacji, w której się znaleźli. Szef floty, ad- inne źródła 1922 r., w charakterze flagowca. nież udział w „Empire Cruise”, trwającym mirał von Ingenohl miał w nocy na 15. kontakt ognio- wy z brytyjskim okrętami i wycofał się na czele swych Przebudowany w latach 1924-25, kontynu- rok rejsie wokół świata w latach 1924-25. sił, nie chcąc się wystawiać na ryzyko nocnych ataków ował następnie służbę w Stacji Afrykańskiej W czerwcu 1928 został odstawiony do re- brytyjskich torpedowców. Po nastaniu dnia. Adm. Inge- nohl nie skierował się w umówione miejsce, gdzie miał aż do roku 1929 r. W październiku 1929 wy- zerwy w Sydney, w której pozostawał aż do się spotkać z resztą okrętów, tylko bez informowania do- cofany ze służby Devonport, a 8 stycznia roku 1938. W okresie 1938 – marzec 1939 wódcy sił rozpoznawczych, skierował się do bazy. Za- 1931 r. sprzedany na złom. poddany gruntownemu remontowi i prze- uważenie odejście niemieckiej eskadry sprawiło dopiero, że brytyjskie siły główne pod komendą admirała Jel- budowie, po czym reaktywowany w związ- licoe`a wyszły w morze i to po alarmującej wiadomości, NOTTINGHAM ku z pogarszającą się sytuacją międzyna- że niemieckie okręty ponownie ostrzeliwują brytyjskie W kwietniu 1914 r. wszedł do służby rodową na świecie. Uczestniczył czynnie wybrzeże. Jellicoe doszedł odległości 250 mil od miejsca walki. W ten sposób Niemcy zaprzepaścili nadającą w 1 Eskadrze Krążowników Lekkich Home w działaniach II Wojny Światowej, biorąc się szansę stoczenia bitwy i to w bardzo sprzyjających dla Fleet. Wziął udział w letniej wizycie zespo- udział w roku 1940 w akcji na francuskiej siebie okolicznościach, kiedy przeciwko niemalże całej Hochseeflocie przyszłoby walczyć słabszej eskadrze Roy- łu Royal Navy w Kilonii. Po wybuchu wojny Nowej Kaledonii oraz pełniąc służbę eskor- al Navy. Patrz opis działalności bojowej Seydlitza w źró- zadebiutował już w Bitwie pod Helgolandem tową na Oceanie Indyjskim oraz wodach dle autorstwa Hildebranda H.H – Röhra A.– Steinmetza w końcu sierpnia 1914. W dniu 16 grudnia wokół Australii. W lutym 1945 został odsta- H.-O – bibliografia, tłumaczenie Michała Jarczyka. 27. Szerzej o parametrach technicznych i przebie- 1914 r. uczestniczył w odpieraniu wypadu wiony do rezerwy, a 24 stycznia 1949 sprze- gu służby Adelaide – patrz Nowak G. Australijski krą- Hochseeflotte, zwanego przez Brytyjczyków dany na złom27. żownik…

32 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Zapomniane krążowniki Royal Navy stała aż do roku 1919 r. Okręt wziął udział 1921 r. sprzedano na złom. Do dnia dzisiej- stanowiskach burtowych, co osłabiało ich w Bitwie Jutlandzkiej na przełomie maja szego w londyńskim Imperial War Museum siłę ognia, a z drugiej pośrednio w rezul- i czerwca 1916 r. Po zakończeniu dzia- zachowano w charakterze eksponatu jedno tatami Konferencji Waszyngtońskiej, któ- łań wojennych jednostka jako nietypowa z dział kal. 140 mm L/50 BL Mk I. ra tak naprawdę wprowadziła odmienną została odstawiona do rezerwy w Ports- klasyfikację krążowników i w decydują- mouth już w 1919 r. W 1920 r. wycofano ją Podsumowanie cym stopniu zaważyła na ich dalszym roz- ze służby. Równocześnie władze brytyjskie W okresie między wrześniem 1910 r. woju. Już w drugiej połowie lat dwudzie- zaproponowały Grecji odkupienie krążow- a majem 1916 r. weszło do służby 20 krą- stych jednostki typu „Town” z uwagi na nika, lecz wobec braku zainteresowania, żowników typu „Town”, reprezentujących uzbrojenie i prędkość okazały się prze- w dniu 26 października 1921 r. sprzedały 5 kolejno modyfikowanych typów (Bristol, starzałe, co zadecydowało o ich maso- okręt na złom. Weymouth, Chatham, Birmingham i Bir- wym wycofaniu ze służby i złomowaniu, kenhead), a kolejny 21, po niezbędnych w czym też miały swój udział powojenne CHESTER zmianach projektów, dopiero w sierpniu oszczędności budżetowe. Jednostka po ukończeniu maju 1916 r. 1922 r. W tym okresie przy relatywnie nie- Krążowniki typu „Town” za swój udział została włączona w skład 3 Eskadry Krą- znacznym wzroście gabarytów, ewoluowa- w zmaganiach I Wojny Światowej, choć nie żowników Lekkich Grand Fleet. Niemal na- ło uzbrojenie jednostek, w rezultacie, cze- wsławiły się w niej może spektakularnymi tychmiast okręt wraz z dowodzoną przez go, dysponowały one jednolitą artylerią sukcesami, warte są przypomnienia i pa- kontradm. T.D. W. Napiera Eskadrą wziął głównego kalibru, składającą się z 6-calo- mięci. udział w Bitwie Jutlandzkiej, w której trak- wych dział. Dzięki przedłużeniu dziobów- cie trafił pod silny ogień niemieckich sił ki uzyskano zarówno lepszą platformę dla Korekta, uzupełnienia, lekkich. Krążownik został trafiony 17 po- pokładowej artylerii, poprawiając jej cel- dodana bibliografia: Michał Jarczyk ciskami kal. 150 mm, w wyniku, czego zo- ność jak i dobrą dzielność morską, która stał ciężko uszkodzony. Ogień krążowników stała się wyróżnikiem typu „Town”. Okrę- Bibliografia 2 Grupy rozpoznawczej (Frankfurt, Pillau, ty działały praktycznie na wszystkich akwe- 1. Brudek P., Afryka Wschodnia 1914-1918, Bellona: Elbing, Wiesbaden) między godz. 17:40- nach świata od Pacyfiku, Oceanu Indyjskie- Warszawa 2008. 17:50 – czasu bryt. Na jego pokładzie zginę- go po zachodni Atlantyk, a także na Morzu 2. Campbell J., (with a preface by Antony Preston), Ju- ło 29 członków załogi, a dalszych 49 odnio- Śródziemnym oraz głownie Morzu Północ- tland – An Analysis of the Fighting, Conways Classics, sło rany28. Jedną z przyczyn tak wysokich nym. W czasie I Wojny Światowej jednost- 1998. strat wśród załogi były zbyt krótkie pancer- ki tej klasy operowały zarówno w składach 3. Colledge J.J., Warlow B., Ships of the Royal Navy: The ne maski przeciwodłamkowe dział, które eskadr jak i samodzielnie, przy czym ucho- Complete Record of all Fighting Ships of the Royal Navy, niedostatecznie chroniły ich obsługę, wła- dziły za szczęśliwe. Najlepszym tego dowo- London 1969. śnie przed działaniem odłamków. Po re- dem może być fakt, że w wyniku działań 4. Dohm A., Skagerrak, Gütersloh, 1936. moncie jednostka kontynuowała służbę w 3 wojennych utracono jedynie 2 krążowniki, 5. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906-1921, Eskadrze aż do czasu zawieszenia broni. które padły ofiarą niemieckich U-Bootów, London 1985. Chester jako w sumie jednostka nietypo- notabene oba tego samego dnia w sierpniu 6. Flisowski Z. Bitwa pod Skagerrakiem, MON Warsza- wa już w roku 1919 r. został odstawiony do 1916 r. u wybrzeży Anglii, mimo, że uszko- wa, 1962 rezerwy w Nore, gdzie pozostawał do maja dzenia bojowe, w tym również poważne, nie 7. Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., 1920 r., gdy został wycofany ze służby. Gdy ominęły wielu z nich. Pierwsza wojna światowa na morzu, Gdańsk 1973. nie powiodła się propozycja odkupienia jed- Powojenne losy jednostek związane 8. Hildebrand H.H – Röhr A.– Steinmetz H.-O. – Die nostki złożona pierwotnemu zamawiające- były z jednej strony z anachronicznym Deutschen Kriegsschiffe, Biographien – ein Spiegel Mari- mu – Grecji, krążownik w dniu 2 listopada rozmieszczeniem większości artylerii na negeschichte von 1815 bis zur Gegenwart, Mundus Ver- lag Ratingen b.d.w. Chester w czasie przeglądu w doku Portsmouth, lata powojenne. Fot. zbiory Jan Piwowoński 9. Hynek V., Klicina P., Sknouril E., Valečne lode (3) Prvni svetova valka, Praha 1988. 10. Le Fleming, Warships of Word war I, Sewstan 1961. 11. Lyon D., The first Town Class 1908-1931,Part I. „War- ship” No 1 January 1977, Part 2, „Warship” No 2, April 1977, Part 3, „Warship” No 3 July 1977. 12. Morris D., Cruisers of the Royal and Commonwelth Navies, Liskeard 1987. 13. Nowak G., Australijski krążownik HMAS „Adelaide”, „Okręty” nr 3(3) maj 2011. 14. Osborne E.W., The Battle of Heligoland Bight, Blo- omington 2005. 15. Perepeczko A., U-Booty pierwszej wojny światowej, Warszawa 2000. 16. Słownik morski angielsko-polski i polsko-angielski pod red. Szymona Milewskiego, Warszawa 1968. 17. Internet.

28. Wg Gozdawa-Gołębiowski J., Wywerka-Prekurat T., Pierwsza wojna…, straty Chestera w Bitwie Jutlandz- kiej wyniosły 35 zabitych oraz 42 rannych.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 33 Amerykański pancernik South Carolina. Pierwszy w US Navy okręt Jarosław Jastrzębski pancerny nowego wzoru z jednolitą artylerią główną liczącą 8 dział Tekst kalibru 305 mm. Niewiele brakowało a wyprzedziłby słynnego bry- Jakub Polit tyjskiego Dreadnoughta. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel

KonferencjaKonferencja WaszyngtońskaWaszyngtońska 1212 XIXI 19211921 –– 66 IIII 19221922 część I

Wprowadzenie mentów mających wpływ na stosunki mię- w stanie utrzymać tempa zbrojeń. Począt- Konferencja waszyngtońska należy do dzynarodowe w wymiarze globalnym. Stąd kowo wydawało się, że Japonia znajduje najgłośniejszych wydarzeń w politycznej właśnie wielu historyków mówi nawet się w dużo lepszej sytuacji, jednak wpląta- historii świata, jak też w historii morskiej. o systemie wersalsko-waszyngtońskim, któ- ła się w zakończoną klęską interwencję an- Rozpoczęła się 12 listopada 1921 r., a zakoń- ry miał je regulować mniej więcej do poło- tybolszewicką w Rosji w latach 1918-1922, czyła 6 lutego 1922 r. Zarówno jej obrady, wy lat trzydziestych XX wieku. Zaczął się on która okazała się przedsięwzięciem bar- jak i podpisanie wszystkich trzech zawar- zatem załamywać bardzo szybko i nie po- dzo kosztownym i wyczerpującym nadwyż- tych w jej trakcie układów międzynarodo- winno to dziwić, bowiem źródła tego za- ki wypracowane w toku I Wojny Światowej wych miały miejsce w stolicy Stanów Zjed- łamania były dosłownie wpisane w po- na handlu z państwami Ententy. Wszyst- noczonych Ameryki. szczególne artykuły kolejno zawieranych kim wydawało się zatem, że w zdecydowa- Konferencja waszyngtońska stanowiła traktatów. Zbyt wiele kompromisów, które nie najlepszej sytuacji znajdują się Stany punkt zwrotny dla stosunków politycznych miały zadowalać prawie wszystkich, nie za- Zjednoczone, wzbogacone na wojnie i reali- i militarnych w regionie Azji Wschodniej dowoliło niemal nikogo. zujące ambitny program zbrojeń morskich. i Oceanii. Pod tym względem była jakby Dlatego, gdy propozycja zwołania dyploma- uzupełnieniem, finalizującej I wojnę świa- Geneza tycznego szczytu wyszła z ich strony, pozo- tową, konferencji paryskiej. Ta ostatnia Zasadniczym powodem zwołania konfe- stali uczestnicy odetchnęli z ulgą, że to nie trwała od 18 stycznia 1919 r. do 21 stycz- rencji waszyngtońskiej był narastający koszt oni okazali słabość. Amerykanie zaś pozo- nia 1920 r., a zajmowała się przede wszyst- zbrojeń morskich, bardzo poważnie obcią- wali na wykonawców wspaniałomyślnego kim sprawami „Starego Świata”. Traktat po- żający budżety mocarstw, z których więk- gestu, im bowiem jako jedynym nikt słabo- kojowy z Niemcami, podpisany w Wersalu szość była wyczerpana niedawno zakończo- ści zarzucić nie śmiał. 28 czerwca 1919 r. (wszedł w życie 10 stycz- ną I wojną światową. Co prawda, zniszczyła Prawda jednak nie jest taka oczywista, nia 1920 r.), jest najważniejszym i najbar- ona potęgę morską kilku mocarstw: Nie- ponieważ i Stany Zjednoczone miały swoje dziej znanym, choć bynajmniej nie jedy- miec, Rosji i Austro-Węgier, ale w grze problemy wewnętrzne. Jednym z podstawo- nym zawartym w toku rozmów paryskich. wciąż pozostawały: Wielka Brytania, Sta- wych była ewidentnie słaba jakość projek- Dylematy basenu Pacyfiku interesowa- ny Zjednoczone, Japonia, Francja i Włochy. tów większości okrętów liniowych konstru- ły uczestników o tyle, o ile dotyczyły sche- W latach dwudziestych XX wieku inne pań- owanych pod presją japońskiego Programu dy po niemieckim imperium kolonialnym. stwa nie były w stanie, nawet w przybliże- Flota 8-8, czyli budowy 8 pancerników i 8 Tymczasem źródeł konfliktów w tym rejo- niu, rywalizować z tą wielką piątką. krążowników liniowych. Amerykański Pro- nie było znacznie więcej. Gospodarki trzech z nich: Wielkiej Bry- gram Flota 10-6, czyli budowy 10 pancer- W wynikach konferencji waszyngtoń- tanii, Francji i Włoch, były mocno nadwy- ników i 6 krążowników liniowych, był co skiej można zresztą doszukać się wielu ele- rężone wydatkami wojennymi i nie były prawda realizowany, ale już w 1919 r. zo-

34 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922 rientowano się, że część konstrukcji jest współzawodniczył z Woodrowem Wilso- premier, Kanadyjczyk Robert Borden, może dość przestarzała i nie dorównuje japoń- nem w wyścigu o prezydenturę. Był zwo- pierwszy w dziejach autentyczny polityk ka- skim. Drugą przyczyną były problemy bu- lennikiem ostrożnego, acz niezależnego nadyjski (a nie tylko „polityk Imperium dżetowe. Pacyfistycznie nastawiony Kon- udziału USA w polityce międzynarodowej, Brytyjskiego z Kanady”). Dbając wyłącznie gres robił Marynarce Wojennej Stanów zwłaszcza w Azji Wschodniej. W przeko- o interes swego kraju, nie wahał się odwo- Zjednoczonych (ang. United States Navy, naniu tym wspierał go Elihu Root, najstar- ływać w przełomowych chwilach do dele- skr. U.S. Navy) coraz większe trudności fi- szy, bo 77-letni uczestnik obrad, prawnik gatów USA; zagadnienia ogólnoimperialne nansowe. Od ćwierć wieku rozbudowa po- i weteran dyplomacji (sekretarz stanu w la- niemal dla niego nie istniały. Przedstawi- tęgi morskiej pochłaniała ogromne środki, tach 1905-1909), laureat pokojowej Nagro- ciele Australii i Nowej Zelandii to odpo- a zakończenie I Wojny Światowej wydawało dy Nobla za współtworzenie Stałego Try- wiednio były minister obrony George Pear- się cywilnym politykom doskonałym mo- bunału Sprawiedliwości Międzynarodowej ce i znakomity prawnik John Salmond. Obaj mentem do złapania chwili oddechu. Trze- w Hadze. Izolacjonista, ale nie dogmatycz- byli świetnymi ekspertami w swoich dzie- ba zresztą przyznać Amerykanom, że dokąd ny. Znany był z podpisania w 1909 r. poro- dzinach, ale brakowało im doświadczenia wierzą w osiągnięcie swych celów poli- zumienia z ambasadorem Japonii Takahi- na arenie międzynarodowej. tycznych drogą ekonomiczną (o ile w ogó- rą Katsurō, gwarantującego status quo na Przewodniczący delegacji japońskiej le czynią takowe rozróżnienie), nie spieszą Pacyfiku; do tradycji tej zamierzał obecnie książę Tokugawa Iesato, potomek ostatnie- się z wyciąganiem z kabury rewolweru. Go- nawiązać. Z pozostałych delegatów USA go szoguna, był w znacznej mierze figuran- rzej, gdy nabiorą podejrzeń, że już im się to Henry Cabot Lodge, nawalista i orędow- tem, którego nazwisko miało dodać ekipie przestaje udawać. W każdym razie z punk- nik wielkiej potęgi morskiej, mimo niedaw- splendoru. Ciężar negocjacji politycznych tu startu udało się Amerykanom przedsta- nego odegrania czołowej roli w utrąceniu spoczął na barkach barona Shidehary wić siebie jako szermierza trwałego pokoju Traktatu Wersalskiego w Senacie był czło- Kijurō, podówczas ambasadora w Stanach i to w sposób, który nie mógł być przez po- wiekiem kompromisu, podobnie jak repre- Zjednoczonych. Anglofil i amerykanofil, zostałe mocarstwa odczytany jako niemoc. zentant demokratycznej opozycji Oscar Un- płynnie mówiący po angielsku, Shideha- derwood. ra wyznawał zasadę tak zwanej „dyploma- Charles Hughes – szok kontrolowany Brytyjczykom przewodniczył siwowło- cji ekonomicznej”, głoszącej że ekspansja Propozycję zwołania konferencji w spra- sy, 75-letni Arthur James first earl of Bal- gospodarcza (przede wszystkim w Chi- wie ograniczenia zbrojeń morskich oraz four. Były premier i szef dyplomacji, otrza- nach) jest i bezpieczniejsza i skuteczniej- uregulowania spraw spornych w regionie skany ze wszystkimi chyba stanowiskami sza niż podboje wojskowe. Entuzjasta ce- Azji i Oceanii zgłosił 10 lipca 1921 r. sekre- ministerialnymi, w tym godnością Pierw- remonialnej monarchii typu brytyjskiego, tarz stanu USA Charles Hughes. Do wzięcia szego Lorda Admiralicji, doświadczeniem którą chciał przeszczepić na grunt japoń- w niej udziału zaproszono aż 9 państw: Bel- i umiejętnościami zapewne górował nad ski. W przyszłości miał być prześladowany gię, Chiny, Francję, Holandię, Japonię, Por- pozostałymi uczestnikami konferencji. przez rodzimych militarystów, zostając za tugalię, Stany Zjednoczone, Wielką Bryta- Spośród jego trzech doradców lord Arthur to pierwszym premierem w czasie amery- nię i Włochy. Ogólnym kryterium doboru Lee of Fareham, ożeniony z Amerykanką kańskiej okupacji. Jeszcze wybitniejszą po- uczestników było legitymowanie się posia- i mieszkający w młodości przez szereg lat stacią był wszakże czołowy negocjator mor- daniem terytoriów lub koncesji w regionie w USA i Kanadzie, był żarliwie przekona- ski, admirał Katō Tomosaburō. Szef sztabu Dalekiego Wschodu. Warto jednak zauwa- ny o konieczności brytyjsko-amerykańskiej legendarnego Tōgō Heihachirō w słynnej żyć, że kilka krajów zostało pominiętych. współpracy. Pod wrażeniem nieograniczo- bitwie cuszimskiej, aktualnie (od 1913 r.) O ile w przypadku Australii, Kanady i No- nych, jak mówił, możliwości amerykań- minister marynarki wojennej był orędow- wej Zelandii było to uzasadnione reprezen- skiego przemysłu, wskazywał iż Stany Zjed- nikiem rozbudowy floty, ale bez politycz- towaniem ich interesów przez Wielką Bry- noczone potrafią prześcignąć na morzu, nego awanturnictwa i we współpracy ze tanię, o tyle pominięcie komunizującej tzw. jeśli tylko zechcą, nie tylko Wielką Bryta- sprzymierzoną Wielką Brytanią. Żelazne- Republiki Dalekiego Wschodu miało cha- nię, ale także połączone sojuszem siły bry- go charakteru i wielkiej odwagi cywilnej, rakter wybitnie polityczny, tym bardziej że tyjsko-japońskie. Drugi „ekspert morski”, umiał podejmować decyzje i brać odpo- wojska japońskie w zasadzie blokowały do- pierwszy lord morski i szef sztabu morskie- wiedzialność, co było unikalne wśród jego stęp bolszewików do wybrzeży pacyficz- go, admirał floty (najwyższy stopień w Roy- – zwykle drżących przed „utratą twarzy” – nych. Nie było w Waszyngtonie również al Navy) David Beatty uwielbiał Jankesów umundurowanych kolegów. Syjamu (Tajlandii), zaproszenia otrzyma- znacznie mniej. Uważany za bohatera Bi- Włosi i Francuzi – wśród tych ostatnich li bowiem jedynie sygnatariusze tzw. proto- twy Jutlandzkiej, świadom, jak kiepsko ra- znajdował się premier Aristide Briand, je- kołu bokserskiego z Chinami z 7 IX 1901 r. dziła sobie U.S. Navy z wysokimi falami dyny wśród obecnych szef rządu – byli pro- i to był formalny klucz doboru uczestni- Morza Północnego, uważał amerykańskie fesjonalistami, jak się miało okazać podczas ków szczytu. Gdyby takowego nie zastoso- sny o potędze za bezczelność parweniuszy, obrad, zdolnymi sporo ugrać dla swoich wano, istniałoby niebezpieczeństwo (czego za którą jej inicjatorów należałoby „wytrza- krajów. Reprezentując jednak pomniej- obawiali się m.in. Brytyjczycy), że udzia- skać po pyskach”. I ten nieugięty zwolen- sze potęgi morskie, nie wywoływali swymi łu zażądają liczne państwa Ameryki Łaciń- nik potęgi imperialnej przyznawał jednak, działaniami takiego poruszenia jak amery- skiej, z których niektóre (np. Chile) posia- podobnie jak jego kolega admirał Alfred kańsko-brytyjsko-japońska trójka władców dały pewne ambicje morskie. Chatfield, że jakiś modus vivendi z Wa- oceanów. W jeszcze większej mierze odno- Uczestnicy konferencji reprezentowali szyngtonem jest konieczny. siło się to do Belgów, Holendrów i Portu- ciekawą paletę życiorysów i charakterów. Jej W reprezentacji Imperium Brytyjskie- galczyków. Natomiast delegaci chińscy (bę- inicjator, Charles Hughes, podówczas dobi- go zasiadali przedstawiciele dominiów, któ- dzie o nich jeszcze mowa), mimo młodego jający sześćdziesiątki były wykładowca Cor- rym Amerykanie w dość arogancki sposób wieku świetnie rozgrywający powierzoną nell University i prezes Sądu Najwyższego nie przysłali osobnych zaproszeń. Indywi- im partię, dzierżyli karty słabe, a ponadto Stanów Zjednoczonych, niedawno (1916 r.) dualnością wśród nich wyróżniał się były ich zadanie bardzo odbiegało od celów po-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 35 Tekst

Japoński pancernik Katori. Jak wszystkie pozostałej cesarskie pancerniki eskadrowe musiał zostać wycofany ze służby po ratyfikacji morskiego traktatu waszyngtońskiego. Fot. „Ships of the World” zostałych delegatów, skoncentrowanych na dog śpiący na nasłonecznionym progu, który jańskiego USA. Jego filozofia była prosta: sprawach władania morzem. otrzymał kopa w brzuch od bezczelnego, han- przed atakiem potęgi innej niż Stany Zjed- dlującego mydłem domokrążcy, pozbawione- noczone bronić Kanady musieli (z uwa- Obrady go najbardziej podstawowych zasad dobrego gi na własne bezpieczeństwo) Amerykanie, Gospodarza konferencji reprezentował wychowania”. zaś przed atakiem Stanów Zjednoczonych sekretarz stanu Charles Hughes i on też był Dalsze obrady pozbawione były już aż tak nie mógł jej obronić nikt. Wobec tego, jak jej przewodniczącym. Zaskoczył wszystkich smakowitych spektakli. Jak to zwykle bo- wywodził Kanadyjczyk, przyjmować na- uczestników konferencji, przedkładając wiem bywa podczas konferencji międzyna- leżało propozycje Hughesa, skoro zbrojna już na jej początku projekt skasowania kil- rodowych, dyskusje (nieraz burzliwe) prze- konfrontacja amerykańsko-brytyjska ozna- kudziesięciu okrętów liniowych wchodzą- sunięto do specjalistycznych i obradujących czałaby „zagładę cywilizacji już się chwie- cych w skład flot Wielkiej Brytanii, Stanów w poufnym zaciszu komisji. Oficjalne se- jącej pod wpływem ostatniej wojny”. Co do Zjednoczonych i Japonii oraz czasową re- sje plenarne – było ich ogółem sześć – sta- tego ostatniego przedstawiciele Imperium zygnację z budowy jakichkolwiek nowych. ły się w tych warunkach popisami orato- się zresztą zgadzali: ich główną troskę sta- W ciągu owego przemówienia Ameryka- rów. Wszystkich z nich pobił 21 listopada nowił sojusz brytyjsko-japoński, na którego nin unicestwił – jak mu potem sumien- Francuz Briand, wygłaszając wielką mowę likwidację nalegali Amerykanie i o którym nie wypomniano – więcej pancerników niż na temat pokoju, rozbrojenia i zbiorowego będzie jeszcze mowa. wszyscy admirałowie w ciągu poprzednich bezpieczeństwa. Utrzymanie podniosłej at- Znaczny, choć tajny wpływ na decy- stuleci. Pod palnik i młotek oddać miano mosfery zapewniały występy chórów Cór zje miały doniesienia wywiadu. Kryptolo- bowiem jednostki o fantastycznej wręcz wy- Amerykańskiej Rewolucji oraz modlitwy, dzy USA skupieni w tak zwanym Czarnym porności 1 878 043 ton. Dla zagranicznych którymi zagajono oraz zamknięto obrady. Gabinecie (ang. Black Chamber) z Herber- delegatów, przekonanych że projekt ame- Istotnym wkładem sesji planarnych w usta- tem Yardleyem na czele zdołali złamać szy- rykański składa się – jak to często bywało – lenia było jedynie mechaniczne przegłoso- fry japońskie. Sekretarz Hughes wiedział wyłącznie z bombastycznych frazesów, był wywanie podjętych już gdzie indziej decyzji. więc z góry, gdzie przebiega prawdziwa linia to sui generis szok. Te ostatnie stanowiły, jak zwykle, wy- obrony Cesarstwa i mógł bez żadnych pro- Obserwujący Brytyjczyków współau- padkową między możliwościami poszcze- blemów mnożyć naciski w sprawach, które tor planu, zastępca sekretarza do spraw ma- gólnych krajów a tym, na co delegatom sami Japończycy, jak mu doniesiono, uwa- rynarki Theodore Roosevelt Jr (syn byłego pozwalała opinia publiczna w ich krajach żali za możliwe do poświęcenia. Ów triumf prezydenta) zanotował złośliwie w swym i parlamentach. Ustrój parlamentarny ce- jankeskich mózgów zrównoważony był jed- diariuszu, iż: „Lord Lee, pierwszy Lord bry- chował wszystkie obradujące państwa, choć nak przynajmniej częściowo zdobyciem tyjskiej Admiralicji, mienił się wieloma ko- w Japonii nie było głosowania naprawdę poprzez japoński wywiad amerykańskiego lorami tęczy i zachowywał, jakby siedział na wszechnego, w Chinach zaś było ono fik- planu wojny z Cesarstwem (tzw. War Plan rozżarzonych węglach. Rzucił bilecik Beatty- cją z uwagi na wojnę domową. W wypadku Orange). Admirał Katō wiedział więc w ja- ’emu, który zasiadał daleko po lewej, na wpół Wielkiej Brytanii wśród społeczeństwa do- kich kwestiach (np. baz na Hawajach) ne- poczerwieniał i szeptał do Balfoura. Beatty, minowało wyczerpanie wojną, w Stanach gocjatorzy z USA nie mogą się cofnąć, był po pierwszym kroku, usiadł z oczami utkwio- Zjednoczonych – nieograniczona wiara we też świadom, że jakość floty Gwiaździstego nymi w sufit. Po jego lewicy admirał Chat- własne możliwości, w Japonii zaś – upojenie Sztandaru nie jest tak świetna, jak dudniła field najpierw poczerwieniał, potem pobladł dotychczasowymi sukcesami i przecenianie amerykańska propaganda. i siedział niewzruszony.” realnie posiadanych sił. Wbrew histerycznym deklaracjom młod- Natomiast wedle amerykańskiego dzien- Podczas negocjacji we własnym gronie szego doradcy, Katō Kanjiego, rozpatrujące- nikarza Marka Sullivana zszokowany Be- Borden odgrywał w ramach delegacji Impe- go każdą konferencyjną decyzję w katego- atty pochylił się nagle nad stołem „jak bul- rium Brytyjskiego rolę swoistego konia tro- riach hańby, honoru i zdrady, admirał Katō

36 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922

Tomosaburō rozumiał doskonale, że piesz- mi były cztery państwa: Stany Zjednoczo- rynarka cesarska. Nie lubiący Japończyków czona przez japońską ulicę myśl o wyści- ne, Wielka Brytania, Japonia i Francja, stąd premier Australii William Hughes stwier- gu zbrojeń z Anglosasami jest absurdem. zwano go Traktatem Czterech Mocarstw dzał głośno, że gdyby „Japonia wybrała wal- W proporcji do posiadanych dochodów, (ang. The Four Power Treaty). Było to po- kę u boku Niemiec, zostalibyśmy na pewno siermiężne Cesarstwo wydawało już na rozumienie polityczne dotyczące podziału pokonani”. Choć po zniknięciu Hochseeflot- morskie zbrojenia pięć razy więcej niż Wiel- stref wpływów na Dalekim Wschodzie i Pa- te w Europie brakło przeciwnika dla Royal ka Brytania. „Nie można, mówiąc bez ogró- cyfiku na okres 10 lat. W myśl jego posta- Navy (salwa burtowa floty francuskiej była dek – zawiadamiał chłodno rząd admirał – nowień ulegał rozwiązaniu dotychczasowy mniejsza, niż brytyjskiej eskadry na Mal- prowadzić wojny bez pieniędzy. (…) Nawet brytyjsko-japoński traktat sojuszniczy. cie) pomysły ewentualnego powrotu czę- zakładając, że zbrojenia Japonii dorównywa- Traktat Czterech był kompromisem, dla ści floty na Pacyfik rozbijały się o brak bazy. łyby amerykańskim, naród nie mógłby, jak to byłych aliantów nader gorzkim. Sojusz an- Hongkong był bezbronny od strony lądu, było w czasie wojny z Rosją, walczyć za gro- glo-japoński (właśnie tak, jako The An- Singapur należało dopiero fortyfikować. sze. Skąd mogłyby nadejść pieniądze? Odpo- glo-Japanese Alliance, zapisywany w ofi- I w Tokio, i w Londynie przedłużenie wyga- wiedź brzmi, że poza Ameryką nie ma kra- cjalnych dokumentach) w swej pierwotnej sającego w 1921 r. układu uważano począt- ju, który mógłby służyć Japonii potrzebnym wersji zawarty był już 30 stycznia 1902 roku. kowo za oczywistość. zagranicznym kredytem – a ten z pewnością Modyfikowano go dwukrotnie, w 1905 Plany te pokrzyżował wszakże sprzeciw nie nadejdzie, jeśli Ameryka będzie wrogiem. i w 1911 roku. W chwili objawienia go świa- Wuja Sama. Triumf Japonii nad Rosją był (…) Wniosek jest taki, ze walka miedzy Japo- tu stanowił sensacyjny news, jednocześnie szokiem dla amerykańskich planistów: od- nią a Ameryką jest nie do pomyślenia… Ja- nobilitując egzotyczną Japonię do rangi mo- tąd właśnie Cesarstwo uznane zostało przez ponia powinna za każdą cenę uniknąć woj- carstwa i obwieszczając koniec brytyjskiej nich za potencjalnego przeciwnika numer ny z Ameryką. Sądzę, że prawdziwym celem zasady splendid isolation, mówiącej o nie- jeden na morzu. Filipiny, amerykańska po- obrony narodowej powinno być utrzymanie wiązaniu się z żadnym państwem w czasie siadłość w Azji, przed atakiem japońskim potęgi militarnej adekwatnej do zasobów na- pokoju. Pierwotnie ostrze układu zwracało były bezbronne. Flota wysłana im na od- rodu i szkolenie tych sił, uciekając się do dy- się przeciw Rosji. Po jej pogromieniu ręka- siecz z USA w ówczesnych warunkach nie plomacji celem uniknięcia wojny”. mi Japończyków (w ówczesnej wersji trak- mogłaby przebyć Pacyfiku, stoczyć bitwy Zabrani do Waszyngtonu pozosta- tatu Londyn miał jedynie zapobiec włą- i powrócić. Największe jednak obawy bu- li „młodsi doradcy”, kapitanowie Yamana- czeniu się do wojny trzeciego mocarstwa) dził związek Tokio z brytyjskim supermo- shi Katsunoshin i Nomura Kichisaburō, sta- alians został zacieśniony i nabrał antynie- carstwem morskim. Nastroje antybrytyj- nęli mocno po stronie admirała, usuwając mieckiego charakteru. Odegrał wielką, choć skie w Stanach Zjednoczonych były nader w cień protesty Katō Kanjiego (choć ten za- dziś zupełnie niedostrzeganą rolę podczas żywe, choć brakowało im zarówno wza- powiadał protestacyjne seppuku). Ponieważ pierwszej Wojny Światowej. Dzięki niemu jemności, jak i racjonalnych podstaw. Szta- baron Shidehara szedł ręka w rękę z admi- Wielka Brytania mogła skupić wszystkie siły bowcy Admiralicji Jego Królewskiej Mości rałem, porozumienie okazało się możliwe. morskie na Atlantyku i niemal ogołocić Au- aż do mniej więcej 1905 r. przekonani byli stralię i Nowa Zelandię z wojsk. Transpor- co prawda, że w razie konfliktu bez trudu Traktat Czterech Mocarstw towaniem tych ostatnich na front – a tak- zdmuchną U.S. Navy z powierzchni oceanu. Pierwszy traktat waszyngtoński podpisa- że żołnierzy indyjskich – zajmowała się na Londyn uznawał wszakże, całkiem słusz- no 13 grudnia 1921 r. Jego sygnatariusza- Pacyfiku i Oceanie Indyjskim właśnie manie, że konflikt tego rodzaju byłby skrajnie

Amerykański pancernik Conecticut. Duma słynnej Białej Floty Theodore’a Roosevelta. Waszyngtoński Traktat Pięciu Mocarstw ostatecznie przesądził los wszystkich amerykańskich pancerników eskadrowych, które bez wyjątku musiały zostać wycofane ze służby bojowej. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 37 Tekst

Pancernik Vergniaud. Przedstawiciel ostatniego typu francuskich pancerników eskadrowych – „Danton”. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz niepopularny w kraju, rujnujący finanso- 10-6, znanego też jako „Flota nie mniejsza de inne mocarstwo sojusz działałby jednak wo i bezsensowny politycznie (co właści- od żadnej innej” (ang. Navy Second to odstraszająco, przede wszystkim zaś służył- wie należałoby uczynić z pobitymi Stanami None). Walka z Niemcami u boku obu wy- by Japonii bezcenną możliwością zaciągania Zjednoczonymi?). Amerykanów uważa- spiarskich mocarstw wcale nie przekreśliła kredytów i równie bezcennym poparciem no za synów marnotrawnych, w istocie nie- panującej wśród Amerykanów fobii. Janke- politycznym. Na konferencji paryskiej to formalnych, choć krnąbrnych członków si wskazywali, z pozoru całkiem logicznie, dzięki Brytyjczykom delegacja cesarska do- Imperium. W obliczu neurotycznych re- że sojusze konstruuje się z myślą o poten- stała wszystko, czego chciała, choć Chińczy- akcji Waszyngtonu na sojusz anglo-japoń- cjalnym przeciwniku i zapytywali z emfazą, cy nie podpisali traktatu, zaś Amerykanie ski Londyn postarał się by zmodyfikowana przeciw komu sojusz anglo-japoński zamie- urządzali melodramatyczne sceny. Ambasa- w 1911 r. wersja aliansu zawierała wzmian- rza się bronić. dor JKM w Tokio Beilby Alston podkreślał, kę, iż nie dotyczy on kraju, z którym jedna W rzeczywistości odpowiedź była oczy- że dla jego gospodarzy samo istnienie soju- ze stron posiada układ o obowiązkowym wista, ale taka, że w Londynie nie wypada- szu jest dużo ważniejsze od jego treści. arbitrażu – oba zaś państwa anglosaskie do- ło jej ex cathedra udzielać. Alians z Japonią W tej sytuacji w latach 1919-1921 Impe- piero co układ taki zawarły. Owo finezyjne miał osłaniać Imperium Brytyjskie przede rium Brytyjskie stanęło wobec konieczno- posunięcie Whitehallu chybiło jednak celu. wszystkim przed… Japonią. Wigor i agre- ści ponurego wyboru. Jego tragizm polegał Senat USA, zawsze podejrzliwy wobec ja- sywność tej ostatniej wykazane w czasie na tym, że nie chodziło o dobór sojuszni- kichkolwiek zobowiązań zagranicznych, konfliktu i tuż po nim (chodziło o tak zwane ka, lecz wroga: stanowisko USA pozwala- nie ratyfikował bowiem… traktatu arbitra- Dwadzieścia Jeden Żądań postawione Chi- ło tylko na wybieranie między wrogością żowego. W ten sposób sojusz anglo-japoń- nom w 1915 r., a potem interwencję sybe- amerykańską a japońską. Londyn kluczył, ski pozostał nadal zmorą dla podejrzliwych ryjską) spowodowały bicie na alarm zwłasz- rozwijając cały swój kunszt dyplomatycz- Jankesów! cza w brytyjskich dominiach na Pacyfiku. ny. Tymczasem amerykańscy izolacjoniści Podejrzliwość ta, wedle zirytowanych Bogate, niemal bezludne i bezbronne, po- obalili w Senacie traktat wersalski, skutecz- Brytyjczyków balansująca na granicy obłą- łożone na antypodach dalekiej metropolii, nie piętnując między innymi fakt, że sank- kania, wzmocniona została przez wy- obecnie niemal przytykały do poniemiec- cjonuje on japońskie zdobycze w Chinach nik wielkiej wojny. W jej rezultacie na mo- kich terytoriów zagarniętych przez Cesar- i na Pacyfiku. Ich drugim, równie skutecz- rzach pozostały tylko trzy liczące się floty stwo. Panujące w Australii i Nowej Zelandii nym hasłem była sprawa Ligi Narodów, któ- – amerykańska i sprzymierzona brytyjsko- rasistowskie nastroje radośnie przywitały- rej statut wbudowany był w traktat pokojo- -japońska, przy czym sojusz miał druzgo- by alternatywny sojusz ze Stanami Zjedno- wy. Wskazując, iż Liga traktuje brytyjskie cącą przewagę nad USA. W chwili zawiesze- czonymi – ale to rozwiązanie, o którym śnili dominia (i Indie) jako suwerenne państwa, nia broni Brytyjczycy i Japończycy posiadali także niemal wszyscy politycy w Londynie, demagogicznie wskazywano, że w razie wal- 74 okręty liniowe (61 i 13) wobec 39 amery- wykluczał zaciekły izolacjonizm panujący ki USA z sojuszem anglo-japońskim owe kańskich. W innych klasach okrętów bilans w USA. Tymczasem prowokacyjne zerwa- szczególne twory Imperium bezkarnie pro- przedstawiał się niemniej fatalnie: w krą- nie z Japonią oznaczałoby wystawienie się wadziłyby w Lidze działania przeciw Sta- żownikach pancernych wynosił 56 (39 i 17) na jej zemstę i konieczność fortyfikowania nom Zjednoczonym. wobec 16, w krążownikach lekkich 106 (90 co najmniej Singapuru – czego, po niebywa- Złośliwy los sprzysiągł się przeciw Wiel- i 16) wobec 19, w niszczycielach 510 (443 le kosztownej Wielkiej Wojnie, nie śmiał za- kiej Brytanii. Prezydent Wilson, inicjator i 67) wobec 131, nawet w okrętach pod- proponować żaden poseł. Ligi Narodów i współtwórca traktatu po- wodnych – typowej „broni outsiderów” – Także japońscy politycy pragnęli prze- kojowego, powalony został przez atak pa- 163 (147 i 16) wobec 86. Te przytłaczające, dłużenia sojuszu niemal in corpore. Nikt raliżu dosłownie na godziny przed spotka- jak się zdawało, fakty, sprawiły, że USA jesz- wprawdzie wśród nich nie wierzył, że Al- niem z wiozącym kompromisowe orędzie cze przed wejściem do wojny rozpoczęły re- bion poparłby Cesarstwo w wypadku jego wysłannikiem króla Jerzego, lordem Edwar- alizację wspomnianego już programu Flota wojny ze Stanami Zjednoczonymi. Na każ- dem Greyem. Izolacjoniści triumfowa-

38 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922 li, podszczuwani przez frakcję irlandzką, cież sposób na unieszkodliwienie dojrzewa- jego ewentualni przeciwnicy transportować eksploatującą propagandowo antybrytyj- jącego smoczego jaja. Zwie się on… wojną musieli wojska przez pół globu ziemskiego. skie walki na Szmaragdowej Wyspie. Lon- prewencyjną. Nippon Kaigun bronić musiała linii brze- dyn pętała też kwestia długów wojennych, Japońską sugestię przyjęto nad Tamizą gowej o długości (z uwzględnieniem posia- zupełnie niesamowita w dotychczasowych z przerażeniem. Admiralicja w latach 1920- dłości zamorskich) 49 985 km, podczas gdy dziejach świata. Gdyby długi te były nor- 1921 sporządziła wprawdzie aż dwa plany U.S. Navy 88 350 km, zaś Royal Navy pora- malnie płacone – a także, oczywiście, gdy- wojny ze Stanami Zjednoczonymi (wariant żające 135 280 km. by zostały skasowane – Imperium, które w sojuszu z Japonią i samodzielny) oraz, Wszystko rozstrzygnęło się w czerwcu- pożyczyło mniejszym aliantom dużo wię- przy okazji, plan wojny z Imperium Wscho- -lipcu 1921 r. Na zwołanej 20 czerwca taj- cej, niż samo było winne Stanom Zjedno- dzącego Słońca. Obydwa nie zapowiadały nej Konferencji Imperialnej, skupiającej czonym, utrzymałoby berło najbogatszego niczego prócz wydatków i wyrzeczeń; uru- decydentów Wielkiej Brytanii, dominiów państwa świata. Wszelako zbolszewizowa- chomić je miano wyłącznie w razie napaści. i Indii, doszło do burzliwej konfrontacji nie Rosji, w której z kolei ulokowali ogrom- Na posiedzeniu Komitetu Obrony Impe- między premierem Kanady Arthurem Me- ne sumy Francuzi, sprawiło, że Brytyjczycy rium 3 grudnia 1920 r. Winston Churchill ighenem a przewodzącymi delegacji z Au- zmuszeni byli spłacać długi Stanom Zjed- oświadczył, iż „kombinacja z Japonią prze- stralii i Nowej Zelandii Williamem Hughe- noczonym, nie otrzymując od swoich dłuż- ciw Stanom Zjednoczonym” byłaby, choćby sem i Williamem Masseyem. Kanadyjczyk, ników ani pensa. W tej sytuacji wiadomość z uwagi na proamerykańskie sympatie do- którego sąsiedztwo USA całkowicie zabez- o przedłużeniu sojuszu z Japonią nie tylko miniów, „największym nieszczęściem”. P r e - pieczało przed Japonią, oznajmiał, że prze- przyspieszyłaby amerykańskie zbrojenia, ale mier David Lloyd George ripostował, że zna dłużenie sojuszu naraża jego kraj na inwa- spowodowałaby żądanie natychmiastowe- większe nieszczęście, a mianowicie znalezie- zję amerykańską i groził, że w razie tego go zwrotu długów. Innymi słowy, przed wy- nie się na łasce Stanów Zjednoczonych. przedłużenia wystąpi ze Wspólnoty Naro- daniem choćby pensa na okręty mające po- Kolosalne odległości na Pacyfiku ogrom- dów. Dwaj Williamowie uznali to za wy- wstrzymać „Flotę nie mniejszą od żadnej nie utrudniały Wielkiej Brytanii obronę raz cynizmu i samolubstwa. Podkreślili, że innej” królewskie Ministerstwo Skarbu mu- tamtejszych posiadłości, wyraźnie fawory- sami też wybraliby – gdyby mogli – sojusz siałoby przekazać potencjalnym przeciwni- zując Stany Zjednoczone, ale przede wszyst- ze Stanami Zjednoczonymi. „Lecz gdy mi kom miliard funtów gotówką. kim Japonię. W ocenie Admiralicji JKM po- się mówi – grzmiał Australijczyk – że Ame- Japończycy spoglądali z niesmakiem jak nura prawda przedstawiała się następująco: ryka sojusznikiem nie będzie, że nie będzie ich potężny aliant sumituje się przed Stana- Japonię faworyzowała także geopolityka. miała nic wspólnego z sojuszami europejski- mi Zjednoczonymi. Wobec wyjaśnień bry- Choć jej potencjał sam w sobie nie wydawał mi czy wejściem do Ligi Narodów, że się nie tyjskich, iż trzeba zrobić wszystko, by po- się imponujący, na przestrzeni tysięcy kilo- rozbroi, że się upiera, mimo deklaracji eks- tężniejący Waszyngton jakoś przełknął metrów od cesarstwa nie istniała żadna po- -prezydenta Wilsona, w swoim zamiarze po- zmodyfikowany sojusz, uprzejmy premier tęga przemysłowa. Tokio uderzać mogło na siadania największej floty na świecie, to cóż Hara Kei napomknął, że historia zna prze- prawie bezbronnych sąsiadów, podczas gdy możemy uczynić, poza przedłużeniem tego Brytyjski pancernik Erin, jednostka pierwotnie budowana dla floty tureckiej, przejęta jednak na początku I Wojny Światowej przez Royal Navy, do której jednak nie pasowała. Nic dziwnego, że mimo dość krótkiej służby Erin został wycofany już w 1922 roku, jeszcze przed ratyfikacją morskiego traktatu waszyngtońskiego. Fot. zbiory Leo van Ginderen

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 39 Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922 sojuszu, który istniał przez lat dwadzieścia Tabela nr 1. Wybrane odległości między metropolią a posiadłościami na Pacyfiku (w km) i bez którego nigdy nie odnieślibyśmy zwy- IMPERIUM BRYTYJSKIE Z PLYMOUTH cięstwa?”. Penang (Malaje) 13 953 Narastający pat przełamało nadeszłe Singapur 14 639 8 lipca, a więc w trakcie obrad, jeszcze son- Hongkong 17 307 dażowe zaproszenie na przyszłą konferencje Weihaiwei 19 345 waszyngtońską. Mając do wyboru kontynu- Fremantle (Australia) przez Suez 17 177 ację sojuszu, gwarantującą natychmiastowy przez Cape 19 975 wyścig zbrojeń, oraz konferencję rozbroje- Melbourne przez Suez 19 957 niową, brytyjscy (a i japońscy) decydenci przez Cape 22 180 w istocie wyboru nie mieli. Nowe rozwiąza- Hobart (Tasmania) przez Suez 20 309 nie wydawało się najmniejszym złem. przez Cape 21 902 Od początku było jednak jasne, że sojusz- Wellington (Nowa Zelandia) przez Suez 22 718 nicy jadą do Waszyngtonu na pogrzeb soju- przez Cape 24 256 szu, choć dzięki kurtuazji gospodarzy miał być to pogrzeb pierwszej klasy. Charaktery- Port Moresby (Papua) przez Suez 19 716 styczne, że nie ustalono wspólnej strategii. Rabaul (Nowa Brytania) przez Suez 20 364 Delegacja japońska zjawiła się w Waszyng- Tulagi (Wyspy Salomona) przez Suez 21 365 tonie już 2 listopada, natomiast brytyj- Suva (Fidżi) przez Suez 23 311 ska (pociągiem z Quebeku) dopiero 10, na Apia (Samoa) przez Suez 24 497 dwa dni przed inauguracją. Obie strony Wyspy Fanning przez Suez 26 439 prześcigały się za to deklaracjami o chę- STANY ZJEDNOCZONE Z SAN FRANCISCO ci współpracy ze Stanami Zjednoczony- Dutch Harbor (Aleuty) 3 710 mi w ramach, jak to ujmowano, „trójporo- Sitka (Alaska) 2 409 zumienia”. Podczas spotkania z Balfourem Panama (Kanał Panamski) 6 022 18 listopada charge d’affaires ambasady ja- Honolulu (Hawaje) 3 873 pońskiej Saburi Sadao przyznał ponuro, że Port Apra (Guam) przez Honolulu 10 043 „okoliczności się zmieniły i jeśli chcemy tak Manila (Filipiny) przez Honolulu i Guam 12 860 rozszerzyć zasady aliansu, by objęły trójporo- Pago Pago (Samoa) 12 823 JAPONIA Z NAGASAKI Włoski pancernik Leonardo da Vinci. Gdy 6 lute- Pusan (Korea) 283 go 1922 roku Konferencja Waszyngtońska Dairen (Kwantung) 1 093 została zamknięta, okręt ten był jedynie wrakiem po wybuchu komór amunicyjnych Keelung (Tajwan) 1 164 2 sierpnia 1916 roku, do którego doszło w Hoko Ko (Peskadory) 1 464 wyniku austro-węgierskiego sabotażu. Włosi Saipan (Mariany) z Jokohamy 2 427 łudzili się, że stać ich będzie na jego remont, Yap (Karoliny) z Jokohamy 2 909 w rzeczywistości nigdy do służby nie powrócił. Fot. zbiory Leo van Ginderen Jaluit (Wyspy Marshalla) z Jokohamy 4 540

40 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922 zumienie, Japonia powita to serdecznie”. N a uwagę Anglików, że z USA prawdziwego sojuszu zawrzeć się nie da, kiwnął głową, do- dając iż polityczne porozumienie wystarczy. Była to kapitulacja, na którą baron Shide- hara był jednak z góry przygotowany, przy- wożąc z Tokio w podróżnym neseserze projekt układu. Był on tak jasny i zwięzły (trzy artykuły) że spodobał się nie tylko Brytyj- czykom, ale także Amerykanom, którym przedstawiono go 26 listopada. Ci ostatni mieli tylko jedną bardzo poważną popraw- kę, proponując dołączenie Francji do grona sygnatariuszy. Formalnym powodem, zresz- tą prawdopodobnym, była chęć ugłaska- nia Senatu USA, mogącego odrzucić układ pod pretekstem, iż Stany Zjednoczone będą w nim przysłowiowym kwiatkiem do anglo-japońskiego kożucha. Naprawdę jednak Charles Hughes i jego ekipa obawiali się by (co się zdarzało w paktach trójstronnych) dwaj sygnatariusze nie porozumiewali się przeciw trzeciemu, jawnie lekceważąc jego interesy. Francja zaś uchodziła wówczas powszechnie – co dziś brzmi wręcz niewiary- godnie – za kraj proamerykański, antybry- tyjski i nie liczący się z Azjatami. Ostateczny Traktat Czterech składał się z czterech artykułów. Pierwszy mówił o wzajemnym respektowaniu status quo względem wyspiarskich posiadłości stron na Pacyfiku, przewidując w razie sporów konferencję w gronie sygnatariuszy. Nie dotyczył więc posiadłości na kontynencie Azji. Drugi zakładał konsultacje w wypadku agresywnych poczyń w tym regionie ze Szkielet kadłuba nigdy nie ukończonego amerykańskiego pancernika Montana. Jeden z 16 okrę- strony państw nie należących do porozu- tów liniowych z amerykańskiego Planu 10-6. Fot. zbiory Siefried Breyer mienia (chodziło oczywiście o bolszewi- ków). Trzeci ogłaszał, że traktat trwa 10 lat, li wierzyć, iż uratowali twarz, ugłaskali Ja- jednak już rychło, bo 12 czerwca 1922 r. pre- po czym ulega automatycznemu przedłuże- pończyków, a przy okazji kupili poparcie mierem miał zostać twardy a zarazem roz- niu, wyjąwszy sytuację, gdy któraś ze stron Amerykanów. W Japonii jednak nie dano sądny „waszyngtończyk”, Katō Tomosaburō, wypowie go z wyprzedzeniem dwumie- się nabrać. „Silne i zdrowe, wiecznie zielo- nadzieje na kontynuację światowego odprę- sięcznym. Ostatni wreszcie konstatował, że ne drzewo, które przez ponad dwadzieścia żenia wydawały się solidne. po ratyfikacji tego układu traci moc sojusz lat symbolizowało pokój na wschodzie, zo- brytyjsko-japoński z 13 lipca 1911 r. stało ścięte” – oznajmił obecny na konfe- Traktat Dziewięciu Mocarstw Na publicznym posiedzeniu 10 grudnia rencji dziennikarz Itō Masanori. Attaché Drugi traktat waszyngtoński podpisano 1921 r., podczas odczytania tekstu nowe- wojskowy w Londynie generał Itani Mat- 6 lutego 1922 r. Jego sygnatariuszami zostali go traktatu, książę Tokugawa i Balfour po- suo stwierdził, że dotychczasowa „whisky wszyscy uczestnicy konferencji: Belgia, Chi- żegnali sojusz, podkreślając „świetne usłu- z wodą sodową” zastąpiona została przez ny, Francja, Holandia, Japonia, Portugalia, gi, jakie ten układ oddał zachowaniu pokoju „pomarańczowy soczek”. Miał o tyle rację, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Wło- i wolności”. Anglik westchnął z ubolewa- że dotychczasowy układ, bazujący na po- chy, stąd zwano go Traktatem Dziewięciu niem, że dzieło to spotykało się z „nieporo- tędze morskiej i wspólnocie interesów obu Mocarstw (ang. The Nine Power Treaty). zumieniami, podejrzeniami i trudnościami”. stron, wymieniono na papier bez żadnych Było to porozumienie polityczne dotyczące Pogrzeb aliansu był więc pierwszorzędny, gwarancji. Przekonując (skutecznie) Senat interesów w Chinach. Sygnatariusze zobo- Amerykanie nagrodzili go oklaskami. Mie- do jego ratyfikacji, sekretarz stanu Hughes wiązywali się do poszanowania suwerenno- li powody – ich potencjalny przeciwnik podkreślał, iż w tekście „nie ma żadnego zo- ści, niezawisłości i integralności terytorial- numer jeden nie posiadał odtąd żadnego bowiązania do użycia siły, żadnego sojuszu, nej oraz administracyjnej Państwa Środka, sprzymierzeńca. żadnego pisemnego czy moralnego zobowią- a także uznawali, że mają oni równe prawa Po podpisaniu Traktatu Czterech (jak zania do złączenia się w obronie”. w kontaktach gospodarczych z Chinami. już wspomniano, 13 grudnia) Balfour de- Traktat Czterech Mocarstw trwać więc Jego konsekwencją było zwrócenie Chinom peszował, iż ów kompromis sprawił mu mógł jedynie tak długo, jak długo w To- półwyspu Shandong w 1922 r., okupowa- „satysfakcję, której niepodobna oddać sło- kio rządziła ekipa, której symbolem był nego przez Japonię od 1914 r. po kapitula- wami”. W rzeczy samej, Brytyjczycy chcie- uśmiechnięty baron Shidehara. Ponieważ cji Niemców.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 41 Konferencja Waszyngtońska 12 XI 1921 – 6 II 1922

Sprawa chińska nie była pierwszopla- tyjskiej penetracji gospodarczej. Ameryka- fikacji przez wszystkich dziewięciu uczest- nową dla żadnego z państw anglosaskich. nie zamierzali wszakże wykorzystać sprawę ników konferencji. Amerykanie wykorzystywali ją jednak do chińską jako gwarancję, że nienawistny im Wiele artykułów traktatu było ogólnika- mobilizowania przeciw Japonii własnej opi- sojusz brytyjsko-japoński nie zostanie nigdy mi. Rozwiązanie licznych kwestii najbar- nii publicznej. Od lat dziesięciu (1911 r.) wskrzeszony w jakiejkolwiek postaci. dziej istotnych dla Chin (na przykład eks- Chiny były republiką, podobnie jak USA, Podczas konferencji delegacja chińska za- terytorialności, czy samodzielności celnej) ich pierwszy prezydent, płynnie mówiący angażowała, formalnie prywatnych, „dorad- odesłane zostało do komisji międzynaro- po angielsku Sun Yatsen był protestantem. ców prawnych” z USA. Pod tym skromnym dowych, mających się dopiero zebrać. Nie Tę samą religię wyznawali też obaj repre- mianem wystąpili niedawny, bo wilsonow- zmienia to faktu, iż układ był wielkim suk- zentanci Kraju Środka na konferencji, wy- ski, szef dyplomacji Robert Lansing i dwóch cesem Chin i tego mocarstwa, które zain- edukowani w USA i noszący chrześcijań- byłych posłów amerykańskich w Pekinie. teresowane było w ich terytorialnym prze- skie imiona Wellington Koo i Alfred Sze. Ich kwalifikacje, wbrew pozorom, nie rzu- trwaniu, czyli Stanów Zjednoczonych. Od prawie ćwierćwiecza, pod hasłem tak cały na kolana; Sze oraz Koo, ludzie nie- Dalsza ekspansja terytorialna mocarstw na zwanej doktryny Otwartych Drzwi (ang. przeciętnie zdolni, przerastali ich o głowę obszarze Państwa Środka została wykluczo- Open Door Policy) Amerykanie, nie ma- talentem negocjacyjnym. Owo osobliwe po- na, pozostawało tylko oddawanie zagarnię- jący na azjatyckim lądzie roszczeń teryto- suniecie sygnalizowało jednak przejrzyście, tych obszarów i dzierżaw. Aczkolwiek usta- rialnych, drapowali się w szaty obrońców po czyjej stronie znajdują się amerykańskie lenia te pozostawały – jak zresztą wszystkie Chin przeciw kolonialnym zakusom przede sympatie. Utrudniło też walnie Japończy- zawarte na konferencji traktaty – uzależnio- wszystkim Japonii. W rzeczywistości japoń- kom zbijanie chińskich argumentów na po- ne od dobrej woli sygnatariuszy, nie można ską próbę podporządkowania sobie Pekinu siedzeniach plenarnych. było ich w żaden sposób obejść, dawały się w trakcie tak zwanych Dwudziestu Jeden Ostateczny Traktat Dziewięciu Mo- tylko złamać. Ich przyszłe naruszenie przez Żądań (1915 r.) uniemożliwił głównie zaku- carstw składał się z dziewięciu artykułów. Japonię zostało powszechnie napiętnowa- lisowy sprzeciw rządu brytyjskiego. Poczy- Pierwszy mówił o respektowaniu suwe- ne jako bezprawie, skończyło się zaś zagładą nania Japonii w Chinach były jednak pod renności, niepodległości i integralności te- systemu waszyngtońskiego, lecz ostatecznie względem moralnym trudniejsze do obro- rytorialnej Chin oraz zasady „otwartych również Imperium Japońskiego. ny niż jej polityka morskich zbrojeń, zaś drzwi”, gwarantującej równe szanse dla Układ Dziewięciu Mocarstw przejrzy- w Kongresie USA lobby misjonarskie (mi- handlu. Drugi traktował o niezawieraniu ście uniemożliwiał Londynowi jakikolwiek sjonarze płci obojga prowadzili w Państwie układów sprzecznych z owymi zasadami, przyszły kompromis z Tokio w Chinach Środka sieć szkół, z uniwersytetami włącz- trzeci o zakazie szkodzącym innym mo- kosztem tego kraju. Rzecz istotna, skoro nie) miało niebagatelne wpływy. Chińczy- carstwom monopoli handlowych w całych wszystkie trzy wersje sojuszu anglo-japoń- cy formalnie wypowiedzieli Niemcom woj- Chinach lub ich części, a czwarty o zakazie skiego rozdzielały szczegółowo interesy obu nę w sierpniu 1917 r. Dlatego żaden Jankes stref wpływów. Piąty zabraniał dyskrymi- stron na chińskim terytorium. nie rozumiał dlaczego Japończycy nie chcą nacji obywateli i towarów jakiegokolwiek Po załatwieniu tej zasadniczej sprawy im oddać dawnych baz niemieckich na pół- państwa na chińskich liniach kolejowych, chińsko-japoński układ w sprawie Shan- wyspie Shandong, tym bardziej, że Rzesza szósty zabezpieczał neutralność Republi- dongu był już tylko sprawą drobnej wagi. ongiś tylko je dzierżawiła. ki. Siódmy przewidywał konsultacje sygna- Podpisano go jeszcze przed Traktatem Dzie- W rzeczywistości Chiny, trawione od tariuszy w razie zagrożenia postanowień więciu, bo 4 lutego, określając czas wycofa- 1916 r. przez permanentną wojnę domową, traktatu. Ósmy zapraszał do podpisania nia wojsk cesarskich na sześć miesięcy. Na były terytorium, na którym Japończycy za- dokumentu te państwa „które mają rzą- półwyspie Japończycy mieli zachować tyl- mierzali prowadzić wieloaspektową ekspan- dy uznane przez mocarstwa-sygnatariuszy” ko pewne, kurczące się zresztą, uprawnienia sję. Londyn gotów był na to przystać, byleby (co wykluczało Rosję Sowiecką), a ostatni gospodarcze. ją kontrolował i byleby nie szkodziła bry- mówił o jego wejściu w życie w chwili raty- (ciąg dalszy nastąpi)

Kadłub nigdy nieukończonego japońskiego pancernika Tosa. Jeden z 16 okrętów liniowych z japońskiego Planu 8-8. Wykorzystywany do testów artyleryjskich, torpedowych i minowych. Został zatopiony w 1925 roku. Fot. zbiory Shizuo Fukui

42 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciele Wambola i Lennuk (z lewej) w czasie wizyty w Helsinkach, Hartmut Ehlers (Niemcy) w dniach 17-20 września 1931 roku. Fot. zbiory Borys Lemaczko Tekst

Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940 część I

1. Historia Estonii do II Wojny Światowej skowego na terenach ojczystych. 20 maja niu 1918 roku bolszewicy ogłosili dyktatu- w skrócie rosyjski minister spraw wojskowych i mor- rę. W lutym rozmowy pokojowe pomiędzy Od XIII wieku Estonia była zależna skich (Aleksander Kiereński – OM) dał ofi- Rosją Radziecką, a państwami centralny- od różnych państw obcych. Po zakończeniu cjalne zezwolenie na sformowanie 1. Puł- mi załamały się, w związku z czym oddzia- w 1710 roku panowania Szwecji, Estonia zo- ku Estońskiego. 2. Pułk Estoński utworzono ły bolszewickie wycofały się przed nadcią- stała faktycznie podbita przez Rosję, której 21 listopada, a 6 grudnia 1917 roku – dzień gającą armią niemiecką do Rosji. Pomiędzy częścią stała się wraz z zawarciem traktatu po rozpoczęciu negocjacji pokojowych po- 20 a 24 lutego 1918 roku Dywizja Estoń- pokojowego w Nystad w 1721 roku. Mimo między Rosją, a państwami centralnymi – ska przejęła kontrolę nad całym terytorium to pierwiastek estoński nigdy nie zniknął sformowano Dywizję Estońską. kraju, w efekcie czego 24 lutego proklamo- i w XIX wieku ciągle istniała rodzima es- W międzyczasie zwiększył się wpływ wano niepodległą Republikę Estonii. Na tońska kultura, powolnie przekształcająca opozycji bolszewickiej powstałej wśród po- bazie Dywizji Estońskiej utworzono armię się w społeczeństwo obywatelskie. Po rewo- chodzących z armii rosyjskiej żołnierzy. Siła nowego państwa. Chociaż nie jest to ściśle lucji 1905 roku powstały partie polityczne, bolszewików rosła wraz z narastaniem cha- związane z treścią artykułu, może być war- a podczas I Wojny Światowej wśród estoń- osu w byłym Imperium Rosyjskim, cze- te nadmienienia, że dekretem z 11 lutego skich liberalnych nacjonalistów zaczęły na- go konsekwencją było powołanie, po bez- 1918 roku w Rosji Radzieckiej rozwiązano rastać żądania autonomii. krwawym zamachu stanu w październiku starą flotę carską powołując nową forma- Po upadku potęgi caratu w lutym 1917 1917 roku, Estońskiego Komitetu Wyko- cję morskich sił zbrojnych – Radziecką Flo- roku władzę przejął rosyjski Rząd Tym- nawczego Rad. Ponieważ jednak bolszewicy tę Czerwoną. czasowy, który 30 marca 1917 roku zezwo- nie byli w stanie objąć swymi rządami całe- Powołany estoński rząd tymczasowy lił na autonomię Estonii i wybranie Rady go kraju, w listopadzie 1917 tuż po tzw. Re- ogłosił neutralność w wojnie niemiecko- Krajowej, będącej reprezentantem naro- wolucji Październikowej (w rzeczywistości -rosyjskiej, która skończyła się kilka dni du. Powstały także nowe partie polityczne. przewrocie – OM), jedynym, najwyższym później podpisaniem układu pokojowego 19 kwietnia, w celu utworzenia estońskich organem władzy państwowej w Estonii w Brześciu Litewskim 3 marca 1918 roku. narodowych sił zbrojnych powołano w Tal- ogłosiła się Rada Krajowa. Mimo, że Rada Niemcy odmówiły uznania nowego pań- linie Biuro Personelu Wojskowego. Trzy dni została rozwiązana przez bolszewików, kon- stwa, rozpoczynając okupację Estonii i roz- później Departament Mobilizacji rosyjskie- tynuowała swą działalność w podziemiu. wiązując armię estońską 15 maja 1918 roku. go Sztabu Generalnego wydał rozkaz skon- Po anulowaniu wyborów do estońskiego W konsekwencji, estońscy wojskowi sfor- centrowania estońskiego personelu woj- Zgromadzenia Konstytucyjnego, w stycz- mowali jednostki armii podziemnej – Le-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 43 Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940 gion Obrony (Kaitseliit). Dzięki aktywno- W 1932 roku pomiędzy Estonią a ZSRR 5 lipca 1941 roku wojska niemiec- ści rządu estońskiego, mocarstwa Ententy podpisano dwustronny pakt o nieagre- kie przekroczyły granicę estońską, wcho- (Wielka Brytania, Francja i Włochy) w tym sji, który został przedłużony w 1934 roku. dząc do Tallina 28 sierpnia. W lutym 1944 samym miesiącu zagwarantowały Estonii Długoletnia orientacja Estonii na współ- roku, kiedy siły radzieckie ponownie wkro- niezależność. zależność brytyjską zmieniła się w latach czyły do Estonii, 40 tys. Estończyków dołą- Po upadku Niemiec w listopadzie 1918 1935-1936, kiedy to po zawarciu trakta- czyło do oddziałów niemieckich i wspólnie roku, w Estonii władzę przejął rząd tym- tu morskiego pomiędzy Wielką Brytanią zatrzymały Armię Czerwoną nad rzeką Na- czasowy, a 11 listopada Kaitseliit wyszedł a Niemcami akwen Morza Bałtyckiego zna- rwą. W sierpniu 1944 roku radziecka armia z podziemia. 28 listopada Estonię zaata- lazł się w niemieckiej strefie wpływów. Izo- zajęła południową Estonię, a 22 września jej kowała Rosja Radziecka, dla uzasadnienia lowana od zachodu Estonia, zmieniła orien- jednostki weszły do Tallina. Do końca listo- agresji której w Narwie ustanowiono Lu- tację na Niemcy, licząc na pomoc tego pada 1944 roku cała Estonia ponownie zna- dowy Komitet Pracujących Estonii. Do po- państwa w sytuacji krytycznej. W grud- lazła się pod kontrolą radziecką. Opór sił czątków 1919 roku 2/3 terytorium kraju niu 1938 roku Estonia ogłosiła neutralność. zbrojnych oraz wojna partyzancka przeciw- znalazło się pod kontrolą bolszewików. Es- Tajny protokół do podpisanego 23 sierpnia ko reżimowi radzieckiemu trwały do 1953 tończycy, wspomagani przez brytyjskie eks- 1939 roku paktu Hitler-Stalin zawierał za- roku. Estonia ponownie odzyskała niepod- pedycyjne siły morskie oraz ochotników pisy o włączeniu Estonii w strefę wpływu ległość w 1991 roku. z Finlandii i innych państw skandynaw- Związku Radzieckiego. skich, wyzwolili jednak kraj w ciągu trwają- Estonia, zagrożona możliwością uży- 2. Estońska marynarka wojenna między cej trzy tygodnie kontrofensywy. cia siły po incydencie z ORP Orzeł, nie wojnami światowymi Pierwszym państwem, które odpo- widząc alternatywy dla umożliwienia Marynarka wojenna Estonii powstała wiedziało na estońskie wołanie o wspar- Związkowi Radzieckiemu ustanowienia pod koniec 1918 roku, po kapitulacji Nie- cie była Wielka Brytania. 12 grudnia 1918 baz wojskowych na własnym terytorium, miec. Jednak już kilka miesięcy wcześniej, roku do Tallina przybyła eskadra Roy- 12 października 1939 roku podpisała po- 4 marca 1918 roku, w składzie armii utwo- al Navy, która miała zapewnić obronę wy- rozumienie prowadzące do wkroczenia rzono Batalion Morski, którego dowód- brzeża do czasu, gdy Estonia będzie w stana jej obszar liczących 25 tys. żołnierzy cą został por. August Schönberg. Batalion nie utworzyć własną flotę. Brytyjczycy jednostek Armii Czerwonej. W tym cza- ten przestał istnieć wraz z rozwiązaniem ar- dostarczyli także uzbrojenie dla armii. Stany sie armia estońska liczyła 15 tys. żołnie- mii estońskiej (na skutek nacisku władz nie- Zjednoczone natomiast zapewniły przede rzy. Na mocy porozumienia przekazano mieckich) 15 maja. wszystkim pomoc humanitarną. Z Finlandii Związkowi Radzieckiemu cztery bazy, jak Oficjalnie obchodzoną rocznicą Mary- pochodziła z kolei największa liczba ochot- również dano prawo do bunkrowania pa- narki Wojennej Estonii (Eesti Merevägi) jest ników – 3,5 tys. osób. Pierwsi z nich włączy- liwa. Do czasu zakończenia budowy bazy 20 grudnia 1918 roku. Tego dnia aktyw- li się do walki 8 stycznia 1919 roku i kon- morskiej w Paldiski, położonej 25 mil ną służbę rozpoczął pierwszy estoński okręt sekwentnie uczestniczyli w kontrofensywie od stolicy Estonii, umożliwiono także cza- wojenny – kanonierka Lembit. Do jednostki wojsk estońskich. Mniejsze jednostki przy- sowe korzystanie z portu w Tallinie. Poro- dołączyły wkrótce inne eks-rosyjskie okrę- były także z Danii i Szwecji. Dodatkowo, zumienie to stało się pierwowzorem dla ty, min. niszczyciele Lennuk i Wambola, ważną rolę odegrał pod koniec 1918 roku tych, do których podpisania zostały póź- uzbrojone parowce Laene i Lood, dziesięć Batalion Bałtycki, utworzony przez mniej- niej zmuszone Łotwa i Litwa. trałowców, trzy barkasy do stawiania lub tra- szość tzw. Niemców Bałtyckich. Pretekstem do wymuszenia przez Zwią- łowania min, cztery holowniki-pomocnicze W kwietniu 1919 roku wybrane w wol- zek Radziecki podpisania porozumie- trałowce oraz jednostki pomocnicze Kalevi- nych wyborach Zgromadzenie Konsty- nia świadczącym o tym, że Estonia nie jest poeg i Hercules. Chrzest bojowy flota estoń- tucyjne ogłosiło deklarację niepodległo- w stanie samodzielnie zabezpieczyć swej ska przeszła pod koniec 1918 roku, walcząc ści, pakiet reform kraju oraz konstytucję. neutralności była ucieczka z portu w Tal- z bolszewikami w Zatoce Fińskiej oraz okrę- W czerwcu i w lipcu 1919 roku miały miej- linie polskiego okrętu podwodnego Orzeł tami Landeswehry w Zatoce Ryskiej. sce zwycięskie bitwy z Landeswehr, forma- 18 września 1939 roku. Orzeł, zmuszo- Będące główną spuścizną I Wojny Świa- cją Niemców Bałtyckich działającą w pół- ny do opuszczenia Polski dla uniknięcia towej zagrożenie minowe wybrzeży Esto- nocnej Łotwie. Jesienią kontynuowane były wzięcia do niewoli po inwazji niemieckiej, nii, któremu nie mogły odpowiednio prze- operacje wojskowe przeciwko Rosji Ra- 14 września znalazł schronienie w talliń- ciwdziałać ani niewielka Eesti Merevägi, ani dzieckiej zakończone podpisaniem 2 lutego skim porcie głównym1 (Miinisadam). Pod Brytyjczycy, powodowało nieuchronne stra- 1920 roku traktatu pokojowego w Dorpacie naciskami niemieckimi i radzieckimi Esto- ty. Przykładowo, w nocy z 4 na 5 grudnia (Tartu), w którym Rosja uznała niepodle- nia zamierzała okręt ten internować. 1918 roku na minie zatonął brytyjski krą- głość Estonii. 16 czerwca 1940 roku Związek Radziec- żownik Cassandra, a 16 lipca 1919 ten sam Przed wybuchem wojny, 28 listopa- ki przekazał rządowi estońskiemu ultima- los spotkał slupy-szybkie trałowce Myr- da 1918 roku, Kaitseliit liczył 14,5 tys. żoł- tum z żądaniem powołania nowego rządu tle i Gentian2. Warto tu nadmienić, że ich nierzy, wiosną 1919 roku było to już 86 tys. oraz pozwolenia na stacjonowanie w Esto- trzy wraki zostały zlokalizowane w sierp- osób, a zawieszenia broni 3 stycznia 1920 nii dodatkowych jednostek Armii Czerwo- niu 2010 roku koło wyspy Saarema przez es- roku jego liczebność wynosiła 119 tys. nej. Rząd estoński uległ i następnego dnia, toński niszczyciel min, zresztą pochodzenia żołnierzy. Armia estońska, która została 17 czerwca, okupacja radziecka stała się fak- brytyjskiego. wskrzeszona 21 listopada 1918 roku, straci- tem. Złożone z przychylnych posłów nowe 1. W tym czasie w porcie głównym znajdowały się ła w wojnie 5 tys. zabitych i 14 tys. rannych. zgromadzenie parlamentarne, 21 lipca 1940 estońskie okręty: Kalev, Lembit, Sulev, Laine, Mardus, W styczniu 1921 roku główne państwa En- roku przegłosowało proklamowanie Estoń- Ristna i Suurop, jednostka badawcza Biura Hydrogra- tenty ostatecznie uznały niepodległość Es- skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, fii i Nawigacji Kompass oraz niemiecki statek handlowy Thalatta. tonii, która we wrześniu 1921 roku została która 6 sierpnia została włączona w skład 2. Jeszcze jedną ofiarą min był brytyjski niszczyciel przyjęta do Ligi Narodów. ZSRR. Verulam, który poderwał się 4.9.1919.

44 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

W styczniu 1919 roku z jednostek zajętych przez siły estońskie, które wyzwoliły z rąk bolszewików Dorpat, na Jeziorze Czudz- kim (Pejpus) utworzono dywizjon kanonierek. Kolejne jednostki dołączyły do niego w maju, kiedy Estończycy zajęli bazę bolszewickiej flotylli w Raskopell. Dywizjon li- czył wówczas 5 kanonierek, 10 okrętów pomocniczych oraz 5 motorówek. 26 maja jednostka wzięła udział w zajęciu Pskowa, a od sierpnia do listopada 1919 roku aktywnie walczyła z wojskami Armii Czerwonej, które prowadziły natarcie na obszarze po- łożonym na wschód od jeziora. W podpisa- nym w 1920 roku w Dorpacie układzie poko- jowym określono, że każde z obydwu państw może w przyszłości dysponować co najwyżej dwoma jednostkami uzbrojonymi nie wię- cej niż w dwa działa kalibru do 47 mm każda. Zgodnie z tymi zapisami, większość estoń- skich jeziornych okrętów wojennych zosta- Niszczyciele Lennuk i Wambola w czasie ćwiczeń. Fot. zbiory Dmitry Dmitryev ła wycofana, z wyjątkiem kilku określonych jako zasoby mobilizacyjne. perium rosyjskie przystąpiło do budowy du radzieckiego nową marynarką wojenną Niemal równocześnie z utworzeniem dy- fortyfikacji nadbrzeżnych oraz umocnień sąsiedniego kraju owocowało corocznym wizjonu Pejpus, 5 marca 1919 roku sformo- morskich w Estonii, która została anektowa- tworzeniem list jego floty. Lista utworzona wano pierwszą jednostkę piechoty morskiej na przez Rosję w 1721 roku po Wojnie Pół- w 1921 roku zawierała kilka jednostek po- – Morski Batalion Desantowy (Meredessant- nocnej. Tallin, który historycznie był waż- nad te, które wymieniono wcześniej w 1919 pataljon). Częściowo został on utworzo- nym centrum handlu pomiędzy Wschodem roku: barkas motorowy Vanasadam, barkas ny z członków załóg okrętów Lembit, Len- i Zachodem, stał się jedną z głównych baz parowy Nr 22 oraz parowce Kompass i Tal- nuk, Wambola oraz sił minowych, które morskich imperialnej rosyjskiej Floty Bał- lin. Nowym uzupełnieniem listy w 1922 bazowały w Tallinie. Później batalion został tyckiej. Pod koniec lat 90. XIX wieku roz- roku, które odzwierciedlało wzmocnienie wzmocniony przez marynarzy dywizjonu poczęły się prace nad budową sieci instala- floty w latach 1920-1921 były kanonierki pejpuskiego, studentów-ochotników, a tak- cji obrony wybrzeża i umocnień z działami Mardus i Meeme, kołowe trałowce Ristna że żołnierzy fińskiego ochotniczego pułku morskimi. i Suurop oraz zbiornikowiec portowy Nr 1. „Synów Północy”. 16 marca liczący 293 żoł- Podczas wojny o niepodległość oraz W roku 1922 narodziła się także nowa for- nierzy batalion przerzucono na Front Po- po zawarciu Pokoju Dorpackiego, ma- macja morska – Estońska Straż Granicz- łudniowy. Po dotarciu na front jednostkę rynarka estońska rozpoczęła odbudowę na (Eesti Piirivalve), do której przekazano uzupełniło kolejnych 28 marynarzy z Pej- i rozwój sieci umocnień obrony wybrze- Laene. Formacja ta została opisana w póź- pusu. 23 marca batalion został powiększo- ża, w którą od 1918 do 1940 roku Estonia niejszym rozdziale. Wśród jednostek ope- ny o 4. kompanię (złożoną z ochotników zainwestowała miliony koron. Liczebność rujących na jeziorze Pejpus, na liście z 1922 fińskich) i wzmocniony plutonem ofice- tych sił w okresie pokoju wynosiła 656, roku wymieniono parowce Ahti i Tartu rów marynarki, oraz wyposażony w platfor- a podczas wojny 1183 osoby. Ich garnizo- wraz z motorowym barkasem Erilaene. mę z działem kolejowym kalibru 130 mm. ny były zlokalizowane na wyspach Aegna Radziecka lista floty z 1923 roku wymie- Sumarycznie, w szczycie swych możliwości i Naissaari oraz w miejscowościach Lepp- nia niszczyciele i kanonierki Lembit, Laene operacyjnych batalion liczył 400 żołnierzy neme, Miiduranna, Randveere i Suurupi. i Meeme, parowce Alexander, Kompass, i był przeznaczony do wykonywania zadań Do 1939 roku baterie artylerii obrony wy- Merekaru, Sakala, Sarja i Tallin, jednost- wsparcia działań wojennych na wybrzeżu. brzeża stanowiły znaczący element sił mor- ki trałowe Linda i Salme, barkasy motoro- Chociaż w większości operował on na Fron- skich – jedna z nich na wyspie Aegna mia- we Sidur, Presin i Mango oraz 12 barkasów cie Południowym, uczestniczył także w wy- ła dwie podwójne opancerzone wieże dział parowych. Nie wymieniono żadnych jedno- zwoleniu Narwy oraz innych kampaniach kalibru 305 mm – znajdując się wśród jed- stek Piirivalve. W 1924 roku do składu floty morskich na północnym-wschodzie. nostek estońskiej marynarki wojennej dodano podniesiony eks-niemiecki torpe- Realizowane przez batalion zadania ope- uważanych za elitarne. Podczas II Woj- dowiec przybrzeżny Sulew oraz kanonierkę racyjne spowodowały, że przed końcem ny Światowej oraz późniejszej radziec- Laine, która została ponownie przejęta od wojny o niepodległość poniósł on poważ- kiej okupacji Estonii instalacje te znacz- Piirivalve przez Merevägi, po utracie Meeme ne straty tak, że w późniejszych działaniach nie ucierpiały i niewiele pozostało z byłych na morzu. Flotylla Jez. Pejpus (Peipsi Järve wojennych nie odgrywał poważniejszej roli linii i fortyfikacji obrony wybrzeża. Dzi- Flotillid), miała dwa opancerzone barka- zostając rozwiązanym 1 czerwca 1919 roku. siaj w różnych miejscach można zobaczyć sy motorowe Kipu i Maru, dodane w 1924 Od czerwca 1919 roku w jego składzie ope- kilka budynków i umocnień ogniowych, roku. W tym roku na jeziorze było 29 estoń- rował uzbrojony transportowiec wojska, z których najlepiej zachowane znajdują się skich jednostek handlowych. Dziewięć spo- wymieniony już Kalevipoeg. na wyspie Aegna. śród nich było uważanych za zasoby mobili- W składzie estońskiej marynarki wojen- W lutym 1920 roku estońska marynar- zacyjne: pięć parowców Vanemuine, Taara, nej znajdowały się również jednostki arty- ka wojenna liczyła 2100 oficerów i maryna- Uku, Laine (nie należy mylić z okrętem Me- lerii nadbrzeżnej. W końcu XIX wieku im- rzy. Nieuchronne zainteresowanie wywia- revägi o tej samej nazwie) i Ilmatar oraz

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 45 Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

wzmocnienia swej floty z powodu konfliktu granicznego z Kolumbią. Po ich sprzeda- ży w składzie Merevägi pozostały: • przybrzeżny torpedowiec Sulew; • dwie kanonierki morskie: Laine i Mar- dus; • trzy kanonierki jeziorne: Ahti, Tartu i Vanemuine (w rezerwie); • dwa bocznokołowe stawiacze min: Rist- na i Suurop; • trzy barkasy-trałowce: Kalew, Olew i Tahkona; • dwa tendry floty: Sakala i Tallin; • holownik-lodołamacz Jaan Poska; • oraz szkolny żaglowiec Viljandi. Szybkie odradzanie się gospodarki Esto- nii, zapoczątkowane w 1934 roku, umoż- Grupa oficjeli estońskich na pokładzie jednego z niszczycieli. Fot. zbiory Dmitry Dmitryev liwiło zawarcie w Wielkiej Brytanii kon- Dowódcy estońskiej marynarki wojennej traktu na budowę dwóch podwodnych stawiaczy min. Koszty tego zamówienia 21.11.1918-5.1.1919 kmdr por. Rudolf Schiller (1872-1938) zostały w części pokryte przez przychody 15.1-27.11.1919 kontradm. Johan Pitka (1872-1944) ze sprzedaży niszczycieli (2,314 mln koron, 27.11.1919-1.3.1925 kmdr Johannes Eduard Herm (1893-1926) czyli 410 tys. dolarów w złocie) oraz da- 1.3.1925-15.3.1932 kontradm. Hermann Alexander Eduard von Salza (1885-1946) rowizny społeczeństwa. Zamówienie było 15.3.1932-1.11.1938 kmdr Valentin Martin Grenz (1888-1943?) efektem uchwalonej po sprzedaży niszczy- 1.11.1938-18.9.1939 kmdr Valev Mere (wł. Vassili Martson, 1893-1949) cieli ustawy z dnia 21 grudnia 1933 roku, 18.9.1939-30.9.1940 kmdr ppor. Johannes Santpank (wł. Sandbank, 1901-1954) która umożliwiła przeznaczenie fundu- Opracował: Oskar Myszor szy na pozyskanie nowych okrętów. Na jej podstawie Merevägi zaprosiła do złoże- cztery holowniki (Talavsk, Kurs, Ommedo morskie. Ze strony estońskiej brały w nich nia ofert na dwa okręty podwodne oraz i Pikker). Trzy pierwsze jednostki pełniły udział: Lennuk, Wambola, Sulew, Laine, trzy kutry torpedowe3. Kontrakt na bu- już wcześniej służbę wojenną. Ristna i Suurop, podczas gdy Łotwa od- dowę okrętów podwodnych został zawar- W czerwcu 1930 roku koło Loksy prze- delegowała eskortowiec Virsaitis, trałow- ty 12 grudnia 1934 roku, a cena za oby- prowadzono na dużą skalę ćwiczenia desan- ce Viesturs i Imanta, okręty podwodne Ro- dwie jednostki wyniosła 360 tys. funtów towe, w których uczestniczyły niszczycie- nis i Spīdola wraz z bazą Varonis oraz kilka (6,611 mln koron). le Lennuk i Wambola, torpedowiec Sulew, wodnosamolotów. W raporcie amerykańskiego attaché woj- kanonierka Laine oraz stawiacze min Rist- Ogólnoświatowy kryzys, w Estonii mają- skowego w Tallinie z 6 listopada 1934 roku4 na i Suurop. W czerwcu 1931 roku odby- cy swą kulminację w 1932 roku, doprowa- znalazła się treść wypowiedzi dowódcy es- ły się na wodach archipelagu wysp Moon- dził w lipcu 1933 roku do sprzedaży dwóch tońskich sił morskich komandora Grenza sund wspólne estońsko-łotewskie ćwiczenia niszczycieli Peru, które szukało możliwości dotyczącej ścigaczy, która odbyła się tego samego dnia: „Ostatecznie powinno być zaku- Konkordancja stopni pionych cztery lub pięć torpedowych kutrów motorowych. Obecnie należy zawrzeć kon- kontradmiral kontradmirał trakt tylko na jeden okręt tej klasy, bowiem mereväekapten komandor administracja morska będzie zadowolona już kaptenleitnant komandor porucznik dlatego, że ścigacze będą mogły być wykorzy- kaptenmajor komandor podporucznik stywane praktycznie. Ścigacze, które miałyby vanemleitnant kapitan marynarki być zamówione oprócz torped i min powinny leitnant porucznik marynarki być z pewnością uzbrojone w broń przeciw- nooremleitnant podporucznik mar. lotniczą i przeciwpodwodną…”. Program odtworzenia floty, który efek- lipnik chorąży tywnie rozpoczął się wraz z dostarcze- mereväeveebel - niem okrętów podwodnych Kalev i Lem- vanemveebel starszy bosman bit w czerwcu 1937 roku, oprócz kutrów veebel bosman torpedowych zawierał dwa nowe stawia- nooremveebel bosmanmat cze min5 mające zastąpić Ristnę i Suuropa vanemmaat starszy mat maat mat 3. Raport nr 77 (dyplomatyczny) attaché wojskowego USA w Tallinie z 10.4.1934. nooremmaat - 4. Załącznik nr 2 do depeszy nr 228 5. Wg Weyers 1941/42: 600 t; 2 silniki wysokoprężne, vanemmadrus starszy marynarz 19 w.; 2 x 100 mm, 2 km plot., rozpoczęcie budowy 1940 madrus marynarz w stoczni rządowej w Tallinie. Weyers 1936 informował już o budowie ścigacza op, 85 t, 35 x 5 x 1,6 m, 26 w, 1000 Opracował: Oskar Myszor KM; 1 x 75 mm, 2 km; załoga 15.

46 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Rys. William Jurens

oraz budowę w 1939 roku w Tallinie 500-to- informował o zamówieniu dwóch jedno- Powyższa lista nie zawiera następują- nowej kanonierki Pikker, a także remonty stek o wymiarach około 22 na 4,9 m, napę- cych jednostek, które ciągle są wymienia- i modernizacje starszych jednostek. dzanych czterema 12-cylindrowymi silni- ne w 1938 roku: jednostki pomocniczej Postęp w zamawianiu motorowych ku- kami benzynowymi Thornycroft o mocach Kompass, tendrów floty Tahkona i Sakala, trów torpedowych był jednak niewiel- po 600 KM. Załogę każdego miało stano- oraz barkasów motorowych Nr 1, 4, 8 i 10- ki. Już w 1939 roku datowany na 4 kwiet- wić 2 oficerów i 8 marynarzy7. Nieco póź- 12. Następujące jednostki cywilne oraz bę- nia raport X, nr 333 brytyjskiego attaché niej, „Schiffbau” z 15 listopada 1939 roku dące własnością rządową były wymienia- morskiego wskazywał: „Kontrakt na mo- informowało, że Finlandia buduje dla Esto- ne w tym roku jako zasoby mobilizacyjne: torowy kuter torpedowy nowego typu zo- nii trzy okręty podwodne, a cztery motoro- Lood, Loots, Merekaru, Meripoeg, Sek- stał już ulokowany6 w John I. Thornycroft we kutry torpedowe, z których każdy mógł stant, Taara, Tutti, Uku i Walter. Miały one & Co. Ltd. Będzie budowany w należą- przenosić zarówno torpedy jak i miny, bu- być wykorzystywane jako jednostki eskor- cej do tej firmy stoczni w Hampton-on- dowane były w Estonii8. towe i patrolowe. Dodatkowo, do służby -Thames. Jednostka ta, która jest budowa- W czerwcu 1940 roku Merevägi wraz wojennej było zakwalifikowanych 150 mo- na dla Rządu Estonii będzie miała długość z jednostkami obrony wybrzeża liczyła torówek. Własną formację morską posia- 21,95 m, szerokość 4,88 m. będąc wyposa- 1850 oficerów i marynarzy. W jej składzie dał Kaitseliit – był to Morski Legion Obro- żoną w cztery 12-cylindrowe morskie silni- było także małe skrzydło lotnictwa mor- ny (Merekaitseliit, w którego służbie w 1940 ki benzynowe Thornycroft o mocy 600 KM skiego wyposażone w kilka wodnopłatow- roku znajdował się barkas motorowy Viker- każdy. Będą napędzały one dwie śruby ców Hawker „Hart”. Będące w aktywnej lane, uzbrojony w karabin maszynowy i ba- i zaprojektowane w taki sposób, że przed- służbie jednostki pływające były zorganizo- zujący w Tallinie. nie silniki będą mogły być rozsprzęglane wane w następny sposób: Radziecka okupacja Estonii, rozpoczęta tak, że prędkość patrolowa będzie mogła • Dywizjon Kanonierek (Vahilaevade Di- w czerwcu 1940 roku, nieuchronnie przy- być osiągana za pomocą tylnych silników visjon): Sulev, Laine i Mardus; niosła koniec estońskiej marynarki wojen- każdego z układów. Zastosowane sprzęgła • Dywizjon Okrętów Podwodnych (Al- nej. 6 sierpnia 1940 roku, kiedy Estońska będą umożliwiały nadawanie pędnikom lveelaevastiku Divisjon): Kalev, Lembit SRR została wcielona do ZSRR, pierwsze takich samych obrotów jak silnika, albo i Pikker; jednostki zostały przejęte przez radziec- ich połowy. 1. Inaczej niż obecnie budowa- • Dywizjon Trałowców i Stawiaczy Min ne w tej stoczni jednostki, okręt nie będzie (Traaler-Veeskajate Divisjon): Ristna, Su- 6. Konsekwentnie wg Jane’s 1939, który informował: miał redanu. 2. Planuje się jego ukończenie urop, Keri i Vaindlo; Planowana jest budowa kilku motorowych kutrów tor- około czerwca następnego…”. • Dywizjon Jeziora Pejpus (Peipsi Laeva- pedowych. Liczba i projekt nadal są ustalane. Jeden zo- stał zamówiony w stoczni Thornycroft w styczniu 1939 Zgodnie z niemieckimi artykułami pra- stiku Divisjon): Ahti, Tartu, Vanemuine, Il- roku. Wymiary 21,95 x 4,88 m, 2 wt 457 mm, 4 silniki sowymi na początku 1939 roku zostały za- matar i barkas motorowy Nr 2. Y 12-cyl., 2400 KM, ponad 40 w. mówione dwa lub cztery motorowe kutry • Baza Morska (Merejõudude Baas) z jed- 7. Raport amerykańskiego attaché morskiego nr R-256 z 21.4.1939. torpedowe. Periodyk budownictwa okrę- nostkami pomocniczymi (Sõjasadam Abila- 8. Raport amerykańskiego attaché morskiego nr towego „Schiffbau” z 1 kwietnia 1939 roku evastik) Tallin i Jaan Poska. R-783 z 25.11.1939.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 47 Nastrojowa fotografia niszczyciela Lennuk. Fot. zbiory Dmitry Dmitryev ką Flotę Bałtycką. Ostatnie okręty wcie- Lennuk – niszczyciel typu „Nowik”* lono 19 sierpnia. Wiele jednostek bra- Wyporność: 1750 t pełna, 1350 t projektowa ło udział w ewakuacji Tallina 28 sierpnia Długość całkowita 107,1 m (105 m mpp), szerokość na KLW 9,40 m, szerokość całkowita 1941 roku. Całkiem liczna grupa przetrwa- Wymiary: 9,53 m, zanurzenie 3,0 m na dziobie, 3,6 m na rufie ła II wojnę światową, kontynuując służbę 4 kotły olejowe typu Normand, 2 turbiny parowe typu Parsonsa, 32 700 KM / 24 070 kW, do lat pięćdziesiątych XX wieku. Kanonier- Maszyny główne: ka Pikker przetrwała do lat 70., a okręt pod- 2 śruby wodny Lembit, jako jednostka radzieckiej Prędkość: 32 węzły (projektowa) Floty Bałtyckiej miał szczęście być świad- Zasięg: 1570 Mm przy 16 w, 350 ton paliwa ciekłego kiem drugiego odzyskania niepodległo- 5 x 102 mm L/60, 1 x 76 mm L/30 Lender, 1 x km, 9 wyrzutni torpedowych 450 mm Uzbrojenie: ści przez Estonię w 1991 roku. W kwiet- (3 x III), 60 min Mod. 1912 niu następnego roku okręt ponownie stał Załoga: 145 (7 oficerów, 138 marynarzy) się jednostką estońskiej marynarki wojen- Podczas prób prędkości 22 sierpnia 1933 roku, przy pełnej mocy maszyn okręt osiągnął Uwaga: nej, a obecnie jest zachowany jako muzeum prędkość 31,5 węzła w Tallinie. * Pomimo, że wygląd wszystkich odmian był podobny do prototypowego niszczyciela Nowik, pomiędzy okrętami (podczas I wojny światowej zamówiono ich 53) istniały wyraźne różnice pozwalające na podzielenie ich na 6 podtypów (typy I-VI, w tym Nowik) 2.1 Szczegółowy opis głównych okrętów bojowych tecznie doprowadziła do wyzwolenia rejo- że okręty wyruszyły w 44-dniową podróż nu Narwy zajętego przez Armię Czerwo- przez Kanał Panamski i 5 lipca 1934 roku Historia operacyjna Lennuk: ną. W styczniu i maju 1919 roku Lennuk zawinęły do Callao. Stępkę niszczyciela położono 9 listopa- i Wambola postawiły kilka zagród mino- Przeprowadzona w styczniu 1945 roku da 1913 roku w stoczni Böcker & Lange wych w Zatoce Fińskiej. inspekcja Almirante Guise potwierdziła w Rewlu (Tallin). Budowany jako Awtro- 7 lipca 1933 roku Lennuk został sprze- jego przydatność do dalszej służby. Mimo, ił okręt został zwodowany 13 stycznia 1915 dany Peru. Oficjalnie przejęty 23 sierp- że w maju tego roku jej opinię potwierdzi- roku i wprowadzony do służby 12 sierpnia, następnego dnia został wprowadzony ła kolejna inspekcja ze względu na długo- nia 1917 roku. 26 grudnia 1918 roku pod- do służby jako Almirante Guise. 2 wrze- letnią służbę i zużycie kadłuba i mecha- czas ostrzału przez radzieckie niszczycie- śnia 1933 roku okręt wraz z Almirante nizmów, w listopadzie 1947 roku Guise le tallińskiego portu, został przejęty wraz Villar opuścił Tallin i cztery dni później został wycofany ze służby. Okręt rozbrojo- z niemal bliźniaczym niszczycielem Spar- zawinął do Gravesend gdzie dołączył peru- no oraz zdemontowano z niego użyteczne tak, przez zespół brytyjskich okrętów z krą- wiański zbiornikowiec Rimac. 9 listopada wyposażenie. żownikiem Caradoc na czele Następnie 1933 roku niewielki zespół zawinął do Be- W maju 1949 roku niszczyciel został skre- przez kilka kolejnych dni Awtroił operował lem-do-Pará w Brazylii. Tam dołączyła ślony z listy okrętów i wystawiony do sprze- pod banderą brytyjską. Przekazany osta- do niego kanonierka Lima oraz torpedo- daży aukcyjnej. Jego kadłub za 225 tys. sol tecznie Estonii, 2 stycznia 1919 roku zo- wiec Teniente Rodriguez i okręty przygo- zakupiła prywatna firma, która przeholo- stał wcielony do służby jako Lennuk. Po towały się do długiej podróży w górę Ama- wała go na wyspę San Lorenzo koło Cal- krótkim przeglądzie w dniach 3-5 stycznia, zonki do Iquitos. 21 grudnia 1933 roku lao. Tam, przy niewielkiej bazie marynarki od 6 stycznia uczestniczył w operacji de- zespół opuścił Belem wraz z parowcem kadłub okrętu wysztrandowano. Po usunię- santowej koło Loksa, ostrzeliwując zajętą Perene przybywając do portu przeznacze- ciu wszystkich metali nieżelaznych oraz de- przez wojska radzieckie wieś Zitra. Następ- nia 3 stycznia 1934 roku. Zawarte 24 maja montażu niewielkiej jedynie części kon- nie od 17 do 20 stycznia 1919 roku osłaniał porozumienie dyplomatyczne w konflik- strukcji, częściowo zanurzony kadłub został operację desantową koło Utria, która osta- cie granicznym z Kolumbią spowodowało, porzucony. Dopiero w 1959 roku pozostało-

48 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Wambola – niszczyciel typu „Nowik” dotrzymujący wymagań i w złym stanie. Wyporność: 1538 t pełna, 1260 t projektowa Końcowe jego losy są nieznane. (Red.) Lennuk i Wambola: szerzej zob. L. Wymiary: Długość całkowita 98,0 m, szerokość 9,34 m, zanurzenie 2,8 m na dziobie, 3,7 m na rufie Baszkirow, A. Waldre, N. Mitiuckow i J. Ro- Maszyny 4 kotły olejowe typu Normand, 2 turbiny parowe typu Curtis AEG-Vulcan, driges, Niszczyciele Spartak i Awtroił, „O W ”, główne: 31 500 KM /22 180 kW, 2 śruby nr 51-55 (1-5/2002). Prędkość: 30 węzłów (projektowa) Zasięg: 1720 Mm przy 16 w, 350 t paliwa ciekłego Historia operacyjna Lembit: 4 x 102 mm L/60, 1 x 40 mm L/30 Vickers, 1 x km, 9 wyrzutni torpedowych 450 mm (3 x III), Stępkę okrętu położono w czerwca 1906 Uzbrojenie: 50 min Mod. 1912 roku w stoczni Newskiej w Sankt-Peters- Załoga: 142 burgu, wodowano 12 czerwca 1907 roku Podczas prób prędkości 22 sierpnia 1933 roku, przy pełnej mocy maszyn okręt osiągnął i ukończono w sierpniu 1908 roku pod na- Uwaga: prędkość 30,1 węzła zwą Bobr. 9 kwietnia 1918 roku przechwy- cony koło Åbo (Turku) przez niemiec- ści Guise zostały zwodowane i odholowane belii, która wybuchła 3 października. Okręt ki krążownik pomocniczy Möwe i w maju w celu zezłomowania. został opanowany przez marynarzy, którzy 1918 wcielony do służby we flocie niemiec- nie posiadając wystarczających umiejętno- kiej jako okręt remontowy Biber. Przekaza- Historia operacyjna Wambola: ści wprowadzili go na mieliznę uszkadza- ny Estonii w listopadzie 1918 roku i prze- Stępkę budowanego jako Kapitan Kings- jąc śruby. Chociaż niszczyciel był poważnie mianowany na Lembit został wprowadzony bergen niszczyciela położono 5 listopa- uszkodzony zdecydowano o jego wyremon- do służby 20 grudnia 1918 roku jako pierw- da 1914 roku. 27 czerwca 1915 okręt został towaniu i 28 października 1948 roku prze- sza jednostka młodej Merevägi. przemianowany na Kapitan I rangi Mikłu- niesiono do rezerwy. Po zakończeniu prac Już 6 stycznia 1919 roku uczestni- cha-Makłaj. Jednostkę wodowano 27 sierp- w 1949 roku, Villar powrócił do służby czył wraz z Laene w operacji desanto- nia 1915 roku i ukończono w grudniu 1917 we flocie. wej koło Loksa, podczas której kano- roku w stoczni Putiłowskiej w Pietrogra- Pod koniec lipca 1952 roku została prze- nierki były wspierane przez niszczyciel dzie. 18 grudnia 1918 roku Flota Czerwona prowadzona reorganizacja floty peruwiań- Lennuk. Po wojnie jego służba pozba- zmieniła nazwę okrętu na Spartak. Przejęty skiej i Villar został przydzielony do szko- wiona była znaczących wydarzeń. Wyco- przez brytyjski krążownik Caradoc i nisz- ły floty. 15 września 1954 roku okręt został fany ze służby w 1925 roku i złomowany czyciele koło Tallina, kiedy 26 grudnia 1918 skreślony z listy floty będąc uważany za nie w 1927 roku. roku ostrzeliwał port wraz z niszczycielem Awtroił. Przez kilka kolejnych dni Spartak operował wraz z flotą brytyjską. Ostatecz- Lembit –kanonierka morska typu „Giliak” nie zwrócony Estonii, został wprowadzony Wyporność: 1100 t pełna, 980 t projektowa do służby 2 stycznia 1919 roku jako Wam- Wymiary: Długość całkowita 66,5 m, szerokość 10,9 m, zanurzenie średnie 2,2, maksymalne 2,5 m bola. Dwa dni później okręt wszedł na prze- Maszyny 4 kotły typu Belleville, 2 pionowe maszyny parowe potrójnej ekspansji, 800 KM/590 kW, gląd, lecz już 14 stycznia wraz z Lennuk sta- główne: 2 śruby wiał zagrodę minową. 17 stycznia i w maju Prędkość: 12 węzłów, 1919 roku, Lennuk i Wambola postawiły Zapas paliwa: 130 ton węgla kilka kolejnych zagród minowych w Zato- Uzbrojenie: 2 x 120 mm L/40, 4 x 75 mm L/50 Canet, 3 x km, 40 min ce Fińskiej. Po podpisaniu Pokoju Dorpac- kiego w lutym 1920 roku służba niszczyciela Załoga: 148 pozbawiona była znaczących Kanonierka Lembit sfotografowana w Gdańsku w 1923 roku. Fot. zbiory Borys Lemaczko wydarzeń. Wambola został sprzedany Peru 7 lipca 1933 roku. Prze- jęty oficjalnie 23 sierpnia, na- stępnego dnia został wcielony do służby jako Almirante Villar. 2 września 1933 roku okręt wraz z niszczycielem Al- mirante Guise opuścił Tallin – dalsze szczegóły jego podróży opisano we fragmencie doty- czącym Almirante Guise. 25 lipca 1941 roku Villar brał udział w starciu z ekwa- dorską kanonierką Calderon w Zatoce Guayaquil. W 1948 roku niszczyciel wraz z innymi jednostkami brał udział w dorocznym letnim rejsie. Kilka miesięcy później Villar był centrum krótkotrwałej re-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 49 Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

został ponownie wcielony do służby jako kanonierka. Przejęty przez radziecką Flo- tę Bałtycką 6 sierpnia 1940 roku i wprowadzony do służby jako okręt łącznikowy. 25 lipca został przeklasyfikowany na trało- wiec Trałszczik Nr 49. Ponownie przeklasyfikowany na eskortowiec Laine 19 grudnia 1941 roku. 20 lutego 1942 roku jego nazwę zmieniono na Gangutiec. Po zakończeniu II Wojny Światowej, 5 listopada 1945 przeklasyfikowany na okręt hydrograficzny. 29 października 1953 roku wycofany ze służby, skreślony z listy floty i złomowany w Tallinie w latach 1955-1956.

Historia operacyjna Sulew: Kanonierka Laine w 1923 roku. Fot. Eesti Meremuuseum Wodowany 15 lipca 1916 roku w stoczni F. Schichau w Elblągu jako A 32 (nr stocz- Kanonierka Laine niowy 965). 25 października 1917 roku wszedł na mieliznę koło wyspy Saaremaa Wyporność: 400 t i został uznany za stracony. Po przywróce- Długość 39,3 m (37,2 m mpp), szerokość 6,1 m, zanurzenie średnie 2,8 m, maksymalne Wymiary: niu pływalności w 1923 roku, wyremonto- 3,5 m wany w Tallinie i wprowadzony do służby Maszyny główne: Kocioł cylindryczny, 2-cyl sprzężona maszyna parowa, 400 KM / 295 kW, w sierpniu 1924 roku jako Sulew (Sulev)9. Prędkość: 12 węzłów, W 1932 roku skrócono jego maszt głów- Zasięg: 800 Mm przy 8 w, 750 Mm przy 9 w, 30 ton węgla ny, w latach 1934-35 przeszedł remont kapi- Uzbrojenie: 1 x 57 mm, od 1930r.: 2 x 75 mm L/50 Canet, 2 x km* Załoga: 23 (3 oficerów, 20 marynarzy), od 1930 29 9. W połowie lat 30. w języku estońskim przeprowadzono reformę ortografii, zgodnie z którą literę „w” za- * Do 1941 r. uzbrojenie radzieckie: 2 x 57 mm, 2 x 37 mm, km 7,62 mm, 20 osób. Od 1942 r.: 1 x 76 mm, 2 x 45 mm, 5 km 12,7 mm (1 x II, 3 x I), stąpiono „v”. W związku z tym np. Sulew przemianowa- 34 osoby. no na Sulev.

Historia operacyjna Laene: Kanonierka Sulew – eks-niemiecki torpedowiec przybrzeżny projektu 1915 Stępkę okrętu położono na początku 1912 roku, zwodowano 28 czerwca 1912 i wpro- Wyporność: 250 t pełna, 227 t projektowa wadzono do służby w 1913 roku w stoczni Wymiary: Długość całkowita 50,0 m (49,0 m KLW), szerokość 5,32 m, zanurzenie 2,12 m dziób / 2,34 m rufa Crichton & Co. w Sankt-Petersburgu, pod Maszyny Dwustronny kocioł olejowy Schultz, turbina parowa Schichaua z przekładnią, nazwą Sputnik. 2 sierpnia 1913 roku wpi- główne: 3500 KM / 2395 kW, 1 śruba sany do rejestru Floty Bałtyckiej jako jed- Prędkość: 25 węzłów, nostka obsługi portowej z przeznaczeniem Zasięg: 1500 Mm przy 20 w; 53 t paliwa do wykorzystania w Kronsztadzie. 6 marca 2 x 76 mm L/50, 1 wt 450 mm, 10 min (1924 r.) Uzbrojenie: 1915 roku przeklasyfikowany na okręt łącz- 2 x 75 mm L/50, 2 wt 450 mm, 10 min (od 1935 r.) nikowy. 25 października 1917 roku przeję- Załoga: 29, od 1935 r.: 36 (4 oficerów, 32 marynarzy) ty przez Flotę Czerwoną. Prze- jęty przez Niemców 9 kwietnia Torpedowiec Sulev w 1937 roku. Fot. Copyright V. Koppelmann 1918 roku w Åbo, przemianowany na tender Lauterbach. Po kapitulacji niemieckiej przekazany Estonii 14 listopada 1918 roku i w grudniu wprowadzony do służby jako kanonierka Laene. W listopadzie 1922 roku przekazany Piirivalve jako kuter dozorowy, a w 1924 ponownie przejęty przez Mere- vägi jako Laine. Remont kapitalny w latach 1929-1930. W sierpniu 1937 roku przekazany do służby jako tender okrętów podwodnych. Po ko- lizji, której uległ pod koniec 1938 roku, wyremontowa- ny Laine 18 marca 1939 roku

50 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Przypuszczalnie, w sierpniu 1940 roku Mardus został przejęty przez Marynar- kę Radziecką i pełnił służbę jako holownik. Nacierające wojska niemieckie, 28 sierpnia 1941 roku znalazły holownik samozatopio- ny u wschodniego wejścia do basenu Głów- nego Portu w Tallinie. Jego losy końcowe są nieznane.

Historia operacyjna Meeme: Były holownik Riga zbudowany w 1915 roku. Przejęty i zmobilizowany przez wojska niemieckiej bałtyckiej Landeswehry jako jednostka łącznikowa O. W listopadzie 1918 roku przekazany przez Niemców Ło- twie. Wprowadzony do służby wiosną 1919 roku przez siły morskie łotewskiego rządu Kanonierka Mardus z działem kal. 75 mm. Fot. Eesti Meremuuseum A. Niedra z pozostawionym oznaczeniem O. Już latem 1919 roku przejęty przez woj- Mała kanonierka Mardus ska estońskie w Daugavgrīva (Bolderāja) Wyporność: 150 t podczas akcji przeciwko niemieckiej bałtyc- kiej Landeswehrze w północnej Łotwie. Wymiary: Długość całkowita 27,5 m, szerokość 6,4 m, zanurzenie 2,1 m Przeprowadzony do Tallina i wprowa- Maszyny główne: Kocioł cylindryczny, 2-cyl. sprzężona maszyna parowa, 260 KM / 191 kW, 1 śruba dzony do służby w Merevägi we wrześniu Prędkość: 11 węzłów, 1919 roku jako kanonierka i trałowiec Zasięg: 500 Mm przy 20 w o nazwie Meeme. Wymieniany w służbie Zapas paliwa 15 t węgla w 1920 roku. Podczas trałowania koło wy- Uzbrojenie: 2 x 75 mm L/50, 2 km spy Naissaari 14 listopada 1924 roku, za- Załoga: 29 (3 oficerów, 19 marynarzy) pokój, 28 (4, 24) wojna plątana w trale mina eksplodowała pod jego rufą. Zachowujący pływalność Meeme talny, kolejny remont przeszedł od stycznia Mała kanonierka Meeme do końca 1938 roku. 6 sierpnia 1940 roku został przejęty przez Wyporność: 145 t radziecką Marynarkę Wojenną. 26 paździer- Wymiary: Długość 27,4 m, szerokość 6,3 m, zanurzenie 2,1 m nika przemianowany na Amietist. We Flo- Maszyny główne: Kocioł cylindryczny, 2-cyl. sprzężona maszyna parowa, 160 KM / 118 kW, 1 śruba cie Bałtyckiej pierwotnie został sklasyfikowa- Prędkość: 9,5 węzła ny jako eskortowiec, jednak 17 października Zasięg: 600 Mm przy 8 w 1940 roku został przeklasyfikowany na okręt Uzbrojenie: 1 x 75 mm L/50, 1 km szkolny straży granicznej. 22 czerwca 1941 Załoga: 19 roku ponownie wpisany do rejestru Floty Bałtyckiej jako eskortowiec10. Podczas ewa- mieckie w lutym, a po wycofaniu Niem- został wzięty na hol ostatecznie jednak za- kuacji Tallina 28 sierpnia 1941 roku, Amie- ców, 11 listopada 1918 roku zajęty przez tonął u północno-zachodniego krańca Na- tist osłaniał lewą flankę pierwszego konwoju. Estończyków. Wcielony do służby jako ka- issaari. Po zakończeniu wojny, 15 czerwca 1945 nonierka, w 1922 roku przeszedł remont roku stał się ponownie jednostką straży gra- kapitalny, a w 1938 roku został wycofany 10. Przezbrojony w: 3 x 45 mm, 3 km 12,7 mm, za- nicznej na Zat. Fińskiej zostając w związ- do rezerwy. łoga 42. ku z tym skreślonym z rejestru Kanonierka Pikker w początkach swojej służby. Fot. zbiory Jürg Meister okrętów wojennych 4 lipca 1945 roku. Złomowany w latach 50. XX wieku.

Historia operacyjna Mardus: Zbudowany w 1911 roku Helsinkach, znana eks-nazwa Sorkholm. Podczas I Woj- ny Światowej pełnił służbę jako holownik-lodołamacz Matros rosyjskiego Mini- sterstwa Wojny. 15 stycznia 1918 roku wcielony do Floty Bałtyckiej. Unieruchomiony przez lody w Rewalu, został przejęty przez wojska nie-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 51 Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Kanonierka i jacht prezydencki Pikker nia 1940 roku jako Łembit wcielony do Flo- Wyporność: 500 t projektowa, 540 t pełna ty Bałtyckiej. Podczas ewakuacji Tallina 28 sierpnia 1941 roku wchodził w skład ra- Wymiary: Długość 58,0 m całkowita, 57,0 m na KLW, szerokość 7,35 m, zanurzenie 2,4 m dzieckich głównych sił bojowych. Po za- Maszyny główne: 2 silniki wysokoprężne, 1900 KM / 1398 kW, 2 śruby kończeniu pełnej sukcesów służby podczas Prędkość: 16 w ciągła, 18 w maksymalna II Wojny Światowej, za którą 3 marca 1945 Uzbrojenie: 2 x 75 mm L/50, 2 km roku został odznaczony Orderem Czerwo- Załoga: 29, od 1941 roku: 43 nego Sztandaru, Lembit 18 czerwca 1946 roku został przemianowany na podwod- Historia operacyjna Pikker: w skład radzieckich głównych sił bojowych. ny okręt szkolny U-113. Przeklasyfikowany Pierwotnie zamówiony jako dozorowiec Krótko potem brał udział w operacjach wona średni okręt podwodny14 S-85 9 czerw- dla Piirivalve oraz dla zastąpienia Kõu w roli jennych. Nie wróciwszy ze swego drugiego ca 1949 roku, a 10 czerwca 1955 roku wy- jachtu państwowego. Wodowany latem patrolu od 29 października 1941 roku zo- cofany ze służby operacyjnej w 93. Bry- 1939 roku przez Tallin Drydock Co. w Tal- stał uznany za zaginiony. Uważa się, że po- gadzie Szkolnych i Budowanych Okrętów linie i wprowadzony do służby wiosną 1940 derwał się na minie i zatonął na polu mino- Podwodnych15. Ponownie przeklasyfiko- roku jako Pikker. Po wyposażeniu przeka- wym koło przylądka Juminda. wany na STŻ-2416 30 stycznia 1956 roku. zany Merevägi i 11 maja 1940 roku wcielony 30 czerwca 2010 roku Mare – jednostka Ostatnia reklasyfikacja, na stację szkolną do Dywizjonu Okrętów Podwodnych jako poszukiwawcza estońskiego Muzeum Mor- UTS‑2917 i przydzielenie okrętu do stoczni tender. skiego – odnalazła 5 mil na północ od przy- Sormowskij Zawod w Gorkim18 miały miej- Po rozpoczęciu radzieckiej okupacji Es- lądka Juminda wrak okrętu podwodnego. sce 27 grudnia 1956 roku. tonii w czerwcu 1940 roku, Pikker został Widoczny na ekranie hydrolokatora spe- 11. W: 3 x 45 mm i 2 km przejęty przez radziecką Flotę Bałtycką – cyficzny kształt kadłuba, a w szczególno- 12. Wg informacji przekazanych przez oficerów es- oficjalnie dopiero 20 października. Opero- ści zrzutnie minowe na śródokręciu, wska- tońskich, którzy pełnili służbę w MW ZSRR. wał z Tallina jako okręt sztabowy Rady Woj- zują z prawdopodobieństwem około 95%, 13. Operujący z Kronsztadu jako jednostka Brygady Szkolnej Okrętów Podwodnych. skowej floty. 28 sierpnia 1941 roku opuścił że znaleziony wrak jest okrętem podwod- 14. Средняя Подводная Лодка. Tallin w składzie konwoju ewakuacyjne- nym Kalev. 15. Бригада Учебных и Строящихся Подводных Лодок. go i następnego dnia zawinął do Kronsz- Lembit – Położenie stępki okrętu mia- 16. Станция Тренировки Борьбы за Живучесть. tadu. Pod koniec 1941 roku przezbrojo- ło miejsce w maju 1935 roku w stoczni Vic- 17. Учебно-Тренировочная Станция. ny11 i 2 grudnia przemianowany na Kijew. kers-Armstrong Ltd., w Barrow-in-Furness. 18. Znana także jako budująca okręty podwodne stocznia Krasnoje Sormowo. Położone nad górną Woł- 15 marca 1942 roku zmieniono jego na- Wodowany 7 lipca 1936 roku i wprowadzo- gą miasto Gorki obecnie nosi starą nazwę Niżnyj Now- zwę na Ługa. Po zakończeniu II Wojny ny do służby w maju 1937 roku. 19 sierp- gorod. Światowej został przebudowany w Tallinie Okręty podwodne-stawiacze min Kalev (II), Lembit (II) na jacht, a później przebazowany na Mo- rze Czarne (koniec roku 1946). 21 lipca Wyporność: 665,5 t nawodna, 853,4 t podwodna 1948 roku jednostka została przemianowa- Wymiary: długość całkowita 59,5 m, szerokość całkowita 7,24 m, zanurzenie 3,5 m na na Rion. Okręt pełnił służbę jako jed- 2 silniki wysokoprężne Vickers-Armstrong, 600 KM / 442 kW każdy, 2 silniki elektryczne Maszyny główne: nostka eskortowa większego jachtu Anga- Metropolitan-Vickers 395 KM / 291 kW, 2 śruby ra (eks-niemiecki Hela). Obydwa te jachty Prędkość: 13,5 w nawodna, 8,0 w podwodna były wykorzystywane przez Stalina, Breż- Zasięg: 2000 Mm przy 10 w na powierzchni, 90 Mm przy 4 w w zanurzeniu, 23 t paliwa niewa i Chruszczowa. 4 dziobowe w.t. 533 mm (adaptowalne do 450 mm) 8 torped, 1 x 40 mm plot., 1 km, W 1961 roku okręt został przekazany Uzbrojenie: 10 zrzutni minowych, 20 min. Moskiewskiemu Uniwersytetowi Państwo- wemu i przemianowany na Moskowskij Załoga: 32 (4 oficerów, 28 marynarzy) Uniwiersitiet. Na jego prawej burcie za- Okręt podwodny Lembit, stan na 20 października 2001 roku. Fot. Hartmut Ehlers montowano bom typu trałowego. Bazująca w Sewastopolu jednostka została wycofana ze służby w 1972 roku i złomowana cztery lata później12. (Red.) zob. również: J. Malinowski, O. Myszor, Zaginiony flagowiec estońskiej floty, „OW” nr 100 (2/2010).

Historia operacyjna Kalev i Lembit: Kalev – Rozpoczęcie cięcia blach mia- ło miejsce w maju 1935 roku w stoczni Vic- kers-Armstrong Ltd., w Barrow-in-Furness. Stępkę okrętu położono 19 czerwca 1935 roku, kadłub wodowano 7 lipca 1936 roku. Okręt wprowadzony do służby 14 maja 1937 roku, 9 lipca przybył do Tallina. 19 sierpnia 1940 roku jako Kaliew wcielony do Floty Bałtyckiej. Podczas ewakuacji Tallina 28 sierpnia 1941 roku wchodził

52 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Stawiacze min* Kalew / Keri i Olew / Vaindlo Flotę Czerwoną. Pozostawiony na wodach Dane techniczne Estonii przez wycofującą się Armię Czer- woną i zajęty przez wojska niemieckie, któ- Wyporność: 34/40 t (K), 45/50 t (V) normalna/pełna re weszły do Estonii w dniach 22-25 sierp- (K) - Długość 20,73 m, szerokość 4,88 m, zanurzenie 1,22 m Wymiary: nia 1918 roku. (V) - Długość 23,17 m, szerokość 4,57 m, zanurzenie 1,52 m W 1919 roku wcielony w skład floty es- 2 silniki benzynowe B.M.V., 30 KM / 22 kW każdy (K), tońskiej jako Mootortraaler Nr 10 (M- Maszyny główne: 2 silniki pół-wysokoprężne 40 KM / 30 kW każdy (V), 10)17. W tym samym roku przemiano- 2 śruby wany na Olew, a w 1936 roku na Vaindlo. Prędkość: 7,5 w 13 sierpnia 1940 roku wcielony do Floty 360 Mm przy 6 w, 0,9 t paliwa (K) Bałtyckiej pod swoją estońska nazwą jako Zasięg: 400 Mm przy 6 w, 2,2 t paliwa (V) tender uzbrojenia minowego. Już 18 wrze- 1 km, wyposażenie dla 1 x 47 mm lub 1 x 57 mm; śnia 1940 roku został skreślony z listy floty Uzbrojenie: 10 min dużych lub 40 min małych (Rybka) estońskiej! 25 lipca 1941 roku sklasyfikowany jako kuter trałowy KT-1501. Wraz z czę- Załoga: 6-10; Estonia = 1 oficer, 9 marynarzy ścią radzieckiej Floty Bałtyckiej w dniach * Keri i Vaindlo były byłymi portowymi stawiaczami min floty carskiej typu „Tiepłochod” budowanymi w różnych stoczniach rosyjskich i fińskich w latach 1912-1917 według wspólnego projektu. Jednostki powstały w dwóch seriach, T-1 do T-5 oraz T-6 do T-13, które różniły się nieco 28-29 sierpnia 1941 roku uciekł z Tallina wymiarami i wyglądem. do Kronsztadu. 7 września 1941 roku ponownie przemianowany na Wajndlo. Prze- W 1979 roku przeholowany do Tallina na Kalew, a w 1936 roku ponownie na Keri. niesiony do rezerwy 1 października 1942 przez holownik marynarki wojennej MB- Po rozpoczęciu radzieckiej okupacji Esto- roku, 3 sierpnia 1944 roku ponownie wcie- 63, przybył tam 28 sierpnia. 5 maja 1985 nii, 13 sierpnia 1940 roku wcielony do Floty lony do służby i przebudowany na kuter roku w Tallinie rozpoczęto jego remont ka- Bałtyckiej jako tender uzbrojenia minowego nurkowy WRD-84. 17 stycznia 1946 roku pitalny mający przystosować go do pełnie- Keri. Już 18 września 1940 roku został skre- jego oznaczenie zmieniono na WRD-105. nia roli stałej ekspozycji jako okrętu pod- ślony z listy floty estońskiej! 25 lipca 1941 Skreślony z listy floty 28 sierpnia 1948 roku wodnego – pomnika MW ZSRR. roku sklasyfikowany jako kuter trałowy KT- i złomowany. 27 kwietnia 1992 roku Lembit był oku- 1502. Zatopiony u wejścia do portu w Talli- powany przez członków estońskiego Kait- nie 28 sierpnia 1941 roku. Historia operacyjna Tahkona: seliit, po powzięciu informacji o zamiarze Vaindlo – Położenie stępki okrętu mia- Zbudowany w stoczni Crichton w Hel- jego przeholowania do Kronsztadu. Pier- ło miejsce w styczniu 1915 roku w stocz- sinkach. Były rosyjski dozorowiec, zdoby- wotnie wpisany na listę estońskich okrętów ni Björneborgs Mekanisk Verkstad, w Björ- ty przez Niemców w Tallinie 22 lutego 1918 wojennych jako jednostka Nr 1, obecnie neborgu (Pori) w Finlandii. Wodowany roku i wprowadzony do służby jako KM-4. przekazany estońskiemu Muzeum Morskie- w sierpniu 1915 roku, 3 października 1915 mu. Początkowo zacumowany w Centrum roku wprowadzony do służby w Carskiej 17. Numeracja barkasów trałowych M-8 i M-10 suge- ruje, że w pierwszych latach po 1919 roku w służbie były Olimpijskim w Parita, później przemiesz- Flocie Bałtyckiej jako Tiepłochod Nr 8 (T- także inne jednostki, np. M-1 do M-7 i M-9, chociaż nie czony do starego basenu wodnosamolotów 8). 25 października 1917 roku przejęty przez musiały to być okręty tego samego typu. w tallińskim porcie Kopli. Lembit został oficjalnie wycofany ze służ- Barkas trałowy Tahkona by jako jednostka Estońska 16.5.2011 r. Wyporność: 35 t, (50 t maks.) 20 maja 2011 r. rozpoczęły się prace zwią- Wymiary: Długość 17,6 m / 19,5 m, szerokość 3,2 m / 3,6 m (na KLW/maks.), zanurzenie 1,7 m zane z umieszczeniem go w nowej hali Mu- Maszyny główne: Jeden kocioł, 2-cylindrowa sprzężona maszyna parowa, 150 KM / 110 kW zeum Żeglugi mieszczącej się przy bazie Prędkość: 11 w wodnosamolotów (Hiidrosadam). Zasięg: 240 Mm przy 10 w, 3 t węgla Historia operacyjna Keri i Vaindlo: Uzbrojenie: Brak (wyposażenie dla 1 x 47 mm) Keri – Stępkę okrętu położono 15 lip- Załoga: Pokój 7, wojna 10 (1 oficer, 9 marynarzy) ca 1912 roku w stoczni Crichton & Co. Barkas trałowy Takhoma. Fot. zbiory Jan Piwowoński w Sankt- Petersburgu i wodowano w grudniu 1913 roku jako Tiepłochod nr 2 (T-2). Dla końcowego wyposażenia przeholowany do Stoczni Iżorskiej w Kołpinie i ukończo- ny wiosną 1914 roku dla carskiej Floty Bał- tyckiej. 25 października 1917 roku przeję- ty przez Flotę Czerwoną. Unieruchomiony przez lody w Tallinie, został zajęty przez na- cierające wojska niemieckie 22 lutego 1918 roku. Wykorzystywany przez Niemców jako jednostka pomocnicza. Po kapitulacji Niemiec 11 listopada 1918 roku przekazany Estonii i 19 stycznia 1919 roku wcielony w skład floty es- tońskiej jako trałowiec Mootortraaler Nr 8 (M-8). W tym samym roku przemianowany

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 53 Marynarka Wojenna i Paramilitarne Siły Morskie Estonii 1918-1940

Zatonął 16 października 1918 po wejściu Kołowe stawiacze min Ristna i Suurop na minę u ujścia rzeki Kassari w cieśninach Wyporność: 600 t pełna, 500 t normalna Moonsundzkich. Długość całkowita 60,5 m / na KLW 58,0 m, szerokość 15,5 m (na tamborach), W czerwcu 1919 roku podniesiony Wymiary: zanurzenie 2,0 m (2,2 m maks.) i we wrześniu 1919 roku wprowadzony Jeden kocioł cylindryczny, 2-cylindrowa sprzężona maszyna parowa, 734 KM / 540 kW, do służby jako barkas trałowy. Zmoderni- Maszyny główne: boczne koła łopatkowe zowany w latach 1920-21, po czym przeznaczony do służby jako uniwersalny ten- Prędkość: 12 w (12,5 w projektowa), 10 w ciągła der floty. Przejęty w sierpniu 1940 roku Zasięg: 1000 Mm przy 8 w, 800 Mm przy 10 w, 54 t węgla przez radziecką Flotę Bałtycką, straco- Uzbrojenie: 1 x 47 mm, 1 km, od 1927: 1 x 76 mm, 1 x 40 mm, 150 min ny na Bałtyku po wejściu na minę 1 lipca Załoga: 39 (4 oficerów, 35 marynarzy), wojna 50 (4, 46) 1941 roku. ny stawiacz min–trałowiec. Już 15 stycz- został przekazany do wykorzystania organi- Historia operacyjna Ristna i Suurop: nia 1921 roku został jednak przekazany zacji Komsomolskiej z Leningradu20. Zło- Ristna – Pierwotnie pasażersko-to- estońskiemu ministerstwu handlu i prze- mowany tamże w 1958 roku. warowy bocznokołowy parowiec prze- mysłu dla eksploatacji w roli parowca pa- Suurop – Dane dotyczące budowy oraz znaczony do eksploatacji na rzekach i je- sażersko-towarowego. W 1926 roku zno- służby do lata 1941 są identyczne jak bliź- ziorach. Zbudowany w latach 1906-1908 wu przejęty przez ministerstwo obrony niaczego Ristna, chociaż jego pierwotną przez Greenock & Grangemouth Docky- i po remoncie kapitalnym, w następnym nazwą był Apostoł Pawieł. We flocie car- ard Co. w szkockim Greenock jako Apo- roku ponownie w służbie jako stawiacz skiej nosił nazwę Trałszczik Nr 19. Zatonął stoł Piotr dla rosyjskiej Kompanii Żeglu- min–trałowiec. 11 sierpnia 1941 roku po wejściu na minę gowej Jeziora Onega18 z Pietrozawodska. 13 sierpnia 1940 roku wcielony do Flo- w cieśninach Moonsundzkich. Zarekwirowany 26 kwietnia 1915 roku ty Bałtyckiej jako Ristna. Po serii operacji po przebudowie na trałowiec i 9 lip- stawiania min przeprowadzonych w dru- (ciąg dalszy nastąpi) ca 1915 roku wprowadzony do służby giej połowie 1941 roku w Zatoce Fińskiej, w carskiej Flocie Bałtyckiej jako Trałsz- od listopada 1941 roku wykorzystywa- Tłumaczenie z języka angielskiego: czik Nr 18. 25 października 1917 roku ny jako baza i hulk mieszkalny dla sił tra- Jarosław Palasek przeszedł pod kontrolę Floty Czerwonej, łowych. Od 15 lutego 1946 roku był wyka- a 15 marca 1918 roku przekazany do dys- zywany na liście okrętów Północnej19 Floty pozycji powstałej wówczas Radzieckiej Bałtyckiej, przy czym jego rola pozostaje 18. Онежское Пароходное Общество. Fińskiej Republiki Ludu Pracującego. Po- nieznana. Wycofany ze służby 24 grudnia 19. Po II Wojnie Światowej radziecka Flota Bałtyc- między 13 i 21 kwietnia 1918 roku przeję- 1955 roku, skreślony z listy floty 7 kwietnia ka została podzielona na dwa niezależne dowództwa: Północne z bazami na obszarze Leningradu i Kronsz- ty w Helsinkach przez fińskie zbrojne for- 1956 roku. W tym czasie nosił numer bur- tadu, Uppiniemi na obszarze Porkkala (Finlandia, macje antybolszewickie. towy 289. do 1956) oraz terytorium Estonii; a także Południo- we z bazami na terytorium Łotwy oraz obszarze Ka- Wiosną 1920 roku sprzedany Esto- Planowany do przekazania do dyspozycji liningradu. nii i pod nową nazwą Ristna wcielony Biura Własności Rządowej pozostawał jed- 20. Ristna był później wykorzystywany przez lenin- do Dywizjonu Trałowców jako uniwersal- nak w porcie do 20 lipca 1957 roku kiedy to gradzkie studio filmowe „Lenfilm”.

Stawiacz min Ristna w radzieckich barwach podczas parady w Leningradzie w lipcu 1957 roku. Fot. Copyright V. Koppelmann

54 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjski krążownik ciężki Cornwall. Roman Kochnowski Fot. Bibliotek für Zeitgeschichte Tekst

Niezwykłe pojedynki Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

Strategia admirała Raedera zewnętrznych brytyjską gospodarkę. Jed- światowego konfliktu lat 1914‑1918 cesar- Wypowiedzenie III Rzeszy wojny przez nakże pierwsze doświadczenia w tym ska marynarka II Rzeszy skutecznie korzy- Wielką Brytanię było dla dowódcy Krieg- względzie nie były zachęcające. Pancernik stała z przebudowanych na jednostki wo- smarine (pol. Marynarka Wojenna) wiel- kieszonkowy Admiral Graf Spee, po zatopie- jenne statków. Do legendy przeszły wyczyny kiego admirała Ericha Raedera nieprzy- niu zaledwie 9 statków brytyjskich, wykryty niektórych jednostek tej klasy Cormoran, jemną niespodzianką. Z wejścia w konflikt przez zespół krążowników Royal Navy, zo- Möwe a zwłaszcza Seeadler (konstrukcyjnie z Londynem Adolf Hitler tłumaczył mu się stał zmuszony do bitwy i szukania schronie- żaglowiec!) – pod legendarnym dowódz- podobno osobiście. Realia takiej sytuacji nia w neutralnym Montevideo, gdzie uległ twem kpt. Felixa hrabiego von Lucknera2. były dla głównodowodzącego siłami mor- samozatopieniu. Jego bliźniak Deutschland, Te pospiesznie przebudowywane jed- skimi przygnębiające, a logika cyfr nieubła- działający na północnym Atlantyku jesienią nostki okazały się niezwykle skuteczne gana. 15 brytyjskim okrętom liniowymi 1939 roku, zatopił tylko 2 statki. Bilans strat niszcząc wiele statków handlowych państw Niemcy mogli przedstawić tylko dwa okrę- i zysków tej kampanii był dla Kriegsmarine Ententy i wiążąc poważne siły morskie ty tej klasy – w dodatku słabsze od każde- zdecydowanie negatywny. 11 statków han- Wielkiej Brytanii i jej sojuszników, nie tylko go brytyjskiego pancernika – Scharnhorst dlowych nie rekompensowało utraty sto- na przyległych do metropolii akwenach ale i Gneisenau. Identycznie było z krążowni- sunkowo nowoczesnego okrętu, a każde również na odległych od Europy morzach kami ciężkimi – 15 jednostkom Royal Navy zniszczenie dużej jednostki niemieckiej go- i oceanach. (ang. Królewska Marynarka Wojenna) dziło dodatkowo w prestiż niemieckiej floty. Korzystając z tych doświadczeń, późną Kriegsmarine mogła przeciwstawić tylko 2, Nie bez znaczenia było też stanowisko jesienią 1939 roku przystąpiono w stocz- wliczając obok odbywającego próby mor- Führera, uważającego że duże okręty Krieg- niach niemieckich do przebudowy kilku skie Admiral Hippera i pospiesznie wykań- smarine powinny walczyć z okrętami wo- dużych, solidnie zbudowanych frachtow- czanego Blüchera. 7 brytyjskich lotniskow- jennymi przeciwnika a nie uganiać się za ców na krążowniki pomocnicze, z myślą ców nie miało wśród okrętów Niemieckiej statkami handlowymi. W kontekście uda- o wysłaniu ich na dalekie akweny w celu Marynarki Wojennej ani jednego odpo- nej wyprawy Scharnhorsta i Gneisenaua prowadzenia działalności korsarskiej. Jed- wiednika. Jedynie w okrętach podwodnych w 1941 roku miał do swego morskiego ad- nostki te zostały starannie wybrane, a przy istniała pełna równowaga. Jednakże 57 nie- iutanta kmdr Josko von Puttkamera powie- selekcji zwracano także uwagę na zużycie mieckich U-bootów (skrót od niem. Unter- dzieć: „U-booty robią to szybciej i lepiej”. H i - dobowe paliwa oraz zasięg statku. seeboot pol. okręt podmorski), nawet pod tler miał rację i mylił się jednocześnie. Flota kompetentnym kierownictwem komodora podwodna III Rzeszy z wielu względów 1. Komodor (niem. Kommodore) był w Kriegsmari- Karla Dönitza1, to zbyt mało aby sparaliżo- (głównie logistycznych) nie mogła dzia- ne stopniem pośrednim między komandorem a kontr- admirałem. W marynarce wojennej III Rzeszy nadawa- wać handel zamorski Albionu. łać skutecznie na południowym Atlantyku. ny niezwykle rzadko. Karl Dönitz otrzymał nominację Admirał Raeder – w czasie Bitwy Ju- Aczkolwiek Niemcy posiadali pewną ilość na komodora 29 stycznia 1939 roku jako dowódca flo- tlandzkiej szef sztabu u dowódcy krążow- dużych oceanicznych jednostek podwod- ty podwodnej (niem. Führer der U-boote), ale już 1 paź- dziernika 1939 roku otrzymał awans na kontradmirała. ników liniowych admirała Franza von Hip- nych to nawet one mogły operować z dala 2 lutego 1940 roku komodorem został Friedrich Ruge pera – wierzył w duże jednostki. Uważał, że od baz w ograniczonym zakresie. W tej sy- (niem. Führer der Minensuchboote – dowódca trałow- ców) awansowany na stopień kontradmiralski 1 kwietnia wojna krążownicza prowadzona przez, po- tuacji, już jesienią 1939 roku Raeder za- 1940 roku. Po wojnie pierwszy inspektor Bundesmarine. jedyncze lub działające w niewielkich ze- aprobował koncepcję wysłania na dalekie 10 lutego 1940 roku nominację komodorską otrzymał społach 2-3 okrętów, pancerniki czy krą- akweny okrętów nietypowych – przebudo- jeszcze Friedrich Bonte (niem. Führer der Zerstörer – dowódca niszczycieli), który poległ w I Bitwie o Narwik. żowniki ciężkie będzie w stanie co najmniej wanych ze statków handlowych krążowni- 2. I. Pejčoch, Nĕmečti korsáři. Pomocne křižniky prvni zdezorganizować uzależnioną od dostaw ków pomocniczych. W czasie pierwszego a druhe svétové války, Praha 2005, s. 122-125.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 55 Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

Uzbrojenie i taktyka dotkliwym ciosem w prestiż Kriegsmarine zostać oskarżeni o uprawianie zabronione- Większość krążowników pomocniczych jak zatonięcie dużego regularnego okrętu. go prawnie piractwa4. uzbrajano w 6 dział kalibru 150 mm po- Oczywiście działalność krążowników po- Starannie dobierano załogi, oficerów chodzących ze starych pancerników eska- mocniczych miała też istotne ograniczenia. i dowódców krążowników pomocniczych. drowych (predrednotów) typu Deutschland. Wykluczone było de facto atakowanie kon- Marynarze na nich służący byli wyłącznie Uzupełniano je 1-2 działami kalibru 75 mm wojów płynących z eskortą, nawet tylko ochotnikami, zgłaszającymi się do tej służ- oraz szybkostrzelnymi działkami plot. kal. przeciwpodwodną. Pojedynek Stier (korsa- by dobrowolnie. Oficerom i kandydatom na 20-37 mm. Ponadto na wyposażeniu znaj- rza z tzw. drugiej fali rajderów) z amerykań- dowódców proponowano objęcie stanowisk dowały się 4 rury torpedowe kal. 533 mm, skim frachtowcem typu „Liberty” – Stephen na tych specyficznych jednostkach nie wy- 1-2 wodnosamoloty, od kilkudziesięciu do Hopkins w 1942 roku dowiódł, że kilka cel- ciągając służbowych konsekwencji w wy- kilkuset min morskich, a niektóre z krą- nych trafień pociskiem 102 mm wystarczy- padku odmowy. W końcu nie każdy prede- żowników pomocniczych (niem. Handels- ło do zagłady niemieckiego korsarza. Nisz- stynowany był do wielomiesięcznej, z reguły störkreuzer, skr. HSK – pol. krążownik do czyciele alianckie wyposażone w kilka dział ponad rocznej nieprzerwanej służby w cią- zwalczania żeglugi handlowej) nawet mi- 102-127 mm, o zasięgu większym od artyle- głym napięciu, bez możliwości pełnego wy- niaturowe ścigacze torpedowe3. rii krążowników pomocniczych Kriegsma- poczynku i odprężenia. Ta selekcja mia- Wydawać by się mogło, że te korsarskie rine, dysponując ponad dwukrotnie więk- ła swoje dobre strony. Załogi rajderów były okręty dorównywały uzbrojeniem brytyj- szą prędkością, nie miałyby poważniejszych zdyscyplinowane, o wysokim morale i wo- skim lekkim krążownikom. Były to jed- trudności z zatopieniem takiego powolnego jennomorskim wyszkoleniu. W sytuacjach nak tylko pozory. Ustawienie dział główne- i dużego przeciwnika. Jakiekolwiek poważ- ekstremalnych wykazywały się zaś dużą od- go kalibru umożliwiało prowadzenie ognia niejsze uszkodzenie korsarza na odległych wagą i determinacją. na jedną burtę tylko z 4 luf. Centrale arty- akwenach było równoznaczne z jego zagła- leryjskie były nowoczesne, ale armaty, któ- dą. A stosunkowo nieduża prędkość spra- HSK Pinguin kontra HMS rymi kierowały, stanowiły dość przestarzały wiała, że okręt tego rodzaju nie mógł uchy- Cornwall rodzaj uzbrojenia. Ich skuteczna dono- lić się od walki z silniejszym przeciwnikiem Pinguin (w nomenklaturze Kriegsmarine śność nie przekraczała w praktyce 10 000 m. tak jak mogły to uczynić szybkie pancerni- – HSK 5, w Royal Navy oznaczony jako „Ra- Stosunkowo wysoka była też ich awaryj- ki, o krążownikach nie wspominając. ider F”) został zbudowany w stoczni De- ność, a celność ognia na dystansie powyżej Głównym atutem krążowników pomoc- schimag Ab w Bremie jako Kandelfels dla 5000 m także pozostawiała wiele do życze- niczych była możliwość skrytego zbliże- towarzystwa żeglugowego „Hansa”. 6 lute- nia. Dla porównania działa 152 mm nowo- nia się do atakowanego statku na odległość go 1940 roku podniesiono na nim banderę czesnych krążowników lekkich Royal Navy uniemożliwiającą jego ucieczkę i ewentu- Kriegsmarine, zmieniając nazwę na Pinguin. (poczynając od typu Leander) miały maksy- alne skuteczne użycie artylerii. Większość Jego dane techniczne były następujące: malny zasięg 23 000 m, choć za granicę sku- dowódców uważała jednak, że działa to ar- Wyporność – 4783 t (bojowa wraz z uzbro- teczności uchodził dystans 20 000 m, a więc gument ostateczny. Faktycznie, w wielu wy- jeniem sięgała 10 000 t) dwukrotnie przewyższający zasięg przesta- padkach wywieszanie bandery bojowej Długość – 154,4 m rzałych armat niemieckich krążowników Kriegsmarine i groźba otwarcia ognia pa- Szerokość – 18,7 m pomocniczych. Dochodziła do tego dwu- raliżowały wolę oporu. Największym suk- Zanurzenie – 8,36 m krotnie mniejsza prędkość okrętu oraz cał- cesem załóg korsarskich krążowników nie Prędkość maksymalna – 17 w kowity brak opancerzenia. było zatopienie nieprzyjacielskiego statku, Zasięg – 60 000 Mm przy prędkości ekono- Korzyści z wysyłanych na dalekie rej- lecz jego zajęcie (bywało z cennym ładun- micznej 12 w sy jednostek były oczywiste. Głównym atu- kiem) i doprowadzenie go do portu kontro- Napęd – 2 sześciocylindrowe silniki Diesla, tem był fakt, że okręty te z łatwością moż- lowanego przez III Rzeszę. Najczęściej były każdy o mocy 7600 KM na było upodobnić wyglądem zewnętrznym to porty na atlantyckim wybrzeżu okupo- Uzbrojenie: do zwykłych statków handlowych jakich ty- wanej części Francji. 6 dział kalibru 150 mm (6 x I) siące pływały po morzach i oceanach świa- Zupełnie inaczej sprawy się miały w przy- 1 działo 75 mm ta. Przy niewielkim nakładzie sił i środków padku konfrontacji korsarza z okrętami 2 działa plot. kal. 37 mm (1 x II) można je było ucharakteryzować na real- wojennymi Royal Navy. Tu szanse na uj- 4 działka plot. kal. 20 mm (2 × II) nie istniejące jednostki cywilne – alianc- ście cało nie były wielkie z podanych wyżej 4 rury torpedowe kal. 533 mm (2 x II) kie, bądź neutralne, w sposób który mylił przyczyn. Co więcej – sporna była sytuacja 2 wodnosamoloty Heinkel He 114, zastąpio- nawet wytrawnych obserwatorów z brytyj- prawno-międzynarodowa tych zakamuflo- ne później Arado 196 A1 skich okrętów. Takie zmiany w wypadku re- wanych jednostek. Prawo morskie i wojen- 300 min morskich gularnych okrętów wojennych były bardzo ne nie zabraniało i nie zabrania stosowania Załoga liczyła 501 osób, z czego kil- trudne, wręcz niemożliwe. Skryte przedar- podstępu i forteli. Podawanie przez załogi ku oficerów i kilkudziesięciu marynarzy cie się tych jednostek z wód europejskich niemieckich rajderów (o czym szerzej niżej) było zaokrętowanych jako przyszłe zało- na Atlantyk było, zwłaszcza na początku II nazw faktycznie istniejących alianckich stat- gi pryzowe. Dowódcą okrętu został ko- Wojny Światowej, relatywnie proste. Działa- ków handlowych oraz kamuflaż upodobnia- nia tych korsarskich okrętów były niezwy- jący je do nich nie stanowiło jeszcze złama- 3. Jak jeden z bohaterów niniejszego opracowania Kormoran – Hilfskreuzer Kormoran „Reihe Schiffe Men- kle skuteczne – inny z bohaterów niniej- nia prawa. Jeżeli natomiast okręt zamierzał schen Schicksale” nr 1919. Kiel 2009, s. 21. szego opracowania Atlantis zatopił, bądź użyć broni, to przed oddaniem pierwszego 4. Warto w tym miejscu podkreślić, że tylko jeden strzału (nawet ostrzegawczego wobec stat- dowódca rajderów (Widdera i Michaela) kmdr Helmuth zagarnął 22 jednostki alianckie, a więc tyle von Ruckteschell został po wojnie oskarżony przez bry- co para krążowników liniowych Scharn- ków handlowych) musiał wywiesić banderę tyjski trybunał wojskowy i skazany na 10 lat więzienia za horst i Gneisenau podczas wyprawy kor- wojenną i wimpel dowódcy. Tej reguły nie- ostrzelanie statku handlowego bez ostrzeżenia oraz nie udzielenia pomocy rozbitkom – N. Miller, War at Sea. sarskiej w pierwszym kwartale 1941 roku! mieccy dowódcy skrupulatnie przestrzegali, A Naval History of World War II. New York, Oxford Z kolei utrata takiej jednostki nie była tak pomni że w przeciwnym wypadku mogliby 1995, s. 144.

56 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

Słaba jakościowa lecz unikatowa fotografia niemieckiego krążownika pomocniczego Pinguin. Fot. Bibliotek für Zeitgeschichte mandor (niem. Kapitän zur See) Ernst Fe- jemności 136 607 BRT. Na minach, które po- jednostki był najlepiej opancerzonym bry- lix Krüder. stawił zatonęły kolejne 4 jednostki. tyjskim okrętem tej kategorii. Jako uzbroje- Kmdr Krüder urodził się 6 grudnia 1897 Od wczesnej wiosny 1941 roku Pin- nie główne stanowiło 8 dział kal. 203 mm, roku w Hamburgu. Po uzyskaniu świa- guin i inny działający na obszarze Oce- zaś 8 dział kal. 102 mm było jego artylerią dectwa dojrzałości wstąpił w 1915 roku, anu Indyjskiego niemiecki krążownik po- średnią. Rozwijał prędkość do 32,2 węzła. jako ochotnik, do cesarskiej marynarki. Ze mocniczy Komet były poszukiwane przez Jakkolwiek w warunkach wojennych rze- względu na wykształcenie, a także wrodzo- liczne jednostki Royal Navy. 7 maja 1941 czywista prędkość maksymalna brytyjskie- ne zdolności przywódcze, awansował szyb- roku Pinguin zatopił swą ostatnią ofiarę – go krążownika mogła ulec redukcji o 2-3 ko do stopnia starszego mata. Na pokładzie niewielki brytyjski kabotażowiec – British węzły to i tak przewaga prędkości nad Pin- pancernika König uczestniczył w Bitwie Ju- Emperor, który zdołał jednak nadać meldu- guinem była niemal dwukrotna. W artyle- tlandzkiej. Za udział w niej otrzymał Krzyż nek „QQQ” oznaczający atak nawodnego rii dysproporcje były jeszcze większe. Sal- Żelazny II klasy. korsarza. Został on odebrany przez brytyj- wa bitewna Cornwalla ważyła prawie tonę, Z poparciem przełożonych, został skie- ski krążownik Cornwall, jednostkę należącą Pinguina zaledwie 180 kg. Praktyczny zasięg rowany na przyspieszony kurs oficerski, do zespołu poszukującego niemieckich raj- dział kal. 203 mm wynosił prawie 25 000 m. po którym jako chorąży marynarki zo- derów na Oceanie Indyjskim, między Ade- Wreszcie Cornwall posiadał dobre, jak na stał oficerem wachtowym na krążow- nem a Archipelagiem Indonezyjskim. Za- brytyjskie krążowniki ciężkie, opancerzenie, niku lekkim Breslau, który pod turecką puszczanie się w te rejony blisko brytyjskich a niemiecki korsarz był jednostką handlo- banderą jako Midilli walczył przeciw ro- baz w „rogu Afryki” oraz Indiach było ze wą, o wysokich burtach, stanowiącą dosko- syjskiej flocie czarnomorskiej. Po wojnie strony kmdr Krüchera wysoce ryzykowne. nały cel dla nieprzyjacielskiej artylerii. był członkiem słynnej marynarskiej bry- W pobliżu biegły liczne trasy żeglugowe pa- 8 maja około godz. 03:00 nad ranem cza- gady Erhardta walczącej z bolszewickimi trolowane przez brytyjskie okręty. su lokalnego, niemiecki obserwator na Pin- bojówkami w Niemczech w latach 1919- Meldunek o zaatakowaniu British Em- guinie zauważył maszty dużego okrętu 1921. Był oficerem wachtowym na krą- peror jaki dotarł na Cornwall zawierał tak- wojennego, którym był Cornwall. Natych- żowniku Meduza w latach 1922-1924, że dokładny opis wyglądu niemieckiego miastowa zmiana kursu uchroniła Niem- a następnie do końca lat 20-tych peł- rajdera, z czego na Pinguinie nie zdawano ców przed wykryciem. Jak się jednak oka- nił rozmaite funkcje sztabowe. Jako je- sobie sprawy. Dowódca krążownika Corn- zało, był to ostatni szczęśliwy dla nich zbieg den z oficerów krążownika Karlsruhe od- wall kmdr Percival Manwaring, mimo nie- okoliczności. był na nim w 1936 roku podróż dookoła wielkich już zapasów paliwa na swym okrę- Około godz. 07:00 Cornwall wyrzucił świata. Na pokładzie jednym z jego kole- cie, przystąpił do poszukiwań. Manwaring w powietrze oba swe wodnosamoloty roz- gów był wówczas Benhard Rogge, później- był o rok starszy od Krüdera. Pochodził ze poznawcze – Supermarine „Walrus”. Jeden szy dowódca krążownika pomocniczego znanej z tradycji wojskowych brytyjskiej ro- z nich natknął się na raidera, który płynął Atlantis. W parę dni po wybuchu II Wojny dziny arystokratycznej. Podobnie jak do- pod kamuflażem jako norweski statek To- Światowej otrzymał awans na pełnego ko- wódca Pinguina był weteranem I Wojny merlane. Po powrocie na krążownik, pilot mandora, a w dniu 11 listopada 1939 roku Światowej. Również i on, jako młody ofi- złożył meldunek wyrażając swe wątpliwo- objął dowództwo HSK Pinguin5. cer Royal Navy, był uczestnikiem bitwy ju- ści co do tożsamości statku. Dowódca okrę- 15 czerwca 1940 roku, wkrótce po pół- tlandzkiej. W okresie międzywojennym tu brytyjskiego zaczekał na powrót drugie- nocy, Pinguin opuścił Gdynię. I 22 czerwca, pełnił liczne funkcje sztabowe. HMS Corn- go wodnosamolotu i ponownie około godz. przez Cieśninę Duńską, niemiecki krążow- wall był pierwszym dużym okrętem ja- 13:30 zarządził ich start. Wodnosamolo- nik pomocniczy przedarł się na Atlantyk roz- kim dowodził w swej karierze. Uchodził za ty (tym razem działające wspólnie) szyb- poczynając owocną działalność korsarską. ostrożnego, metodycznie działającego ofi- ko odnalazły Pinguina (już około godz. Pinguin był najbardziej skuteczną jednostką cera. Te cechy w nadchodzącym spotkaniu 14:00) – a jeden z nich zażądał w alfabecie wśród niemieckich krążowników pomocni- miały przynieść mu sukces. Cornwall nale- czych obu wojen światowych. Łącznie zatopił żał do ciężkich krążowników typu „Coun- 5. J. Brennecke, Gespensterkreuzer Pinguin auf Kaper- i zagarnął 28 statków alianckich o łącznej poty” podtypu Norfolk, i obok swej bliźniaczej fahrt, Hamburg 1998, s. 11-14.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 57 Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

Brytyjski krążownik ciężki Cornwall, pogromca Pinguina, na przedwojennej fotografii. Fot. Marius Bar

Morse’a podania nazwy statku i alianckie- Podejrzenia Brytyjczyków co do tożsa- wystąpiła awaria. Krążownik szybko wycofał go numeru identyfikacyjnego. Nagabywana mości napotkanego statku uległy wzmoc- się z zasięgu dział Pinguina, lecz nim to na- jednostka (choć z pewnym ociągnięciem) nieniu. Dowódca Cornwalla polecił oddać stąpiło niemiecki korsarz wystrzelił już kil- podła je. Numer identyfikacyjny był zgodny. strzał ostrzegawczy przed dziób rzekome- kadziesiąt pocisków i odpalił dwie torpedy. Załoga drugiego wodnosamolotu wykona- go Tamerlane’a. Kmdr Krüder i jego ofice- Te ostatnie chybiły, natomiast bliski wybuch ła fotografie podejrzanego statku. Pozornie rowie musieli decydować. Jeżeli nie chcieli jednego z pocisków w pobliżu rufy Cornwal- wszystko wydawało się w porządku. Statek wywiesić białej flagi, to powinni zatrzymać la spowodował chwilowe zaklinowanie ste- wyglądem przypominał norweską jednost- swą jednostkę i poczekać aż brytyjski okręt ru. Inny trafił w burtowy pas pancerza krą- kę, numer identyfikacyjny był prawidłowy. podejdzie bliżej, zmniejszy prędkość, żownika, grubości 102 mm, który jednak Problem w tym, że prawdziwy Tamberla- a może nawet zatrzyma się chcąc wysłać wytrzymał to uderzenie. Tymczasem żołnie- ne nigdy na tych akwenach (Ocean Indyjski ekipę pryzową. Do tego mieli Krüdera na- rze6 w dziobowych wieżach Cornwalla zana zachód od Wysp Seszelskich) nie pływał. mawiać niektórzy z oficerów Pinguina. chowali zimną krew. Nie czekając na napra- Wątpliwości mogła rozwiać depesza do bry- Kmdr Krüder, reprezentujący najlepsze tra- wę centrali, ręcznie naprowadzali swe działa tyjskiego dowództwa w Colombo na Cejlo- dycje cesarskiej marynarki, takie sugestie na niemiecki okręt. Już pierwsza salwa arty- nie, ale komandor Manwaring konsekwent- odrzucił. Zmienił kurs Pinguina na zbliże- lerii głównej brytyjskiego krążownika, odda- nie przestrzegał ciszy radiowej. niowy względem Cornwalla i nakazał zdjąć na z wież dziobowych „A” i „B”, była celna. Tuż po godz. 16:00 brytyjski krążownik maskowanie dział. Gdy odległość między Jeden z pocisków rozniósł przedni maszt. zwiększył prędkość do maksymalnej (oko- okrętami spadła do 8000 m, Krüder naka- Wprawdzie następne cztery chybiły, ale ko- ło 30 węzłów) i ruszył w pościg za podejrza- zał podnieść banderę Kriegsmarine, a gdy lejne cztery okazały się wyjątkowo dobrze nym statkiem. Około godz. 16:45 obydwie ta dotarła na szczyt masztu, otworzyć do ulokowane. Pierwszy przebił dziób wrogie- jednostki nawiązały kontakt wzrokowy. zwróconego dziobem w stronę Niemców go okrętu, drugi rozbił siłownię, trzeci tra- Kmdr Krüder i jego oficerowie z łatwością Cornawalla ogień. fił w mostek – zabijając wszystkich zgroma- rozpoznali w nadpływającym okręcie bry- Gdyby jednostki płynęły kursem równo- dzonych tam oficerów i marynarzy, łącznie tyjski krążownik ciężki typu „County”. Pod- ległym, szanse na trafienie, w liczący pra- z dowódcą okrętu kmdr Krüderem. Czwarty typ nie miał tu żadnego znaczenia. Wszyst- wie 200 m długości (dokładnie 192 m), krą- z kolei przypieczętował los Pinguina. Trafił kie bowiem miały to samo uzbrojenie żownik byłyby bardzo duże. Ale Cornwall on mianowicie w ładownię, gdzie składowa- główne złożone z 8 dział kal. 203 mm, wo- zbliżał się dziobem. A to skracało szero- no 130 min. Straszliwa eksplozja rozerwa- bec którego w otwartej walce uzbrojony kość celu do zaledwie 20 metrów. Być może ła rufę niemieckiego okrętu. Według brytyj- w przestarzałą artylerię mniejszego kalibru przy bliższym dystansie szanse trafienia by- skich obserwatorów na Cornwall słup ognia frachtowiec, jakim w istocie rzeczy był Pin- łyby większe dla przestarzałych dział Pingu- sięgał 2500 m. Zakrawa na cud, że tę gwał- guin, nie miał najmniejszych szans. ina. Ale nawet przy dystansie 8000 m ewen- towną agonię Pinguina przeżyło 60 człon- Brytyjski krążownik nadał lampą sygna- tualne trafienie w dziób, wieże artyleryjskie, ków załogi (w tym 3 oficerów) oraz 27 jeń- łową międzynarodowy nakaz natychmia- czy pomost bojowy brytyjskiego okrętu mo- ców z zatopionych brytyjskich jednostek. stowego zatrzymania statku. Odległość mię- gło mieć poważne następstwa. Wieże i głów- Pinguin poszedł na dno na pozycji dzy obydwoma okrętami wynosiła wtedy ne stanowiska dowodzenia Cornwalla osła- 3º30’N; 57º48’E. Na brytyjskim krążowni- około 12 000 m. W odpowiedzi niemiecki niane były stosunkowo cienkim pancerzem, ku, bezpośrednio po oddaniu ostatniej sal- dowódca polecił nadać ze zdobycznej radio- o grubości 1-3 cali (25-76 mm). Nie była to wy, nastąpiła awaria zasilania. Wszystkie stacji sygnał „QQQ” oznaczający, że alianc- warstwa chroniąca przed bezpośrednim tra- istotne dla funkcjonowania okrętu urzą- ki statek atakowany jest przez nawodną jed- fieniem pociskiem 150 mm na tym dystan- dzenia były przez ponad 2 godziny martwe. nostkę nieprzyjaciela. To posunięcie kmdr sie. Pierwsza salwa Pinguina, choć minimal- Brytyjczycy mogą mówić o dużym szczę- Krüdera było poważnym błędem. Trzyko- nie, jednak chybiła. Jedyny atut Niemców ściu. Gdyby usterka ta wystąpiła na począt- minowa sylwetka krążownika typu „Coun- – zaskoczenie – został bezpowrotnie stra- 6. Chodzi o żołnierzy piechoty morskiej (ang. Royal ty” była nie do pomylenia z żadnym dużym cony. Ale nadal szczęście im dopisywało. Marines) tradycyjnie tworzących obsługę wież artyleryj- okrętem niemieckim. W centrali artyleryjskiej brytyjskiego okrętu skich na dużych okrętach Royal Navy.

58 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom ku starcia z Pinguinem jego wynik mógłby Napęd – 4 silniki Diesla (9 cylindrowe) nictwo Hermanna Schoemana w tej fazie II być zaskakujący. Po usunięciu awarii (w jej z elektryczną przekładnią napędu Wojny Światowej. Był on jednym z niewie- trakcie zginął jeden z oficerów mechaników Prędkość maksymalna – 18 w lu niemieckich niszczycieli, które w ogóle krążownika – jedyna po stronie Royal Navy Zasięg – 70 000 Mm przy ekonomicznej kampanię norweską przetrwały. śmiertelna ofiara starcia), Cornwall podjął prędkości 10 w W czerwcu 1940 roku Detmers miano- z wody rozbitków i dopiero 15 maja 1941 Załoga – 400 ludzi, w tym 18 oficerów + 9 wany został dowódcą Kormorana. Rajder roku zawinął do Port Victoria na Wyspach oficerów pryzowych opuścił Gdynię 3 grudnia 1940 roku, a 12 Seszelskich7. Uzbrojenie: tegoż miesiąca przedarł się przez Cieśninę Brytyjska prasa szczegółowo (chyba – jak 6 dział 150 mm (VI × 1) Duńską na Atlantyk. W ciągu 352 dni dzia- na warunki wojenne zbyt szczegółowo) opi- 2 działa 37 mm (I × 2) łalności na Oceanach Atlantyckim oraz In- sała przebieg pojedynku. Dla samotnie wal- 5 dział 20 mm (V × 1) dyjskim zatopił 11 statków, o łącznej pojem- czącego podówczas z III Rzeszą Imperium 6 rur torpedowych 533 mm, z dwie podwój- ności 68 724 BRT. 26 października doszło Brytyjskiego każdy sukces miał istotne znane wyrzutnie nad linią wodną oraz dwie po- do spotkania Kormorana z zaopatrzeniow- czenie. Jednak te szczegóły wychwycone jedyncze poniżej linii wodnej cem Kulmerland, który uzupełnił zapasy przez niemiecki wywiad zostały przekazane 2 wodnosamoloty Arado 196 prowiantu oraz amunicji i paliwa korsarza. dowódcom pozostałych niemieckich krą- 1 miniaturowy ścigacz torpedowy LS 3 Komandor Detmers zamierzał następnie żowników pomocniczych. Niektórzy wycią- 400 min8 postawić miny u wybrzeży Australii na wy- gnęli z tej bolesnej dla Kriegsmarine lekcji Dowódcą okrętu został kmdr ppor. sokości portu Perth. Uprzedzony przez Kie- właściwe wnioski. (niem. Korvetlenkapitän), od 1 kwietnia rownictwo Wojny Morskiej (niem. Seekrie- 1941 roku kmdr por. (niem. Fregattenka- gleitung) w Berlinie, że w pobliżu mogą HSK Kormoran kontra HMAS pitän) Theodor Detmers. Należał on (ur. znajdować się okręty wojenne Royal Au- Sydney 1902) do grona młodszych wiekiem ko- stralian Navy (pol. Królewska Australijska Kormoran był pierwotnie frachtowcem mendantów niemieckich. Do Reichsma- Marynarka Wojenna), udał się na północ. o nazwie Steiermark, zbudowanym przez rine wstąpił w 1921 roku, w 1925 roku zo- Kormoran został ucharakteryzowany na ho- stocznie Germaniawerft w Kilonii, dla ham- stał podporucznikiem marynarki, a w 1927 lenderski frachtowiec Straat Malakka, który burskiego towarzystwa żeglugowego HA- roku porucznikiem. Początkowo służył na mógł się pojawić na tym akwenie, gdyż pły- PAG, z przeznaczeniem na linię północ- torpedowcach, z początkiem lat 30-tych zo- wał na trasie z Indii Holenderskich do Połu- noatlantycką. W 1939 roku został przyjęty stał oficerem wachtowym lekkiego krążow- dniowej Afryki. przez Kriegsmarine i przebudowany na krą- nika Köln, na którym w 1933 roku odbył rejs 19 listopada 1941 roku, około godz. 16:00 żownik pomocniczy (niemiecki HSK 9, do Australii. W 1938 roku został dowódcą czasu lokalnego, mniej więcej na orienta- kryptonim w Royal Navy „Raider G”). niszczyciela Hermann Schoeman. W mar- cyjnej pozycji 28ºS i 111ºE, na Kormoranie Dane techniczne: cu 1940 roku okręt ten miał niegroźną ko- Wyporność – 12 000 t lizję z holownikiem portowym. Detmers nie 7. J. Brennecke, Gespensterkreuzer „Pinguin”... s. 254- Długość całkowita – 164 m został zawieszony w obowiązkach dowód- 254. 8. Hilfenskreuzer „Kormoran” Drama in der Haifisch- Szerokość – 20,2 m cy ze względu na początek kampanii norwe- bucht. Heft n 181. Reihe Schife, Menschen, Schicksale. Zanurzenie – 8,5 m skiej. Jego przełożeni wysoko ocenili uczest- Kiel bmw, s. 21. Niemieckie krążownik pomocniczy Kormoran w czasie spotkania z U-bootem. Fot. Bibliotek für Zeitgeschichte

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 59 Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom idącym kursem 0º prosto na północ zauwa- zaprawy wojennomorskiej dla de facto no- 17:30 wynosił już tylko 1000 m. Niemieccy żono wierzchołki masztów okrętu zbliżają- wej załogi krążownika. Ten stan rzeczy nie obserwatorzy mogli odróżnić już pojedyn- cego się kursem południowym. Obserwa- pozostał bez wpływu na przebieg starcia cze osoby oficerów od marynarzy na most- torzy stwierdzili, że na pewno należą one z 19 listopada 1941 roku. ku australijskiego krążownika. Nie tylko do dużego okrętu wojennego. Detmers na- Kmdr Joseph Burnett urodził się 26 grud- Niemcy ale także i Australijczycy mieli kło- tychmiast zmienił kurs na 270º (zachodni) nia 1899 roku. W wieku trzynastu lat wstąpił poty z nadawaniem komunikatów za pomo- i rozkazał zwiększyć prędkość do maksy- do nowopowstałego Royal Australian Navy cą flag sygnałowych. W pewnym momen- malnej. W czasie tego manewru doszło do College w Galony który ukończył w 1917 cie na maszcie Sydney pojawił się sygnał pęknięcia tłoka w jednym z silników, cze- roku otrzymując stopień chorążego mary- złożony z liter „I” oraz „K” co oznaczało... go skutkiem była redukcja szybkości do 15 natki. Uczestniczył w I wojnie światowej na ostrzeżenie przed silnym sztormem. Nale- węzłów oraz olbrzymia chmura dymu z ko- pokładzie krążownika liniowego Australia ży pamiętać, że opis bitwy oparty jest tylko mina Kormorana. Tego nie można było nie odkomenderowanego do Brytyjskiej Metro- na niemieckich relacjach. Nadchodzącego zauważyć na zbliżającej się jednostce. Nad- polii. W 1919 roku na tym samym okręcie starcia na Sydneyu nie przeżył bowiem nikt. chodzący z dużą prędkością okręt (około w stopniu porucznika powrócił do Austra- Tym niemniej odnalezienie w 2008 roku 25 węzłów) niemieccy obserwatorzy roz- lii. W 1924 roku Burnett został oficerem ar- wraków obu okrętów potwierdziło zeznania poznali jako australijski lekki krążownik tylerii na lekkim krążowniku Adelaide, a po załogi Kormorana. klasy Perth. W istocie była nim bliźniacza nominacji na stopień kmdr ppor. (ang. lt. Australijski okręt podpływał coraz bli- jednostka prototypu HMAS Sydney. Krą- commander) w 1927 roku ponownie został żej, około godz. 17:20 znalazł się zaledwie żowniki tej klasy: Perth, Sydney oraz Ho- odkomenderowany na Wyspy Brytyjskie. o 1000-1200 metrów od burty Kormora- bart należały wszystkie do Royal Austra- Służył na krążowniku ciężkim Canberra, na. W pięć minut później Australijczycy za- lian Navy. Ich wyporność wynosiła około a następnie na przełomie lat 20-tych i 30- żądali od Niemców podania tajnego kodu 7000 t (Sydney 8830 t), uzbrojenie artyleryj- tych odbył wyższe studia wojennomorskie identyfikacyjnego jaki posiadał każdy sta- skie składało się z 8 dział kal. 152 mm (4 × w Naval Staff College w Greenwich. Po ich tek aliancki. Kodu tego załoga niemieckie- II) oraz 8 dział kal. 102 mm (4 × II). Syd- ukończeniu w 1932 roku otrzymał awans na go okrętu nie znała. Kmdr Detmers zro- ney był wyjątkiem posiadając tylko 4 działa kmdr por. (ang. commander) i pełni funkcję zumiał, że nie jest w stanie uchylić się od kal. 102 mm w dodatku bez osłon przeciw- zastępcy dowódcy najpierw na krążowni- walki. Co więcej, obserwatorzy na Kormo- odłamkowych. Wszystkie te okręty miały ku Canberra, a później na okręcie liniowym ranie zameldowali, że krążownik przygo- ponadto 8 rur torpedowych kal. 533 mm. Royal Oak. Przełożeni dostrzegając u niego towuje do wystrzelenia z katapulty wod- Zbudowane w latach 1935-1936, były w peł- zdolności sztabowe skierowali go na kolej- nosamolotu. Nie było czasu do stracenia. ni nowoczesnymi jednostkami, o prędkości ny wyższy kurs, tym razem do prestiżowe- Detmers polecił podnieść banderę Krieg- maksymalnej do 33 węzłów. go Imperial Defence College. W 1938 roku smarine oraz proporzec dowódcy, a następ- Sydney był bodaj najbardziej znanym otrzymał awans na pełnego komandora nie rozkazał otworzyć ogień. Ledwie bande- okrętem Royal Australian Navy pierw- (ang. captain). Jak na realia zarówno Royal ra Kriegsmarine dotarła na top, a niemiecka szych lat drugiego światowego konfliktu. Australian Navy, a nawet samej Royal Navy załoga zrzuciła maskowanie dział i odda- Odkomenderowany na Morze Śródziem- była to dość błyskotliwa kariera. Jej przebieg ła pierwszą salwę. Obydwaj oficerowie ar- ne wsławił się w wielu bitwach i potyczkach miał jednak pewien mankament. Burnett tylerii Kormorana – porucznicy Wilhelm z marynarką włoską. 17 lipca Sydney pod nie pełnił nigdy samodzielnego dowództwa. Brinkman i Joachim von Gösseln rozkaza- dowództwem kmdr Johna Collinsa pod Cap Gdy Detmers zrozumiał, że spotkanie li swym podkomendnym użyć także dzia- Spada nieopodal Krety wziął udział w bi- z australijskim krążownikiem jest nieunik- łek przeciwlotniczych. Wprawdzie pierwsza twie z dwoma włoskimi krążownikami Gio- nione ogłosił na Kormoranie alarm bojo- salwa z 4 dział kal. 150 mm była zbyt krót- vani delle Bande Nere oraz Bartolomeo Col- wy. Marynarze obsadzili wszystkie działa ka, ale druga siedziała w celu. Stosunkowo leoni przyczyniając się w decydującej mierze i wyrzutnie torped, które nadal pozostały cienki pancerz australijskiego krążownika do zatopienia drugiego z nich. W blasku za- zamaskowane. Na pokładzie poruszali się na wieżach artyleryjskich i pomoście bojo- służonej chwały powrócił do Australii w lu- nieliczni członkowie załogi ubrani po cy- wym (25-76 mm) nie był żadną przeszko- tym 1941 roku. Na Morzu Śródziemnym za- wilnemu, jak zwykli marynarze przeciętne- dą. Niemieckie pociski trafiły w stanowisko stąpił go bliźniaczy okręt Perth. go frachtowca. dowodzenia zabijając najprawdopodob- 15 maja 1941 roku nastąpiła zmiana na Australijski krążownik zbliżając się coraz niej wszystkich zgromadzonych na most- stanowisku dowódcy Sydney. Komandora bardziej do Kormorana oddalonego o oko- ku oficerów, zdemolowana też została cen- Collinsa, awansowanego do stopnia komo- ło 10 000 m zadał rajderowi pierwsze py- trala artyleryjska. Kormoran wystrzelił też dora, zastąpił kmdr Joseph Brunett9. W cią- tanie o nazwę (ang. „What ship?”). Na co 2 torpedy z których jedna trafiła Sydney na gu następnych 2-3 miesięcy na krążowniku Detmers kazał odpowiedzieć Straat Malak- wysokości wieży „B”. Została ona wyłączona doszło do wymiany ponad 50% stanu oso- ka, a na maszt wciągnięto dużą holender- z akcji, podobnie jak wcześniej trafiona gra- bowego. Doświadczeni w bojach z Krieg- ską banderę. Nikt nie jest w stanie jedno- natem w podstawę wieża „A” kal. 150 mm. smarine i Regia Marina (pol. Królewska Ma- znacznie odpowiedzieć dlaczego australijski Jednocześnie broń maszynowa Kormorana rynarka Wojenna) marynarze wzmacniali dowódca nie zachował większej ostroż- nakierowana na śródokręcie dokonała ma- załogi innych dużych australijskich jedno- ności i nie nakazał wystrzelenia wodno- sakry wśród obsługi niczym nie osłoniętych stek, które nie uczestniczyły jeszcze w wal- samolotu, aby ten z powietrza dokładnie załóg dział kal. 102 mm. W ciągu paru chwil kach u boku Royal Navy, jak np. krążowniki obejrzał indagowany statek. Sydney mając Sydney płonął od dziobu po rufową nad- Canberra i Hobart. Uzupełnienia na Sydney działa głównej i średniej artylerii wymierzo- budówkę. Nad australijskim okrętem nikt trwały do września 1941 roku, a wzrastają- ne w napotkany statek podpływał coraz bli- ce na Dalekim Wschodzie napięcie między żej, zadając kolejne pytania o przewożony 9. P. Hore, Sydney Cipher and Search. Solving the last Japonią a USA i Wielką Brytanią uniemoż- ładunek. Dystans między obydwoma jed- great naval mystery of the Second World War, Annapo- liwiał odbycie rutynowej kilkutygodniowej nostkami kurczył się coraz bardziej. O godz. lis 2009, s. 44.

60 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom nie panował. Najprawdopodobniej zastęp- Na temat przyczyn zatonięcia Sydney i lo- podjął służby w Bundesmarine jak wielu ca kmdr Burnetta przebywał także na most- sów jego załogi nadal skazani jesteśmy na jego kolegów, także podkomendnych z Kor- ku, gdy Niemcy otwarli ogień i zginął wraz spekulacje. Odkrycie wraków obu okrętów morana, np. porucznik Brinkmann. ze swym dowódcą. Zgodnie z regulaminem w 2008 nieco je zawęziło. Jest mało praw- Zarówno dowódca Kormorana jak i jego królewskim (ang. King’s regulation) powi- dopodobne (ze względu na stan wraku) by marynarze do końca (Detmers zmarł nien w chwili ogłoszenia alarmu przejść na Sydney zatonął na skutek eksplozji komór w 1976 roku) uważali, że wyłączną przyczy- zapasowe stanowisko dowodzenia w nad- amunicyjnych, choć całkowicie (eksplozja ną zatonięcia Sydney były uszkodzenia od- budówce rufowej, a ta w pierwszych mi- komory dziobowej dział 102 mm) wyklu- niesione w starciu z Kormoranem. W ich nutach walki uszkodzona nie została. Gdy- czyć tego nie można. Możliwe, że doszło do ocenie w australijski krążownik oprócz by kmdr Detmers przeszedł swym okrętem utraty stateczności w wyniku zalania prze- torpedy, trafiło 60-80 pocisków główne- (jeszcze całym) na kurs przeciwległy i kazał działów maszynowych na śródokręciu. Na go kalibru – 150 mm dział rajdera oraz odpalić pozostałe torpedy tym razem z le- lewej burcie w tym miejscu – jak zauwa- kilkaset z broni małokalibrowej. Zlokali- wej burty, Niemcy mieli szansę wyjść z tego żono na Kormoranie szalał pożar podsyca- zowanie wraku Sydneya w 2008 roku i prze- pojedynku cało. Trudno jednak mieć o to ny setkami litrów benzyny lotniczej z rozbi- prowadzone badania potwierdziły zeznania do niemieckiego dowódcy pretensje. Nie- tego wodnosamolotu. Gdy idzie o tragiczny Niemców. łatwo było w ferworze walki zachować do los całej załogi Sydney trudno również o jed- Nieostrożność australijskiego dowódcy końca zimną krew. noznaczną odpowiedź. Najprawdopodob- po dzień dzisiejszy wywołuje spory i dys- W pierwszych minutach walki australij- niej jeśli komukolwiek udało się opuścić kusje. Na przełomie października i listo- ski krążownik zmienił się w płonący wrak. ogarnięty pożarem okręt, to grupa rozbit- pada 1941 roku sztab marynarki australij- Trafienie torpedą na wysokości wież dzio- ków musiała być nieliczna, w dodatku lu- skiej otrzymał potwierdzone informacje bowych artylerii głównej zredukowało jego dzie ci mogli trafić do wody z licznymi ob- o tym, że na Oceanie Indyjskim grasują za- prędkość poniżej 10 węzłów. To sprawiło, rażeniami. A nazwa miejsca bitwy – Zatoka maskowane okręty korsarskie Kriegsmari- że niemal każdy niemiecki pocisk zarówno Rekina – mówi sama za siebie. Nieliczni ma- ne. Wnioski wynikające z pojedynku Corn- głównego kalibru jak i broni przeciwlotni- rynarze, którzy przeżyli śmierć okrętu mogli wall z Pinguinem były oczywiste. Znaczne czej trafiał w cel. (zwłaszcza ci którzy byli ranni lub kontuzjo- skracanie dystansu do podejrzanego statku Australijczycy otwarli ogień bardzo szyb- wani) stać się łatwo ofiarami tych morskich może być niebezpieczne nawet dla dobrze ko, niemal jednocześnie z Niemcami, jed- drapieżników, by wspomnieć los rozbitków uzbrojonego, nowoczesnego krążownika. nak ich pierwsze salwy przeniosły. Począt- z USS Indianapolis niespełna 4 lata później.10 Wreszcie marynarka australijska sama mia- kowo pierwsze dwie, a może nawet trzy Wykluczyć natomiast należy fantastycz- ła pewne doświadczenia. Ciężki krążownik salwy artylerii głównej Sydney bądź to nie ne hipotezy o udziale w walce japońskie- Canberra dowodzony przez kmdr Harolda trafiło w cel, bądź też (1-2 pociski) przebiły go okrętu podwodnego, a nawet jednostki Farncomba zatrzymał i zatopił (z odległości cienkie burty rajdera i eksplodowały w mo- francuskiej marynarki rządu Vichy! Rów- około 10 000 m) niemiecki łamacz blokady rzu. Dopiero kolejne salwy (już tylko z wież nież jest nieprawdopodobne – jak twier- Coburg, gdy ten zignorował nakaz zatrzy- rufowych), około godz. 17:35 trafiły w Kor- dzili swego czasu niektórzy z australijskich mania się. Burnett był w tym czasie zastępcą morana. Zdemolowały one maszynownię publicystów, że masakry załogi Sydney do- szefa sztabu morskiego Australii i o szcze- rajdera, który wytracił prędkość i stanął. konali po opuszczeniu własnego okrętu gółach tego incydentu powinien wiedzieć.11 W stronę niemieckiego okrętu wystrzelo- w szalupach marynarze z Kormorana. Po- Wreszcie australijski dowódca, który no w nieregularnych odstępach kilka poci- mimo wysiłków załogi szalejącego na po- w operacjach wojennych jeszcze udziału sków z dział 102 mm. Komuś spoza pole- kładzie Kormorana pożaru nie dało się opa- nie brał, miał na swym pokładzie doświad- głej zapewne obsługi artylerii średniej udało nować. Około godz. 19:40 kmdr Detmers czonych członków załogi, także wśród ofi- się je uruchomić. Jeden z tych pocisków tra- wydał rozkaz opuszczenia okrętu. Ewaku- cerów, jak np. pierwszy nawigator okrętu fił rajdera w działo nr 3 unieruchamiając je, acja ze względu na brak zasilania trwała kmdr ppor. C.A. Montgomery, który miał zabijając jednego z marynarzy a raniąc kil- ponad 4 godziny. Ostatni członkowie zało- za sobą kampanię na Morzu Śródziemnym. ku dalszych. Te kilka celnych pocisków Syd- gi z dowódcą opuścili okręt około północy. Postępowanie kmdr Burnetta doprawdy ney przesądziło o losie Kormorana, który Wkrótce potem pożar dostał się do magazy- trudno zrozumieć i zapewne już nigdy do był wszak tylko przebudowanym statkiem nu min, nastąpiła eksplozja i Kormoran za- końca nie zostaną wyjaśnione motywy jego handlowym. Nie był on budowany z my- tonął. Aczkolwiek z niemieckiego korsarza działania. Zlokalizowanie i penetracja obu ślą o prowadzeniu walki, a nieliczne urzą- uratowało się prawie ¾ członków załogi, to okrętów na dnie Oceanu Indyjskiego po- dzenia do usuwania uszkodzeń (np. system (chociażby ze względu na fatalny stan sza- twierdziły tylko znane wcześniej fakty. Od- gaśniczy) zostały w toku walki zdemolowa- lup ratunkowych) Niemcy mieli wtedy do krycia z 2008 roku ożywiły dyskusje o losie ne. Pożar na Kormoranie stał się nie do opa- czynienia z zupełnie innymi problemami – Sydney, którego pamięć w społeczeństwie nowanie, niezbędne było zatopienie komór sami walczyli o przeżycie. Trudno wyobra- australijskim jest wciąż żywa. amunicyjnych. zić sobie by byli zdolni do popełnienia przy- Około godz. 19:25 bitwa została przerwa- pisywanej im przez niektórych zbrodni. HMS Devonshire kontra HSK na. Ostatnie salwy oddane z rufowych wież Kmdr por. Detmers 4 grudnia 1941 roku Atlantis australijskiego okrętu, jak i salwa torpedowa otrzymał Rycerski Krzyż Żelaznego Krzyża, Atlantis został wodowany w 1937 oddana z prawoburtowej wyrzutni (w trak- a w 1943 roku awansowany został na peł- roku jako Goldenfelds w stoczni bremeń- cie walki Sydney wyszedł za rufę Kormo- nego komandora (niem. Kapitän zur See). skiej Vulcan. Jako drobnicowiec zdą- rana) chybiły celu. Krążownik płonąc od Uratowani członkowie jego załogi do 1947 żył odbyć przed wojna kilka rejsów na li- dziobu po tylni komin (według niektórych roku przebywali w australijskiej niewoli. nii indyjskiej – na Cejlon oraz do Iraku. marynarzy niemieckich pożar szalał na całej Niektórzy z nich zostali po wojnie na An- 10. R. Forczyk, German Comerce Raider vs British Cru- długości okrętu) oddalał się z akwenu walki typodach. Detmers powrócił po wojnie do iser. The Atlantic & Pacific 1941, Oxford 2010, s. 68-69. kursem 145º-150º. Niemiec. Ze względu na stan zdrowia nie 11. P. Hore, Sydney Cipher and Search..., s. 256.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 61 Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

Jesienią został przyjęty przez Kriegsmarine ter „Time’a” David E. Shermann. Za zgo- tu i paliwa na Morzu Barentsa podjął pró- i przebudowany na krążownik pomocniczy. dą dowódcy Atlantisa Shermann zrobił bę przedarcia się na Atlantyk przez Cieśninę Dane techniczne i uzbrojenie: reportaż o rajderze, którego głównym bo- Duńską, co nastąpiło z początkiem kwietnia Wyporność – 17 802 t haterem był sam Rogge, wspaniale prezen- 1940 roku. Podczas bardzo długiego (655 Długość – 155 m tujący się w tropikalnym mundurze. Sher- dni) rejsu i przebyciu 102 000 Mm. Atlan- Szerokość – 16,7 m mann przeokrętowany latem na zatrzymany tis zatopił bądź zagarnął 22 statki alianckie Zanurzenie – 8,7 m do kontroli (neutralny podówczas) brazy- o tonażu łącznym 145 960 BRT. Od paź- Napęd – dwa 6-cio cylindrowe silniki Die- lijski frachtowiec wrócił do USA i zamie- dziernika 1941 roku okręt pełnił rolę zaopa- sla firmy MAN ścił latem 1941 roku ów reportaż na łamach trzeniowca niemieckich U-bootów na środ- Prędkość maksymalna – 17,5 w „Time’a”. Wkrótce egzemplarz tygodnika kowym Atlantyku. Ze względu na tę nową Zasięg – 60 000 Mm, przy prędkości ekono- znalazł się na biurku wielkiego admirała rolę Atlantis wczesnym rankiem 22 listopa- micznej 10 w Ericha Raedera, którego zachowanie Rogge- da 1941 roku spotkał się na północny-za- Uzbrojenie: ’go mocno poirytowało. Jego dalsza kariera chód od Wyspy Wniebowstąpienia z dużym 6 dział 150 mm (6 x I) mogła stanąć pod znakiem zapytania, gdyby okrętem podwodnym U 126. Kmdr Rog- 1 działo 75 mm nie minister propagandy dr Joseph Goeb- ge podjął śniadaniem dowódcę U-boota 2 działa 37 mm (1 x II) bels. Szef propagandy III Rzeszy przekonał kpt. Ernsta Bauera12, gdy do mesy zamel- 4 działa 20 mm (2 x II) Führera, że ów fotoreportaż to znakomi- dowano o pojawieniu się masztów na ho- 4 rury torpedowe kal. 533 mm (2 x II) ta wizytówka Kriegsmarine przedstawiają- ryzoncie. Załogi obu okrętów rzuciły cumy 92 miny ca ją w zupełnie innym świetle niż brytyj- i U 126 zanurzył się bez własnego dowód- 2 wodnosamoloty He 114. skie media. Pod koniec wojny wiceadmirał cy, który pozostał na pokładzie Atlantisa. Niemieckie oznaczenia Atlantisa to Rogge dowodził „Kampfgrupe Rogge”, ze- Wkrótce obserwatorzy niemieccy ziden- HSK 2, brytyjskie „Raider C”. Dowódcą społem okrętów złożonych z ciężkich krą- tyfikowali zbliżający się okręt jako brytyj- okrętu został kmdr Berhard Rogge. Uro- żowników i niszczycieli, powstrzymujących ski ciężki krążownik klasy County. Był nim dzony 4 listopada 1899 roku to legenda nie- ogniem swej artylerii natarcia Armii So- HMS Devonshire należący do tego same-

Krążownik pomocniczy Atlantis na południowym Atlantyku. Fot. zbiory Siegfried Breyer mieckiej marynarki, oficer który służył łącz- wieckiej w rejonach nadmorskich Kurlan- go typu co pogromca Pinguina HMS Corn- nie pod 4 różnymi niemieckimi banderami dii, Pomorza i Prus Wschodnich. wall. Uzbrojony w 8 dział 203 mm i 8 dział (Kaiserliche Marine, Reichsmarine, Krieg- Po wojnie wstąpił (w 1955 roku) do Bun- 102 mm, zdecydowanie górował nad Atlan- smarine i Bundesmarine). Jako szesnastola- desmarine w stopniu kontradmirała (najniż- tisem, osiągając ponadto prawie dwukrotnie tek wstąpił do cesarskiej marynarki w której szym stopniem admiralskim we flocie fede- wyższą prędkość niż on. Na rajderze trwa- otrzymał w 1918 roku awans na podpo- ralnej jest stopień admirała flotylli – niem. ła ponadto naprawa jednego z silników, rucznika. W Reichsmarine pełnił funkcje Flotillenadmiral). Jako dowódca okręgu woj- okręt niemiecki nie mógł osiągnąć prędko- sztabowe, a po przejęciu władzy przez Hi- skowego Schlezwik – Holsztyn – Hamburg ści większej niż 8-9 węzłów. tlera dowodził okrętami szkolnymi, m.in. w 1962 roku, na prośbę senatora spraw we- Dowódcą brytyjskiego krążownika był żaglowcem Gorch Fock. To odsunięcie na wnętrznych Hamburga – Helmuta Schmid- kmdr Robert Don Oliver. Urodzony w 1895 boczny tor miało swą przyczynę. Babka ko- ta (późniejszego kanclerza) zgodził się na 12. Kariera kapitana Ernesta 126 – Ernsta Bauera god- mandora (ze strony mamy) była żydówką. udział Bundeswehry w zwalczaniu skutków na jest bliższego przedstawienia. Urodzony w 1912 roku Po zatopieniu Atlantisa Rogge był awan- powodzi w tym mieście, choć było to nie- służył od 1933 roku w Reichsmarine. W latach 1941- 1943 dowodząc U 126 zatopił statki alianckie w liczbie sowany kolejno na stopnie kontradmirała, zgodne z ówczesnym zapisem ustawy zasad- 25, o łącznym tonażu prawie 112 000 BRT. Przeniesiony a w 1943 roku wiceadmirała. Przystojny ofi- niczej RFN. Przeniesiony w stan spoczynku na ląd w marcu 1943 roku objął dowództwo 26. a pod koniec wojny 27. Dywizji Szkolnej U-bootwaffe. W 1955 cer, wzór dżentelmena budził sympatię tak- pod koniec marca 1962 roku Rogge był nie- roku wstąpił do Bundesmarine w stopniu kmdr ppor. że u przeciwników. strudzonym propagatorem spraw wojenno- Na przełomie lat 50-tych i 60‑tych został szefem szta- Gdy w 1941 roku Atlantis zatopił egip- morskich. Zmarł 29 czerwca 1982 roku. bu w jednostce Bundesmarine dowodzonej przez... adm. B. Rogge. We flocie federalnej dosłużył się stopnia pełne- ski liniowiec Zam Zam wśród uratowanych Atlantis opuścił Wilhelmshaven 31 mar- go komandora, w którym został spensjonowany w 1974 rozbitków znalazł się amerykański repor- ca 1940 roku, a po uzupełnieniu prowian- roku. Zmarł w 1988 roku.

62 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom

wprowadziła zmianę sygnału na grupę 4 liter „RRRR”, w związku z czym sygnały wy- syłane przez rzekomego Polyphemusa były tym bardziej podejrzany, choć teoretycz- nie nie można było wykluczyć pomyłki ra- diooficera. Tym niemniej, statek zatrzymał się. Brytyjski komodor zdecydował się wy- słać do dowództwa Obszaru Południowe- go Atlantyku z zapytaniem, czy możliwy jest pobyt Polyphemusa na tym akwenie. Devon- shire w oczekiwaniu na odpowiedź krążył wokół stojącej jednostki na dużej szybkości 27-28 węzłów, utrzymując stale dystans sporo powyżej 10 000 m. Na tę odległość działa niemieckiego okrętu były niemal bezradne. Około godz. 09:32 czasu lokalnego na po- kład Devonshire dotarła depesza z Freetown wykluczająca możliwość pobytu Pholyphe- Lewoburtowe działa kal. 150 mm Atlantisa. Fot. Bibliotek für Zeitgeschichte musa na tym obszarze morskim. O godz. 09:35 kmdr Oliver wydał rozkaz otwar- roku uczestniczył w bitwie jutlandzkiej. nurzyć okręt podwodny. Po chwili niemiec- cia ognia. Na dobrą sprawę trudno to spo- W okresie międzywojennym dowodził ki rajder podał swą rzekomą nazwę Poly- tkanie nazwać pojedynkiem. Dla ciężkiego m.in. pancernikiem szkolnym Iron Duke. phemus, zaś na port macierzysty wskazał krążownika Royal Navy były to ćwiczenia Uchodził za energicznego, zdecydowane- Amsterdam. Pozornie wszystko się zgadza- artyleryjskie w strzelaniu do praktycznie go oficera. Po II wojnie światowej dosłużył ło, lotniczy obserwator nie wykrył na po- nieruchomego celu. Atlantis po otwarciu się stopnia wiceadmirała kończąc swą karie- kładzie statku nic podejrzanego, a sylwetka ognia przez Brytyjczyków ruszył, ale jego rę na stanowisku wiceszefa sztabu operacji statku z daleka faktycznie podobna była do prędkość nie przekraczała 7 węzłów. morskich brytyjskiej admiralicji. Pholyphemusa aczkolwiek oryginał posia- Wprawdzie pierwsza salwa Devonshire Kmdr Oliver utrzymując niebezpiecz- dał odmienny kształt rufy. Kmdr Oliver na- przeniosła, ale druga obramowała Atlantisa, ny dystans około 12 000 m, nakazał po- kazał oddać dwa strzały ostrzegawcze i wy- a większość z ośmiu pocisków trzeciej, tra- dejrzanej jednostce podać nazwę i port dał rozkaz by podejrzany statek zatrzymał fiła w cel. Pomimo nalegań swych oficerów macierzysty. Jednocześnie z pokładu De- się. W odpowiedzi Atlantis zaczął nadawać kmdr Rogge nie zdecydował się na otwarcie vonshire wystrzelono w powietrze wodno- nowy sygnał o zaatakowaniu przez wro- ognia doskonale wiedząc, że na tym dystan- samolot „Walrus”. Jego pilot przekazał po gi okręt nieprzyjacielski obowiązujący stat- sie działa niemieckie są bezsilne. Mogło to chwili, na macierzysty okręt, że w pobliżu ki alianckie „RRR”. Jednak – pechowo dla doprowadzić tylko do niepotrzebnych strat podejrzanego statku mógł się niedawno za- Niemców – parę dni wcześniej admiralicja w załodze okrętu którym dowodził. W pół

Ciężki krążownik Devonshire na bojowej fotografii z okresu przedwojennego. Fot. zbiory Zvonimir Freivogel

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 63 Niezwykłe pojedynki. Brytyjskie krążowniki przeciw niemieckim rajderom godziny po otwarciu ognia przez Devonshi- trywania okrętów podwodnych 1 grudnia handlowy to ewenement w historii konflik- re niemiecki rajder był płonącym wrakiem. 1941 roku została zaskoczona przez brytyj- tów morskich XX stulecia. Lekkomyślność Około godz. 10:15 Rogge zarządził opusz- ski ciężki krążownik Dorsetshire. Gdy pró- kmdr Josepha Burnetta nie umniejsza suk- czenie okrętu, nakazując by ekipa miner- ba oszukania Brytyjczyków nie powiodła się cesu jego niemieckiego przeciwnika. Opa- ska podłożyła ładunki wybuchowe, przy- Python został wysadzony w powietrze. Roz- nowaniu kmdr Detmersa wielu członków spieszające jego zatonięcie. Był przekonany bitków przejęły z wody załogi okrętów pod- załogi Kormorana zawdzięcza życie. – i słusznie, że eksplozja Atlantisa skłoni wodnych UA, U 68, U 124, U 129. Jednostki Na przełomie lat 1941/42 sytuacja stra- Brytyjczyków do przerwania ognia i od- te wsparte przez 4 włoskie jednostki szczę- tegiczna w wojnie morskiej uległa zmia- płynięcia. Rachuby te nie były bezpodstaw- śliwie dotarły do baz U-bootwaffe we Fran- nie. Wybuch konfliktu niemiecko-radziec- ne. Kmdr Oliver obawiając się ataku okrę- cji z końcem 1941 roku. kiego, a przede wszystkim wejście USA do tu podwodnego, natychmiast po zatonięciu antyhitlerowskiej koalicji znacznie utrudni- Atlantisa odpłynął z dużą prędkością. Wnioski końcowe ło działanie operacyjne Kriegsmarine. Raj- Ostatni z pojedynków krążowników Roy- Sukcesy korsarzy niemieckich na dalekich dery tzw. drugiej fali nie odniosły już tak al Navy z niemieckimi krążownikami po- wodach i oceanach świata (w latach 1940- wielkich sukcesów. Zatopienie przez ame- mocniczymi miał jednostronny przebieg. 1941) miały swe źródła w specyficznej sytu- rykański frachtowiec typu „Liberty” – Ste- To, że nabrał on takiego właśnie charakteru acji geopolitycznej tego czasu. Rajdery tzw. phen Hopkins HSK 6 Stier, 27 września 1942 jest zasługą kmdr Olivera, dowódcy Devon- pierwszej fali wyruszyły na łowy w sytuacji, roku, między wybrzeżem Afryki a Brazylią shire. W przeciwieństwie do swych kolegów gdy Royal Navy po upadku Francji była osa- było symptomatyczne. Era sukcesów nie- na HMS Cornwall, a zwłaszcza z HMAS motniona. Jej rozproszenie na oddalonych mieckich krążowników pomocniczych do- Sydney działał szybko i zdecydowanie. Od od siebie o tysiące mil akwenach sprzyjało biegła końca. wykrycia do zatopienia Atlantisa minęły niemieckim krążownikom pomocniczym. zaledwie 3 godziny. Nie jest też prawdą, że Do 22 czerwca 1941 roku Niemcy mogli li- Bibliografia ostrożność Olivera podyktowana była lo- czyć na sowieckie wsparcie logistyczne i nie 1. Brennecke J., Gespensterkreuzer HK33 Pinguin auf Ka- sem Sydney. 22 listopada 1941 roku – w trzy tylko. Jeden z rajderów – Komet przeszedł na plerfahrt, 1998. dni po bitwie w Zatoce Rekina – admirali- Pacyfik tzw. Drogą Północną. 2. Bumicz I., Piraty Fiurera, Moskwa 2008. cja nic jeszcze o losie (nie mówiąc o szcze- Lotnictwo morskie poza brytyjską me- 3. Detmers T., Krążownik „Kormoran”, Gdańsk 2011. gółach starcia) nie wiedziała. tropolią było w tym okresie słabo rozwi- 4. Forczyk R., German Commerce Raider vs British Cru- Po odejściu Devonshire, U 126 wynurzył nięte, a lotniskowce Royal Navy nieliczne. iser. The Atlantic & Pacific 1941, Oxford – Long Island się, a kapitan Bauer mógł objąć z powrotem To co usprawiedliwia brytyjską Admiralicję 2010. dowództwo na swoim okręcie. Kmdr Rog- nie umniejsza sukcesów załóg niemieckich 5. Hare. P., Sydney Cipher and Search. Solving the Last ge pomimo wyższego stopnia był na po- rajderów. Ich wojennomorskie kwalifikacje Great Naval Mystery of the Second World War, Annapo- kładzie okrętu podwodnego tylko gościem. były na najwyższym poziomie. Dowodzi to lis 2009. Po dwóch dniach odysei, okręt podwod- choćby pojedynek Kormoran – Sydney. Za- 6. Pejčoch I., Nĕmečti korsáři. Pomocne křižniky prvni ny przekazał rozbitków na statek zaopatrze- topienie nowoczesnego krążownika przez a druhe svétové války, Praha 2005, s. 122-125. niowy Python. Jednostka ta podczas zaopa- uzbrojony w nie najnowsze działa statek 7. Piwowoński J., Korsarze dwóch wojen, Kraków 1994.

FOTOKOLEKCJA

Niemiecki krążownik pomocniczy Widder w Breście w 1941 roku. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz

64 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Niszczyciel Agincourt, Morze Śródziemne, 4th Destroyer Andrij Kharuk (Ukraina) Squadron, kwiecień 1957 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers Tekst

część IV Brytyjskie niszczyciele typu „Battle”

Okręty typu „wzór 1943 r.” gowej flotylli. Wszedł w skład 4 Flotylli szedł remont kapitalny i przebudowę „Agincourt” I 06, od 1948 r. D 86 Niszczycieli Home Fleet (od 1951 – flago- na niszczyciel dozoru radiolokacyjnego. Stępkę położono w stoczni „R. & wiec Flotylli). W latach 1954-55 operował W 1962 r. wszedł w skład 5 Eskadry Nisz- W. Hawthorn, Leslie & Co. Ltd.” w Tyne wraz z Flotyllą na Morzu Śródziemnym. czycieli Home Fleet. Następnie w składzie (nr stoczniowy 664) 12 grudnia 1943 r., W 1957 w składzie 4 Eskadry Niszczycie- 21 i 27 Eskadry Eskortowej na przemian wodowany 29 stycznia 1945 r., wszedł li we Flocie Śródziemnomorskiej do roku na wodach Morza Śródziemnego i metro- do służby 26 czerwca 1947 r. Przygoto- 1959. W latach 1959–62 w stoczni ma- polii. W październiku 1966 r. odstawiony FOTOKOLEKCJA wany do pełnienia funkcji jednostki fla- rynarki wojennej w Portsmouth prze- do rezerwy w Portsmouth, skreślony z li- Agincourt w 1962 roku po przebudowie na okręt dozoru radiolokacyjnego. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 65 Tekst

Niszczyciel Aisne, Flota Metropolii, czerwiec 1953 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers sty w floty w 1972 r., rozebrany na złom nia 1943 r., wodowany 12 maja 1945 r., pieczał rejs lotniskowca Bulwark do kręgu w 1974 w Sunderland. wszedł do służby 20 marca 1947 r. Włą- polarnego (operacja „Straight Back”); w la- Okręt nazwany dla upamiętnienia Bi- czony do 4 Flotylli Niszczycieli Home Fle- tach 1959-62 przeszedł w Chatham remont twy pod Agincourt (też Azincourt), jaka et. Latem 1947 r. jednostkę odwiedziła de- kapitalny i przebudowę na niszczyciel do- rozegrała się 25 października 1415 r. legacja kierownictwa marynarki wojennej zoru radiolokacyjnego. W lutym 1962 r. w czasie Wojny Stuletniej, w której to cięż- Szwecji, czego rezultatem był wybór projek- wszedł w skład 7 Eskadry Niszczycieli Flo- ko zbrojne rycerstwo francuskie pokona- tu Battle jako prototypu przy pracach nad ty Śródziemnomorskiej. W 1963 r. pozo- ne zostało przez angielskich łuczników, co szwedzkimi niszczycielami typu Halland. stając na Morzu Śródziemnym, przesunię- stanowiło pewien przełom w dotychczaso- Między marcem 1950 a marcem 1951 r. ty do 23 Eskadry Eskortowej, a w styczniu wej taktyce). okręt znajdował się w rezerwie. 15 czerwca 1964 do 30 Eskadry Eskortowej. Od wrze- 1953 r. uczestniczył w uroczystościach ko- śnia do grudnia 1964 r. i od lipca do grud- „Aisne” I 22, od 1948 r. D 22 ronacyjnych królowej Elżbiety II. W latach nia 1965 r. oraz od sierpnia 1966 do kwiet- Stępkę położono w stoczni „Vickers Arm- 1954-55 działał wraz z Flotyllą na wodach nia 1967 r. znajdował się na Dalekim strong” w Tyne (nr stoczniowy 74) 26 sierp- Morza Śródziemnego. W roku 1957 zabez- Wschodzie. Od grudnia 1967 r. do marca

Aisne, Morze Śródziemne, 7th Destroyer Squadron, maj 1962 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

66 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Barrosa, połowa lat 50-tych. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

1968 pełnił służbę w Indiach Zachodnich. pożaru prac remontowych już nie kontynu- rze. W latach 1963-64 uczestniczy w patro- W sierpniu 1968 r. odstawiony do rezerwy, owano. W początkach 1959 r. odstawiony lowaniu przybrzeżnych wód Borneo w cza- w czerwcu 1970 sprzedany na złom, roze- do rezerwy, w 1964 sprzedany na złom, zło- sie konfliktu brytyjskoindonezyjskiego. Na brany w Inverkeiting. mowany w Blyth. Dalekim Wschodzie pozostawał do czerw- Nazwy na cześć bitwy nad rzeką Aisne/ Nazwany dla upamiętnienia Bitwy pod ca 1966 r., po czym powrócił do metropo- płn.-wsch. Francja (w departamencie o tej El Alamein, która miała miejsce w roku lii. W marcu 1967 r. wziął udział w likwi- samej nazwie) we wrześniu 1914, gdy siły 1942 r., po której spychani dotąd Brytyjczy- dacji skutków awarii zbiornikowca Torrey brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego za- cy przeszli do działań zaczepnych przeciw- Canyon. Na Dalekim Wschodzie ponow- trzymały niemieckie natarcie. ko oddziałom Rommla. nie od września 1967 do czerwca 1968 r. (w składzie 24 Eskadry Eskortowej) i od „Alamein” I 17, od 1948 r. D 17 „Barrosa” I 68, od 1948 r. D 68 września do listopada 1968 r. Po powro- Stępkę położono w stoczni „R. & Pierwotnie przewidywano nazwę Algiers. cie do metropolii w grudniu 1968 r. wyco- W. Hawthorn, Leslie & Co. Ltd.” w Tyne Stępkę położono w stoczni „John Brown fany do rezerwy. Od 1971 wykorzystywany (nr stoczniowy 665) 1 marca 1944 r., wo- & Co. Ltd.” (nr stoczniowy 615), 28 grud- w charakterze koszar pływających w Ports- dowany 28 maja 1945 r., wszedł do służ- nia 1943 r., wodowany 17 styczni 1945 r., mouth. Sprzedany na złom w 1978 r., zło- by 21 maja 1948 r. Przygotowany go peł- wszedł do służby 14 lutego 1947 r. wcielo- mowany w Blyth. nienia funkcji jednostki flagowej flotylli. ny do składu 4 Flotylli Niszczyciel Home Okręt nazwano dla upamiętnienia jed- Wszedł do służby w 4 Flotylli Niszczycieli Fleet. W okresie październik-listopad 1947 nej z bitew między wojskami angielskimi Home Fleet. W 1948 r. wraz z bliźniaczym przejściowo w rezerwie w związku z bra- a francuskimi w czasie wojny na Półwyspie Barrosem eskortował lotniskowiec Venge- kiem załogi. W 1948 r. wraz bliźniaczym Pirenejskim, w roku 1811 (5.11. – był to nie- ance w rejsie na wody Arktyki. W okresie Alameinem eskortował lotniskowiec Venge- udany francuski atak mający odblokowanie styczeń–marzec 1950 wraz z głównymi si- ance w rejsie na wody Arktyki. W kwietniu Kadyksu oblężonego przez wojska angiel- łami Home Fleet (3 lotniskowce, okręt li- 1950 r. odstawiony do rezerwy. W 1953 r. sko-hiszpańskie). niowy Vanguard i inne okręty) na wodach reaktywowany, wszedł w skład 4 Flotyl- Morza Śródziemnego (operacja „Wiosenny li Niszczycieli. Uczestniczył w uroczysto- „Corunna” I 97, od 1948 r. D 97 Rejs”), po powrocie odstawiony do rezer- ściach koronacyjnych królowej Elżbiety Stępkę położono w stoczni „Swan Hun- wy. w 1956 r. reaktywowany, w maju przybył II. W okresie grudzień 1954 – paździer- ter & Wigham Richardson Ltd.” (nr stocz- na Morze Śródziemne, gdzie wszedł w skład nik 1955 r. działał wraz z Flotyllą na Morzu niowy 1713) 12 kwietnia 1944 r., wodowany 4 Eskadry Niszczycieli. W listopadzie Śródziemnym. W dniu 15 marca 1959 r. 29 maja 1945 r., wszedł do służby 6 czerwca 1956 r. uczestniczył w trójstronnej agresji w odległości 200 Mm na zachód od Gibral- 1947 r. Przygotowany do pełnienia funkcji na Egipt (blokada egipskiego wybrzeża, raz taru zderzył się w czasie manewrów „Down jednostki flagowej flotylli. Wszedł w skład użył miotacz bomb głębinowych „Squid” Breeze” z niszczycielem Corunna, a następ- 4 Flotylli Niszczycieli Home Fleet. W latach przeciwko jakoby wykrytemu egipskiemu nie został skierowany do remontu. 1954-55 działał wraz z Flotyllą na Moru okrętowi podwodnemu; wspólnie z innymi W latach 1959-62 w stoczni marynarki Śródziemnym. W 1957 r. w składzie 4 Eska- okrętami zniszczył 4 egipskie patrolowce). wojennej w Devonport przeszedł remont dry Niszczycieli stał się okrętem Floty Śród- W 1958 odbył rejs na Daleki Wschód. Po kapitalny przebudowę na niszczyciel do- ziemnomorskiej. W dniu 15 marca 1959 r. powrocie do Metropolii odstawiony na re- zoru radiolokacyjnego. W kwietniu 1962 r. w odległości 200 Mm za zachód od Gi- mont w Chatham. 5 listopada 1958 r. w wy- powrócił do służby i został skierowany na braltaru w czasie manewrów „Down Bre- niku krótkiego spięcia w rejonie kabiny ra- Daleki Wschód, gdzie wszedł w skład 8 eze” zderzył się z bliźniaczym niszczycielem diowej wybuch silny pożar. Po ugaszeniu Eskadry Niszczycieli, bazującej w Singapu- Barrosa, po czym został odstawiony do re-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 67 Tekst

Dunkirk, Morze Śródziemne, 1 luty 1961 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers montu. W latach 1959-62 w Rosyth, a na- cie do metropolii skierowany na remont do pacyjnej pod dowództwem marszałka Soul- stępnie Devonport, przeszedł remont kapi- Rosyth, po którego zakończeniu został od- ta a brytyjskim korpusem ekspedycyjnym Sir talny i przebudowę na niszczyciel dozoru stawiony do rezerwy. w 1972 sprzedany na Johna Moore’a. Bitwa zakończyła się wyni- radiolokacyjnego. Po zakończeniu moder- złom, złomowany w 1975 w Blyth. kiem nierozstrzygniętym. Po jej zakończeniu nizacji w roku 1962 wszedł w skład 7 Eska- Okręt nazwany dla upamiętnienia jednej Brytyjczycy wycofali się na okręty stacjonują- dry Niszczycieli Floty Śródziemnomorskiej. z bitew między wojskami angielskimi a fran- ce w porcie La Coruña i opuścili Hiszpanię). W 1963 r., pozostając na Morzu Śródziem- cuskimi w czasie wojny na Półwyspie Pirenej- nym, przeszedł do 21 Eskadry Eskortowej. skim, jaka rozegrała się w roku 1809. (cho- „Dunkirk” I 09, od 1948 r. D 09 W 1964 r. wraz z eskadrą przerzucony na dzi o Bitwę pod La Coruñą 16 stycznia 1809 r. Stępkę położono w stoczni „Alexander Daleki Wschód, gdzie pozostawał od wrze- Było to starcie w trakcie tzw. ekspedycji Mo- Stephen & Sons” w Govan (nr stoczniowy śnia 1964 r. do sierpnia 1965 r. a po powro- ore’a pomiędzy częścią francuskiej armii oku- 603) 19 lipca 1944 r., wodowany 27 sierpnia Jutland, Morze Śródziemne, 7th Destroyer Squadron, 12 listopada 1960 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

68 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Jutland w rezerwie, 23 sierpnia 1962 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

1945 r., wszedł do służby 27 listopada 1946 r. szło do poważnej awarii siłowni. W 1961 r. niowy 604) 27 listopada 1944 r. pod na- Wcielony w skład 4 Flotylli Niszczycieli powrócił do metropolii, po czym odstawio- zwą Malplaquet, zmienioną następnie na Home Fleet. W 1950 r. odstawiony do rezer- ny do rezerwy. W 1965 r. sprzedany na złom. Jutland w przeddzień wodowania 20 lu- wy. W 1958 r. reaktywowany, wszedł w skład Nazwany dla upamiętnienia bohaterskiej tego 1946 r., oddany do służby 30 kwiet- 7 Eskadry Niszczycieli Floty Śródziem- i tragicznej ewakuacji wojsk brytyjskich nia 1947 r. Przygotowany do pełnienia nomorskiej. W 1961 r. odbył wspólny rejs z Dunkierki na przełomie maja i czerwca funkcji jednostki flagowej flotylli. Wszedł wraz z krążownikiem Lion i fregatą Leopard 1940 roku. w skład 4 Flotylli Niszczyciel Home Fleet. do brzegów Ameryki Południowej. Po po- W 1948 r. uczestniczył w operacji „Jesien- wrocie do metropolii skierowany na Morze „Jutland” I 62, od 1948 D 62 ny Rejs”, odwiedzając wraz z lotniskow- Śródziemne by zastąpić w składzie 7 Eska- Stępkę położono w stoczni „Alexan- cami Theseus i Vengeance oraz 3 innymi dry Niszczycieli Broadsworda, na którym do- der Stephen and Sons” w Govan (nr stocz- okrętami, Afrykę Południową i Indie Za- Matapan przed złomowaniem, 7 kwietnia 1979 roku. Fot. Hartmut Ehlers

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 69 Brytyjskie niszczyciele typu „Battle” chodnie. W latach 1951-52 przez krót- „Mons” „San Domingo” ki czas pozostawał w rezerwie. W 1952 r. Stępkę położono w stoczni „R. & Stępkę położono w stoczni „Cammell La- działał na Morzu Śródziemnym, lecz już W. Hawthorn, Leslie & Co. Ltd.” w Tyne (nr ird” w Birkenhead (nr stoczniowy 1154) w 1953 r. ponownie w rezerwie. W 1957 r. stoczniowy 668) 9 czerwca 1945 r.. Następ- 9 grudnia 1944 r. Następnie złomowany na reaktywowany, początkowo do Home Fle- nie rozebrany na złom na pochylni. pochylni. et, zaś od 1958 r. w składzie 7 Eskadry Niszczycieli Floty Śródziemnomorskiej. „Namur” „Somme” Powrócił do Metropolii, po czym w 1961 r. Stępkę położono w stoczni „Cam- Stępkę położono w stoczni „Cammell La- odstawiony do rezerwy. W 1965 r. sprzeda- mell Laird” w Birkenhead (nr stocznio- ird” w Birkenhead (nr stoczniowy 1155) ny na złom, złomowany w Faslane. wy 1152) 29 kwietnia 1944 r., wodowa- 24 lutego 1945 r. Następnie złomowany na Nazwany na cześć największej bitwy ny 12 czerwca 1945 r. Zakonserwowany pochylni. morskiej I Wojny Światowej, zwanej też bi- w celu dokończenia prac wykończenio- twą pod Skagerrakiem. wych w przyszłości. W latach 1949-50 „Talavera” rozpatrywano możliwość wykorzystania Stępkę położono w stoczni „John „Matapan” I 43, od 1948 r. D 43 jednostki do prób maszyn, czemu prze- Brown & Co. Ltd.” (nr stoczniowy 618) Stępkę położono w stoczni „John Brown szkodziła jednak silna korozja kadłu- 29 sierpnia 1944 r., wodowany 27 sierpnia & Co. Ltd” (nr stoczniowy 616) 11 mar- ba, bowiem okręt pozostawał na wodzie 1945 r. Po oficjalnym wstrzymaniu budo- ca 1944 r., wodowany 30 kwietnia 1945 r., przez 4 lata bez dokowania oraz wyso- wy 15 października 1945 r. roboty pro- wszedł do służby 05 września 1947 r. Od ki koszt robót związanych z przebudową wadzono jeszcze przez jakiś czas, by za- razu odstawiony do rezerwy. Jedyny z okrę- (ponad 300 tys. £). W 1951 r. rozebra- chować miejsca pracy oraz w nadziei, że tów serii, przejętych przez Royal Navy, któ- ny na złom. jednostka zostanie ukończona dla flory nawet przez jeden dzień nie pełnił służby ty któregoś z dominiów. W początkach bojowej (jego turbiny przepracowały łącznie „Navarino” 1946 r. złomowany. około 150 godz. w czasie prób!). W latach Stępkę położono w stoczni „Cammell La- 1971-73 przebudowany w Portsmouth na ird” w Birkenhead (nr stoczniowy 1153) „Tricomalle” jednostkę doświadczalną do prób hydrolo- 25 maja 1944 r., wodowany 21 września Stępkę położono w stoczni „John Brown katorów, po czym przekazany do dyspozycji 1945 r., następnie rozebrany na złom. & Co. Ltd.” (nr stoczniowy 618) 5 lutego Centrum Broni ZOP w Portland. Skreślony 1945 r. wodowany 8 stycznia 1946. Po ofi- z listy floty w 1978 r., złomowany w Blyth. „Omdurman” cjalnym wstrzymaniu budowy 15 paździer- Nazwany dla upamiętnienia zwycięstwa Stępkę położono w stoczni „Fairfield nika 1945 r. roboty prowadzono jeszcze Floty Śródziemnomorskiej nad flotą wło- Shipbuilder & Engineering Co.” w Glasgow przez jakiś czas by zachować miejsca pracy ską w Bitwie u Przylądka Matapan w dniu 08 marca 1944 r.. Następnie rozebrany na oraz w nadziei, że jednostka zostanie ukoń- 28 marca 1941 r. złom na pochylni. czona dla floty któregoś z dominiów. W po- czątkach 1946 r. złomowany. Jednostki nieukończone „Oudernade Pierwotnie przewidywana nazwa Plas- „Wate r l o o” „Albuera” sy. Stępkę położono w stoczni „Swan Hun- Stępkę położono w stoczni „Fairfield Pierwotnie przewidywana nazwa Lissa. ter & Wigham Richardson Ltd.” w Glas- Shipbuilder & Engineering Co” w Glasgow Stępkę położono w stoczni „Vickers Arm- gow (nr stoczniowy 1715) 12 października (nr stoczniowy 716) 14 stycznia 1945 r. Na- strong” w Tyne (nr stoczniowy 75) 16 wrze- 1944 r., wodowany 11 września 1945 r. Za- stępnie złomowany na pochylni. śnia 1943 r., wodowany 28 sierpnia 1945 r. konserwowany w celu dokończenia prac Zakonserwowany w cele dokończenia prac wykończeniowych w przyszłości. Wykorzy- „Vimeira” wykończeniowych w przyszłości. Wykorzy- stywany do prób materiałów wybuchowych. Zamówiony w stoczni „Cammell Laird” stywany do prób wytrzymałościowych ka- W 1957 r. rozebrany na złom. w Birkenhead (nr stoczniowy 1157), do dłuba z zastosowaniem prób minerskich. prac przy budowie jednak nie przystąpiono. Na skutek eksplozji w 1950 r. kadłub został „Poitiers” Zamówienie zmieniono na niszczyciel Da- rozerwany na pół. Rozebrany na złom. Stępkę położono w stoczni „R. & nae typu „Daring”. W. Hawthorn, Leslie & Co. Ltd.” w Tyne (nr „Belleisle” stoczniowy 669) 9 lutego 1945 r., wodowa- „Ypres” Stępkę położono w stoczni „Fairfield ny 4 stycznia 1946 r. Następnie rozebrany na Zamówiony w stoczni „Fairfield Ship- Shipbuilder & Engineering Co.” w Glasgow złom. builder & Engineering Co.” w Glasgow (nr (nr stoczniowy 714) 10 listopada 1943 r., stoczniowy 717), do prac przy budowie jed- wodowany 07 lutego 1946 r. Następnie ro- „River Plate” nak nie przystąpiono. Zamówienie zmie- zebrany na złom. Stępkę położono w stoczni „Swan Hun- niono na niszczyciel Delight typu „Daring”. ter & Wigham Richardson Ltd.” w Tyne (nr „Jutland” stoczniowy 1717) 11 kwietnia 1945 r. Na- Australijskie „Battle” Stępkę położono w stoczni „ R. & W. Haw- stępnie złomowany na pochylni. „Anzac” D 59 thorn, Leslie & Co. Ltd.” w Tyne (nr stocznio- Stępkę położono w stoczni „William- wy 667) 11 sierpnia 1944 r., wodowany 2 li- „St. Lucia” stown Naval Dockyard” w Melbourne stopada 1945 r.. Zakonserwowany w celu Stępkę położono w stoczni „Alexander 23 września 1946 r., wodowany 20 sierpnia dokończenia prac wykończeniowych w przy- Stephen and Sons” w Govan (nr stocznio- 1948, wszedł do służby 22 marca 1951. szłości. Wykorzystywany do prób materiałów wy 605) 19 stycznia 1945 r. Następnie zło- 14 sierpnia 1951 przybył do Japonii wybuchowych. W 1957 r. rozebrany na złom. mowany na pochylni. i w okresie od 24 sierpnia do 26 września

70 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Brytyjskie niszczyciele typu „Battle”

1951 r. wykonywał zadania bojowe u brze- wybrzeża Australii. W lipcu 1967 uczestni- stycznia 1954 r.. W końcu 1954 r. i pierw- gów Półwyspu Koreańskiego. 30 września czył w uroczystościach koronacyjnych no- szej połowie 1955 r. działał u wybrzeży No- 1951 r. opuścił rejon działań wojennych, wego monarchy Tonga – Tāufa’āhauy Tu- wej Gwinei. W okresie wrzesień – listo- eskortując lotniskowiec Glory do Hong- pouy IV (1918-2006). W czasie rejsów pad 1956 r. operował u wybrzeży Malezji, kongu. 20 października 1951 r. przybył z kadetami składał wielokrotne wizyty ostrzeliwując rejony aktywności partyzan- do Sydney. W okresie listopad-grudzień w portach Nowej Zelandii, Nowej Gwinei tów w stanie Johor. 1951 r. przeszedł remont bieżący. W maju i innych wysp Oceanii. Skreślony z listy flo- W latach 1959-60 przeszedł remont, po 1952 eskortował krążownik Australia ty 4 października 1974, sprzedany na złom czym wraz niszczycielem Anzac odwiedził w rejsie do Nowej Gwinei, Nowej Brytanii 24 listopada 1975. szereg portów Nowej Kaledonii i Nowej i Wysp Salomona. 27 września 1952 r. po- Nazwany dla upamiętnienia udzia- Gwinei. We wrześniu 1960 r. w czasie ćwi- nownie przybył do Japonii i wkrótce przy- łu wojsk australijskich i nowozelandzkich czeń został uszkodzony przypadkowo wy- stąpił do patrolowani rejonu działań bojo- w I wojnie światowej szczególnie nieudane- strzelonym pociskiem z niszczyciela Anzac. wych. Druga tura bojowa do Korei trwała go desantu na przyczółku Gallipoli. Po awaryjnej naprawie w Jarvis Bay przybył 305 dni, z których 228 okręt spędził w mo- do Sydney, gdzie 29 października 1960 r. rzu. 3 lipca 1953 r. powrócił do Sydney „Tobruk” D 37 został odstawiony do rezerwy. sprzedany na i w okresie lipiec-wrzesień 1953 r. prze- Stępkę położono w stoczni „Cocka- złom 15 lutego 1972 r. szedł remont bieżący. too Docks and Engineering Co. Pty. Ltd.” Nazwany dla upamiętnienia pierwszej W styczniu 1954 uczestniczył w za- W Sydney 5 sierpnia 1946 r., wodowa- obrony Tobruku w 1941 roku. bezpieczaniu wizyty królowej Elżbiety II ny 20 grudnia 1947 r., wszedł do służby w Australii. W dniach 13-28 maja 1954 r. 8 maja 1950 r. Bibliografia wziął udział w dużych manewrach flo- W sierpniu 1951 r. przybył do Japonii, 1. Docenko W., Fłoty w lokalnych konfliktach wtoroj poty australijskiej z udziałem okrętów bry- i od października przystąpił do wykony- łowiny XX wieka, Moskwa 2001. tyjskich i nowozelandzkich. W okresie wania zadań bojowych u wybrzeży Półwy- 2. Conway’s All the World’s Fighting Ships 1947-1995, An- wrzesień–listopad 1956 r. działał u wyspu Koreańskiego. W dniach 8-20 listopada napolis 1995. brzeży Malezji, ostrzeliwując rejony ak- w składzie zespołu wsparcia ostrzeliwał cele 3. Hanuszek K., Działania morskie India-Paklstan, tywności partyzantów w stanie Johor. w rejonie Songjinu, Chongjinu i Hungna- „Okręty Wojenne” Nr 3/ 2007. W latach 1959-1960 przeszedł remont. mu, wystrzeliwując ponad 1,5 tys. pocisków 4. Hodes P., Battle Class Destroyers, London 1971. 1 marca 1961 r. przeklasyfikowany na kal. 114 mm. W trakcie tury bojowej trwa- 5. March E.J., British Destroyers. A history of development okręt szkolny. jącej 118 dni, jednostka 89 spędziła w mo- (1892-1953), London 1966. W okresie styczeń-marzec 1965 r. przerzu. 22 lutego 1952 r. niszczyciel powrócił 6. Moore G., The „Battle” Class Destroyers „Warship In- szedł przebudowę (zdjęto drugą wieżę do Australii. W miesiącach wrzesień – paź- ternational”. głównego kalibru i część małokalibrowych dziernik 1952 eskortował lotniskowiec Syd- 7. Rochowicz R., Niszczyciele typu Battle, „Nowa Techni- dział plot., zamontowano dodatkowe po- ney na wyspy Manus i uczestniczył w za- ka Wojskowa” nr 2/ 2005, nr 3/2005. mieszczenia dla kadetów). W miesiącach bezpieczaniu prób pierwszej brytyjskiej październik-listopad 1966 uczestniczył bomby atomowej. 26 czerwca 1953 r. okręt Tłumaczenie z języka rosyjskiego: w zabezpieczaniu prac hydrograficznych ponownie przybył do brzegów Korei, gdzie Maciej S. Sobański prowadzonych u północno-zachodniego uczestniczył w operacjach patrolowych do Korekty i uzupełnienia: Michał Jarczyk

Australijski niszczyciel Anzac holowany do stoczni złomowej, 30 grudnia 1975 roku. Fot. zbiory Hartmut Ehlers

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 71 Motorówka w czasie patrolu, identycznie Ireneusz Bieniecki wyglądała MO-G 01. Tekst Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991 Początek XXI wieku obfitował w liczne stania się z kraju, a jedyną (oprócz legalnej) które wykorzystano do npg. Wynikało to przykłady działalności grup terrorystycz- drogą, która mogła służyć realizacji tego z faktu, że jednostki te były w wielu przy- nych (najczęściej islamskich) na obszarach celu, było nielegalne przekroczenie grani- padkach bardzo słabo zabezpieczone przed morskich, na których występuje również cy (npg) morskiej. Wśród głównych czyn- próbami kradzieży (łańcuch i kłódka) a ich znaczna aktywność współczesnych pira- ników dotyczących motywów popełnienia przywłaszczenie nie wymagało zbyt wie- tów. Do akwenów gdzie występuje najwięk- tej kategorii czynów (przestępstw), sprawcy lu przygotowań. Przestępcy, przy odrobinie sze zagrożenie tymi aktami należy zaliczyć: npg najczęściej wymieniali argumenty na- szczęścia mieli szansę niezauważonego wy- Morze Arabskie, Morze Południowo-Chiń- tury: ekonomicznej (zarobkowej), rodzinne płynięcia w morze. skie czy rejony położone wokół zachodnich i polityczne. M. in. zdarzenie takie miało miejsce wybrzeży Afryki. W drugiej połowie XX w. na polskim 27 sierpnia 1967 r. na odcinku służbowej Dla polskiego czytelnika interesujące bę- Wybrzeżu morskim znajdowała się znacz- odpo-wiedzialności Kaszubskiej Bryga- dzie zapewne przypomnienie, że również na liczba różnorodnych jednostek pływają- dy WOP (KBWOP), kiedy to o godz. 22:00 w nie tak odległych dziejach naszego pań- cych, które wykorzystywano do rozmaitych zatrzymano dwie osoby, które zamierza- stwa miały miejsce liczne przypadki aktów celów, w tym głównie: zarobkowych, spor- ły zbiec z kraju, przy wykorzystaniu szalu- terroru , które dotyczyły obszarów Polski towych i turystycznych. Każda z nich prak- py ratunkowej skradzionej z plaży na pół- – w odniesieniu do jednostek pływających tycznie mogła być użyta do celów przestęp- wyspie helskim. Prowadzone w tej sprawie w rejonie południowego Bałtyku. Przed- czych związanych z npg. Np. na początku śledztwo potwierdziło zamiar ucieczki, któ- miotem niniejszego opracowania są akty lat 80. wg szacunków Dowództwa Morskiej rą zrealizowano z brzegu morskiego na pla- terroryzmu morskiego, które ujawniono na Brygady Okrętów Pogranicza (DMBOP) ży helskiej, tj. rejonu za który odpowiedzial- polskim Wybrzeżu morskim w latach 1965- na całym polskim Wybrzeżu znajdowa- ność ponosiła Marynarka Wojenna (MW). 1991, tj. w okresie, w którym nadzór nad ło się ogółem 1791 (100%) różnych obiek- Obszar ten znajdował się w tzw. „polu mar- ochroną tego obszaru sprawowały Wojska tów pływających, z tego najwięcej – 63,4% twym” obserwacji technicznej Punktu Ob- Ochrony Pogranicza (WOP). (1135) na odcinku Kaszubskiego Dywizjo- serwacji Wzrokowo-Technicznej (POWT) Można przyjąć, że problematyka ta dla nu Okrętów Pogranicza (KdOP – wschodni WOP Hel. Do udaremnienia ucieczki do- wielu osób zaliczanych do dzisiejszego mło- odcinek Wybrzeża), 22,2% (397) na odcin- szło dzięki czujności i wykazanej inicjaty- dego pokolenia Polaków jest całkowicie nie- ku Bałtyckiego Dywizjonu Okrętów Pogra- wie przez dowódcę jednostki pływającej znana, chociaż wiele osób im najbliższych, nicza (BdOP – środkowy odcinek Wybrze- KP-112 z KdOP – bosm. St. Rutkowskiego, wywodzących się ze starszego pokolenia – ża) i 14,5% (259) na odcinku Pomorskiego który w ciemnościach zauważył szalupę, za- żyło i pracowało w tych latach, które stano- Dywizjonu Okrętów Pogranicza (PdOP – trzymał ją a następnie doprowadził do por- wią cezurę niniejszego opracowania (1965- zachodni odcinek Wybrzeża). W poszcze- tu Hel1. 1991). Przyczyn tego stanu rzeczy należy gólnych kategoriach jednostek pływających Skala tego zjawiska narastała od lat 70. upatrywać w tym, że ówczesne władze PRL najwięcej było: Tylko w okresie kilku miesięcy 1970 r. odnie były zainteresowane w szczególnym na- • jachtów – 576, notowano poważny wzrost przestępczości głaśnianiu tego rodzaju incydentów w me- • łodzi rybackich – 509, na granicy morskiej, co przekładało się m. diach. Na podstawie analizy zaprezento- • kutrów rybackich – 508. in. na zwiększoną liczbę prób uprowadzeń wanych poniżej zdarzeń, można z dużym Na Wybrzeżu, stosunkowo najczęściej prawdopodobieństwem przyjąć, że jednym stosowaną metodą przez potencjalnych 1. Archiwum Straży Granicznej (dalej ASG) w Szcze- cinie, Akta KBWOP, sygn. nr 1629, t. 43, Pismo do- z głównych motywów działania ówczesnych przestępców granicznych, były kradzie- wódcy KBWOP płka. Br. Wąsowskiego do szefa WOP sprawców aktów terroru była chęć wydo- że różnego rodzaju jednostek pływających, z 25.09.1967 r., s. 1.

72 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991

Tabela nr 1. Zestawienie liczbowe typów jednostek pływających na Wybrzeżu W tym celu wykonał własnoręcznie, bez wg stanu z 23 kwietnia 1982 r. pomocy innych osób, 5 granatów. Do tego Odcinek celu wykorzystał odważniki o wadze 1 kg Rodzaj jednostek pływających oraz środki wybuchowe. Z tymi środka- KdOP BdOP PdOP Razem mi wybuchowymi przyjechał do Szczecina, Łodzie rybackie 249 130 130 509 gdzie przenocował. Następnego dnia odpły- Kutry rybackie 241 227 40 508 nął statkiem m/s Alina Żeglugi Szczeciń- Jednostki ratownicze 9 3 2 14 skiej do Świnoujścia, wykupując jednocze- Holowniki 25 1 9 35 śnie bilet powrotny do Szczecina. Motorówki 33 9 11 53 W chwili gdy statek znajdował się w od- Pilotówki 14 2 6 22 ległości 7-8 km od Świnoujścia, usiłował za- Jednostki pasażerskie 33 - 21 54 władnąć jednostką. W tym celu uzbrojo- Jachty 518 25 33 576 ny w granat i nóż sterroryzował w sterówce Jednostki hydrograficzne 10 - 4 14 załogę składającą się z 3 osób, polecając jej wykonać zwrot statkiem i wypłynąć na peł- Wodoloty 3 - 3 6 ne morze. Ogółem jednostek w portach i przystaniach 1.135 397 259 1791 Podczas ucieczki członków załogi na dol- Odsetek ogółu jednostek na poszczególnych odcinkach 63,4 22,2 14,5 100 ny pokład, porywacz rzucił za nimi granat, odpowiedzialności dywizjonów który eksplodował. Po eksplozji granatu nie Źródło: Archiwum Marynarki Wojennej (dalej AMW) w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 43, Sprawozdanie z realizacji współpracy MBOP sprawdził czy są osoby ranne lecz wybiegł z organami MSW za okres od 1.05.1981 r. do 30.04.1982 r. z 23.4.1982 r., Zał. nr 4 – Wykaz jednostek pływających, s. 1-2. na pokład szalupowy, skierował się do ste- i uprowadzenia stosunkowo licznych jed- wadzona przez saperów z batalionu saperów rówki, włączył manetki gazu na „cała na- nostek pływających. W tym czasie porwa- w Dziwnowie nie ujawniła ukrytego ładun- przód” a następnie chwycił za koło sterow- no za granicę 5 kutrów rybackich oraz pod- ku wybuchowego3. nicze i obrócił jednostkę w poprzek kanału. jęto próby uprowadzenia: łodzi rybackiej, Natomiast faktyczna próba działań o cha- W czasie wykonywania tego manew- pilotówki, łodzi motorowej Milicji Obywa- rakterze terrorystycznym w odniesieniu do ru uległy zatrzymaniu silniki a statek dobił telskiej (MO) i wg posiadanych informa- jednostki pływającej miała miejsce na pol- rufą do brzegu. W tym momencie terrory- cji również wodolotu. W związku ze stwier- skim Wybrzeżu kilkanaście dni później. sta zeskoczył na ląd a następnie uciekał la- dzonymi przypadkami porwań jednostek O godz. 17:45 – 18 lipca 1970 r. podczas sem w kierunku Świnoujścia. W wyniku pływających dyrektor Zarządu Kontroli Ru- wejścia wodolotu Kometa do portu Świno- doznanych obrażeń broczył krwią. W Świ- chu Granicznego MSW – gen. bryg. Euge- ujście podjęto próbę uprowadzenia tej jed- noujściu zatrzymał taksówkę, którą za- niusz Dostojewski zwrócił się z prośbą do nostki do Szwecji. Wodolot odbywał stały mierzał wrócić do Szczecina, płacąc kie- ówczesnego szefa WOP – gen. bryg. Mie- rejs na trasie Szczecin-Świnoujście. Spraw- rowcy za kurs 10 USD. Podczas przeprawy czysława Dębickiego o zintensyfikowanie ca uprowadzenia jednostki po odmowie promem został zatrzymany przez patrole działań patrolowych prowadzonych przez kapitana dotyczącej skierowania jej na żą- WOP i MO. okręty i samoloty WOP2. dany kurs spowodował w pobliżu most- Straty jakie poniosła Żegluga Szczecińska Realna możliwość wystąpienia w tym ku kapitańskiego wybuch nieustalonego ła- w wyniku eksplozji materiałów wybucho- okresie zagrożeń terrorystycznych wobec dunku, w wyniku czego terrorysta poniósł wych i próby uprowadzenia statku oszaco- jednostek pływających pod polską bande- śmierć na miejscu. Lekko ranny został rów- wano na 164 000 zł. Porywacza skazano na rą wymuszała również potrzebę współpra- nież kapitan statku. Osobą, która usiłowała 10 lat pozbawienia wolności, pozbawienie cy w zakresie wymiany informacji pomię- dokonać porwania okazał się mieszkaniec praw publicznych oraz 10 000 zł grzywny5. dzy państwami w rejonie M. Bałtyckiego. Szczecina, lat 26 zatrudniony w charakterze Do poszukiwań kradzionych i porywa- Fakt taki miał miejsce 1 lipca 1970 r. o godz. spawacza w Stoczni Szczecińskiej4. nych na Wybrzeżu jednostek pływających 01:10 kiedy to z pokładu promu pasażer- Również w następnym roku – 1971 miał angażowano często znaczne siły i środ- skiego Gryf płynącego z Ystad (Szwecja) do miejsce fakt usiłowania zawładnięcia statki formacji ochraniających granicę mor- Świnoujścia oficerowie służby KRG Gra- kiem Żeglugi Szczecińskiej. Sprawcą był ob. ską a koszty tych działań były wysokie. Np. nicznej Placówki Kontrolnej (GPK) WOP PRL – mieszkaniec Gliwic – ob. G. M., któ- w działaniach związanych z poszukiwa- Świnoujście powiadomili drogą radiową ry w ten sposób usiłował npg morską do niem motorówki MO-G 01 brało udział 13 Komendę Wojewódzką MO w Szczecinie, Szwecji. W toku prowadzonych wyjaśnień jednostek pływających z dOP w Gdańsku, że Policja szwedzka w Ystad poinformowała ustalono, że wcześniej był on zapalonym które przebywały w służbie ogółem przez kapitana promu, o rzekomo ukrytym przez miłośnikiem skoków spadochronowych nieznanych sprawców, na pokładzie ładun- (w aeroklubie wykonał 240 skoków). Jednak 2. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2370, ku wybuchowym. ze względu na porzucenie przez niego szkoły t. 3, Pismo dyrektora ZKRG MSW gen. bryg. E. Do- stoje-wskiego do szefa WOP gen. bryg. M. Dębickiego Mając na uwadze ewentualną potrze- i nie podejmowanie żadnej pracy, wstrzyma- z 3.09.1970 r., s. 1. bę udzielenia pomocy pasażerom i załodze no mu wydanie licencji skoczka i zabronio- 3. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 1840, zagrożonego promu, o godz. 04:30 z portu no wykonywania skoków. Ww. rozgoryczo- t. 20, Meldunek zastępcy szefa WOP płka F. Stramika nr 182/70 z 1.07. 1970 r., s. 3. Świnoujście wyszły OP-325 z dOP Świnouj- ny tym faktem postanowił zbiec za granicę. 4. Tamże, Meldunek sytuacyjny zastępcy szefa WOP ście (MBOP), statek ratowniczy Szkwał oraz Początkowo rozpatrywał różne możliwości płka dypl. F. Stramika nr 205/70 z 24.07.1970 r., s. 2. 5. Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (dalej holownik Rosomak. Jednak w tym przypad- npg PRL. Brał pod uwagę ucieczkę lądem AIPN) w Szczecinie, sygn. nr 0012, t. 123, J. Kram, Praw- ku alarm okazał się fałszywy i prom Gryf, przez CSRS do Austrii, a także uprowadze- no-karne i kryminologiczno-kryminalistyczne aspekty asekurowany przez ww. jednostki, o godz. nie samolotu z aeroklubu w Gliwicach. Osta- nielegalnego przekroczenia granicy PRL w świetle spraw prowadzonych przez Pomorską Brygadę WOP i wydział 07:00 bez awarii wpłynął do portu Świnouj- tecznie zdecydował się na porwanie statku śledczy KWMO w Szczecinie w okresie 1970-1975 (pra- ście. Szczegółowa kontrola promu przepro- Żeglugi Szczecińskiej do Szwecji. ca dyplomowa), Legionowo 1981, s. 35-36.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 73 Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991

299 godz. i 36 min. zużywając 10 192 l ole- kację okrętów. Pościg prowadzono dwo- w strażnicy Darłowo, a szczególnie niską ju napędowego. Nie były to całkowite kosz- ma okrętami OP-321 i OP- 322 płynącymi dyscyplinę żołnierzy pełniących tam służbę ty prowadzenia działań granicznych bo- na bezpośrednie spotkanie z celem, w sek- oraz niedostateczny poziom pracy wycho- wiem nie uwzględniono w nich m. in. lotu torze prawdopodobnego kursu przemiesz- wawczej, co w znacznej mierze przyczyni- samolotu Jak-12 (nr 728) – 3 godz., lotu sa- czania się jednostki przestępczej, ograniczo- ło się do zaistnienia poważnego w skutkach molotu z BBWOP – An-2 (nr 245) i pływa- -nym ze strony wschodniej okrętem OP-321 wypadku uprowadzenia kutra. nia okrętu6. a z zachodu okrętem OP-322 oraz okrętem Jednocześnie karę dyscyplinarną w po- Sporadycznie przestępcy podejmowa- OP-304 płynącym kursem na zajęcie linii staci 10 dni ZOMZ otrzymał dowódca straż- li również próby porwania jednostek pły- dozoru (B-4). nicy Darłowo. Stosunkowo niski wymiar wających pod banderą WOP. Zdarzenie ta- W działaniach tych brał udział również kary zastosowany w odniesieniu do tego kie miało miejsce 24 lipca 1971 r. pomiędzy samolot An-2, z zadaniem wykrycia jed- oficera wynikał z faktu, że oficer ten szybko godz. 12:00 a 12:10, kiedy to dwaj osobnicy nostki przestępczej, ciągłego jej śledze- i sprawnie zorganizował na szczeblu straż- rozbroili żołnierza tej formacji i zawładnęli nia, naprowadzania okrętów OP-321 i OP- nicy pościg za przestępcami przy wykorzy- kutrem KR-70 strażnicy WOP, który bazo- 322, płynących na bezpośrednie spotkanie staniu wszystkich możliwych i dostępnych wał w porcie Darłowo. Następnie dokonali oraz utrudnianie przemieszczania się jej do sił i środków, w wyniku czego nie dopusz- porwania dwójki dzieci bawiących się nad przodu, poprzez użycie środków pirotech- czono do ich ucieczki. Ponadto w odniesie- kanałem i zbiegli na pełne morze, z zamia- nicznych i broni. W powietrzu działał także niu do obu winnych niedopełniania obo- rem ucieczki do państw zachodnich. W wy- śmigłowiec 28. ER MW, którego zadanie po- wiązków służbowych żołnierzy zasadniczej niku zorganizowanego pościgu, przestępcy legało również na utrudnianiu przemiesz- służby wojskowej (zsw) – dowódca 15. BB tego samego dnia zostali zatrzymani. czania się jednostki przestępczej do przo- WOP otrzymał polecenie przekazania spra- Podczas prowadzonego postępowania du – poprzez stosowanie zwisów i rzucanie wy do rozpatrzenia organom powołanym wyjaśniającego ustaleń, że porwanie kutra środków wybuchowych na kursie. do ścigania karnego. miało następujący przebieg. W dniu zda- Ponadto poprzez dowódcę PdOP, zwró- Natomiast wszyscy dowódcy BWOP, rzenia służbę na kutrze pełnił motorzy- cono się do dowództwa rosyjskiej Bazy w których do ochrony granicy wykorzysty- sta szer. K. K. W pobliżu kanału przebywa- Morskiej w Świnoujściu o wysłanie szyb- wano jednostki pływające, otrzymali pole- li przestępcy, którzy pod pozorem łowienia kiego okrętu w rejon znajdowania się prze- cenie podniesienia dyscypliny i skutecznego ryb obserwowali zachowanie się żołnierza. stępczej jednostki z zadaniem jej prze- zabezpieczenia w przystaniach kutrów pa- Ok. godz. 12:00 do siedzącego na belkach chwycenia9. trolowych. Ponadto w nadmorskich BWOP żołnierza WOP podszedł jeden z porywa- Po zatrzymaniu przestępców ustalono, nakazano omówić okolicznościowy rozkaz czy z prośbą o ogień do papierosa. Osobnik że dzień przed porwaniem kutra rozma- Głównego Inspektora Obrony Terytorialnej ten widząc odłożoną broń (KbK-AK) oraz wiali oni z innym motorzystą, wypytując i wypływające z niego wnioski10. wykorzystując moment nieuwagi żołnie- go o właściwości techniczne kutra. Pytania Jednak najbardziej dostępnym środkiem rza, zawładnął bronią i usiłował go sterrory- ten nie wzbudziły jednak podejrzeń żołnie- pływającym dla potencjalnych przestępców zować nakazując mu wejście na kuter. Jed- rza a raczej spotęgowały jego wymowność były na Wybrzeżu łodzie rybackie, które na- nak szer. K. K. kategorycznie sprzeciwił się na temat zalet kutra, które podał znacz- leżały do najczęściej kradzionych jednostek temu poleceniu a następnie ukrył się za ponie zawyżone, zwłaszcza w odniesieniu do pływających. Jedna z wielu kradzieży łodzi bliskim murem, skąd pobiegł do cywilnego szybkości jednostki pływającej. Prawdopo- rybackiej z niestrzeżonej przystani rybac- telefonu i powiadomił strażnicę WOP. Prze- dobnie ten fakt zaważył na podjęciu przez kiej w Sopocie miała miejsce 1 październi- stępcy widząc ucieczkę motorzysty i korzy- przestępców decyzji o porwaniu kutra, po- ka 1974 r. a jej sprawcą był ob. NRD, który stając z pozostawionego na kutrze kluczyka nieważ jego walory, w ocenie porywaczy, przebywał na Wybrzeżu w celach turystycz- do silnika, uruchomili jednostkę pływającą gwarantowały możliwość zrealizowania pla- nych. Przy wykorzystaniu skradzionej ło- i zbiegli nią na morze7. no-wanej ucieczki. Podczas prowadzonego dzi SOP-15 usiłował dokonać npg. Jednak Dowódca strażnicy WOP w Darło- dochodzenia ujawniono, że porywaczami o godz. 00:45 łódź została wykryta przez wie – kpt. W. N. tego samego dnia o godz. byli dwaj mieszkańcy Wybrzeża – ob. K. G. służbę POWT-55, a godz. 04:40 zatrzymana 12:25 powiadomił o powyższym zdarze- zamieszkały w Sławnie oraz B. M. pracują- przez załogę KR-153. Fakt odbicia małego niu dowódcę 28. Eskadry Ratowniczej (ER) cy w PPiUR „Kuter” i pływający na kutrze celu z przystani w Sopocie skojarzono z kra- MW. W czasie akcji pościgowej prowadzo- DAR-48. Dzieci, które siłą zabrano na po- nej za porwanym kutrem WOP o godz. kład były mieszkańcami Darłowa. 6. ASG w Szczecinie, Akta KBWOP, sygn. nr 1627, 15:45 z samolotu An-2 radiotelegrafista Przełożeni uznali, że przebieg wypadku t. 141, Zestawienie zużycia mtg i materiałów pędnych bosm. J. C. oddał 10 strzałów z pistoletu TT, porwania kutra strażnicy Darłowo świad- przez okręty dywizjonu Gdańsk KBWOP w czasie akcji poszukiwania motorówki MO-G 01, s. 1-3. po których załoga uciekającej jednostki za- czył o niesumiennym i sprzecznym z posta- 7. ASG w Szczecinie, Akta Szefostwa WOP, sygn. nr trzymała silnik, a jeden z porywaczy zaczął nowieniami regulaminów pełnieniu służby 2371, t. 3, Sprawozdanie dowódcy MBOP do szefa WOP dawać sygnały podniesionymi rękami. Ok. przez szer. K. K., co szczególnie uwidoczni- z przeprowadzonych działań granicznych za uprowadzo- nym KR WOP w dniu 24.07.1971 r., s. 1-2. godz. 15:50 uciekinierów podjęła na swój ło się w odłożeniu broni służbowej, pozosta- 8. ASG w Szczecinie, Akta Szefostwa WOP, sygn. pokład załoga statku ratowniczego R-38. wieniu kluczyka do silnika na kutrze oraz nr 2371, t. 3, Pismo dowódcy 28. ER MW do dowód- Na uwagę zasługuje ilość sił i środków braku czujności. Brakiem czujności wykazał cy MW dotyczące akcji granicznej w dniu 24.07.1971 r. z 25.07.1971 r., s. 1-3. użytych w czasie tych działań granicznych się również drugi żołnierz, poprzez szkodli- 9. ASG w Szczecinie, Akta Szefostwa WOP, sygn. nr na morzu przez dowódcę MBOP. Podczas we gadulstwo i niedostateczne wyczulenie 2371, t. 3, Sprawozdanie dowódcy MBOP do szefa WOP z przeprowadzonych działań granicznych za uprowadzo- działań dokonano blokady wyspy Born- na sprawę ochrony tajemnicy służbowej. nym KR WOP w dniu 24.07.1971 r., s. 1-2. holm na kierunku przemieszczania się W związku z powyższym GIOT- wice- 10. Archiwum Instytucji MON (dalej AIMON) uprowadzonej jednostki, poprzez rozwinię- minister Obrony Narodowej gen. dyw. Ta- w Modlinie, Akta GIOT, sygn. nr 21/91, t. 223, Rozkaz GIOT nr pf 41/GIOT z 6.08.1971 r. w sprawie porwa- cie okrętów na liniach dozorów (B-2, B-3, deusz Tuczapski zwrócił uwagę dowódcy nia przez przestępców granicznych przybrzeżnego kutra B-4, B-5), wykorzystując aktualną dyslo- 15. BBWOP na zaniedbania występujące rozpoznawczego strażnicy Darłowo 15. BB WOP, s. 1-3.

74 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991 dzieżą łodzi dopiero o godz. 03:35, to jest po otrzymaniu informacji od właściciela skradzionej łodzi11. Podobny przypadek na odcinku KBWOP miał miejsce 24 października 1974 r. kiedy to w porcie Gdańsk dwaj młodociani prze- stępcy planując ucieczkę z kraju dokonali kradzieży niezabezpieczonej i pozostawio- nej bez nadzoru łodzi rybackiej ŚWIB-43. Na jednostce tej podpłynęli do statku ban. W. Brytanii – m/s Jode, na którym się ukry- li. W toku prowadzonego postępowania wy- jaśniającego stwierdzono, że łódź rybacka bezprawnie bazowała w przystani jachtklu- bu w Gdańsku, zamiast w macierzystej przystani w Świbnie12. W drugiej połowie lat 70. na Wybrzeżu miały miejsce kolejne próby uprowadzenia różnych jednostek pływających. M. in. zdarzenie takie miało miejsce w porcie Gdy- Kuter typu B-25 na łowisku. Podobnie wyglądał uprowadzony WŁA-149. Fot. Janusz Uklejewski nia 10 kwietnia 1978 r. o godz. 14:15 kiedy to dwaj ob. Węgier – I. Sz. (lat 16) i I. Sz. jących o zagrożeniu, występującym na jed- cydowanej postawie załogi kutra próbę tą (lat 16) przy wykorzystaniu broni pneuma- nostce pływającej. Za podstawowy środek udaremniono. W czasie walki z trzema po- tycznej (dwóch wiatrówek) oraz noża usi- alarmowania o zaistniałym niebezpieczeń- rywaczami ranny został szyper kutra ob. łowali sterroryzować załogę łodzi rybac- stwie jednostek współdziałających uznano Stefan Formela a porywaczy zatrzymano16. kiej GDY‑5. Jednak w tym przypadku załoga radiotelefon UKF znajdujący się na wyposa- Inne zdarzenie miało miejsce 13/14 łodzi wykazała się zdecydowaną postawą żeniu wodolotów, przy pomocy którego ka- stycznia 1983 r. W tym dniu z portu Gdy- i własnymi siłami obezwładniła porywaczy. pitan miał obowiązek powiadomienia naj- nia wypłynął w morze bez zezwolenia ho- Podobne zdarzenie miało miejsce bliższego Kapitanatu Portu lub Placówki lownik Bogdan. Na jego pokładzie ob. 19 maja 1978 r. w porcie Szczecin. Trzej Żeglugi Gdańskiej. M. M., M. D. i J. K. zamierzali przedostać ob. PRL usiłowali uprowadzić tam holow- Przy korzystaniu z tego środka łączno- się od Szwecji. Dwaj pierwsi jako mary- nik PRC Lis, z zamiarem przedostania się ści radiowej ustalono sygnał informujący narze byli zatrudnieni na tym holowniku. nim do Danii. Jednak z powodu słabych o nie-bezpieczeństwie, który przekazywa- Jednak brak doświadczenia w prowadze- umiejętności manewrowania jednostką ho- no w postaci hasła „BOJA GN”. Powyższy niu jednostki na morzu i sztormowa pogo- lownik wpłynął na mieliznę koło wyspy dokument przewidywał w bezpośrednim da udaremniły zamiar ucieczki. Holownik Greiswalder Oie, gdzie porywacze zostali działaniu załogi również ewentualne unie- osiadł na mieliźnie w rejonie Krynicy Mor- z niego zdjęci przez służby NRD, a następ- ruchomienie wodolotu, przez odcięcie do- skiej a sprawcy porwania zostali aresztowa- nie deportowani do Polski13. pływu paliwa. ni. Straty spowodowane ich czynem oce- W końcu lat 70. występujące na Wy- Z powyższymi ustaleniami zawartymi niono na ponad 2 mln zł. brzeżu zagrożenie porwaniami jednostek w „Instrukcji” zapoznano służby dyżurno- Występujące na początku lat 80 przy- pływających było przyczyną opracowania -operacyjne (SDO) oraz kadrę nadmorskich padki uprowadzeń różnego rodzaju środ- szczegółowych dokumentów regulujących BWOP14. ków transportowych (kutrów, samolotów, postępowanie załóg jednostek pływających Przypadki uprowadzeń i dezercji jedno- śmigłowców) za granicę, których sprawca- w przypadku wystąpienia aktów terrory- stek pływających na granicy morskiej nasili- mi w większości byli członkowie załóg spo- stycznych. Np. w PP „Żegluga Gdańska” ły się również przed jak i po wprowadzeniu wodowało konieczność wyczulenia i bar- w połowie 1978 r. opracowano instrukcję stanu wojennego. dziej wyostrzonego spojrzenia, ze strony dla kierowników wodolotów w sprawie po- Kolejną próbę uprowadzenia jednost- przełożonych żołnierzy WOP, na kwestie stępowania w przypadku zagrożenia pasa- ki pływającej WOP stwierdzono 26 listopa- żerów i jednostek z przyczyn nie wynikają- da 1981 r. Tego dnia o godz. 19:15 na ku- 11. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2086, t. 6, cych z warunków nawigacji. ter GPK w Świnoujściu WOP-01 stojący Notatka służbowa w sprawie uwag do pracy sztabów jednostek WOP w zakresie operacyjnym z 27.05.1975 r., s. 8. Dokument ten regulował zasady postę- przy nabrzeżu w rejonie promów morskich 12. Tamże, s. 8. powania w przypadkach wystąpienia na wtargnął mężczyzna, który dużym scyzory- 13. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3740/83, wodolotach niebezpieczeństwa zagrażające- kiem odciął cumę i usiłował sterroryzować t. 49, Zestawienie prób nielegalnych przekroczeń granicy morskiej PRL w okresie od 1.01. do 12.09.1978 r. go pasażerom i załodze w postaci prób szan- motorowego kutra – st. szer. Grzegorza Kie- z 18.09.1978 r., s. 1. tażu, zmiany kierunku pływania itp. Jako ragę, żądając przewiezienia go do Szwecji. 14. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3740/83, naczelna zasadę obowiązującą kapitana i za- Motorowy przy współudziale dowódcy ku- t. 49, Pismo przewodnie dowódcy KBWOP z 5.06.1979 r. oraz Instrukcja dla kierowników wodolotów w sprawie łogę uznano troskę o bezpieczeństwo życia tra st. sierż. Michała Trzebińskiego i innych postępowania w przypadku zagrożenia pasażerów, załóg pasażerów, zachowanie spokoju, opanowa- żołnierzy pełniących służbę w tym rejonie i jednostek z przyczyn nie wynikających z warunków na- 15 wigacyjnych z 18.05.1978 r., s. 1-2. nie zarówno załogi jak i pasażerów oraz za- obezwładnił terrorystę 15. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr 2381, stosowanie wszelkich środków mających na W lipcu 1982 r. miała miejsce próba po- t. 28, Meldunek sytuacyjny szefa Sztabu WOP nr 330/81 celu zapobieżenie panice. rwania kutra WŁA-149 z przedsiębiorstwa z 26 listopada 1981 r., s. 1-2. 16. ASG w Szczecinie, Akta KBWOP, sygn. nr 2961, Jednocześnie ustalono zasady przekazy- „Szkuner” we Władysławowie, który prze- t. 3, Kronika KBWOP w Gdańsku za lata 1971-1988, wania określonych sygnałów powiadamia- bywał na otwartym morzu. Dzięki zde- s. 122.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 75 Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991

cin do Świnoujścia. W tym celu jednostkę pływającą KPa-165 z Dziwnowa przeba- zowano na redę portu Świnoujście a OPa- 317 wykorzystano do blokowania kanału portowego na wysokości latarni morskiej w Świnoujściu. Jednak w tym przypadku informacje na ten temat porwania uzyskane z KWMO w Szczecinie nie potwier- dziły się i ostatecznie nie doszło do próby uprowadzenia wodolotu18. W niektórych przypadkach porwania były dokonywane przez członków załogi kutra a zakładnikami porywaczy stawała się reszta załogi. Taka sytuacja miała miejsce 5 lipca 1983 r. kiedy to o godz. 01:00 odpra- wiono na połowy na łowisko J-7 kuter DAR- 118. Po wypłynięciu z portu Darłowo wła- ściciel kutra ob. T. P. zablokował w kubryku pozostałą załogę w składzie trzech rybaków a kuter skierował do portu Hekso. W tym Kuter JAS-49, bardzo przypomina uprowadzony WSG-10. Fot. Stanisław Pudlik przypadku porywacz pozostał za granicą a załoga powróciła do kraju. związane z wykorzystaniem w ochronie jące. Np. 29 maja 1983 r. wypłynął w mo- Z możliwości npg morskiej próbowa- granicy morskiej własnych kutrów rozpo- rze prywatny kuter rybacki WSG-10. Na li również korzystać członkowie załóg jach- znawczych oraz utrzymaniem niezbędnej jego pokładzie trzy osoby dorosłe z dwoj- tów. Np. 6 lipca 1983 r. jacht Karlik podczas czujności w odniesieniu do załóg tych ku- giem dzieci (3 i 5 lat) dokonały npg. Cho- przejścia z Władysławowa do Łeby znalazł trów. Dlatego tez wydano zalecenia, któ- ciaż kuter ten w czasie odprawy granicz- się w pobliżu wyspy Gotland. W tym czasie re miały zapobiec i uniemożliwić kradzie- nej był szczegółowo przeszukany to jednak jeden z członków załogi wyskoczył z jach- że lub uprowadzenia przybrzeżnych kutrów sprawcom udało się zbiec z Polski, ponie- tu i zaczął płynąć w kierunku wyspy. Ka- rozpoznawczych (KR) w strażnicach nad- waż zostali ukryci przez załogę w opróżnio- pitan jachtu użył rakietnicy celem jego zamorskich WOP. Sprawy te regulował rozkaz nym zbiorniku wodnym, zakręconym na 25 trzymania. Uciekinier pozostał w Szwecji dowódcy WOP gen. dyw. Czesława Stopiń- śrub. Bezpośrednio po wypłynięciu w mo- natomiast kapitana jachtu osądzono i skaza- skiego z 29 marca 1983 r., który nakazy- rze zbiornik otworzono i umożliwiono im no (po dwóch miesiącach powrócił do kra- wał w tym zakresie realizację następujących wyjście na pokład. Sprawcy i pomocnicy ju). Jacht przebywał w porcie Kalmar. przedsięwzięć: (razem 6 osób dorosłych i 2 dzieci) pozo- Kolejna próba wykorzystania wodolo- • utrzymywanie ciągłej łączności radio- stali w Szwecji gdzie poprosili o azyl. Jeden tu do npg morskiej miała miejsce 30 lip- wej z kutrami, z rybaków – członek załogi tego kutra po- ca 1983 r. o godz. 14:20. W tym przypadku • zorganizowanie obiegu informacji w re- wrócił do Polski. ob. PRL – S. K. usiłował uprowadzić wodo- lacjach strażnica – POWT- baza kutrów, Kilka dni później 8 czerwca 1983 r. z por- lot kursujący ze Świnoujścia do Szczecina. • zabezpieczenie baz kutrów w sezonie tu Jastarnia wypłynął w morze inny prywat- W tym celu wtargnął do sterówki z nożem żeglugowym, ny kuter rybacki Wła-30 z trzema osobami i zażądał skierowania wodolotu na wyspę • zastosowanie na kutrach stojących na pokładzie, w tym dwoma członkami za- Bornholm. Jednak załodze udało się obez- w portach (przystaniach) takich sposobów łogi. Trzecia osoba – ob. L. S. posiadał nie- władnić terrorystę, którego przekazano or- i urządzeń zabezpieczających, które unie- przerobiona kartę rybacką rybaka kutro- ganom MO19. możliwiały uruchomienie silnika przez oso- wego. Ponieważ kontroler GPK WOP nie Natomiast 6 sierpnia 1984 r. do szwedz- by niepowołane, sprawdził tożsamości osób wypływających kiego portu Kalmar uprowadzono kuter ry- • rotację załóg na kutrach i wymianę ku- w morze dlatego też przedostanie się ww. backi GDY-40 a trzy osobowa załoga popro- trzystów pomiędzy bazami kutrów, grupy do Szwecji odbyło się bez przeszkód. siła o azyl. Przed wyjściem w morze kuter • w porozumieniu z oficerami WSW Po pewnym czasie jeden z członków załogi był odprawiony i kontrolowany ekipą kon- przeprowadzanie przeglądu kadrowego za- kutra powrócił do kraju. trolną przez służbę GPK Gdynia, w trakcie łóg kutrów, w celu wyeliminowania żołnie- Służby graniczne ochraniające grani- którego nie ujawniono jednak dwóch osób, rzy, co do których istniały uzasadnione po- cę morską, w wyniku prowadzonego roz- które zostały ukryte i nielegalnie wywiezio- dejrzenia lub mieli oni powiązania rodzinne poznania własnego a także na podsta- ne z kraju. z osobami zamieszkującymi w państwach wie informacji uzyskiwanych od innych zachodnich. współdziałających instytucji, otrzymy- 17. ASG w Szczecinie, Akta DWOP, sygn. nr Podobną selekcję żołnierzy zsw i kryte- wały często wiadomości wyprzedzają- 2383, t.10, Pismo dowódcy WOP gen. dyw. Czesła- wa Stopińskiego do dowódców nadmorskich BWOP ria kwalifikowania dowódca WOP zalecił ce na temat zagrożenia występujące- z 29.03.1983 r., s. 1. stosować w odniesieniu do kandydatów na go na pograniczu. Sytuacja taka miała 18. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, t. 112, Sprawozdanie dowódcy Pomorskiego Dywizjo- elewów plutonu motorzystów w Ośrodku miejsce 14 czerwca 1983 r. kiedy to KPa- nu OP za okres od 1.06.- 30.06.1983 r. z 6.07.1983 r., s. 3. Szkolenia Podoficerów i Młodszych Specja- 165 w godz. 17:30 – 20:55 oraz OPa-317 19. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3852/88, listów Bałtyckiej BWOP17. w godz. 17:30 – 19:10 uczestniczyły w za- t. 115, Ocena przestępczości i zagrożenia granicy morskiej państwa oraz PSRM za 1983 r. z 24.11.1983 r., Nadal jednak do realizacji ucieczek wy- pobieżeniu ewentualnego por-wania wo- s. 3-5; oraz sygn. nr 3852/88, t. 112, Sprawozdanie ope- korzystywano cywilne jednostki pływa- dolotu Marzena płynącego z portu Szcze- racyjne MBOP za III kwartał 1983 r. z 15.12.1983 r., s. 1.

76 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Uprowadzenia jednostek pływających na polskim wybrzeżu morskim w latach 1965-1991

Powyższa sprawa wzbudziła duże zanie- • posiadali wypełniony niemiecki dzien- Kilka tygodni później 15 maja 1986 r. pokojenie przełożonych z KBWOP bowiem nik pokładowy i mapy całego Bałtyku, z portu Świnoujście wyszedł jacht s/y Sun- w toku prowadzonego postępowania wyja- • podejmowali na terenie Trójmiasta sta- ray „PZ-104” z załogą, która posiadała pra- śniającego kulisy npg ujawniono karygod- rania o zdobycie bandery NRD. wo zawijania do portów polskich. Właści- ne braki w działalności pionu operacyjnego W związku z powyższym osobom tym ciel jachtu ob. K. D. (mieszkaniec Gdyni) Zwiadu KBWOP. Do uprowadzenia kutra nie zezwolono na wypłynięcie w rejs, a po zaokrętował się w porcie Dziwnów i po wyj- doszło pomimo tego, że od marca 1983 r. konsultacji z władzami granicznymi NRD ściu z portu razem z drugim członkiem za- GPK Gdynia dysponowało informacjami – 16 czerwca 1985 r. przekazano ich stronie łogi sterroryzowali kapitana jachtu, a na- wskazującymi na to, że właściciel kutra – niemieckiej. Za właściwą ocenę zaistniałe- stępnie nakazali mu wpłynąć do portu ob. R. M. mógł planować ucieczkę za gra- go zdarzenia oraz podjęcie trafnych i spraw- Ystad w Szwecji. Po wejściu do portu kapi- nicę. W ocenie pracowników operacyjnych nych działań profilaktyczno-zapobiegaw- tan powrócił do Polski promem Wilanów24. świadczyły o tym przesłanki związane ze czych dowódca KBWOP wyróżnił oficera Podczas innego zdarzenia, które miało skomplikowaną sytuacją materialną tej oso- WOP nagrodą pieniężną21. miejsce 3 września 1986 r. właściciel jachtu by, zerwane więzi rodzinne, nadużywanie W pierwszej połowie lat 80. odnotowa- s/y Alma zamknął w kabinie dwóch członków alkoholu i niemoralne prowadzenie się ww. no również przypadek porwania cywilne- załogi a jacht uprowadził na Bornholm, gdzie Podczas postępowania wyjaśniającego go kutra rybackiego przez żołnierza zsw pozostał występując o azyl25. przyczyny uprowadzenia kutra ustalono, że WOP. Uczestnikiem tego zdarzenia był żoł- Oceniając próby npg morskiej podejmo- oficerowie GPK Gdynia popełnili szereg błę- nierz ze strażnicy WOP w Kołobrzegu, któ- wane w latach 1965-1991 przy wykorzysta- dów w codziennej działalności służbowej. ry będąc w składzie ekipy kontrolerskiej niu różnych typów jednostek pływających Dotyczyły one: braku na kutrze operacyj- GPK Kołobrzeg, po zakończeniu odprawy należy stwierdzić, że były one z reguły zwią- nych źródeł informacji, niewłaściwej organi- kutra KOŁ-9 – 15 marca 1986 r. ok. godz. zane z koniecznością poczynienia znacz- zacji przeszukania jednostki pływającej, pa- 09:30 sterroryzował jego załogę bronią nych przygotowań. Jednocześnie specy- sywne prowadzenie sprawy operacyjnej, nie i uprowadził kuter na pełne morze, z zamia- ficzne warunki pogodowe występujące na realizowanie przedsięwzięć z opracowanego rem ucieczki na Bornholm. W wyni-ku pro- Wybrzeżu morskim powodowały, że podej- planu, niepełne rozpoznanie figuranta oraz wadzonych z nim pertraktacji przez radio mowane często npg wiązały się z dużym ry- brak systema-tycznego i faktycznego nad- odstąpił od tego zamiaru i zawrócił do por- zykiem ze strony potencjalnych naruszycieli zoru oraz koordynacji planowanych przed- tu Kołobrzeg22. granicy, a konieczność posiadania umiejęt- sięwzięć w tej sprawie. Ponadto ustalono, Przebieg tego zdarzenia był następujący. ności żeglowania (kierowania jednostką że nie przekazano służbie WOP na Punkcie Po zakończeniu odprawy kutra rybackiego pływającą) i występujące utrudnienia w że- Kontroli Ruchu Rybackiego polecenia na- KOŁ-9 żołnierz zsw sterroryzował jego za- gludze nie zawsze gwarantowały w tym za- kazującego szczegółowe przeszukanie kutra łogę posiadaną bronią osobistą z ostrą amu- kresie sukces. z podejrzaną załogą w dniu jego wypłynię- nicją i uprowadził kuter na pełne morze, Analiza przedstawionych powyżej przypad- cia w morze oraz zbagatelizowano informa- z zamiarem ucieczki na Bornholm. Przez ków terroryzmu na Wybrzeżu polskim po- cje uzyskane na trzy dni przed ucieczką20. radiotelefon groził rozstrzelaniem załogi zwala zauważyć, że najczęściej obiektami ak- Inną metodę ucieczki przez polską gra- w przypadku podjęcia interwencji. tów terrorystycznych były jednostki pływające nicę morską z wykorzystaniem jednostek Po ogłoszeniu alarmu granicznego dla pod banderą polską: jednostki pasażerskie, ku- pływających próbowali zastosować ob. by- BdOP o godz. 03:40 skierowano do dzia- try rybackie, jednostki sportowo-żeglarskie, łej NRD. W dniu 11 czerwca 1985 r. czte- łań OPa-321 celem wykonania zadania a w sporadycznych przypadkach także jed- rech ob. NRD podjęło próbę wyczartero- granicznego. Okręt ten wykonując po- nostki pływające formacji militarnych. wania polskiego jachtu z Yacht Klubu „Stal” stawione zadanie utrzymywał się w od- W podejmowanych próbach działań ter- w Gdańsku a następnie wypłynięcia nim ległości 5 kabli od kutra demonstrując rorystycznych w odniesieniu do załóg jed- w morze niezgodnie z warunkami czarte- swoją obecność oraz oświetlając kuter ry- nostek pływających często wykorzystywano ru. Analiza zaistniałej sytuacji przeprowa- backi. Jednocześnie przygotowywano się broń palną (zdobytą lub służbową), ładunki dzona przez pełniącego służbę oficera dy- do użycia broni strzeleckiej i uzbrojenia. wybuchowe amatorskiej konstrukcji a także żurnego GPK Gdańsk – por. Z. D. wspólnie Przez cały czas kuter płynął kursem na broń białą. z kierownikiem zmiany GPK Gdynia i po- Bornholm. czynione dodatkowe ustalenia dały pod- Dowódca OPa-321 na kanale 6 FM, na 20. ASG w Szczecinie, Akta KBWOP, sygn. nr 2961, sta-wę do przypuszczeń, że osoby te mogły którym pracował również porywacz, otrzy- t. 3, Kronika KBWOP w Gdańsku za lata 1971-1988, s. 122. podjąć próbę npg. Przemawiały za tym na- mał zadanie od dowódcy MBOP aby w żad- 21. ASG w Szczecinie, Akta KBWOP, sygn. nr 2961, stępujące fakty: nym wypadku nie dopuścić KOŁ-9 do wód t. 3, Kronika KBWOP w Gdańsku za lata 1971-1988, s. 13-14. • ww. osoby przybyły do Polski w ce- terytorialnych obcego państwa. W wyniku 22. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, lach turystycznych w składzie większej gru- rozmów i pertraktacji prowadzonych przez t. 125, Informacja szefa Sztabu WOP płka Stanisława py osób od której się odłączyli, samowolnie, dowódcę BBWOP z porywaczem, w któ- Wąsa do dowódcy MBOP z 11.04.1986 r., s. 1-2. 23. AMW w Gdyni, Akta MBOP, sygn. nr 3961/91, niezgodnie z otrzymanym instruktażem rych zapewniono mu bezpieczeństwo po t.125, Informacja szefa Sztabu WOP płka St. Wąsa dla wypełnili zgłoszenie wyjścia jachtu w rejs powrocie oraz właściwe działania okrętu dowódcy MBOP z 11.04.1986 r., s.1-2; oraz AMW pełnomorski, wyszczególniając w nim MBOP spowodowały, że o godz. 04:50 na- w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 39, Meldu- nek operacyjny nr 74/86 za dobę 14/15.03.1986 r. do sze- wszystkie większe porty polskiego wybrze- stąpiła zmiana decyzji porywacza. Skiero- fa Oddziału Operacyjnego WOP, s. 1-2. ża oraz port Sassnitz w NRD, wał on porwany kuter do portu w Kołobrze- 24. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, t. 125, Informacja szefa Sztabu MBOP kmdra • celowo wprowadzili w błąd przedsta- gu i o godz. 07:50 oddał się do dyspozycji E. Kubale o zagrożeniu granicy od strony lądu na kie- wicieli władz klubu twierdząc, że posiadają organów Zwiadu WOP. runku morskim oraz w PSRM w II kwartale 1986 r. paszporty, których faktycznie nie posiadali Za powyższy czyn prokurator zastosował z 23.07.1986 r., s. 2. 25. AMW w Gdyni, Akta DMBOP, sygn. nr 3961/91, a posługiwali się jedynie dokumentami typu wobec niego areszt tymczasowy na okres 3 t. 125, Informacja szefa Sztabu WOP o zagrożeniu gra- dowód osobisty, miesięcy23. nicy morskiej w III kwartale 1986 r. z 28.10.1986 r., s. 2.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 77 Holenderski zaopatrzeniowiec Zuiderkruis. Jarosław Jastrzębski W służbie od 1975 roku. Pokład śmigłowcowy Tekst jest współcześnie standardem dla jednostek tej klasy. Fot. Leo van Ginderen

Zaopatrzeniowiec, tender, okręt-baza. Podobieństwa i różnice

W literaturze historycznej i maryni- Zaopatrzeniowiec, tender i okręt-ba- znaczenie również jest ogromne, a bywa że stycznej przewijają się bardzo często okrę- za bezsprzecznie zaliczają się do okrętów decydujące. W końcu bowiem, jeśli zbior- ty, dla których klasyfikacji autorzy używają pomocniczych. Okrętem pomocniczym nikowce na czas nie dostarczą paliwa, naj- nader swobodnie nazw: zaopatrzeniowiec, jest każdy okręt przeznaczony do wyko- potężniejsza flota nie będzie w stanie pro- tender lub okręt‑baza. Nie byłoby w tym nywania zadań niebojowych. Okręty po- wadzić boju. nic nagannego, gdyby nie fakt, że terminy mocnicze dzielą się na pięć podstawowych Zaopatrzeniowiec to okręt pomocniczy te pojawiają się w różnych pracach zamien- kategorii: okręty transportowe (np. zaopa- przeznaczony do zaopatrywania okrętów nie, w stosunku do jednych i tych samych trzeniowce, transportowce lotnicze, zbior- lub baz, czyli dostarczania im prowiantu jednostek pływających. Niekiedy wręcz je- nikowce), okręty serwisowe (np. okręty re- (żywności i wody), paliwa i amunicji. Prze- den i ten sam autor stosuje swobodnie ową montowe, holowniki, lodołamacze), okręty znaczenie zaopatrzeniowca ma charakter wymienność. A jednak, jeśli bliżej przyj- szkolne (np. żaglowce szkolne, poławiacze uniwersalny, to znaczy może on obsługiwać rzeć się sprawie, traktowanie powyższych torped, okręty-cele), okręty badawcze (np. niemal dowolną jednostkę pływającą lub pojęć jako synonimów stanowczo nie jest okręty hydrograficzne, okręty meteorolo- placówkę nadbrzeżną. Klasycznych zaopa- postępowaniem właściwym i powoduje giczne) i okręty medyczne (np. okręty ra- trzeniowców dawniej nie było zbyt wiele, tylko chaos klasyfikacyjny. townicze, okręty szpitalne)1. co wynikało z ogromnej przewagi zapotrze- Klasyfikacja nie służy literackiemu pięk- Aczkolwiek bardzo często występują bowania na paliwo, w porównaniu do po- nu, czy estetyce językowej, lecz przede jednostki łączące w sobie cechy więcej niż zostałych rodzajów ładunku, zaś jednost- wszystkim porządkowaniu faktów. W tym jednej grupy, jak przykładowo interesujące kami wyspecjalizowanymi w dostarczaniu celu grupuje się je w oparciu jakieś wspól- nas w tym miejscu okręty-bazy. Bywa też, paliwa okrętom były i są zbiornikowce. Jed- ne kryterium – jedną lub więcej cech że okręty łączą w sobie cechy okrętu bojo- nak we współczesnych flotach coraz wię- wspólnych, jednoznacznie odróżniających wego i pomocniczego, jak choćby krążow- cej inwestuje się w tą klasę jednostek, dążąc daną grupę od innych. Klasyfikacja po- nik szkolny. Jednostki tego ostatniego ro- przy tym do ich maksymalnej wszechstron- zwala nam nie zagubić się w niezliczonym dzaju klasyfikuje się jednak zawsze jako ności i elastyczności. Zaopatrzeniowiec gąszczu faktów. Pozwala też na dokonywa- okręty bojowe. Jest to wyrazem honorowe- różni się od transportowca dwoma cecha- nie miarodajnych porównań między ich go pierwszeństwa okrętów bezpośrednio większymi zbiorami, bez niej nie byliby- uczestniczących w walce z przeciwnikiem. 1. Okręty desantowe zaliczają się bezsprzecznie do okrętów bojowych, gdyż swoje podstawowe zadania wy- śmy w stanie opisać złożonej rzeczywisto- Czyni się to oczywiście z całym szacun- konują pod ogniem przeciwnika. Nie jest w tym przy- ści jaka nas otacza. kiem dla okrętów pomocniczych, których padku istotne, czy są uzbrojone, czy nie.

78 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Zaopatrzeniowiec, tender, okręt-baza. Podobieństwa i różnice

Niemiecki tender kutrów torpedowych Tsingtau. Widoczna grupa Schnellbootów przycumowanych u burty okrętu. Ze względu na niewielką autono- miczność tak małych jednostek bojowych tender był bardzo potrzebnym wsparciem w ich służbie. Fot. zbiory Andrzej Danilewicz mi. Po pierwsze, posiada zdolność do szyb- tów pomocniczych pojęcie transportowca zbiornikowce. Niemniej zdolność transpor- kiego przeładowywania swego ładunku na rezerwuje się dla jednostek przewożących tu stanowi dla zaopatrzeniowca cechę wio- pełnym morzu. Po drugie, przewozi ładu- ładunek w stanie stałym, względnie płyny dącą, dlatego w ramach okrętów pomocni- nek zarówno w stanie skupienia stałym, jak w pojemnikach (np. kanistrach, beczkach), czych zalicza się go do kategorii okrętów i ciekłym. Tymczasem w klasyfikacji okrę- bowiem ładunki w stanie ciekłym przewożą transportowych. Niemiecki okręt-baza wodnosamolotów Answald z okresu I Wojny Światowej. Znakomicie widoczny układ hangarów, otwartych na burtę by ułatwić opuszczanie i podnoszenie hydroplanów operujących z wody. Fot. zbiory Reinhard Kramer

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 79 Zaopatrzeniowiec, tender, okręt-baza. Podobieństwa i różnice

Zaopatrzeniowiec, tender, okręt-baza – porównanie zadań serwisuje i zaopatruje. Zdolność serwisu Klasa Zadania stanowi dla okrętu-bazy cechę wiodącą, dlatego zalicza się go do kategorii okrę- zaopatrzeniowiec transport zapasów tów serwisowych. Do kategorii okrętów- serwisowanie jednostek pływających lub latających tender -baz nie zaliczają się natomiast lotnicze transport zapasów okręty bojowe: lotniskowce, śmigłowcow- transport jednostek pływających lub latających ce i hydroplanowce, choćby dlatego, że okręt-baza serwisowanie jednostek pływających lub latających stacjonujące na nich lotnictwo ma moż- transport zapasów liwość operowania bezpośrednio z pokła- du tych jednostek, które mogą swobodnie Tender to okręt pomocniczy przezna- wiodącą, dlatego powinno się go zaliczać uczestniczyć w walce powietrzno-mor- czony do serwisowania okrętów konkret- do kategorii okrętów serwisowych. skiej. Okręt-baza wodnosamolotów może nej klasy albo wodnosamolotów i dostar- Okręt-baza to okręt pomocniczy prze- co prawda transportować hydroplany, lecz czania im prowiantu, paliwa, amunicji znaczony do transportu w pobliże rejo- operują one z wody, dotyczy to zarów- i części zamiennych. Jest to zatem okręt nu walk okrętów konkretnej klasy albo no startu, jak i lądowania. Zagadnienie o większym zakresie obowiązków niż za- wodnosamolotów, ich serwisowania i za- to było już szerzej omawiane na łamach opatrzeniowiec, lecz niejako w zamian opatrywania. W praktyce transport może „Okrętów Wojennych”2. musi specjalizować się w obsłudze jed- dotyczyć jedynie jednostek małych, jak Jak z powyższego widać, istnieją poważ- nej klasy okrętów, np. kutrów torpedo- miniaturowe okręty podwodne. Nie po- ne różnice między trzema interesującymi wych, trałowców, okrętów podwodnych, winno się używać terminu okręt-baza do nas klasami okrętów pomocniczych. Ilu- względnie wodnosamolotów. Poza zaopa- jednostek, które nie dysponują zdolnością struje to w sposób uproszczony zamiesz- trywaniem tych jednostek, tender musi do takiego transportu. W istocie kutry czona obok tabela. Nie powinno się zatem mieć zdolność do dokonywania ich ser- torpedowe, czy normalne okręty podwod- stosować ich zamiennie, co szczególnie wisu, czyli: przeglądów i wymiany najbar- ne, korzystają z usług tendra, gdyż zapew- spotyka się w odniesieniu do par pojęć: za- dziej zużywających się podzespołów oraz niające im opiekę logistyczną jednost- opatrzeniowiec – tender oraz okręt-baza – pełnej naprawy uszkodzeń lekkich i pro- ki nie miały zdolności do ich transportu, tender. Każdy z tych okrętów ma swe od- wizorycznej uszkodzeń ciężkich. To co a już na pewno nie byłyby w stanie prze- rębne przeznaczenie i wyjątkową rolę do odróżnia tender od okrętu remontowe- wieźć je w rejon walk i wypuścić w pełnej spełnienia. go to dodatkowa zdolność transportu za- gotowości bojowej. To zatem co odróżnia opatrzenia, w zamian za większą specjali- okręt-bazę od tendra to zdolność przewo- 2. Jastrzębski Jarosław, O potrzebie wyodrębnie- zację w pracach warsztatowych. Zdolność zu jednostek pływających lub latających, nia w nomenklaturze okrętowej klasy „hydroplanowca”, serwisu stanowi jednak dla tendera cechę które owa pływająca baza jednocześnie „Okręty Wojenne” 2011, nr 5 (109), s. 37-41.

Amerykański zaopatrzeniowiec Niagara Falls. Służył w United States Navy w latach 1967‑2008. Przykład okrętu wybudowanego specjalnie do zadań zaopatrzeniowych. Okręt dysponował nie tylko urządzeniami umożliwiającymi przeładunek na pełnym morzu, lecz również pokładem lotniczym dla śmigłowca transportowego. Fot. zbiory Leo van Ginderen

80 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Fotografia Forrestal wykonana w kwietniu 1980 podczas kolejnego oddelegowania na Morze Jarosław Palasek Śródziemne. Lotniskowiec wykonuje zwrot Tekst na wiatr przed startem samolotów zaokrętowa- nego na nim wówczas 17 Skrzydła Powietrznego. Na lewej katapulcie w dziobowej części pokładu lotniczego myśliwiec McDonnell Douglas F-4J „Phantom” na prawej samolot zwalczania okrę- tów podwodnych Lockheed S-3A „Viking”. Fot. zbiory Artur D. Baker III

Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” Część IVb – Służba „Forrestal” (CVB/CVA/CV/AVT-59)

W pierwszy rejs ze swojej nowej bazy niach w alarmie bojowym, obronie przeciw- Dwa miesiące później okręt wyruszył w Mayport na Florydzie, Forrestal wyszedł lotniczej, ratowaniu lotników z zestrzelonych w kolejną turę służby na Morzu Śródziem- w dniu 27 września 1977 roku. Zaokręto- samolotów oraz w obronie przeciwawaryjnej. nym. Po dwudniowym przejściu od opusz- wawszy samoloty 17 Skrzydła Powietrznego W dniu 15 stycznia, kiedy jednostka znajdo- czenia Mayport w dniu 4 kwietnia okręt okręt skierował się na szkolenie na wodach wała się w odległości około 49 mil od St. Au- spotkał się na południowy-wschód od Ber- Morza Karaibskiego. Cztery dni później za- gustine na Florydzie lądujący bombowiec mudów z sześcioma jednostkami Task kotwiczył w zatoce Guantánamo, z której od- LTV A-7E „Corsair” (II) z dywizjonu VA-81 Group 20.6. Dowodzący nią kontradmi- szedł w dniu 2 października aby kontynu- uderzył w zaparkowany w tylnej części po- rał William F. Clifford – dowódca 12 Gru- ować zajęcia. Pięć dni później lotniskowiec kładu inny bombowiec A-7E oraz w samo- py Krążowników-Niszczycieli – przeniósł zawinął do Port-Au-Prince na Haiti gdzie lot przeciwdziałania radioelektronicznego się wraz ze sztabem na lotniskowiec i ob- jego pokład wizytowali prezydent Jean-Clau- EA-6B „Prowler”, po czym zapaliwszy się za- jął dowodzenie całością zespołu. Przej- de Duvalier wraz z szefem sztabu haitańskich trzymał się na pokładzie. Niewielki pożar zo- ście Forrestal przez Atlantyk nie odbyło się sił zbrojnych. Towarzyszył im amerykań- stał szybko ugaszony, jednak skutkiem wy- bez nieprzyjemnych zdarzeń. Pierwszym ski ambasador William B. Jones. Po trzy- padku była śmierć dwóch i rany 10 innych był pożar, który wybuchł późnym wieczo- dniowym postoju jednostka wyszła w morze członków załogi okrętu. Pilot bombowca ka- rem 8 kwietnia w maszynowni głównej aby przez kolejne dwa tygodnie kontynu- tapultował się i lekko tylko ranny został pod- Nr 3 i był spowodowany zatleniem się świe- ować szkolenie. W dniu 12 listopada wizytę niesiony z wody przez śmigłowiec SH-3D żo pomalowanej izolacji wysokociśnienio- na Forrestal złożył zastępca sekretarza obro- „Sea King”. Inne maszyny z dywizjonu HS-3 wych rurociągów parowych. Dzięki temu, ny ds. bezpieczeństwa międzynarodowe- krążyły również w pobliżu lotniskowca w po- że załoga okrętu znajdowała się w sta- go Lynn E. Davis, który wraz z towarzyszą- szukiwaniu marynarzy, którzy mogliby siłą nie alarmu bojowego, niemal natychmiast cymi mu oficjelami zwiedził okręt. Dwa dni wybuchu zostać wyrzuceni za burtę, a na- do dyspozycji było wielu marynarzy dru- przed świętami Bożego Narodzenia jednost- stępnie do później nocy przewoziły rannych żyn przeciwawaryjnych tak, że po urucho- ka pełniła rolę gospodarza dla bliźniaczej Sa- do szpitali na lądzie. Kolejną akcję ratunko- mieniu systemu gaśniczego pożar ugaszono ratogi, która zawinęła do Mayport wracając wą śmigłowiec SH-3D „Sea King” przepro- w kilka sekund bez większych strat. Kolej- z oddelegowania na Morze Śródziemne. Po- wadził w dniu 25 stycznia kiedy to podniósł ny pożar wybuchł na Forrestal koło półno- czątek 1978 roku Forrestal spędził na ćwicze- z wody marynarza, który wypadł za bur- cy 11 kwietnia, kiedy to zapaliło się wnętrze niach, na które wyszedł z Mayport w dniu tę Forrestal. Trzytygodniowy okres szkolenia kanału rurociągów doprowadzających parę 13 stycznia. Jego załoga szkoliła się w działa- okręt zakończył w dniu 3 lutego. do katapulty. Niedługo potem zlokalizo-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 81 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” wano drugie źródło pożaru, w magazynie spowodował napływ wody do wysokości oraz na Morzu Jońskim ćwiczeniach „Tri- przyległym do kanału. Ponieważ zdarzenia niemal 6 m. Zalane zostały także przyległe dente”. Oprócz jednostek amerykańskich miały miejsce w okresie zmiany wacht, tym magazyny prowiantowe tak, że łączne kosz- brały w nich udział także brytyjskie, fran- razem również udało się ugasić obydwa za- ty usuwania skutków napływu wody sięgnę- cuskie, greckie, niemieckie i włoskie, któ- rzewia ognia stosunkowo szybko. Cała ak- ły 30 tys. dolarów. Do 18 maja Forrestal ćwi- re wspólnie prowadziły działania przeciwko cja gaśnicza została zakończona w ciągu czył na wodach Morza Egejskiego, po czym siłom „nieprzyjaciela”. W dniu 8 lipca na za- godziny. następnego dnia dołączył do armady 80 jed- kotwiczonym w zatoce Augusta okręcie W dniu 14 kwietnia okręt zawinął nostek państw NATO, wśród których miała miejsce wymiana dowódców zespo- do bazy w Rota na zachodnim wybrze- oprócz amerykańskich były okręty brytyj- łów: admirał Schoultz przeniósł się na lot- żu Hiszpanii gdzie zmienił w służbie 6 Flo- skie, francuskie, greckie, tureckie i włoskie niskowiec John F. Kennedy (CV-67) pod- ty lotniskowiec America (CV-66), z które- uczestniczące w manewrach „Dawn Patrol”. czas gdy na Forrestal zaokrętował admirał go na Forrestal przeokrętował kontradmirał Samoloty Forrestal wspierały turecki zespół Clifford. W dniu 12 lipca okręt zakotwiczył Robert F. Schoultz dowódca Task Force 60. desantowy walcząc z „przeciwnikami”, któ- w Zatoce Neapolitańskiej, gdzie cztery dni Jednocześnie pokład okrętu opuścił kontr- rymi były maszyny lotniskowców amery- później w jego hangarze dał koncert ame- admirał Clifford, który przeniósł się na lot- kańskiego Nimitz (CVN-68) i francuskiego rykański pieśniarz ludowy Harry Chapin. niskowiec atomowy Nimitz (CVN-68) Foch (R-99) oraz sił powietrznych państw Tego samego dnia podczas ceremonii na po- obejmując obowiązki dowódcy Task Gro- NATO. W dniu 30 maja Forrestal zawinął kładzie lotniskowca kontradmirał Clif- up 60.2. Ponadto, grupę powietrzną For- do Katanii na Sycylii, który to port opuścił ford został zastąpiony na stanowisku przez restal opuścił dywizjon bombowy VA-83, pięć dni później. kontradmirała William R. Smedberga IV. który oddelegowany do szkockiej bazy lot- W dniu 7 czerwca okręt dotarł do Marsy- W dniu 17 lipca Forrestal wyszedł z Neapo- niczej w Lossiemouth miał konfrontować lii, nie stając jednak zwyczajowo na kotwicy, lu, aby dwa dni później wziąć udział w ćwi- taktykę działań operacyjnych z jednostka- a jako pierwszy lotniskowiec amerykański czeniach „BuzzardEx”. Jednym z zadań pod- mi brytyjskich sił powietrznymi. Następ- cumując w porcie. Jednostka stała się wkrót- czas dwudniowego szkolenia okrętów było nie okręt przeszedł na Morze Śródziemne ce obiektem zainteresowania przede wszyst- przechwytywanie i zestrzeliwanie wystrzeli- aby od 19 kwietnia operować w zachod- kim dziennikarzy europejskich, jak również wanych przez krążownik rakietowy Albany niej jego części oraz na Morzu Tyrreńskim aktywistów ochrony środowiska i przeciw- (CG-10) przeciwlotniczych pocisków rakie- biorąc udział w przeciwpodwodnych ćwi- ników Stanów Zjednoczonych. Podczas po- towych RIM-8 „Talos”, które pozorowały sa- czeniach „ASW Week” o specjalnie przy- stoju Forrestal przeszedł remont, podczas moloty poruszające się z prędkościami po- gotowanym programie. Przez kolejne dni którego 125 francuskich stoczniowców do- wyżej 2 Ma. W dniu 23 lipca lotniskowiec samoloty przeciwpodwodne i śmigłowce, konało usunięcia kilkunastu usterek. Wśród rozpoczął udział w ćwiczeniach „National wykorzystując informacje z centrali wspar- nich była naprawa poszycia pokładu lotni- Week XXV”, w których uczestniczyły tak- cia taktycznego lotniskowca tropiły okręty czego, wymiana koszulek pancernych ru- że John F. Kennedy i Albany, dwa amery- podwodne i atakowały je ćwiczebnymi tor- rociągów paliwa lotniczego oraz naprawa kańskie atomowe okręty podwodne oraz pedami. W dniu 22 kwietnia jedna z jed- 15 drzwi wodoszczelnych, a także obsługa samoloty Lockheed P-3 „Orion”, a także jednostek eskorty Forrestal nawiązała kontakt planowa łodzi okrętowych. Postój w Marsy- nostki francuskie i włoskie. Do 31 lipca ze- sonarowy z zanurzonym obiektem napro- lii okręt zakończył w dniu 22 czerwca od- społy operowały w zachodniej części Morza wadzając na niego śmigłowiec „Sea King”, chodząc na ćwiczenia przeciwpodwodne Jońskiego prowadząc działania przeciwpo- do którego dołączyła wkrótce druga maszy- i przeciwminowe prowadzone w zachodniej dwodne i sprawując kontrolę nad patrolo- na z dywizjonu HS-3. Śmigłowce, po zwe- części Morza Śródziemnego oraz na Mo- wanym akwenem. ryfikowaniu celu za pomocą detektora ano- rzu Jońskim. Dwa dni później, kiedy samo- W dniu 1 sierpnia Forrestal zacumował malii magnetycznych, będąc w gotowości loty lotniskowca ćwiczyły bombardowanie jako pierwsza jednostka przy nowym, głę- do zrzucenia torped śledziły okręt podwod- „Pachino Target” – boi zakotwiczonej oko- bokowodnym pirsie w Walencji. Trzy dni ny aż ten wycofał się z akwenu operacyjne- ło dwie mile na południe od Sycylii miał później jego marynarze mogli podziwiać go amerykańskiego zespołu. Był to pierwszy miejsce kolejny wypadek. Pilot skrzydło- „Miss America Variety Show”, w którym tego rodzaju kontakt z kilku, które śmigłow- wego bombowca LTV A-7E „Corsair” nur- uczestniczyła min. Susan Perkins – Miss ce „Sea King” nawiązały w czasie tego odde- kującego pod kątem 60o nie zdołał wypro- America 1978. Podczas dwutygodniowe- legowania. Podczas prowadzenia nocnych wadzić swojej maszyny i uderzył w wodę go postoju pokład lotniskowca zwiedziło operacji na Morzu Tyrreńskim 29 kwietnia w odległości około 500 m od boi. Mimo ponad 30 tys. mieszkańców miasta i oko- katastrofie uległ jeden ze zbiornikowców tego, że niemal natychmiast na pomoc ru- lic. Jednostka opuściła Hiszpanię w dniu powietrznych Grumman KA-6D „Intru- szył mu śmigłowiec „Sea King” podniósł 15 sierpnia udając się na wody zachodniej der” z dywizjonu VA-85 Forrestal. Jego za- on z wody jedynie znajdujące się pod prze- części Morza Śródziemnego. Dwa dni póź- łoga zdołała opuścić samolot i została pod- wróconą tratwą ratunkową ciało pilota, któ- niej, kiedy Forrestal znajdował się na po- niesiona z wody przez dwa śmigłowce „Sea rym był komandor podporucznik Thomas łudnie od Francji, w odległości 60 Mm King”. Zakończywszy ćwiczenia przeciwpo- P. Anderson – oficer operacyjny 17 Skrzy- od niego rozbił się jeden z myśliwców F-4J dwodne, w dniu 30 kwietnia lotniskowiec dła Powietrznego. W dniu 25 czerwca ko- „Phantom” z dywizjonu VF-74. Obydwaj zawinął do Neapolu. Wyszedłszy w morze lejny „Corsair II” z dywizjonu VA-83 rozbił członkowie załogi samolotu zostali urato- w dniu 9 maja okręt skierował się na Morze się krótko po starcie. Tym razem jego pi- wani przez śmigłowiec z dywizjonu HS‑3. Tyrreńskie, aby następnie przejść na wody lot, który odniósł jedynie lekkie rany został Około południa 21 sierpnia w jednym położone na północ od Krety. Następnego szczęśliwie uratowany. Na kolejne ćwiczenia z magazynów okrętu zapaliły się skrzynie, dnia w rufowej pompowni jednostki miał Forrestal wyszedł na czele zespołu sześciu których pożar został ugaszony przez mary- miejsce przeciek, który zanim został po- okrętów w dniu 5 lipca. Przez 6 następnych narzy z drużyny przeciwpożarowej w ciągu wstrzymany przez nurków z okrętowego dni uczestniczyły one w prowadzonych 10 minut od ogłoszenia alarmu. Następne- oddziału usuwania przeszkód podwodnych we wschodniej części Morza Śródziemnego go dnia lotniskowiec wziął udział w ćwicze-

82 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” niach „Dasix”, podczas których samoloty społy powietrzne lotniskowców szkoliły nia jednego ze zbiorników paliwa czterech jego skrzydła powietrznego prowadziły po- się w pozorowanych atakach na okręty na- cywilnych pracowników Pepper Industries zorowany atak na wybrzeże Francji. Prze- wodne, których artylerzyści z kolei ćwiczyli z Jacksonville zatruło się siarkowodorem. ciwdziałały im maszyny francuskich sił po- strzelanie przeciwlotnicze. Nocą, kiedy For- Dwóch marynarzy Forrestal, którzy powietrznych. W dniu 24 sierpnia Forrestal restal odchodził po zakończeniu bunkro- spieszyli im z pomocą również uległo za- zakotwiczył w Palma de Mallorka, w któ- wania w morzu z Detroit (AOE-4) za burtę truciu. Szczęśliwie jednak żadna z sześciu rym to porcie spędził cztery kolejne dni. wypadł jeden z marynarzy szybkiego zbior- ofiar nie ucierpiała w poważnym stopniu. Opuściwszy Baleary w dniu 28 sierp- nikowca. Mimo ograniczonej widzialności Zakończywszy remont, w dniu 12 kwietnia nia okręt przeszedł Cieśninę Gibraltarską oraz braku wyposażenia odzieży rozbitka okręt przyjął na pokład pierwsze samolo- po czym zawinął do Rota. Tam stanowi- w jakiekolwiek elementy odblaskowe i sy- ty, po czym dwa tygodnie później wyszedł sko dowódcy 6 Grupy Lotniskowców ob- gnalizacji śmigłowiec „Sea King” z dywi- z Mayport na kilkutygodniowe ćwicze- jął kontradmirał Norman K. Green zastę- zjonu HS-3 zdołał go odnaleźć i przewieźć nia na Morzu Karaibskim. W dniu 9 maja, pując na nim kontradmirała Smedberga, na pokład lotniskowca. Po udzieleniu popo zakończeniu w morzu pobierania przez który przeniósł swą banderę na krążow- mocy w okrętowej izbie chorych, następ- lotniskowiec zaopatrzenia z transportow- nik rakietowy Harry E. Yarnell (CG-17). nego dnia marynarz został przetransporto- ca Savannah (AOR-4), na skutek awarii Następnie Forrestal skierował się na Atlan- wany śmigłowcem z powrotem na Detroit. jego żyrokompasu nastąpiła kolizja z Forre- tyk, aby wziąć udział w ćwiczeniach, któ- W dniu 14 października Saratoga 1978 roku stal. Żaden z okrętów nie odniósł przy tym re pod kryptonimem „Northern Wedding” zluzowała Forrestal w służbie 6 Floty, który strat w ludziach, ani poważniejszych uszko- miały miejsce na wodach Mórz Północne- następnego dnia odszedł do Stanów Zjed- dzeń. Lotniskowiec miał uszkodzoną lewą go i Norweskiego. W manewrach tych, któ- noczonych. burtę oraz usytuowane na niej oprzyrzą- re odbywały się co cztery lata uczestniczy- Drogę powrotną na zachód lotnisko- dowanie do bunkrowania. Transportowiec ło 40 tys. ludzi, 22 okręty podwodne i setki wiec, na którego pokładzie znajdował się mimo uszkodzeń mógł kontynuować zada- nawodnych oraz przeszło 800 maszyn po- dowódca 2 Floty wiceadmirał McDonald nia podając jeszcze tego popołudnia zaopa- wietrznych z dziewięciu państw NATO. Ich wraz ze swym sztabem, odbył w towarzy- trzenie na atomowy krążownik rakietowy celem było praktyczne ćwiczenie zdolno- stwie krążownika rakietowego Harry E. Yar- Texas (CGN-39). Z końcem maja Forrestal ści sił zbrojnych Paktu Północnoatlantyc- nell (CG-17) oraz niszczyciela floty Arthur zakończył szkolenie tak, że w dniu 4 czerw- kiego do zaopatrywania zachodniej Europy W. Radford (DD-968). W ramach opera- ca złożył na nim wizytę Sekretarz Marynar- podczas hipotetycznej wojny z państwami cji „Windbreak” okręty odeszły na północ, ki Graham W. Claytor Jr. Podczas postoju bloku wschodniego. Od 4 września brytyj- aby zrealizować specjalny program szko- lotniskowca w Mayport w dniu 26 czerw- ski lotniskowiec Ark Royal oraz Forrestal leń. Jego założeniem było zaznajamianie za- ca wybuchły na nim trzy niewielkie poża- poprowadziły dwa oddzielne zespoły, któ- łóg z niesprzyjającymi warunkami atmos- ry, których przyczynami mogły być podpa- re dążyły do zapewnienia przewagi na mo- ferycznymi panującymi na nieprzyjaznych lenia. W pierwszej połowie sierpnia okręt rzu oraz wsparcia powietrznego desantom wodach północnego Atlantyku oraz oce- z kontradmirałem Bryanem W. Compto- na wybrzeża wysp Szetlandzkich i Półwy- na efektywności wyposażenia podczas pły- nem Jrem na pokładzie wziął udział w ćwi- spie Jutlandzkim. Ze względu na wysoki wania w tych rejonach, a także sprawdzenie czeniach 2 Floty noszących kryptonim stan morza oraz silny wiatr operacje lotni- jak daleko jednostki radzieckie są w sta- „CompTuEx 3-79”. W dniu 2 sierpnia jed- cze pierwszej fazy manewrów musiały zo- nie monitorować ruch okrętów amerykań- nostka wyszła z Mayport i wraz z brytyj- stać skrócone, jednak późniejsza poprawa skich powracających z Morza Śródziemne- skimi fregatami Alacrity (F-174) i Galatia pogody umożliwiła wsparcie powietrzne go. Zespół Forrestal dotarł do maksymalnej (F-18) prowadziła szkolenia artyleryjskie, planowanych desantów. W dniu 9 września szerokości 62°N, znajdując się w odległości przeciwlotnicze i przeciwpodwodne. Noc na pokładzie Forrestal odbyła się konferen- zaledwie 150 mil na południe od Islandii. z 15 na 16 sierpnia spędził na Forrestal Ja- cja prasowa, której gospodarzem był do- Wysoki stan morza oraz wiatr osiągający mes R. Woolsey – Podsekretarz w Mini- wódca amerykańskiej 2 Floty wiceadmirał prędkość przekraczającą 130 km/h powo- sterstwie Marynarki. Późnym wieczorem Wesley L. McDonald. Swój udział w ma- dował, że odczuwalna tam temperatura była 21 września na jednostce prowadzącej szko- newrach „Northern Wedding” lotnisko- niższa od 0°C zmuszając załogi okrętów lenie lotnicze koło Jacksonville miał miej- wiec zakończył w dniu 18 września po czym do przebywania w ich wnętrzach. Obraw- sce wypadek. Podchodzący do lądowania powrócił na Morze Śródziemne zawija- szy następnie kurs na południowy-zachód, myśliwiec F-4J „Phantom II” z dywizjo- jąc cztery dni później do Malagi. Po trzy- w dniu 26 października lotniskowiec zawi- nu VF‑11 uderzył w pokład i stanął w pło- dniowym postoju okręt opuścił Hiszpanię, nął do bazy w Mayport. mieniach. Jego pilot katapultował się i został aby od 28 września wziąć udział w ma- Począwszy od 13 listopada Forrestal prze- podniesiony z wody przez śmigłowiec z lot- newrach „Display Determination”, w któ- chodził przegląd prowadzony przez kilka niskowca. Drugi z lotników również się ka- rych uczestniczyły jednostki ośmiu państw firm lądowych oraz remontowców z bazy tapultował jednak wylądowawszy na pokła- NATO. Okręty ćwiczyły wsparcie oraz do- niszczycieli Yosemite (AD-19), którzy wy- dzie okrętu został przygnieciony wrakiem stawę zaopatrzenia dla południowej Euro- konali przeszło 700 napraw, prac spawalni- samolotu czego skutkiem były złamania py, a samoloty Forrestal odbyły loty ataku- czych oraz wymiany rurociągów. Podczas i rany wymagające wielotygodniowej jego jąc brytyjskich, portugalskich i włoskich tego postoju, w dniu 28 grudnia z ma- hospitalizacji. przeciwników. Zakończywszy udział w marynarzami lotniskowca spotkał się Way- Kryzys irańsko-amerykański, który nasi- newrach w dniu 8 października, okręt opu- ne W. „Woody” Hayes – weteran II Wojny lił się jesienią 1979 roku po zajęciu w dniu ścił Morze Śródziemne i trzy dni później Światowej, a współcześnie trener drużyny 4 listopada przez zwolenników ajatollaha zawinął do hiszpańskiej bazy floty w Rota. footballu amerykańskiego uniwersytetu sta- Chomeiniego ambasady Stanów Zjedno- W dniu 13 października jednostka wzię- nowego Ohio. Pierwszy miesiąc 1979 roku czonych w Teheranie i wzięciu 52 zakład- ła udział w jednodniowych ćwiczeniach zakończył się dla okrętu przykrym wyda- ników, spowodował oddelegowanie do tego z bliźniaczym Saratoga. W ich ramach ze- rzeniem, kiedy to podczas odpompowywa- regionu świata dodatkowych jednostek flo-

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 83 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” ty, wśród których znalazł się również Forre- staniu z inicjatywy Stanów Zjednoczonych strzeń powietrzną niemal 80 razy. Dodatko- stal. Lotniskowiec opuścił Mayport w dniu działań wojennych tydzień później, w Bej- wo towarzyszyło im 9 okrętów nawodnych 27 listopada, a trzy dni później wizytował go rucie wylądował kontyngent 800 żołnierzy włącznie z krążownikiem śmigłowcowym sekretarz marynarki Edward Hidalgo, który amerykańskiej piechoty morskiej mających Moskwa oraz wiele okrętów podwodnych. zapoznał się z prowadzeniem operacji lotni- nadzorować wycofanie z miasta bojowni- Zakończywszy udział w manewrach, w dniu czych oraz wygłosił przemówienie transmi- ków OWP, którą to operację wspierał For- 15 września 1981 roku Forrestal powrócił towane dla załogi przez telewizję okrętową. restal. W sierpniu okręt wziął udział w ćwi- do swej bazy w Mayport. W dniach 5 i 6 grudnia jednostka ćwiczyła czeniach „Freedom of Navigation”, podczas Po raz kolejny lotniskowiec wyszedł uderzenia lotnicze wspólnie z bliźniaczym których wspólnie z zespołem lotniskow- na Morze Śródziemne w dniu 8 czerwca Independence, który znajdował się w drodze ca atomowego Nimitz (CVN-68) operował 1982 roku. Tym razem jego grupę operacyj- do Stanów Zjednoczonych. Trzy dni póź- w zatoce Sidra uznawanej jednostronnie ną stanowiły: krążownik rakietowy Wainw- niej Forrestal zawinął do hiszpańskiej bazy przez Libię za własne wody wewnętrzne1. right (CG-28), niszczyciele King (DDG‑3), floty w Rota. Tam miały miejsce odprawy Od rana 18 sierpnia, kiedy rozpoczęły się MacDonough (DDG-39) i Manley przed wejściem jednostki na wody Morza ćwiczenia nad okrętami amerykańskimi (DD‑940), fregaty Estocin (FFG-15) i Vre- Śródziemnego, a na jej pokład zaokrętował pojawiło się łącznie 35 par samolotów li- eland (FF-1068) oraz zaopatrzeniowce San kontradmirał Robert F. Dunn – dowódca bijskich, które były przechwytywane przez Jose (AFS-7) i Seattle (AOE-3), a także zbior- 10 Grupy Lotniskowców. Od 14 grudnia ze- myśliwce F-4J „Phantom” z Forrestal oraz nikowiec floty Neosho (T-AO-143). Podczas społy lotniskowców Nimitz (CVN-68) i For- F-14A „Tomcat” z Nimitz. Rankiem na- pobytu na Morzu Śródziemnym Forrestal restal rozpoczęły wspólne ćwiczenia „Mul- stępnego dnia samolot wczesnego ostrze- zawinął do Neapolu, Benidorm w Hiszpanii tiPlEx”, które stanowiły przygotowanie gania E-2B „Hawkeye” wykrył dwa libij- oraz egipskiej Aleksandrii. W dniu 12 wrze- do ewentualnej interwencji zbrojnej pod- skie myśliwce bombardujące Suchoj Su-22 śnia lotniskowiec po raz pierwszy w swej hi- czas kryzysu irańskiego. Obydwie jednost- „Fitter”, które wystartowawszy z bazy lot- storii operacyjnej przeszedł przez Kanał Su- ki przez tydzień operowały jako przeciwni- niczej Okba Ben Nafi koło Trypolisu kie- eski, aby pilnie zluzować bliźniaczy Ranger cy wykonując pozorowane ataki na siebie, rowały się ku jednostkom amerykańskim. operujący we wschodniej części Oceanu a także uczestniczyły w tropieniu i zwal- Jeden z dwóch myśliwców F-14A z dywi- Indyjskiego. Nieco ponad miesiąc później czaniu okrętów podwodnych pozorowa- zjonu VF-41 lotniskowca Nimitz, które okręt został zluzowany przez atomowy lot- nych przez amerykański atomowy okręt otrzymały zadanie ich przechwycenia zo- niskowiec Enterprise (CVAN-65), czym za- podwodny Shark (SSN-591) i włoski Gian- stał przez jednego z nieprzyjaciół zaatako- kończył swoje pierwsze, od czasu tragicz- franco Gazzana Priaroggia (S-502). W dniu wany pociskiem rakietowym AA-2 „Atoll” nego pożaru w 1967 roku oddelegowanie 21 grudnia Forrestal zawinął do Marsy- (K-13). Rakieta chybiła, ale w tej sytuacji do składu 7 Floty. Ponownie przeszedłszy lii gdzie spędził Święta Bożego Narodze- obydwa myśliwce amerykańskie podjęły Kanał Sueski Forrestal pokonał Morze Śród- nia, podczas których wielu jego marynarzy walkę w obronie i pociskami „powietrze- ziemne oraz Atlantyk i 16 listopada nocą, było goszczonych przez rodziny francuskie. -powietrze” AIM-9L „Sidewinder” zestrze- co również było niezwykłą i wcześniej nie W dzień Nowego Roku 1980 okręt opu- liły obydwa samoloty libijskie. Ich piloci praktykowaną porą wejścia do bazy, zawinął ścił Francję aby trzy dni później zluzować katapultowali się, jednak wg oficjalnej in- do Mayport. w Neapolu lotniskowiec Nimitz. Okręt ten formacji radiowej odebranej przez krążow- Z początkiem 1983 roku lotniskowiec na czele „atomowego” zespołu złożonego nik rakietowy Biddle (CG-34) spadochron ponownie zmienił swój port macierzysty min. z krążowników rakietowych California jednego z nich się nie otworzył. Do końca tym razem na Filadelfię, gdzie w tamtejszej (CGN-36) i Texas (CGN-39) został oddele- dnia okręty amerykańskie jeszcze dwukrot- stoczni marynarki rozpoczął ponad dwu- gowany na Ocean Indyjski. W ten sposób nie były niepokojone przez samoloty libij- letni remont kapitalny połączony z mo- Forrestal pozostał jedynym amerykańskim skie, z których dwa myśliwce bombardujące dernizacją realizowaną w ramach progra- lotniskowcem pełniącym służbę na Mo- MiG-25 „Foxbat” wykonujące pozorowany mu przedłużania żywotności operacyjnej rzu Śródziemnym do czasu kiedy w marcu atak na lotniskowiec Nimitz, zostały prze- – SLEP. W dniu 12 stycznia jednostka za- do składu 6 Floty został detaszowany bliź- chwycone z powodzeniem przez myśliwce okrętowawszy wyposażenie gospodarstw niaczy Saratoga, min. z zespołem którego osłony. Zakończywszy ćwiczenia Forrestal domowych oraz pojazdy ponad tysiąca Forrestal prowadził wówczas wspólne ćwi- opuścił Morze Śródziemne i odszedł na pół- osób jej załogi szkieletowej i sześć dni póź- czenia. Ze składu 6 Floty okręt został od- noc aby uczestniczyć w kolejnej fazie jed- niej weszła do Philadelphia Naval Shipyard. wołany pod koniec kwietnia i w dniu 7 maja nych z największych manewrów morskich Tam marynarze okrętu zostali przeniesie- powrócił do Mayport. sił NATO o kryptonimie „Ocean Venture ni do budynków na lądzie, a wielu człon- Kolejną turę służby w składzie 6 Floty lot- ’81”. Brały w nich udział 83 okręty nawod- ków ich rodzin zamieszkało w mieście. niskowiec rozpoczął w dniu 2 marca 1981 ne i podwodne z Danii, Francji, Holandii, W dniu 28 stycznia Forrestal został wpro- roku. Wzmożenie kryzysu izraelsko-syryj- Kanady, Niemiec Zachodnich, Portugalii, wadzony do doku Nr 5, a dwa dni później skiego w kwietniu spowodowało, że przez Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Bryta- odstawiono jego własne źródła energii po- 53 dni Forrestal patrolował wody zachod- nii. Zespół operacyjny Forrestal uczestniczył zostawiając lotniskowiec zasilanym jedy- niej części Morza Śródziemnego pozosta- w „pojedynku” z zespołem atomowego lot- nie z lądu. Podczas postoju, nie tylko pro- jąc w gotowości do ewentualnej interwen- niskowca Dwight D. Eisenhower (CVN-69), wadzono na nim prace stoczniowe, ale jego cji. Wczesnym latem 1981 roku wzmógł się po czym obydwa one połączyły się aby od- załoga i sam okręt czynnie uczestniczyły z kolei kryzys izraelsko-libański. Jego kul- pierać na Morzu Norweskim pozorowany w różnych wydarzeniach. Od 15 do 18 lip- minacją było zaatakowanie w dniu 17 lip- atak sił Układu Warszawskiego na Europę ca przez izraelskie siły powietrzne budyn- Zachodnią. Przez cały czas trwania operacje 1. W 1973 r Libia ustanowiła ten akwen swoim mo- ków Organizacji Wyzwolenia Palestyny jednostek NATO były śledzone przez rosyj- rzem terytorialnym rozszerzając je poza zwyczajowy pas 12 Mm i wyznaczając na równoleżniku 32o30’N tzw. „Li- w śródmieściu Bejrutu, w których zginęło skie samoloty Tupolew Tu-16 „Badger” oraz nię Śmierci”, której przekroczenie wiązało się z reakcją 141 osób, a 730 zostało rannych. Po zaprze- Tu-95 „Bear”, które wtargnęły w ich prze- militarną.

84 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” ca na lotniskowcu miał miejsce pierwszy mego dnia miały też miejsce pierwsze star- tych uczestniczyło 31 jednostek pływają- zjazd jego załogantów, w którym uczest- ty, a po przeprowadzeniu dodatkowych cych oraz ponad 17 tys. marynarzy, lotni- niczyło przeszło 400 z nich wraz z rodzi- prób, w dniu 10 czerwca pokład okrętu ków i żołnierzy piechoty morskiej. Pod- nami. Dwa miesiące później (14 września) opuściły samoloty testowe. Do 14 czerw- czas ich trwania myśliwce F-14A „Tomcat” jego pododdział reprezentacyjny uczestni- ca na lotniskowiec przybyły pozostałe ma- z dywizjonu VF-31 lotniskowca, „walczy- czył w otwarciu wyborów Miss Ameryki. szyny 6 Skrzydła Powietrznego, które wcze- ły” z myśliwcami sił powietrznych McDon- W dniu 10 października pokład Forrestal śniej pełniły służbę na oddelegowanym nell Douglas F-15C „Eagle” z bazy lotniczej wizytował Arlen Specter – senator ze stana Morze Śródziemne bliźniaczym Inde- Homestead na Florydzie oraz z myśliwca- nu Pensylwania. W listopadzie część zało- pendence. Tydzień od 22 czerwca Forrestal mi bombardującymi McDonnell Douglas gi okrętu uczestniczyła w zdjęciach do filmu spędził prowadząc cykliczne operacje lotni- F/A-18 „Hornet” z bazy lotnictwa piecho- „George Washington”, który telewizja CBS cze oraz szkolenia obsługi systemu napro- ty morskiej Beaufort w Południowej Karoli- wyemitowała kilka miesięcy później. Z koń- wadzania przeciwlotniczych pocisków ranie. Ponadto, samoloty Forrestal prowadziły cem stycznia 1984 roku jednostka zosta- kietowych RIM-7 „Sea Sparrow”, a także rozpoznanie taktyczne na niskich puła- ła wydokowana i zacumowana przy pirsie ćwiczenia systemów przeciwdziałania ra- pach zapewniając także eskortę myśliwską Nr 6. Od 7 maja na pokład zaczęli powracać dioelektronicznego z wykorzystaniem sa- na obszarze sięgającym od Florydy po Pu- pierwsi z 1,2 tys. członków załogi Forrestal, molotów Grumman EA-6B „Prowler” erto Rico. którzy rozpoczęli przyjmowanie zaopatrze- z dywizjonu VAQ-133. Następnie lotnisko- Pierwsze po modernizacji oddelegowanie nia, po czym zaczął funkcjonować kambuz wiec przeprowadził serię szkoleń i ćwiczeń na Morze Śródziemne lotniskowiec rozpo- okrętowy. W dniu 18 lipca występ dla kilku na wodach Morza Karaibskiego, po któ- czął opuszczając Mayport w dniu 2 czerw- tysięcy stoczniowców oraz załogantów lot- rych w dniu 29 sierpnia rozpoczął u wy- ca 1986 roku. Dwanaście dni później okręt niskowca dali na jego pokładzie Bob Hope brzeży Florydy testy kwalifikacyjne. Mimo, przeszedł Cieśninę Gibraltarską i w dniu i Ann Jillian. Od 12 do 15 września pod- że huragan „Elena” przechodzący dwa dni 17 czerwca zakotwiczył w zatoce Augusta oddział reprezentacyjny okrętu po raz ko- później z zachodu na wschód przez półwy- gdzie zluzował w składzie 6 Floty atomo- lejny uczestniczył w wyborach Miss Ame- sep zmusił okręt do odejścia na południe wy lotniskowiec Enterprise (CVN-65). Tego ryki. Tym razem otwierał każdy z jego od przylądka Canaveral i zła pogoda opóź- samego dnia na Forrestal złożył wizytę Ro- wieczorów, które odbywały się w Atlan- niła operacje lotnicze, Forrestal zakończył ger Mudd – korespondent sieci NBC. Pod- tic City w stanie New Jersey. Wraz ze zbli- kwalifikacje w dniu 3 września i powró- czas fazy operacyjnej tego pobytu na Mo- żaniem się prac modernizacyjnych do koń- cił do Mayport. Dziesięć dni później lotni- rzu Śródziemnym, którą okręt rozpoczął ca, w dniu 9 października po raz pierwszy skowiec rozpoczął przegląd postoczniowy, w dniu 18 czerwca samoloty jego skrzy- podniesiono parę w kotle nr 2A jednostki. podczas którego na jego pokładzie praco- dła powietrznego często patrolowały mię- Od 28 stycznia 1985 roku Forrestal rozpo- wało ponad 800 cywilnych stoczniowców dzynarodową przestrzeń powietrzną w re- czął pięciodniowe próby na uwięzi, po któ- z okolic Jacksonville. W tym czasie okręt jonie Trypolisu sprawdzając możliwości rych zakończeniu był gotowy do wyjścia uzbrojono w trzy artyleryjskie zestawy kontrolowania w nim ruchu przez Libijczy- w morze. W dniu 3 lutego na pokładzie obrony bezpośredniej (CIWS) Mk 15 „Pha- ków. Wkrótce po opuszczeniu zatoki Augu- okrętu wylądowały trzy śmigłowce z bazy lanx”. W dniu 27 września jednostka uro- sta podchodzący do lądowania na pokła- lotnictwa marynarki w Jacksonville w sta- czyście obchodziła 30-lecie wprowadzenia dzie lotniskowca myśliwiec F-14A „Tomcat” nie Floryda, po czym następnego dnia lot- do służby. Dlatego też rano 715 członków uderzył w wodę, po utracie kontroli nad niskowiec rozpoczął próby morskie. Okręt jej załogi ustawiło się na pokładzie w for- nim przez załogę. Obydwaj lotnicy zdołali przeprowadził testy kotłów, wyparowników mie liczby „30” o wymiarach 85 m na 61 m, się katapultować i nawigator, który odniósł i turbogeneratorów, a także próby osiąga- którą fotografowały z powietrza śmigłowce niewielkie jedynie obrażenia został ura- nia pełnej mocy siłowni, po których w dniu z dywizjonu HS-15. Tego dnia załoga For- towany pilot jednak zginął. W dniach 25- 15 lutego powrócił do stoczni. Kolejne pró- restal świętowała min. na olbrzymim pik- 27 czerwca okręt prowadził na Morzu Tyr- by morskie jednostki odbyły się w dniach niku zorganizowanym dla niej na terenie reńskim wspólne operacje z lotniskowcem 10-18 kwietnia, po czym w stoczni usunię- bazy morskiej. W dniu 4 października ban- America (CV-66). Od 24 lipca do 3 sierpnia to ostatnie zauważone usterki kończąc tym derę na jego pokładzie podniósł kontrad- Forrestal złożył wizytę w Palermo na Sycy- samym modernizację Forrestal w ramach mirał Diego E. Hernandez dowódca 6 Gru- lii, po której w dniu 5 sierpnia kontradmi- SLEP. W dniu 20 maja lotniskowiec opuścił py Lotniskowców, po czym okręt przeszedł rał Raymond P. Ilg zastąpił na stanowisku Filadelfię i wioząc na pokładzie tak, jak po- dwudniowe próby morskie. W ich ramach dowódcy 6 Grupy Lotniskowców kontrad- przednio wyposażenie gospodarstw domo- przeprowadzono testy pełnej mocy siłow- mirała Hernandeza. Do 8 sierpnia samolo- wych oraz pojazdy załogi, po trzydniowym ni oraz sterowania przy dużych prędko- ty Forrestal ćwiczyły u wybrzeży południo- rejsie powrócił do swej stałej bazy w May- ściach, a także demonstrację możliwo- wej Francji uderzenia na dystansie ponad port na Florydzie. ści nowozainstalowanych zestawów CIWS 300 mil, którym przeciwdziałały myśliwce W dniu 4 czerwca okręt rozpoczął pró- Mk 15 „Phalanx”. Zakończywszy ten okres francuskich sił powietrznych Dassault-Bre- by systemów obsługi lotniczej, a rankiem prób w dniu 20 grudnia jednostka powró- guet „Mirage 2000”. Zakończywszy to szko- następnego dnia na jego pokładzie wylą- ciła do Mayport. Spędziwszy Święta Boże- lenie okręt zawinął do Cannes, gdzie pod- dował pierwszy od rozpoczęcia moder- go Narodzenia w bazie, Forrestal ponownie czas 10 dni postoju jego pokład zwiedziło nizacji samolot – transportowy Grum- wyszedł w morze wracając w ostatnim dniu ponad 10 tys. osób. Od 23 sierpnia lotni- man C-1A „Trader” z dywizjonu VRC-40. 1986 roku ze względu na problemy z jedną skowiec uczestniczył w operacji „Sea Wind” Po przeprowadzeniu inspekcji i certyfi- z przekładni redukcyjnych, które wymusi- – wspólnych amerykańsko-egipskich ćwi- kowaniu aerofiniszerów na jednostce wy- ły odstawienie jej linii wałów. Niemal przez czeniach powietrzno-morskich, podczas lądowały maszyny jej nowego 6 Skrzydła cały kwiecień 1986 roku okręt brał udział rozpoczęcia których jego pokład wizytował Powietrznego z bazy lotnictwa floty w Pa- w ćwiczeniach „FleetEx 2-86”, na które wy- wiceadmirał Ali Gad – głównodowodzą- tuxent River w stanie Maryland. Tego sa- szedł w dniu 9 kwietnia. W manewrach cy marynarki egipskiej. W ramach ćwiczeń

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 85 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” lotnicy Forrestal szkolili się w prowadze- czątku 1988 roku okręt wziął udział w ćwi- no po raz pierwszy bomby kasetowe z mi- niu rozpoznania taktycznego, eskortowaniu czeniach „FleetEx 1-88”, które w dniu nami systemu CBU-78/B „Gator”3, a dział na niskich pułapach, uderzeniach na insta- 11 stycznia rozpoczęły się na wodach Puer- operacyjny prowadził szkolenia dla 22 jed- lacje lotnicze oraz portowe tocząc przy tym to Rico. Ich program obejmował prowadze- nostek amerykańskich i sprzymierzonych. pojedynki powietrzne z przeciwdziałający- nie uderzeń powietrznych przeciwko pozo- W dniu 24 maja pokład Forrestal odwie- mi egipskimi jednostkami powietrznymi. rowanym celom, szkolenie przeciwminowe, dził szejk Mohammed Bin Zayed ze Zjed- Ponadto, jego przeciwpodwodne samoloty ćwiczenia antyterrorystyczne oraz współ- noczonych Emiratów Arabskich, a 4 czerw- S-3A „Viking” oraz śmigłowce SH-3H „Sea działanie z siłami morskimi i powietrznymi ca okręt wizytował francuski kontradmirał King” ćwiczyły wykrywanie egipskich okrę- innych państw. Od 21 do 23 stycznia wizy- Guy Labouerie. Czerwiec był też jedynym tów podwodnych. Po zakończeniu ćwiczeń tę na pokładzie Forrestal złożył podsekre- miesiącem, w którym załoga miała trochę w dniu 28 sierpnia, maszyny lotniskow- tarz marynarki Dennis R. Shaw. Dwa dni wytchnienia podczas „beer day”4, jaki po- ca uczestniczyły w pokazie, który odbywał później lotniskowiec powrócił do Mayport. darował jej dowódca. W dniu 20 lipca wizy- się nad Wadi El-Natrun położonym na pu- Na początku lutego okręt przeszedł na Zato- tę na pokładzie lotniskowca złożył dowódca styni w odległości 80 km od Kairu. Samo- kę Meksykańską i wszedłszy w górę Missis- Połączonych Sił Operacyjnych Środkowego loty zademonstrowały swe możliwości bojo- sippi w dniu 13 lutego zawinął do Nowego Wschodu kontradmirał Anthony A. Less, we bombardując i ostrzeliwując cele lądowe Orleanu w stanie Louisiana. Wizyta ta była a cztery dni później amerykański sekretarz pociskami rakietowymi oraz z działek po- swoistą nagrodą dla załogi za doskonałe marynarki William L. Ball. Z końcem mie- kładowych. Następnie jednostka operowa- wyniki osiągnięte przez jednostkę podczas siąca jednostka została zluzowana przez ato- ła na Morzu Tyrreńskim składając także wi- wcześniejszych manewrów „Ocean Safa- mowy lotniskowiec Carl Vinson (CVN-70) zytę w Neapolu, po czym od 6 października ri’87”. Zasadą takich „liberty calls2” są wi- i w dniu 28 lipca opuściła Morze Arabskie. uczestniczyła w tygodniowych wspólnych zyty okrętów wojennych w amerykańskich Trzy dni później, podczas przejścia przez ćwiczeniach z lotniskowcem John F. Ken- portach, do których nie zawinęłyby one Ocean Indyjski załoga Forrestal świętowała nedy (CVA-67). W ramach operacji „Di- w czasie normalnej służby. Ponieważ ówcze- kolejny „beer day” za następne 50 dni spę- splay Determination’86” zespoły powietrz- sny dowódca Forrestal pochodził z Nowe- dzone w morzu. W dniu 6 sierpnia okręt ne obydwu okrętów szkoliły się nad Turcją go Orleanu wybrał za cel wizyty to miasto. przeszedł Kanał Sueski powracając na Mo- prowadząc ataki z niskich pułapów oraz Lotniskowiec stał się przy tym największym rze Śródziemne i pięć dni później zawinął powietrzne walki manewrowe. Ćwiczenia jednostką wojenną, która weszła tak daleko do Neapolu. Opuściwszy Włochy 16 sierp- te były ostatnimi w tej turze służby Forre- w górę Mississippi. Podczas czterodniowe- nia lotniskowiec wziął udział w czterodnio- stal na Morzu Śródziemnym. Okręt zakoń- go postoju pokład okrętu zwiedziło ponad wych ćwiczeniach „National Week’88”, któ- czył ją w dniu 29 października, po czym trzy 40 tys. mieszkańców Luizjany. Zakończyw- re odbywały się w środkowej części Morza dni później przeszedł Cieśninę Gibraltarską szy pobyt w Nowym Orleanie Forrestal po- Śródziemnego. W dniu 23 sierpnia Forre- i pokonawszy Atlantyk, w dniu 10 listopada wrócił do Mayport, aby od 7 do 18 kwiet- stal zawinął do hiszpańskiego Benidorm zawinął do Mayport. nia wziąć udział w ćwiczeniach, które pod na wybrzeżu Costa Blanca, który to port Z pierwszym dniem 1987 roku na okrę- kryptonimem „Ocean Venture’88” odbyły opuścił po pięciodniowej wizycie obierając cie rozpoczęto przegląd, podczas które- się na wodach Zatoki Meksykańskiej. kurs na zachód. Przeszedłszy Cieśninę Gi- go pełnił on min. rolę gospodarza wizyty Tydzień później lotniskowiec rozpo- braltarską w dniu 31 sierpnia, lotniskowiec jaką w Mayport składał w dniach 4-14 mar- czął swoje kolejne oddelegowanie, tym ra- skierował się ku północnej części Atlantyku, ca brytyjski lotniskowiec Ark Royal (R-07). zem jednak celem jego bezpośredniego aby wziąć udział w manewrach o kryptoni- Po zakończeniu prac w dniu 30 kwietnia, rejsu było Morze Arabskie. Podczas przej- mie „Teamwork’88”. W ich ramach, odbyła Forrestal przeszedł sześciodniowe próby ścia Atlantyku jednostka uczestniczy- się seria ćwiczeń morskich i desantowych, morskie na wodach Florydy w okolicach ła w ćwiczeniach „Open Gate’88”, które w których uczestniczyło ponad 200 okrętów Jacksonville. W dniu 29 lipca na jego pokła- zakończyła wraz z wejściem w Cieśninę Gi- nawodnych i podwodnych, 500 samolotów dzie odbyła się uroczystość wspomnienio- braltarską w dniu 6 maja. Następnie, prze- i śmigłowców oraz 45 tys. ludzi z 9 państw wa poświęcona 20-tej rocznicy tragicznego chodząc wzdłuż wybrzeży Tunezji w dniach NATO. Jednostka weszła od południa pożaru, w której uczestniczyli byli członko- 8 i 9 maja prowadziła ćwiczenia wraz z si- na Morze Norweskie gdzie współdziałała wie jego załogi oraz ich rodziny. Od 31 lip- łami tunezyjskimi. W dniu 13 maja poko- z zespołem operacyjnym lotniskowca ato- ca do 17 sierpnia okręt brał udział w cyklu nawszy Kanał Sueski okręt wszedł na Mo- mowego Theodore Roosevelt (CVN‑71), zaawansowanych szkoleń na Atlantyku. Po- rze Czerwone i tydzień później na wodach który dotarł do Vestfjordu ze Stanów Zjed- cząwszy od 28 sierpnia lotniskowiec rozpo- Oceanu Indyjskiego zluzował lotnisko- noczonych od północnego-zachodu. For- czął udział w ćwiczeniach NATO pod kryp- wiec atomowy Enterprise (CVN-65). Forre- restal zakończył udział w manewrach tonimem „Ocean Safari’87”. W ich ramach stal wszedł następnie w skład Połączonych w dniu 22 września i trzy dni później za- jednostki odbyły min. sześciotygodniowy Sił Operacyjnych Środkowego Wscho- winął do Portsmouth. Po dwudniowej wi- rejs przez północny Atlantyk, którego kul- du uczestniczących w operacji „Earnest zycie lotniskowiec okrążył Wielką Bryta- minacją była operacja przeciwko agreso- Will” – eskortowaniu w rejonie Zatoki Per- nię i odszedł na północ aż za Krąg Polarny. rom kryjącym się we fiordach Norwegii. skiej zbiornikowców zagrożonych irański- Zakończywszy manewry, od 22 września mi atakami powietrznymi oraz minami. 2. W pot. tłum.: „zawinięcie do dowolnego (portu)” 3. Wagomiar 227 kg, średnica 406 mm, długość Forrestal złożył czterodniową wizytę w bry- Służba lotniskowca w tym regionie przy- 2,34 m wypełniona 45 minami przeciwczołgowymi tyjskim Portsmouth, gdzie min. członko- padła na szczególnie ciężki okres, w któ- BLU-91/B i 15 minami przeciwpiechotnymi BLU-92/B. 4. Zwyczaj, wywodzący się jeszcze z czasów (1794- wie jego załogi uczestniczyli w tradycyjnej rym jego lotnicy wykonywali intensyw- 1914) kiedy marynarzom amerykańskim wydawano „Sunset Parade”. Po opuszczeniu wód bry- ne loty rozpoznawcze i patrole bojowe, na okrętach alkohol, umożliwiający dowódcom okrę- tyjskich w dniu 26 września lotniskowiec a załoga morska musiała prowadzić okręt tów udzielenie jednodniowego pozwolenia na picie piwa po każdym okresie 45-dniowego pobytu w morzu, o ile odszedł do Stanów Zjednoczonych i w dniu przez potencjalne zagrożenia. Dodatkowo, wejście do najbliższego portu nie nastąpi przed upły- 8 października zawinął do Mayport. Na po- w uzbrojeniu jego samolotów wykorzysta- wem 5 dni.

86 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Fotografia Forrestal przechodzącego w dniu 29 kwietnia 1989 roku pod mostem Verrazano Narrows w drodze na odbywający się w Nowym Jorku „Fleet Week’89”. Fot. U.S. Navy Następnie, sprawdziwszy wytrzymałość za- ty morskiej oraz lotnictwa zaokrętowane- ści okrętu flagowego, w dniu 12 październi- łogi oraz funkcjonowanie urządzeń skiero- go, na różnych teatrach działań wojennych. ka dowódca 6 Grupy Lotniskowców kontr- wał się ku południowym krańcom Stanów W ramach szkolenia Forrestal uczestniczył admirał Richard C. Allen przeniósł się wraz Zjednoczonych i w dniu 7 października za- także w serii ćwiczeń „Unitas 30-89”, któ- ze swym sztabem na krążownik rakietowy winął do Mayport. Podczas trwającego łącz- re miały na celu integrację sił morskich Sta- Wainwright (CG-28). Usuwanie spowodo- nie 202 dni oddelegowania jednostka spę- nów Zjednoczonych oraz państw Amery- wanych pożarem uszkodzeń Forrestal trwa- dziła zaledwie 15 dni w portach, przy czym ki Łacińskiej. W dniu 26 lipca lotniskowiec ło niemal do końca października i koszto- najdłuższy jej pobyt w morzu trwał 108 dni, rozpoczął pięciodniową wizytę w St. Tho- wało 2,5 mln dolarów. z których przez 71 dni uczestniczyła w ope- mas na Wyspach Dziewiczych, po której Kolejne oddelegowanie na wody euro- racji „Earnest Will”. do 11 sierpnia, kiedy to powrócił do May- pejskie lotniskowiec rozpoczął wychodząc Miesiąc później rozpoczęto przegląd port, kontynuował ćwiczenia. Następnymi z Mayport w dniu 3 listopada. Okręt po raz Forrestal trwający do 28 lutego 1989 roku. manewrami, w których uczestniczył okręt pierwszy miał jako uzbrojenie samolotów Po jego zakończeniu lotniskowiec od- były „Fleet Exercise 4-89” odbywające się pociski rakietowe do zwalczania celów na- był próby morskie, które miały miejsce od 24 sierpnia do 9 września na akwenie ziemnych AGM-84 „Harpoon SLAM” 5, od 7 do 11 marca na akwenie operacyjnym operacyjnym Puerto Rico. W dniu 9 paź- a w składzie jego grupy znajdowała się fre- u wschodnich wybrzeży Florydy w okoli- dziernika, kiedy Forrestal przygotowy- gata rakietowa Donald B. Berry (FF-1085), cach Jacksonville. Pod koniec następnego wał się do kolejnego oddelegowania w ma- która miała prowadzić ćwiczenia wspólnie miesiąca okręt przeszedł do Nowego Jor- szynowni jego przedniego podnośnika z jednostkami izraelskimi. W dniu 12 listo- ku gdzie uczestniczył w obchodach „Fle- wybuchł pożar, który przeniósł się na ka- pada Forrestal wszedł na Morze Śródziemne et Week’89”. W dniu 29 kwietnia Forrestal nały kablowe prowadzące do głównej cen- gdzie na jego pokład powrócił kontradmi- poprowadził w górę rzeki Hudson paradę trali bojowej. Jego skutkiem było obrażenia rał Allen. Następnie okręt zawinął do Hajfy, okrętów wojennych wprowadzając je na- 9 członków załogi oraz poważne uszkodze- po czym od 20 listopada wraz z jednostka- stępnie do portu. Sam lotniskowiec zacu- nia okablowania zasilania i przekazywania mi francuskimi uczestniczył w pięciodnio- mował przy terminalu statków pasażer- sygnałów do urządzeń i oprzyrządowania wych ćwiczeniach „Harmonie Sud Est”. skich, co uważane było za duży wyczyn systemów nawigacyjnych, uzbrojenia i kie- Od 27 listopada lotniskowiec rozpoczął nawigacyjny. Podczas jego pięciodniowego rowania okrętem. Dzięki sprawnemu dzia- udział w jednym z najważniejszych wyda- postoju zwiedzający mieli możliwość min. łaniu drużyn przeciwpożarowych jednost- rzeń końca lat osiemdziesiątych XX wieku oglądania wybranych maszyn 17 Skrzy- ki uniknięto innych, poważniejszych strat. – spotkaniu na Malcie prezydentów Geor- dła Powietrznego. Od 17 lipca jednost- Do usuwania uszkodzeń natychmiast przy- ka uczestniczyła w zaawansowanych szko- stąpili stoczniowcy z Jacksonville Shipyard 5. AGM-84 „Harpoon” – przeciwokrętowe poci- leniach na wodach Morza Karaibskiego. Inc. wspomagani przez bardziej doświad- ski rakietowe w wersji przystosowanej do przenoszenia przez samoloty, jako startujące swobodnie (rakietowe) Obejmowały one pełne spektrum współ- czonych pracowników stoczni marynarki pociski uderzeniowe do zwalczania celów naziemnych działania marynarzy, żołnierzy piecho- z Filadelfii i Norfolk. Wobec niesprawno- SLAM – Stand-off Land Attack Missile.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 87 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” ge H.W. Bush i Michaiła Gorbaczowa, któ- dnia ich trwania – 28 marca jednostki za- później Pierwsza Dama Barbara P. Bush. re kończyło dekady „Zimnej Wojny”. Pod- kotwiczyły w zatoce Augusta, gdzie Dwight Od 19 kwietnia na akwenie operacyjnym czas trwania konferencji samoloty Forrestal D. Eisenhower zluzował w służbie 6 Floty Jacksonville okręt rozpoczął przygotowa- zapewniały osłonę powietrzną jej uczest- Forrestal, który odszedł do Stanów Zjed- nia do kolejnego swego oddelegowania. nikom. Wśród licznych jednostek flot róż- noczonych. Podczas przejścia Atlantyku, Podczas zakończonego osiem dni później nych państw świata na wodach zatoki Mar- w dniu 10 kwietnia z podnośnika samolo- szkolenia „przeciwnikiem” jego skrzydła saxlokk kotwiczył wówczas min. krążownik tów Nr 4 spadł za burtę jeden z członków powietrznego był zespół samolotów brytyj- Belknap (CG-26) pełniący rolę gospoda- załogi lotniczej okrętu. Mimo, że na po- skiego lotniskowca Invincible (R-05). rza ze strony amerykańskiej oraz radziec- szukiwania rozbitka wystartowały niemal W dniu 30 maja Forrestal opuścił May- ki krążownik rakietowy Slava (70). W dniu natychmiast trzy śmigłowce z dywizjonu port zostając skierowanym na wschód aby 1 grudnia na pokład Forrestal przybył pre- HS-15, po 4,5 godzinach w powietrzu i za- wspierać koalicję antyiracką podczas wojny zydent Bush, który obserwował starty i lą- padnięciu ciemności przerwały one akcję w Zatoce Perskiej. Zbliżający się do Euro- dowania samolotów oraz w mesie okrę- bez rezultatu. W dniu 12 kwietnia lotnisko- py okręt, w dniach 8 i 9 czerwca prowadził tu zjadł obiad z załogą. Prezydent, któremu wiec zawinął do Mayport. ćwiczenia, w których towarzyszył mu fran- towarzyszyli: admirał Jonathon T. Howe – Od 14 maja Forrestal rozpoczął w macie- cuski lotniskowiec Clemenceau (R-98). głównodowodzący sił morskich w Europie, rzystej bazie przegląd połączony z dokowa- Trzy dni po ich zakończeniu, wyposażony wiceadmirał James D. Williams – dowód- niem. W dniach 22 i 23 czerwca na pokła- w podwieszany taktyczny system rozpozna- ca 6 Floty oraz kontradmirał Allen, wygłosił dzie lotniskowca miało miejsce spotkanie nia powietrznego (TARPS7) myśliwiec F- później w hangarze przemówienie dla załogi inauguracyjne stowarzyszenia weteranów -14A „Tomcat” z dywizjonu VF-31 Forrestal oraz odznaczył weteranów lotnictwa mor- jego służby, a w dniu 27 lipca wizytę na nim odbył lot okrężny na dystansie 3,6 tys. km. skiego z lat II Wojny Światowej. Następnie złożył aktor James M. Doohan grający w te- Podczas tej misji maszyna dokonała rozpo- Bush wraz z oficjelami powrócił śmigłow- lewizyjnym serialu „Star Trek”. Zakończyw- znania położonej na pograniczu Egiptu i Li- cem na krążownik Belknap. Do 3 grudnia, szy remont w dniu 27 sierpnia okręt odbył bii zatoki Sollum, znajdujące się w której kiedy to zakończyło się spotkanie prezyden- czterodniowe próby morskie na akwenie kotwicowisko było monitorowane przez Li- tów, samoloty wczesnego ostrzegania oraz operacyjnym położonym w okolicach Jack- bijczyków. W dniach 12 i 13 czerwca pokład myśliwskie patrole bojowe Forrestal zapew- sonville. W dniu 7 września jednostka lotniskowca wizytował dowódca 6 Floty wi- niały bezpieczeństwo przestrzeni powietrz- opuściła Mayport i trzy dni później zawi- ceadmirał William A. Owens. W początko- nej nad Maltą. nęła do Norfolk Naval Shipyard. Tam roz- wym okresie oddelegowania cztery maszyny W dniu 4 grudnia lotniskowiec zawi- poczęto modernizacje jej systemu kata- 6 Skrzydła Powietrznego okrętu: myśliwiec nął do Neapolu gdzie ze względu na wa- pult, pokładu i kadłuba mające umożliwić F-14A „Tomcat” z dywizjonu VF-31, my- runki pogodowe oraz zatłoczenie portu przyjmowanie myśliwców bombardują- śliwiec bombardujący F/A-18A „Hornet” wewnętrznego stanął na lewoburtowej ko- cych McDonnell Douglas F/A-18 „Hornet”. z VFA-137, bombowiec uderzeniowy A-6E twicy, 10 cumach, dwóch kotwicach zawoź- W międzyczasie, w dniu 8 listopada pre- „Intruder” z VA-176 oraz samolot prze- nych oraz dwóch bojach cumowniczych. zydent George H.W. Bush ogłosił decyzję ciwdziałania radioelektronicznego EA-6B Po trzydniowym postoju okręt wyszedł o podwojeniu liczby zespołów lotniskow- „Prowler” z dywizjonu VAQ-133 uczestni- w morze, aby od 13 grudnia wspólnie z jed- ców wspierających operację „Desert Shield” czyły w 39 Międzynarodowym Salonie Lot- nostkami tunezyjskimi uczestniczyć sze- – operacji militarnej koalicji antyirackiej, niczym w Paryżu, który od 14 do 23 czerw- ściodniowych ćwiczeniach desantowych. mającej na celu osłonę Arabii Saudyjskiej ca odbywał się na lotnisku Le Bourget. W czasie ich trwania samoloty Forrestal wy- przed atakiem sił zbrojnych Iraku. Dwu- Od 15 czerwca jednostka działając konały 193 loty, a podczas decydującej fazy krotnie podejmowano decyzję, że jednym we wschodniej części Morza Śródziemne- ćwiczeń jego kontrolerzy lotów koordyno- z nich będzie Forrestal i dwukrotnie decy- go wspierała w ramach operacji „Provi- wali działania samolotów McDonnell Do- zję taką odwoływano6. Po zakończeniu prac de Comfort” działania koalicji antyirackiej uglas AV-8B „Harrier II” lotnictwa piechoty modernizacyjnych, w dniu 16 listopada lot- zastępując w składzie 6 Floty lotniskowiec morskiej. Początek 1990 roku lotniskowiec niskowiec opuścił Norfolk i pięć dni później atomowy Theodore Roosevelt (CVN-71). spędził na serii kolejnych ćwiczeń. Od 11 zawinął do Mayport. W dniu 18 grudnia Samoloty Forrestal zapewniały wspar- do 13 stycznia uczestniczył w operacji pokład okrętu odwiedził kontradmirał Wal- cie i rozpoznanie powietrzne, a sam okręt „Last Chance”, od 17 do 21 stycznia w ćwi- ter J. Davis – dowódca 6 Grupy Lotniskow- inicjował, ćwiczył i rozwijał nowe rodza- czeniach „Petit Poi”, a od 29 do 31 stycznia ców. Tego samego dnia myśliwiec F-14A je zespołowego działania taktycznego bo- operował w zachodniej części Morza Śród- „Tomcat” z dywizjonu VF-31 wypadł z za- jowych grup lotniskowców. W szczególno- ziemnego wspólnie z jednostkami brytyjski- czepu w pierwszej fazie startu z katapulty ści maszyny okrętu poszukiwały stanowisk mi, francuskimi i włoskimi. Następny mie- Nr 4. Kiedy maszyna dokołowała do krawę- i magazynów broni masowego rażenia, siąc Forrestal spędził min. w Neapolu, gdzie dzi pokładu skośnego przed wypadnięciem zgrupowań wojsk irackich, uzbrojenia prze- w dniu 10 lutego w jego hangarze miało za burtę obydwaj członkowie jej załogi kata- ciwlotniczego, broni pancernej i artylerii dla miejsce spotkanie założycielskie Dywizjo- pultowali się. Pilot wylądował na pokładzie ich niszczenia lub odstraszenia od wyko- nu Neapolitańskiego Stowarzyszenia Lot- okrętu odnosząc niewielkie obrażenia, pod- nictwa Morskiego. W dniach 7 i 8 marca czas gdy operator radaru lądował na jego 6. W tym czasie w rejonie konfliktu przebywały: Mi- dway (CV-41), Saratoga i John F. Kennedy (CV-67), któ- okręt operował wspólnie z jednostkami tu- nadbudówce wyspowej. Z dniem 1 stycz- re ostatecznie miały zostać uzupełnione przez lotniskow- nezyjskimi, a od 23 marca wspólnie z lotni- nia 1991 roku Forrestal uzyskał status „lot- ce: Ranger (CV-61), America (CV-66) i Theodore Roose- velt (CVN-71). skowcem atomowym Dwight D. Eisenhower niskowca dyżurnego wschodniego wybrze- 7. TARPS – Tactical Air Reconnaissance Pod Sys- (CVN-69) wziął udział w wielkich ćwicze- ża”, która to rolę pełnił przez następnych tem. W jego aluminiowym zasobniku o długości 5,12 m niach NATO, które pod kryptonimem „Na- pięć miesięcy. W dniu 4 marca jego pokład i masie 840 kg umieszczone były: kamera filmowa KS-87 (zdjęcia do przodu i w pionie), fotograficzny aparat pa- tional Week 90B” odbywały się w zachod- odwiedził admirał Paul D. Miller – głów- noramiczny KA-99 oraz aparat do zdjęć na niskim puła- niej części Morza Śródziemnego. Ostatniego nodowodzący Floty Atlantyku, a dwa dni pie w podczerwieni AAD-5.

88 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” rzystywania przeciwko uciekinierom kur- Jednostki powietrzne lotniskowca Forrestal* dyjskim. Kilka, wyposażonych w TARPS Jednostka powietrzna myśliwców F-14A „Tomcat” z dywizjonu Okres służby (Oznaczenie Literowe) Dywizjony (Samoloty/Śmigłowce) VF-31 przeprowadziło przy tym misje roz- Akwen operacyjny poznawcze w oparciu o turecką bazę lotnictwa w Incirlik. Podczas tego okresu od- 1 Grupa Powietrzna VA-15 (Douglas AD-6 „Skyraider”) delegowania jednostka operowała wspólnie 07.11.1956- (T) VAW-12 (Douglas AD-5W „Guppy”) min. z amerykańskim okrętem podwod- 12.12.1956 Wschodni Atlantyk VFP-62 (McDonnell F2H-2P „Banshee”) nym Gato (SSN-615) oraz z fregatami rakie- Wyspy Azorskie HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) towymi: francuską Jean de Vienne (F-643), VF-14 (McDonnell F3H-2N „Demon”) hiszpańską Santa Maria (F-81) i włoską VF-84 (North American FJ-3M „Fury” Espero (F-576). W dniu 19 czerwca wybuchł VA-15 (Douglas AD-6 „Skyraider”) na Forrestal pożar w kotłowni Nr 2, któ- 1 Grupa Powietrzna VA-76 (Grumman F9F-8B „Cougar”) 15.01.1957- ry na skutek nieuwagi obsługi objął śmieci (T) VAH-1 (North American AJ-1 „Savage”) 21.10.1957 nagromadzone przy spalarce. Dzięki spraw- Morze Śródziemne VAW-12 (Douglas AD-5W „Guppy”) ności działania drużyn przeciwawaryjnych VAW-33 (Douglas AD-5N „Skyraider”) okrętu pożar ten został ugaszony bez po- VFP-62 (McDonnell F2H-2P „Banshee”) ważniejszych strat. W dniu 8 lipca, kiedy HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) jednostka operowała we wschodniej części VA-15 (Douglas AD-6 „Skyraider”) Morza Śródziemnego u południowych wy- 1 Grupa Powietrzna 16.08.1957- VAW-12 (Douglas AD-5W „Guppy”) brzeży Turcji, awarii i pożarowi uległ prawy (T) 22.07.1957 VFP-62 (McDonnell F2H-2P „Banshee”) silnik odbywającego rutynową misję roz- Północny Atlantyk poznawczą samolotu wczesnego ostrzega- HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) nia E-2C „Hawkeye” z dywizjonu VAW-122. VF-102 (Douglas F4D-1 „Skyray”) Pięciu członków jego załogi, którzy ratowali VF-103 (Vought F8U-1 „Crusader”) się skacząc na spadochronach zostało w cią- VA-12 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) 10 Grupa Powietrzna gu 10 minut wyłowionych przez śmigłowce 02.09.1959- VA-104 (Douglas AD-6 „Skyraider”) (AK) lotniskowca oraz krążownika rakietowego 12.03.1959 VAH-5 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) Morze Śródziemne Yorktown (CG-48). Ponieważ pozbawiony VAW-12 (Grumman WF -2 „Tracer”) załogi samolot, który kierowany autopilo- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) tem kontynuował lot kierując się na połu- HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) dniowy-wschód od Cypru, stanowił potencjalne zagrożenie dla żeglugi powietrznej VF-102 (Douglas F4D-1 „Skyray”) został on ostrzelany ogniem działek kalibru VF-103 (Vought F8U-1 „Crusader”) 20 mm przez myśliwiec bombardujący F/A- VA-81 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) VA-83 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) -18A „Hornet” z dywizjonu VFA-132. Tra- 8 Grupa Powietrzna 28.01.1960- VA-85 (Douglas AD-6 „Skyraider”) fiona maszyna wpadła do wody pomiędzy (AJ) 31.08.1960 VAH-5 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) Cyprem i Syrią w odległości około 40 mil Morze Śródziemne od jej wybrzeży, w miejscu gdzie morze VAW-12 (Grumman WF -2 „Tracer”) miało głębokość ponad 900 m. Od 10 lip- VAW-33 (Douglas AD-5Q „ Skyraider”) ca Forrestal był celem odwiedzin dowód- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) ców sił koalicji antyirackiej. Najpierw HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) dwudniową wizytę złożył na lotniskow- VF-102 (Douglas F4D-1 „Skyray”) cu generał brygady amerykańskiej piecho- VF-103 (Vought F8U-1 „Crusader”) ty morskiej Anthony C. Zinni – szef sztabu VA-81 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) połączonych sił zbrojnych operacji „Provi- 8 Grupa Powietrzna VA-83 (Douglas A4D-2N „Skyhawk”) 09.02.1961- de Comfort”. W dniu 12 lipca okręt wizy- (AJ) VA-85 (Douglas AD-6 „Skyraider”) 25.08.1961 tował dowódca tych sił generał broni John Morze Śródziemne VAH-5 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) M. Shalikashvilli, a noc z 12 na 13 lipca spę- VAW-12 (Grumman WF -2 „Tracer”) dził na jednostce generał Maurice LePa- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) ge dowodzący kontyngentem francuskim. HU-2 (Vertol HUP-2 „Retriever”) Od 17 lipca samoloty Forrestal odbywały szkolenie na greckim akwenie ćwiczebnym VF-74 (McDonnell F4H-1 „Phantom”) koło Avgo Nisi prowadząc przygotowania VF-103 (Vought F8U-2N „Crusader”) do wizyty prezydenta George W.Busha, któ- VA-81 (Douglas A4D-2 „Skyhawk”) 8 Grupa Powietrzna VA-83 (Douglas A4D-2N „Skyhawk”) rą w dniach 18-20 lipca złożył on w Ate- 03.08.1962- (AJ) VA-85 (Douglas AD-6 „Skyraider”) nach i zatoce Souda na Krecie. Po odbytym 02.03.1963 szkoleniu samoloty lotniskowca prowadzi- Morze Śródziemne VAH-5 (Douglas A3D-2 „Skywarrior”) ły patrole bojowe nad miejscowością, w któ- VAW-12 (Grumman WF-2 „Tracer”) rej przebywał Prezydent. Wczesnym popo- VFP-62 (Vought F8U-1P „Crusader”) łudniem 19 lipca, kiedy okręt kierował się HC-2 (Vertol HUP-3 „Retriever”) ku południowym wybrzeżom Krety kata- * W zawartych w artykule zestawieniach nie uwzględniono maszyn dywizjonów taktycznego wsparcia powietrznego VRC (Fleet Tactical Support strofie uległ jego bombowiec A-6E „Intru- Squadron), które w rzeczywistości nie wchodziły w skład zaokrętowanych jednostek powietrznych.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 89 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

der” z dywizjonu VA-176. Samolot rozbił VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) się podczas rutynowego szkolenia uderza- VF-103 (Vought F-8E „Crusader”) jąc w wodę około 2 mil na północny-za- VA-81 (Douglas A-4E „Skyhawk”) chód od Avgo Nisi. Jego dwuosobowa za- 8 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 10.07.1964- łoga katapultowała się, odnaleziono jednak (AJ) VMA-331 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 13.03.1965 tylko rannego nawigatora. Mimo nie- Morze Śródziemne VAH-6 (Douglas A-3B „Skywarrior”) mal dwudniowych poszukiwań prowadzo- VAW-12 (Grumman E-1B „Tracer”) nych przez lotniskowiec, krążownik rakie- VFP-62 (Vought RF-8A „Crusader”) towy Yorktown (CG-48), fregatę rakietową HC-2 (Kaman UH-2A/B „Seasprite”) De Wert (FFG-45) i zbiornikowiec Milwau- kee (AOR‑2) nie odnaleziono ani pilota, VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) ani jego ciała, ani szczątków maszyny. Ko- VMF-451 (Vought F-8D „Crusader”) lejny wypadek na Forrestal miał miejsce VA-81 (Douglas A-4E „Skyhawk”) w dniu 7 sierpnia, kiedy to przygotowywa- VA-83 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 8 Skrzydło Powietrzne ny do startu z katapulty Nr 3 samolot prze- 24.08.1965- VA-112 (Douglas A-4C „Skyhawk”) (AJ) ciwpodwodny S-3B „Viking” ześliznął się 07.04.1966 VAH-11(Douglas A-3B „Skywarrior”) Morze Śródziemne na lewoburtową galerię pokładu lotniczego. VAW-12 (Grumman E-1B „Tracer”) Trzech członków jego załogi zdołało wysko- VAW-33 (Douglas EA-1F „Skyraider”) czyć na pokład podczas gdy czwarty, który VFP-62 (Vought RF-8A „Crusader”) się katapultował został podjęty z wody przez HC-2 (Kaman UH-2A/B „Seasprite”) jeden ze śmigłowców lotniskowca. W dniu 17 września wizytę na okręcie złożył włoski VF-11 (McDonnell F-4B „Phantom”) prezydent Francesco Cossiga. Tydzień póź- VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) niej jednostka zakończyła udział w operacji VA-46 (McDonnell A-4E „Skyhawk”) „Provide Comfort”. VA-65 (Grumman A-6A „ Intruder”) 17 Skrzydło Powietrzne Od 2 października Forrestal uczestni- 06.06.1967- VA-106 (Douglas A-4C „Skyhawk”) (AA) czył w ćwiczeniach pod kryptonimem „Di- 15.09.1967 VAH-10 (Douglas KA-3B „Skywarrior”) Zachodni Pacyfik splay Determination’91”, podczas których RVAH-11 (North American RA-5C „Vigilante”) jego samoloty szkoliły się w lotach bojowych VAW-123 (Grumman E-2A „ Hawkeye”) nad lądem oraz na niskim pułapie. Ponad- VAP-61 (Douglas RA-3B „ Skywarrior”) to, dwa jego myśliwce F-14A „Tomcat”, dwa HC-2 (Kaman UH-2A „Seasprite”) myśliwce bombardujące F/A-18A „Hornet” oraz samolot przeciwdziałania radioelek- VF-11 (McDonnell F-4B „Phantom”) tronicznego EA-6B „Prowler” zostały deta- VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) szowane na tureckie lotnisko Akhisar, z któ- VA-15 (Douglas A-4C „Skyhawk”) rego wykonywały loty patrolowe. W dniu 17 Skrzydło Powietrzne VA-34 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 22.07.1968- 6 października awarii w powietrzu uległ je- (AA) VA-152 (Douglas A-4B „Skyhawk”) 29.04.1969 den z myśliwców bombardujących F/A-18A Morze Śródziemne VAH-10 (Douglas KA-3B „Skywarrior”) „Hornet” lotniskowca. Jego pilot katapulto- RVAH-12 (North American RA-5C „Vigilante”) wał się zostając podniesionym z wody w cią- VAW-123 (Grumman E-2A „ Hawkeye”) gu kwadransa. W drugiej połowie paździer- HC-2 (Kaman UH-2A/B „Seasprite”) nika dwa myśliwce F-14A „Tomcat” oraz myśliwce bombardujące F/A-18A „Hor- VF-11 (McDonnell F-4B „Phantom”) net” zostały oddelegowane do niemieckiej VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) bazy lotnictwa w Ramstein, z której ope- VA-36 (Douglas A-4C „Skyhawk”) rując miały ćwiczyć wspólnie z myśliw- 17 Skrzydło Powietrzne VA-66 (Douglas A-4C „Skyhawk”) 02.12.1969- cami sił powietrznych General Dynamics (AA) VA-216 (Douglas A-4E „Skyhawk”) 08.07.1970 F-16C „Fighting Falcon”. Najpierw, w dniu Morze Śródziemne VAH-10 (Douglas KA-3B „Skywarrior”) 19 października do Niemiec udała się ob- RVAH-13 (North American RA-5C „Vigilante”) sługa i wyposażenie naziemne maszyn, VAW-126 (Grumman E-2A „ Hawkeye”) a dwa dni później odleciały samoloty. Przez HS-11 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) cały czas lotu towarzyszyły im zbiornikowce powietrzne amerykańskich sił lotniczych, VF-11 (McDonnell F-4B „Phantom”) dzięki czemu samoloty pokonały bez lądo- VF-74 (McDonnell F-4B „Phantom”) wania dystans ponad 3,6 tys. km. W dniu VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 22 października jeden z myśliwców F-14A 17 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) „Tomcat” z dywizjonu VF-31 sfotografował 01.05.1971- (AA) VA-85 (Grumman A-6A/KA-6D „Intruder”) na kotwicowisku Sollum radziecki krążow- 02.07.1971 Morze Śródziemne RVAH-7 (North American RA-5C „Vigilante”) nik śmigłowcowy Moskwa (108). Przez pięć VMCJ-2 (Grumman EA-6A „Prowler”) kolejnych dni Forrestal towarzyszył jednost- VAW-126 (Grumman E-2B „ Hawkeye”) ce radzieckiej kiedy ta operowała na wodach HS-3 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) pomiędzy Sollum i Tartus w Syrii. Od 6 listopada lotniskowiec brał udział we wspól-

90 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal” nych z okrętami francuskimi ćwiczeniach VF-11 (McDonnell F-4B „Phantom”) „Harmonie Sud Est”. Następnie do szkolą- VMFA-531 (McDonnell F-4B „Phantom”) cych się zespołów dołączyły jednostki bry- VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) tyjskie i włoskie, po czym jednostki wspól- 17 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair „) 22.09.1972- nie uczestniczyły w ćwiczeniach „Iles D’Or”. (AA) VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 06.07.1973 W dniu 12 listopada pokład Forrestal wi- Morze Śródziemne RVAH-9 (North American RA-5C „Vigilante”) zytował dowódca zespołu francuskiego VAQ-135 (Douglas EKA-3B „Skywarrior”) kontradmirał Bonet D’Oleon. Od 2 grud- VAW-126 (Grumman E-2B „ Hawkeye”) nia samoloty skrzydła powietrznego okrętu HS-3 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) towarzyszyły w drodze radzieckiemu lotni- VF-11 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) skowcowi Admiral Flota Sowetskogo Soju- VF-74 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) za Kuznetsov (113), który przebazowany VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 17 Skrzydło Powietrzne z Morza Śródziemnego i pokonawszy Dar- 11.03.1974- VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) (AA) danele kierował się ku nowemu akwenowi 11.09.1974 VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) Morze Śródziemne służby w składzie Floty Północnej. Zespół RVAH-6 (North American RA-5C „Vigilante”) maszyn Forrestal, złożony z: dwóch my- VAW-126 (Grumman E-2B „ Hawkeye”) śliwców F-14A „Tomcat”, dwóch myśliwców HS-3 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) bombardujących F/A-18A „Hornet”, trzech VF-11 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) samolotów przeciwpodwodnych S-3A „Vi- VF-74 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) king” oraz po jednym przeciwdziałania VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) radioelektronicznego EA-6B „Prowler” 17 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 05.03.1975- i wczesnego ostrzegania E-2C „Hawkeye”, (AA) VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 22.09.1975 przechwycił radziecki okręt na południe Morze Śródziemne RVAH-7 (North American RA-5C „Vigilante”) od Marsylii w odległości 330 mil od ma- VAQ-134 (Grumman EA-6B „ Prowler”) cierzystego lotniskowca. W dniu 6 grudnia VAW-111 (Grumman E-2B „ Hawkeye”) jego myśliwce F-14A „Tomcat” wyposażone HS-3 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) w TARPS lecąc na pułapie 915 m towarzy- VF-11 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) szyły radzieckiej jednostce kiedy ta znajdo- VF-74 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) wała się w zachodniej części Morza Śród- VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 17 Skrzydło Powietrzne ziemnego około 65 mil na północ od Jijel VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) (AA) w Algerii. Krótko potem lotniskowiec Ame- 04.04.1978- VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) Północny Atlantyk rica (CV-66) zluzował Forrestal w służ- 26.10.1978 VAQ-130 (Grumman EA-6B „Prowler”) Morze Śródziemne bie 6 Floty, po czym odszedł on ku Stanom VAW-116 (Grumman E-2B „Hawkeye”) Zjednoczonym. Do Mayport okręt zawinął VS-30 (Lockheed S-3A „Viking”) w przeddzień Wigilii umożliwiając załodze HS-3 (Sikorsky SH-3D „Sea King”) spędzenie Świąt Bożego Narodzenia w gro- VF-11 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) nie rodzinnym. VF-74 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) Początek 1992 roku jednostka spędziła VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) na przygotowaniach do nowej roli – okrętu VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) ćwiczebnego dla kwalifikacji pilotów w ba- 17 Skrzydło Powietrzne 27.11.1979- VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) zie lotnictwa floty w Pensacola na Florydzie, (AA) 07.05.1980 VAQ-133 (Grumman EA-6B „Prowler”) w której to służbie miała zastąpić lotnisko- Morze Śródziemne VAW-116 (Grumman E-2C „Hawkeye”) wiec szkolny Lexington (AVT-16). Podczas VFP-63 (Chance-Vought RF-8G „Crusader” tych przygotowań min. załogę Forrestal, VS-30 (Lockheed S-3A „Viking”) jako pierwszego w historii floty amerykań- HS-3 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) skiej okrętu wojennego, uzupełniono w ra- VF-74 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) mach integracji płci o 300 kobiet, z których VMFA-115 (McDonnell Douglas F-4J „Phantom”) 25 było podoficerami. Po przeklasyfiko- VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) waniu na lotniskowiec szkolny z sygnaturą 17 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) „AVT-59”, w dniu 4 lutego jednostka zawi- 02.03.1981- (AA) VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) nęła do swej nowej bazy w Pensacola rozpo- 15.09.1981 Północny Atlantyk VAQ-130 (Grumman EA-6B „Prowler”) czynając kolejny okres służby. W maju okręt Morze Śródziemne VAW-125 (Grumman E-2C „Hawkeye”) po raz drugi w swej historii odwiedził Nowy VS-30 (Lockheed S-3A „Viking”) Orlean, a w dniu 24 sierpnia został zmuszo- HS-3 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) ny do wyjścia w morze dla uniknięcia skut- ków huraganu „Andrew” przechodzącego przez południową część Florydy. Przezna- pierwszej dekady września Forrestal opu- na początku 1993 roku Marynarka Stanów czenie jednostki do służby w nowej roli spo- ścił więc swą bazę, tak jak wcześniej wiąząc Zjednoczonych zdecydowała o rezygnacji wodowało podjęcie decyzji o poddaniu jej w hangarze wyposażenie gospodarstw do- z posiadania specjalnego lotniskowca szkol- gruntownej, przystosowującej do tego celu mowych, a na pokładzie lotniczym pojazdy nego. W związku z tym zdecydowano o za- modernizacji. W ciągu 14 miesięcy, kosz- członków załogi i w dniu 14 września zawi- kończeniu prac na jednostce i przygoto- tem 157 mln. dolarów miała ją przeprowa- nął do Filadelfii. Zanim jednak jego moder- waniu jej do wycofania ze służby do dnia dzić Philadelphia Naval Shipyard. Z końcem nizacja została na dobre rozpoczęta, bo już 30 września.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 91 Amerykańskie lotniskowce typu „Forrestal”

VF-74 (McDonnell Douglas F-4S „Phantom”) Przez kolejne miesiące stoczniowcy VF-103 (McDonnell Douglas F-4S „Phantom”) i członkowie załogi Forrestal dokończyli re- VA-81 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) monty licznych urządzeń i mechanizmów 17 Skrzydło Powietrzne VA-83 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) okrętu, wymienili kilometry kabli elektrycz- 08.06.1982- (AA) VA-85 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) nych i zdemontowali linie wałów napędo- 16.11.1982 Morze Śródziemne VAQ-130 (Grumman EA-6B „Prowler”) wych przygotowując je do złożenia w maga- Ocean Indyjski VAW-125 (Grumman E-2C „Hawkeye”) zynach stoczniowych. Marynarzy jednostki VS-30 (Lockheed S-3A „Viking”) wspomagali w tych pracach członkowie za- HS-3 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) łóg morskich oddelegowani w celach szkoleniowych z lotniskowców America (CV- VF-11 (Grumman F-14A „Tomcat”) 66) i John F. Kennedy (CV-67). Oprócz prac VF-31 (Grumman F-14A „Tomcat”) remontowych w filadelfijskiej stoczni do- VA-37 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) konano także demontażu niektórych ele- 6 Skrzydło Powietrzne VA-105 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 02.06.1986- mentów wyposażenia jednostki przekazu- (AE) VA-176 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 10.11.1986 jąc min. do Newport News Shipbuilding Morze Śródziemne VAQ-132 (Grumman EA-6B „Prowler”) obydwie kotwice z łańcuchami z przezna- VAW-122 (Grumman E-2C „Hawkeye”) czeniem dla lotniskowca atomowego John VS-30 (Lockheed S-3A „Viking”) C. Stennis (CVN-74). Śruby okrętowe oraz HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) elementy systemu opalania kotłów zamon- VF-11 (Grumman F-14A „Tomcat”) towano na lotniskowcu John F. Kennedy, VF-31 (Grumman F-14A „Tomcat”) system telewizji przemysłowej przeniesiono VA-37 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) na Enterprise (CVN-65), a księgozbiór jed- 6 Skrzydło Powietrzne VA-105 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) nostki podarowano załogom transportow- 28.08.1987- (AE) VA-176 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) ca Concord (T-AFS-5) i lotniskowca The- 09.10.1987 Północny Atlantyk VAQ-132 (Grumman EA-6B „Prowler”) odore Roosevelt (CVN-71). Niemal 1,7 tys. VAW-122 (Grumman E-2C „Hawkeye”) członków załogi Forrestal otrzymało inne VS-28 (Lockheed S-3A „Viking”) przydziały operacyjne, a ponad 200 wyko- HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) rzystując program wcześniejszych zwol- nień odeszło ze służby. Okręt został wydo- VF-11 (Grumman F-14A „Tomcat”) kowany w dniu 9 czerwca, po czym sześć VF-31 (Grumman F-14A „Tomcat”) dni później przeholowano go dla realiza- 6 Skrzydło Powietrzne VA-37 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) cji dalszych prac dezaktywacyjnych do pir- (AE) VA-105 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) 25.04.1988- su Nr 6E. Dzień 3 lipca pododdział repre- Morze Śródziemne VA-176 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) 07.10.1988 zentacyjny jednostki spędził na pikniku Ocean Indyjski VAQ-132 (Grumman EA-6B „Prowler”) „Welcome America” w Fort Mifflin nad rze- Północny Atlantyk VAW-122 (Grumman E-2C „Hawkeye”) ką Delaware, a dzień później wziął udział VS-28 (Lockheed S-3A „Viking”) w paradzie z okazji Dnia Niepodległości HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) w Filadelfii. W lipcu liczni marynarze lot- VF-11 (Grumman F-14A „Tomcat”) niskowca społecznie brali udział w pracach VF-31 (Grumman F-14A „Tomcat”) remontowych krążownika Olympia (IX-40) VA-37 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) zacumowanego w roli okrętu muzeum przy 6 Skrzydło Powietrzne VA-105 (Ling-Temco-Vought A-7E „Corsair”) nabrzeżu Penn Landing na rzece Delawa- 04.11.1989- (AE) VA-176 (Grumman A-6E i KA-6D „Intruder”) re. Tradycyjnie, w dniu 29 lipca w hangarze 12.04.1990 Morze Śródziemne VAQ-142 (Grumman EA-6B „Prowler”) Forrestal odbyła się uroczystość poświęco- VAW-122 (Grumman E-2C „Hawkeye”) na poległym w pożarze lotniskowca w 1967 VS-28 (Lockheed S-3A „Viking”) roku. Podczas jej trwania członkowie pod- HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) oddziału wartowniczego jednostki oddali salwę honorową z 21 karabinów. Prace przy- VF-11 (Grumman F-14A „Tomcat”) gotowawcze do dezaktywacji okrętu zostały VF-31 (Grumman F-14A „Tomcat”) zakończone w dniu 10 września i następne- VFA-132 (McDonnell Douglas F/A-18C „Hornet”) go dnia na pokładzie Forrestal odbyła się ce- 6 Skrzydło Powietrzne VFA-137 (McDonnell Douglas F/A-18C „Hornet”) 30.05.1991- remonia uroczystego wycofania go ze służ- (AE) VA-176 (Grumman A-6E „Intruder”) 21.12.1991 by. Uczestniczyli w niej min.: Zastępca Szefa Morze Śródziemne VAQ-133 (Grumman EA-6B „Prowler”) Operacji Morskich admirał Stanley R. Ar- VAW-122 (Grumman E-2C „Hawkeye”) thur, głównodowodzący Floty Atlantyku wi- VS-28 (Lockheed S-3B „Viking”) ceadmirał Henry H. Mauz Jr oraz dowódca HS-15 (Sikorsky SH-3H „Sea King”) lotnictwa morskiego Floty Atlantyku wice- admirał Less. Tego samego dnia lotnisko- Główne daty dotyczące służby lotniskowca Forrestal wiec został skreślony z listy floty. W ciągu niemal 40-letniej służby okręt przebył po- Okręt Położenie Wycofanie Skreślenie Wodowanie W służbie nad 400 tys. Mm, a na jego pokładzie wyko- Nazwa Sygn. stępki ze służby z listy floty nano ponad 375 tys. lądowań. Lotniskowiec Forrestal CVA/CV/AVT-59 14.06.1952 11.12.1954 01.10.1955 11.09.1993 11.09.1993 10-krotnie był odznaczony Armed Forces

92 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Wykonana w dniu 15 sierpnia 2003 roku w bazie marynarki w Newport w stanie Rhode Island fotografia wycofanego ze służby Forrestal, oczekujące- go na decyzję o swych ostatecznych losach. Fot. U.S. Navy Service Medal, trzykrotnie Armed Forces trzykrotnie Navy Battle Efficiency Award restal Museum Inc” rozpoczęło kampa- Expeditionary Medal i raz Southwest Asia i trzykrotnie Meritorious Unit Commen- nię na rzecz przejęcia okrętu i ustawienia Service Medal. Załoga Forrestal czterokrot- dation, a także po jednym Joint Meritorio- go Baltimore w stanie Maryland. Ponieważ nie uzyskiwała Navy Unit Commendation, us Unit Award i Secretary of the Navy Letter jednak i te wysiłki zakończyły się niepowo- of Commendation. dzeniem, w roku 2004 Marynarka ostatecz- Dowódcy lotniskowca Forrestal Wycofany ze służby i skre- nie zrezygnowała z darowania lotniskow- Imię i nazwisko Okres dowodzenia okrętem ślony z listy floty lotniskowiec ca pozostawiając go do swojej dyspozycji. Komandor Roy L. Johnson 01.10.1955-01.06.1956 został przebazowany do New- Trzy lata później jednostka została przygo- Komandor William E. Ellis 01.06.1956-04.07.1957 port w stanie Rhode Island bę- towana do ewentualnego zatopienia w roli Komandor Richard L. Kibbe 04.07.1957-25.07.1958 dąc przeznaczonym do ewen- sztucznej rafy tak, jak uczyniono to z eks- Komandor Allen M. Shinn 25.07.1958-09.05.1959 tualnego pełnienia roli -lotniskowcem Oriskany (CV/CVA-34) Komandor Samuel R. Brown Jr 09.05.1959-28.04.1960 okrętu-muzeum lub pomni- w poprzednim roku10. Alternatywnie For- Komandor Robert E. Riera 28.04.1960-16.06.1961 ka. W połowie lat dziewięć- restal może zostać sprzedany na złom, które Komandor Donald M. White 16.06.1961-04.06.1962 dziesiątych jednostka zosta- to rozwiązanie jest jednak uważane za kosz- Komandor Lawrence R. Geis 04.06.1962-04.05.1963 ła przeholowana do pełniącej towniejsze. W połowie 2010 roku jednost- Komandor Richard H. Guinn 04.05.1963-26.03.1964 rolę bazy morskiej pośredniej ka ponownie zmieniła miejsce postoju Komandor Michael J. Hanley Jr 26.03.1964-27.03.1965 obsługi okrętów – NISMF8, opuszczając w dniu 15 czerwca Newport Komandor Howard S. Moore 27.03.1965-07.05.1966 nieczynnej9 stoczni marynar- prowadzona przez holownik floty Apache Komandor John K. Beling 07.05.1966-18.09.1967 ki w Filadelfii w stanie Pen- (T-ATF 172). Trzy dni później zespół ho- Komandor Robert B. Baldwin 18.09.1967-11.12.1968 Komandor James W. Nance 11.12.1968-25.11.1969 sylwania i zacumowana przy lowniczy dotarł do Filadelfii, gdzie Forrestal Komandor Charles F. Demmler 25.11.1969-13.11.1970 pirsie Nr 4 wraz z bliźniaczą został zacumowany przy pirsie Nr 4 w tam- Komandor Leonard A. Snead 13.11.1970-23.06.1971 Saratogą. Do bazy morskiej tejszej bazie obsługi okrętów nieaktywnych Komandor Robert F. Schoultz 23.06.1971-01.11.1972 Middletown w Newport For- dowództwa systemów morskich marynar- 11 Komandor James B. Linder 01.11.1972-10.05.1974 restal ponownie został prze- ki wojennej obok eks-lotniskowca John Komandor James H. Scott 10.05.1974-28.08.1975 holowany w połowie września F. Kennedy (CV-67). Komandor Joseph J. Barth Jr 28.08.1975-26.08.1977 1998 roku zostając zacumo- Komandor Peter B. Booth 26.08.1977-21.03.1979 wanym w sąsiedztwie Sarato- (ciąg dalszy nastąpi) Komandor Edwin R. Kohn Jr 21.03.1979-19.08.1980 ga i pancernika Iowa (BB-61). Komandor Clarence E. Armstrong Jr 19.08.1980-18.02.1982 Mimo wysiłków kilku orga- 8. NISMF – Navy Intermediate Ship Maintenance Fa- cility Komandor Robert C. Lee 18.02.1982-30.04.1984 nizacji czynionych dla prze- 9. Philadelphia Naval Shipyard została zamknięta Komandor Daniel P. March 30.04.1984-10.12.1985 jęcia lotniskowca, nie udało w dniu 30.09.1995 r. Komandor Timothy W. Wright 10.12.1985-23.07.1987 10. Eks-Oriskany został zatopiony 15.5.2006 r. w za- znaleźć się dla niego nowego toce Meksykańskiej koło Pensacola w stanie Flory- Komandor John A. Pieno Jr 23.07.1987-23.02.1989 właściciela i w 1999 roku Ma- da na głębokości 67 m, stając się dostępną dla nurko- Komandor Louis E. Thomassy Jr 23.02.1989-02.08.1990 rynarka zamierzała zrezygno- wania „Great Carrier Reef” – największą sztuczną rafą Komandor Robert S. Cole 02.08.1990-22.01.1992 na świecie. wać z jego darowania. W tym 11. Naval Sea Systems Command Inactive Ships On- Komandor Robert L. Johnson Jr 22.01.1992-11.09.1993 samym jednak roku „USS For- -site Maintenance Office.

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 93 Tekst Rosyjskie lodołamacze część VI

Lodołamacz Władiwostok typu „Moskwa” kruszący lód na początku lat 70-tych. Fot. zbiory Jarosław Malinowski

Aleksandr Mitrofanov (Litwa)

Równocześnie z budową lodołamaczy łowych. W części rufowej na wydłużonym dwutwornikowy o mocy 11 000 KM. Czas atomowych radziecka flota otrzymała jed- pokładzie usytuowano lądowisko dla śmi- rewersu (przestawienia) śruby napędowej nostki tej klasy o napędzie diesel-elektrycz- głowca z hangarem. (od „cała naprzód” do „cała wstecz”) wyno- nym, budowane w Finlandii. Fińska stocz- Kadłub całkowicie spawany, wykonany sił 8-9 sek. Elektrownia pokładowa składała nia Wärtsilä w latach 1960-1969 zbudowała ze stali niskostopowej. System wiązań po- się z napędzanych silnikami wysokoprężny- serię jednostek o napędzie diesel-elektrycz- przeczny. Grubość poszycia zewnętrzne- mi 6 synchronicznych generatorów, trójfa- nym i mocy 26 000 KM (Moskwa, Lenin- go zwiększała się z 22 mm w części dennej zowych prądu przemiennego o mocy po 350 grad, Kiew, Władiwostok), które weszły do 40 mm w pasie lodowym na śródokręciu kW przy napięciu 400V. Przewidziano rów- w skład Murmanskogo i Dalniewostocz- i odpowiednio 52-54 mm na dziobie. Pas lo- nież wysokoprężne zespoły prądotwórcze nogo Morskogo Parochodstwa. Wszystkie dowy sięgał 1 m powyżej linii wodnej, przy wykorzystywane jako awaryjne i portowe. te lodołamacze wypracowały swój resurs maksymalnym zanurzeniu i 2,5 m poniżej i w latach 1992-1997 zostały wycofane ze linii wodnej przy zanurzeniu minimalnym. Podstawowe elementy charakterystyki składu floty czynnej. W części dziobowej pas lodowy dochodził technicznej lodołamaczy typu Moskwa Lodołamacze typu Moskwa – jednost- do stępki. Automatyczna winda holownicza, ki trójśrubowe z 3 pokładami ciągłymi zamontowana w zamkniętym pomieszcze- Nośność: 4220 DWT i wydłużonym pokładem dziobowym. Po- niu, posiadała 2 bębny obliczone na uciąg Długość maks. 122,1 m przeczne grodzie dzieliły kadłub na 10 prze- 60 t i 30 t oraz 2 bębny o uciągu 5 t. Szerokość maks. 24,5 m działów wodoszczelnych, a grodzie wzdłuż- Układ napędowy stanowiło osiem 9-cy- Zanurzenie maks. 10,5 m ne tworzyły zbiorniki burtowe w rejonie lindrowych nienawrotnych, dwusuwowych Wyporność do konstrukcyjnej 13 290 t maszynowni. Od dziobnicy do stewy rufo- silników wysokoprężnych Wärtsilä Sulzer linii wodnej wej rozciągało się podwójne dno, w które- typu 9MH-51, które poruszały generato- Moc silników głównych 26 000 KM go przedziałach znajdował się balast wodny, ry prądotwórcze prądu stałego o mocy po Moc na wałach napędowych 22 000 KM paliwo, oleje smarne oraz woda słodka. Lo- 2150 kW. Zasilały one w energię 3 główne Prędkość na gładkiej wodzie 18,6 węzły dołamacz posiadał 2 pary zbiorników prze- silniki elektryczne: 2 burtowe jednotworni- głębienia oraz 4 pary zbiorników przechy- kowe o mocy po 5500 KM oraz środkowy Liczebność załogi 109 osób

94 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

Lodołamacze typu Moskwa regularnie Rok 1981. Lodołamacz Admirał Maka- Podstawowe elementy charakterystyki uczestniczyły w letnim sezonie nawigacyj- row pod dowództwem kpt. W. I. Abonosi- technicznej lodołamaczy typu Jermak nym na trasach Północnej Drogi Morskiej, mowa wykonał holowanie doku pływające- Wyporność 20 247 t a w zimie zabezpieczały całoroczną eksplo- go, o wyporności 35 000 t, z Jugosławii na Nośność 7560 DWT atację portów Leningrad i Nagajewo. Ich Daleki Wschód. Za przeprowadzenie tej Długość maks. 134,84 m służba trwała praktycznie przez cały rok. operacji kpt. Abonosimow został nagrodzo- Pod względem efektywności lodołamacze ny Orderem Lenina. Ten sam lodołamacz Szerokość maks. 26,05 m typu Moskwa znacznie przewyższały lodoła- przeholował dok pływający o wyporności Zanurzenie 11,00 m macze typu Kapitan Biełousow, i to w czasie, 100 000 t z Japonii na Daleki Wschód Rosji. Prędkość 20,3 węzły gdy koszty ich eksploatacji były jedynie nie- Rok 1983. Nawigacja arktyczna w owym Moc silników głównych 9 x 3382 kW znacznie wyższe. roku była jedną z najtrudniejszych w całej Moc napędowych silników 3 x 8820 KW historii. W lodach zatonął statek Nina Sa- elektrycznych * * * hajdak. Tym nie mniej jednak zdołano wy- Moc pomocniczych zespołów 6 x 840 kW W latach 1974-1976 w skład flotylli lodo- prowadzić z Arktyki większość jednostek. prądotwórczych łamaczy Murmanskogo i Dalniewostoczno- Lodołamacze Admirał Makarow i Kapitan Zapas paliwa 5390 t go Parochodstwa weszły, zbudowane w Fin- Chlebnikow zdołały uratować ciężko uszko- landii, jeszcze potężniejsze lodołamacze dzony statek Kola Miagotin. Zasięg 4400 Mm diesel-elektryczne – Jermak, Krasin i Admi- Rok 1988. Lodołamacz Admirał Maka- Liczebność załogi 118 osób rał Makarow. Dzięki optymalnym kształ- row oraz jednostka o napędzie diesel-elek- tom kadłuba ich zdolność do pokonywania trycznym Władimir Arsieniew ratują u brze- dni) w trudnych warunkach lodowych Za- lodów (2 m przy prędkości 1-1,5 węzła) była gów Alaski wieloryby zablokowane przez toki Fińskiej przeprowadzono do i z portu lepsza od posiadającego większą moc ato- lody. Dla upamiętnienia tego wydarzenia Primorsk (największego portu naftowego mowego lodołamacza Lenin. Lodołamacze mieszkańcy Alaski podarowali pomnik dla na północnym zachodzie Federacji Rosyj- pełniły służbę zarówno na Północnej Dro- Władywostoku. skiej) 650 różnorodnych jednostek pływa- dze Morskiej jak i Morzu Ochockim oraz Rok 1999. Po raz pierwszy w historii że- jących, pokonując trasę 23 794 Mm czasie Bałtyku. Do chwili obecnej wszystkie jed- glugi lodołamacz Admirał Makarow pod ponad 2700 godz. (to o ponad 2000 Mm nostki tego typu pozostają w służbie. dowództwem kpt. W.A. Chołodienko prze- więcej niż wynosi długość równika), wy- Lodołamacze posiadały gładkopokłado- holował dok pływający Przejściem Północ- pracowując największą liczbę godzin ze wą sylwetkę, kadłub z 4 pokładami i 8 głów- no-Zachodnim z Pietropawłowska Kam- wszystkich liniowych lodołamaczy, pracu- nymi poprzecznymi grodziami wodosz- czackiego na Wyspy Bahama trasą przez jących na Bałtyku. czelnymi oraz trójśrubowy napęd. W części kanadyjską Arktykę. rufowej usytuowano lądowisko dla śmi- Rok 2003. Admirał Makarow opuścił * * * głowca pokładowego (najczęściej Mi-2). Władywostok i do roku 2006 pracował na Wejście do służby atomowych lodołama- A oto kilka epizodów służby jednego Bałtyku pod d-ctwem kpt. Giennadija Iwa- czy typu Arktika pozwoliło zapewnić prak- z lodołamaczy tego typu. nowicza Antochina. W czasie 3 lat (1224 tycznie całoroczną żeglugę w Zachodnim

Krasin typu „Jermak” na fotografii sprzed kilku lat. Przy pirsie zbiornikowiec i bunkierka. Fot. „Awiabaza”

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 95 Tekst

Kapitan Dranicyn typu „Kapitan Nikołajew” na pięknej nastrojowej fotografii wykonanej w rosyjskiej Arktyce. Fot. „Awiabaza” sektorze Arktyki, jednak z uwagi na swo- Na lodołamaczach tej serii przeprowa- mi winy także dysponować dużą dzielno- je duże zanurzenie nie mogły one pracować dzano eksperymenty w celu znacznego ścią morską, niezbędną w trakcie długich u ujścia rzeki Jenisiej o ograniczonej głębo- zwiększenia zdolności pokonywania lodów przejść na otwartym morzu jak przykła- kości, gdzie znajdował się port Dudinka, zabez wzrostu mocy siłowni, drogą optyma- dowo wokół Półwyspu Skandynawskie- pewniający funkcjonowanie posiadającego lizacji kształtu kadłuba. Równolegle bada- go na zachód czy przejściu z Władywosto- istotne znaczenie gospodarcze Norylskiego no warianty, proponowane przez zagranicz- ku do Arktyki jak i holowań wykonywanych Kombinatu Górniczo-Metalurgicznego. ne stocznie. w letnim sezonie żeglugowym. W związ- W celu rozwiązanie tego problemu w la- W rezultacie, Kapitan Nikołajew i Kapi- ku z tym trzeba było równie zadbać o dziel- tach 1976-1981 firma Wärtsilä dostarczyła tan Sorokin zostały w zagranicznych stocz- ność morską lodołamaczy. Fiński i niemiec- 4 lodołamacze o małym zanurzeniu – Ka- niach wyposażone w dziobnice, całkowicie kie warianty dziobnic pokazały dobitnie, że pitan Sorokin, Kapitan Dranicyn, Kapitan nowego typu. Pierwsza z jednostek – stoż- nie należy nadmiernie fascynować się eg- Chlebnikow i Kapitan Nikołajew, które na- kową (łyżkową), zaproponowaną przez zotycznymi kształtami, które nie zapewnia- zwano dla upamiętnienia słynnych kapita- stocznie fińskie, a druga – tnącą w kształ- ją niezbędnego uniwersalizmu. Kapitan So- nów flotylli lodołamaczy. cie pontonu, zaoferowaną przez stocznie rokin z tnącym dziobem, w czasie przejścia Były to jednopokładowe jednostki niemieckie. Z punktu widzenie zdolności wokół Skandynawii trafił na silny sztorm, z 8 głównymi poprzecznymi grodziami wo- pokonywania lodów obie dziobnice były który spowodował poważne uszkodzenia doszczelnymi i 3 śrubami napędowymi. bardzo obiecujące (zwiększały zdolność po- i pęknięcia kadłuba, włącznie z przecieka- W części rufowej znajdowało się lądowisko konywania lodów 1,5 krotnie), szczególnie mi w maszynowni. Poza tym działając w lo- śmigłowca pokładowego z hangarem. przy pracy w równych lodach. Lodołama- dach jednostka okazała się mało manew- cze poza dobrymi właściwościami lodowy- rowa. W ciągłym, nieprzerwanym lodzie Podstawowe elementy charakterystyki technicznej lodołamaczy typu Kapitan Nikołajew Kapitan Sorokin z nową tnącą dziobnicą niemieckiego projektu. Fot. „Awiabaza” Wyporność do konstrukcyjnej 14 917 t linii wodnej Nośność 4515 DWT Długość maks. 129,02 m Szerokość maks. 26,54 m Zanurzenie maks. 8,50 m Moc silników głównych 6 x 4150 KM Moc na wałach napędowych 22 000 KM Moc pomocniczych zespołów 5 x 769 kW prądotwórczych Zapas paliwa 4200 t Prędkość na czystej wodzie 19 węzłów Liczebność załogi 60-76 osób Klasa Rosyjskiego Rejestru KM(*)LL3{2} A2 Morskiego

96 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze lodołamacz wycinał piękny równy kanał, tyka – Alaska – Czukotka – Murmańsk. wać podstawową funkcję, jaką było prze- pracując efektywnie, lecz w starym zawalo- W roku 2002 na Morzu Łaptiewów jed- prowadzanie statków. W przerwach między nym lodem kanale pracował jak spychacz, nostka uczestniczyła we wspólnej ekspedy- operacjami zabezpieczenia odbioru ropy pchając lód przed sobą. Przebudowany Ka- cji naukowo-badawczej Uniwersytetu Ala- naftowej, jednostka przeprowadzała stat- pitan Nikołajew (z łyżkową dziobnicą) tak- ski (USA) i towarzystwa „Ekoszelf” (Sankt ki na Morzu Białym i trasie Północnej Dro- że doświadczył poważnych uderzeń fal Petersburg), której celem było badanie szel- gi Morskiej. w sztormie. fu dna morskiego. W czasie rejsów wyciecz- W jednym z przedziałów lodołama- Poza swoimi zasadniczymi zadaniami kowych lodołamacz przewiózł ponad 5 tys. cza urządzono stacjonarny kompleks za- związanymi z przeprowadzaniem statków, pasażerów z ponad 40 krajów świata. Kapi- bezpieczenia robót nurkowych, wyposażo- Kapitan Dranicyn (Murmanskoje Paro- tan Dranicyn jest jedynym lodołamaczem ny w komorę ciśnieniową. Zmianie uległa chodstwo) i Kapitan Chlebnikow (Dalnie- na świecie posiadającym międzynarodo- również rufa jednostki, gdzie zamonto- wostocznoje Parochodstwo) w sezonie let- wy certyfikat odpowiadającym standardom wano urządzenie przeładunkowe, do pod- nim wykonywały rejsy z pasażerami na statku pasażerskiego. noszenia przez opuszczaną do wody rurę pokładzie (do 120 osób) w Arktyce i An- W latach 2000-2001 lodołamacz Kapitan giętkiego węża, za pomocą którego po pod- tarktydzie. W celu zakwaterowania tury- Nikołajew przeszedł przebudowę na LO- łączeniu do rurociągów, tłoczono ropę stów na lodołamaczach urządzono 7 apar- RON (lodołamacz redowego zabezpiecze- naftową na zbiornikowiec. Poza tym na tamentów, 42 dwu i 6 trzyosobowych kabin. nia odbioru ropy naftowej) w takcie której pokładzie lodołamacza zainstalowano labo- Począwszy od 1994 Kapitan Dranicyn uzyskał dodatkowe walory eksploatacyjne. ratorium monitorujące otaczające środowi- przeprowadzał rejsy wycieczkowe do Archi- Po raz pierwszy LORON Kapitan Nikoła- sko i zapobiegające powstawaniu rozlewisk pelagu Ziemi Franciszka Józefa, na Szpic- jew wykonał zadanie zabezpieczenia odbio- ropy naftowej. bergen, do Nowej Ziemi, na Czukotkę, trasą ru ropy naftowej na zbiornikowiec za po- Północnej Drogi Morskiej, do Cieśniny Be- średnictwem morskiego nabrzeża redowego * * * ringa, a także na Biegun Północny. W swój w rejonie terminalu Warandej w lutym 2001 W roku 1982 zbudowano w Finlandii pierwszy rejs dookoła świata Kapitan Drani- roku. Właśnie ta operacja zapoczątkowa- prototypowy lodołamacz Mudiug, przezna- cyn wyruszył w roku 1996, przewożąc wo- ła całoroczne działanie systemu transpor- czony do obsługi statków na podejściach kół Ziemi 665 pasażerów. W tym też roku towo-technologicznego w zakresie wywozu do portów na zamarzających nearktycz- lodołamacz uczestniczył w akcji ratowni- tego ważnego surowca, które wcześniej do- nych morzach, a także prowadzenia pomoc- czej. W rezultacie błędu nawigacyjnego starczano odbiorcom jedynie w czasie re- niczych prac w Arktyce w sezonie letnim. wszedł na mieliznę niemiecki statek pasa- latywnie krótkiego okresu bez zlodzenia. Później do służby weszły jeszcze 2 jednost- żerski Hanseatic. Na jego pokładzie znajdo- Nawet w najtrudniejszych warunkach ark- ki tego typu – Dikson (1983) i Magadan wało się 135 pasażerów. Z jednostki zdjęto tycznej zimy z silnymi mrozami i lodowym (1982). Aktualnie Mudiug należy do FGUP maksymalną liczbę pasażerów, jaką mógł pancerzem skuwającym wody Morza Pe- „Rosmorport-Sankt-Petersburg” i pracu- przyjąć Kapitan Dranicyn (128 osób). czorskiego czy dryfującymi polami lodowy- je na Zatoce Fińskiej, Dikson – do Siewier- W roku 2000 lodołamacz przeprowadził mi, LORON sprawnie wykonywał wszystkie nogo Morskogo Parochodstwa (Archan- arktyczny rejs dookoła świata trasą Ham- nałożone na niego zadania. gielsk), a Magadan do Dalniewostocznogo merfest (Norwegia) – Keflavik (Islandia) – Po przebudowie lodołamacz nie utracił Morskogo Parochodstwa i zapewnia ruch Stromfiord (Grenlandia) – Kanadyjska Ark- wcale swych walorów i mógł nadal realizo- statków do portu Magadan oraz pracę mor- Kapitan Sorokin w pełnej krasie sfotografowany ¾ od rufy. Fot. „Awiabaza”

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 97 Tekst

Mudiug był prototypem serii 3 lodołamaczy przeznaczonych do obsługi podejść portów niearktycznych. Fot. „Morskoj Flot” skiego przemysłu wydobywczego u brzegów dała płaskie dno o małym kącie nachylenia, jednak zimą, gdy Mudiug wyszedł w morze Sachalina. co ułatwiało wpełzanie lodołamacza na pole by praktycznie przeprowadzać statki. Oka- W celu poprawy zdolności pokonywa- lodowe. Płaskie dno stopniowo przechodzi- zało się wówczas, że wraz z zaletami lodo- nia lodów oraz zwiększenia czystości prze- ło w kształt typowego dna lodołamacza. łamacz pozyskał również i wady. W szcze- bijanego w nich kanału, lodołamacz Mudiug Z uwagi na fakt, że próby przeprowadza- gólności, przy ruchu do przodu jednostka przeszedł w latach 1987-1988 moderniza- no latem, zmodernizowany Mudiug wysła- klinowała się w lodach, a przy ruchu wstecz cję wg projektu niemieckiej firmy Thyssen. no w rejon Ziemi Franciszka Józefa, gdzie traciła zdolność do pokonywania lodów Nowa część dziobowa, łamała lód i zatapiała znajdowały się lodowe masywy. Lodoła- i manewrowość, tak, że nawet niewielkich krę pod krawędzią kanału. Zdaniem firmy, macz rzeczywiście „wycinał” w lodzie ka- naciskach mogła poruszać się jedynie do która przeprowadziła już próby swej „no- nał o zadziwiająco równych krawędziach, przodu. W dodatku przy opracowaniu nie- winki” na niemieckim lodołamaczu Max nie pozostawiając za sobą rozbitej kry, zu- mieckiego projektu nie uwzględniono po- Waldeck, tego typu jednostki zapewniały żywając przy tym 1,5 raza mniej mocy. Wy- ważnie jakościowych charakterystyk lodów. przebijanie kanału przy mniejszym zuży- dawać by się mogło, że eksperyment zakoń- Młody lub jednoroczny lód, a z nim zetknął ciu mocy. Część dziobowa jednostki posia- czył się sukcesem. Problemy pojawiły się się niemiecki Max Waldeck i Mudiug w cza- Mudiug po przebudowie z nowym dziobem, który okazał się również niezbyt efektywny. Fot. „Awiabaza”

98 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Kapitan Izmajłow był lodołamaczem typu „Kapitan Kosołapow”, przeznaczonego do prac w portach. Fot. „Awiabaza” changielsk, Kapitan Izmajłow – w Wyborgu, Podstawowe elementy charakterystyki technicznej lodołamaczy typu Mudiug i Kapitan Kosołapow a Kapitan Radżabow w Baku (Azerbejdżan). Wyporność 6210 t 2048 t Nośność 1909 DWT 365 DWT * * * Parametry Mudiug Kapitan Kosołapow W związku z gwałtownym wzrostem ob- Długość maks. 88,49 m 56,30 m rotów towarowych portów Sankt Peters- Szerokość maks. 21,17 m 16,02 m burg, Ust-Ługa, Primorsk, Wysock i Wy- borg w celu zapewnienia zimowej żeglugi Zanurzenie konstrukcyjne 6,50 m 4,20 m na Zatoce Fińskiej już eksploatowane linio- Prędkość na gładkiej wodzie 16,50 w 13,2 w we lodołamacze Jermak, Kapitan Sorokin, Moc silników głównych 4 x 2390 KW 4 x 978 KW Admirał Makarow oraz liczne lodołamacze Moc elektrycznych silników napędowych ------2 x 1550 KW portowe uzupełniono nabytym przez spół- Moc pomocniczych zespołów prądotwórczych 3 x 769 KW 3 x 320 kW, 1 x 200 kW kę akcyjną „Wspomagatielnyj fłot” w Szwe- Zapas paliwa 2057 t 374 t cji w roku 2000 lodołamaczem Tor (zbud. Klasa Rosyjskiego Rejestru Morskiego KM(*)LL4 {1} A2 KM(*)LL4{1}R1AUT1 1964 Finlandia, 5310 t, 84,50 x 21,20 x 6,54 m, 7000 KM, po 2 śruby napędo- sie prób, posiada jednolitą strukturę, a wie- towe silniki wysokoprężne typu 8R 32 każ- we dziobowe i rufowe, 15 węzłów), a 2002 loletni, torosowy lód, całkowicie inną, któ- dy o mocy po 2390 kW, pracowały parami w Estonii – Karu (zbud. 1958 Finlandia, rej „ciąć” nie można. To, z czym można i za pośrednictwem przekładni redukcyj- 3597 t, 74,15 x 17,45 x 6,28 m, 5650 KM, było się zetknąć na Bałtyku, okazało się zu- nej poruszały 2 wały napędowe zakończo- 13 węzłów, po 2 śruby napędowe dziobowe pełnie nieporównywalne z tym, co wystę- ne śrubami o 4 skrzydłach podwyższonej i rufowe). Obie jednostki bazują w Sankt puje w Arktyce i na Morzu Białym, gdzie wytrzymałości. Petersburgu i pełnią nadal służbę pod sta- lodowy pancerz, choć pokrywa akwato- Pod względem architektury lodołama- rymi nazwami. rium przez wiele miesięcy w roku, to w tym cze typu Mudiug – były jednostkami dwu- W roku 2006 Górniczo-Metalurgiczna okresie dryfuje na znaczne odległości i czę- pokładowymi z pięciokondygnacyjną nad- Kompania „Norylskij Nikiel” nabyła stary sto się piętrzy. budówką, których kadłub był podzielony fiński lodołamacz Apu (zbud. 1970 Finlan- Przez pewien czas Mudiug znajdował się 7 głównymi poprzecznymi grodziami wo- dia, 5477 t, 86,50 x 21,20 x 6,95 m, 15 200 w rezerwie przy nabrzeżu portu w Archan- doszczelnymi. KM, 16 węzłów, 3 śruby napędowe rufowe, gielsku, przynosząc poważne straty. Póź- 1 dziobowa). Jednostka bazuje w Murmań- niej lodołamacz przeszedł z Archangielska * * * sku pod nazwą zmienioną na Dudinka. na Bałtyk, gdzie z powodzeniem obsługuje W drugiej połowie lat 70-tych w fińskiej W roku 2003 w skład Murmanskogo Pa- statki w porcie Sankt Petersburg. stoczni Wärtsilä zbudowano portowe lo- rochodstwa wszedł jeszcze jeden lodoła- Poważnym wyróżnikiem lodołamaczy dołamacze o napędzie diesel-elektrycznym macz zabezpieczenia z „second-handu”. tego typu był zastosowany model siłowni. Kapitan Kosołapow, Kapitan Izmajłow i Ka- Zbudowany w roku 1983 w Kanadzie Arctic Zamiast powszechnie przyjętego napędu pitan Radżabow. Były to jednopokładowe Kalvik, eksploatowany wcześniej na Morzu śrub przez silniki elektryczne, zastosowano jednostki z wydłużoną dziobówką, trójkon- Beauforta w charakterze jednostki zaopa- silniki wysokoprężne z przekładniami re- dygnacyjną nadbudówką i 8 poprzecznymi trzenia, otrzymał nazwę Władimir Igna- dukcyjnymi oraz śruby napędowe o skoku grodziami wodoszczelnymi. W chwili obec- tiuk i klasę Rosyjskiego Rejestru Morskie- nastawnym (WRSz). Cztery średnioobro- nej Kapitan Kosołapow bazuje w porcie Ar- go KM(*)Icebreaker 7{1} (Icebreaker 7 at d

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 99 Tekst

Lodołamacz Tor zakupiony w Szwecji. Fot. „Awiabaza”

Podstawowe elementy charakterystyki ← 7,7m). Jednostka może pokonywać lód w stoczni Bałtijskij Zawod w maju 2005, technicznej lodołamacza Władimir Ignatiuk o grubości 1,2 m z prędkością do 7 węzłów. a do służby oddano jednostkę w grudniu 2008, zaś w roku następnym przekazano Wyporność 7077 t * * * zamawiającemu, jakim było – Federacyjne Nośność 2113 DWT W latach 2005-2009 po trwającej ponad Państwowe Przedsiębiorstwo „Rosmorport Wymiary podstawowe 88,00 x 17,82 x 8,27 m trzy i pół dziesięciolecia przerwie zbudo- SNB Filiał”- bliźniaczy Sankt Petersburg, Prędkość 14 węzłów wano w Rosji 2 silne lodołamacze o napę- którego budowę rozpoczęto w styczniu Liczba i moc silników dzie diesel-elektrycznym projektu 21900 2006 r. 4 x 4265 kW głównych – Moskwa i Sankt Petersburg. Projekt zo- Lodołamacze otrzymały klasę Rosyjskie- Liczba i typ pędników stał opracowany przez specjalistów Bałtij- go Rejestru Morskiego KM(*)Icebreake- 2 x WRSz (śrub) skogo Zawoda (Sankt Petersburg), CKB r{2AUT1EPP. Jednostki przeznaczono do „Bałtsudprojekt” i OAO „ERA-projekt”. przeprowadzania w lodach Zatoki Fińskiej Moc generatorów 2 x 750 kW, Wcześniej podobne jednostki budowa- statków o szerokości do 50 m, pełnienia pomocniczych 2 x 1000 kW, 1 x 30 kW no wyłącznie w stoczniach zagranicznych. służby awaryjno-ratowniczej, wykonywania Zapas paliwa 686 t Stępkę pod prototypową Moskwę położono prac nurkowych oraz walki z zanieczysz- Władimir Ignatiuk to eks-kanadyjski Arctic Kalvik zakupiony w 2003 roku. Fot. zbiory Aleksandr Mitrofanov

100 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Rosyjskie lodołamacze

Podstawowe elementy charakterystyki towego Federacji Rosyjskiej w latach 2010- aparatu podwodnego (MTPA), operacje ła- technicznej lodołamaczy typu Moskwa 2015” wydzielił środki na opracowanie pro- dunkowe z wykorzystaniem dźwigów po- Wyporność 14 300 t jektu liniowego lodołamacza o napędzie kładowych lodołamacza (przy układaniu diesel-elektrycznym i mocy 25 MW, który podwodnych rurociągów, przemieszczaniu Nośność 7243 DWT zamierzano zbudować dla FRUP „Rosmor- ładunków na platformy wiertnicze), a także Długość maks. 114,00 m port” w okresie 5 lat. Pierwsza seria ma li- likwidacje rozlewów ropy naftowej za po- Szerokość maks. 28,02 m czyć nie mniej niż 3 jednostki. Projekto- mocą systemu bonów. Zanurzenie 8,50 m wanie będzie realizować CKB „Pietrobałt” „Rosmorport” z uwzględnieniem już Moc elektrycznych silników (główny projektant) przy udziale szeregu prowadzonych i przewidywanych w przy- 2 x 8000 KW napędowych rosyjskich i zagranicznych instytucji projek- szłości prac naukowo-badawczych rozpa- Prędkość 17 węzłów towych i naukowo-badawczych, a także do- truje także możliwość zaokrętowania na Zapas paliwa 2701 t stawców wyposażenia. Planowana jest rów- projektowanych lodołamaczach bezpiloto- Liczebność załogi 25 osób nież budowa w stoczniach rosyjskich serii wych statków powietrznych (BPLA), któ- lodołamaczy portowych o mocy 7 MW. re będą służyć do rozpoznania lodowego Poszerzenie możliwości funkcjonalnych na trasie przejścia, prowadzenia operacji czeniami ropopochodnymi i produktami lodołamaczy o mocy 25 MW dzięki za- poszukiwawczych, operatywnego określa- chemicznymi. Jednostki dwupokładowe instalowaniu dodatkowego wyposażenia, nia granic strefy skażeń powierzchni morza z wydłużoną burtą, których kadłub dzie- wprowadzenie nowych rozwiązań tech- w przypadku awaryjnego rozlania ropy naf- li 11 poprzecznych grodzi wodoszczelnych. nicznych pozwoli na istotne zwiększenie towej. Projektowana jednostka winna stać W części rufowej dysponują lądowiskami konkurencyjności jednostek, a tym samym się podstawą do budowy w przyszłości ark- dla śmigłowców pokładowych typu Ka-32 zapotrzebowanie na ich usługi w procesie tycznych liniowych lodołamaczy o napędzie lub Ka-226. Jednostkę wyposażono w dźwi- eksploatacji. Poszerzenie możliwości lodo- diesel-elektrycznym. Na okrętach tej kla- gi o obciążeniu roboczym 0,7 t, 1,2 t, 3 t łamaczy pozwoli nie tylko na ich wykorzy- sy możliwe będzie zabudowanie w trakcie oraz 15 t. stanie do przeprowadzania statków przez budowy lub modernizacji różnego rodzaju Siłownię stanowią 2 generatory z sil- lody, ale także umożliwi holowanie cięż- specjalnego wyposażenia bez konieczności nikami wysokoprężnymi Wärtsilä 12V32 kich wielkogabarytowych obiektów, dowóz istotnej przebudowy kadłuba. W charakte- o mocy po 6000 kW, 2 z silnikami typu 9L32 załóg na platformy wiertnicze, transport rze napędu przewiduje się 2 burtowe zespo- tej samej firmy o mocy po 4500 kW oraz 2 uczestników ekspedycji naukowych z za- ły, każdy o mocy 8,5 MW oraz 1 centralny pędniki śrubowe typu Steerprop SPO 4,5 pewnieniem im zarówno komfortowych o identycznej mocy. APC fińskiej firmy Steerprop Ltd. o mocy warunków bytowych jak pracy badawczej Na zamówienie kompanii naftowej po 8000 kW ze śrubami o średnicy 4,5 m i 4 na pokładzie, prowadzenie badań nauko- „Łukoil-Kaliningradmornieft” singapur- skrzydłach. W celu zwiększenia manewro- wych, transport ładunków z wykorzysta- ska stocznia Keppel Singmarine Pte Ltd wości na dziobie i rufie zamontowano pęd- niem śmigłowców. Wśród innych operacji przekazała w roku 2008 dwa lodołama- niki strumieniowe. znajdują się także oględziny podwodnych cze-jednostki zabezpieczenia pływających części platform wydobywczych z wykorzy- platform wiertniczych – Toboj i Warandej, * * * staniem kompleksu nurkowego lodołama- przeznaczone dla przeprowadzania w lo- W roku 2008 federalny budżet zgodnie cza oraz bazującego na pokładzie małoga- dach zbiornikowców do naftowego ter- z programem „Rozwój systemu transpor- barytowego, sterowanego drogą telewizyjną minala Warandej na Morzu Barentsa. Jed-

Najnowszy lodołamacz Moskwa sfotografowany w Sankt Petersburgu. Fot. Wladimir Michalczuk

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 101 Tekst

Warandej, nowy lodołamacz zamówiony przez kompanię „Łukoil-Kaliningradmornieft”. Fot. Shipspotting

terze napędu zamontowano pędniki śru- Podstawowe elementy charakterystyki technicznej lodołamaczy Toboj i Warandej bowe firmy Steerprop Ltd (Rauma, Fin- Charakterystyka Toboj Warandej landia). Wyporność 6533 t 10 874 t * * * Nośność 1930 DWT 4643 DWT Długość maks. 81,60 m 100,00 m Poza lodołamaczami pod banderą rosyj- ską eksploatowana jest znaczna liczba jed- Szerokość maks. 18,50 m 21,70 m nostek obsługi morskiego wydobycia ropy Zanurzenie maks. 9,30 m 10,60 m naftowej, które posiadają wzmocnienia Prędkość, 15 węzłów 15 węzłów przeciwlodowe. Na rzekach, podejściach Moc silników głównych 3 x 4320 kW 4 x 5760 kW do morskich portów, a także na ich akwato- Moc elektrycznych silników napędowych 2 x 5200 kW 2 x 8400 kW riach są eksploatowane rzeczne lodołama- Liczba i typ pędników 2 x Steerprop SPO 4.0 ARC 2 x Steerprop SPO 4.5 ARC cze fińskiej budowy typu Kapitan Czeczkin Zapas paliwa 1648 t 2848 t (projekt 1105) o mocy 4650 kW (6130 KM), Klasa Rosyjskiego Rejestru Morskiego KM(*)Arc7{1} A1 EPP KM(*)Icebreaker7 {2} AUT1-ICSEPP które weszły do służby w końcu lat 70-tych (Kapitan Czeczkin, Kapitan Pachin, Kapitan nostki mogą pokonywać lody o grubości stwą śniegu, z prędkością 2-3 węzłów przy Zarubin, Kapitan Bukajew, Kapitan Czada- 1,5-1,7 m, pokryte dodatkowo 20 cm war- bardzo niskich temperaturach. W charak- jew i Kapitan Krutow).

Lodołamacz rzeczny Kapitan Czadajew typu „Kapitan Czeczkin” podczas pracy. Fot. „Awiabaza”

102 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE Tekst

Lodołamacz rzeczny Kapitan Demitow typu „Kapitan Jewdokimow”. Fot. „Awiabaza”

bie z zimowym przeprowadzaniem statków Podstawowe elementy charakterystyki technicznej lodołamaczy Proj. 1105 i Proj. 1191 przez lody rzeki Jenisiej. W celu ich zastą- Charakterystyka Projekt 1105 Projekt 1191 pienia zbudowano, posiadające małe zanu- Wyporność z pełnymi zapasami 2472 t 2341 t rzenie atomowe lodołamacze Tajmyr i Waj- Długość 77,60 m 76,49 m gacz o mocy 52 000 KM (1989, 1990 r.). Ich Szerokość 16,28 m 16,56 m wejście do służby zagwarantowało całorocz- Średnie zanurzenie 3,50 m 2,65 m ną żeglugę do Dudinki. Uciąg przy ruchu do przodu 414 kN 408 kN Szczytowy poziom przewozów Północną Drogą Morską, wynoszący 6,6 mln t osią- przy ruchu wstecz 311 kN gnięto w roku 1987. Wzrost rozmiarów Prędkość: przewozów, przekraczający 1 mln t, był re- na wodzie 25,7 km/h 25 km/h zultatem wprowadzenia do służby atomo- w lodzie o grubości 0,7 m + 0,3 m śniegu 3 km/h 1,8 km/h wego lodołamacza Lenin oraz jednostek najazdami na lód o grubości 0,9 m + 0,4 m śniegu 1 km/h 0,8 km/h typu Moskwa. W pokonaniu granicy 6 mln Autonomiczność 20 dób 20 dób t (1985 r.) pomogło wprowadzenie do pra- Silniki główne, typ Wärtsilä Vaasa 12V22B Wärtsilä Vaasa 12V22B cy lodołamaczy Arktika i Sibir. W rekordo- moc 3 x 1550 3 x 1605 wym 1987 roku w żegludze na Północnej Elektryczne silniki napędowe, liczba i moc 3 x 1170 kW 4 x 950 kW Drodze Morskiej uczestniczyło 16 linio- Załoga 28 osób 27 osób wych lodołamaczy o sumarycznej mocy 500 000 KM oraz 331 statki transporto- Analogiczne funkcje pełnią także rzeczne włącznie). Jednak i to było mało. W celu za- we, które odbyły 1306 rejsów. Porównując lodołamacze o mocy 4815 kW (6600 KM) pewnienia rytmicznej pracy Norylskiego to ze skromnymi osiągnięciami lat 30-tych, typu Kapitan Jewdokimow (projekt 1191), rejonu przemysłowego oraz zagospodaro- można zauważyć, że łączna moc lodołama- zbudowane w Finlandii w latach 1983-1984. wania Jamalskich złóż ropy naftowej i gazu czy wzrosła 10-krotnie, a wielkość prze- Są to Kapitan Jewdokimow, Kapitan Mosz- ziemnego, niezbędne było zapewnienie ca- wiezionych ładunków ponad 100-krotnie. kin, Kapitan Demidow, Kapitan Miecajk, łorocznej żeglugi. Pełne opanowanie Północnej Drogi Mor- Kapitan Czudinow, Kapitan Babiczew, Kapi- Zdolnymi z powodzeniem do walki zi- skiej i rozwój żeglugi arktycznej, jaki nastą- tan Borodkin i Awraamij Zawieniagin. mowymi lodami Morza Karskiego i Ob- pił w latach 1960-1990 pod względem skali -Jenisiejskiego rejonu okazały się atomowe można porównać bodaj jedynie z podbo- * * * lodołamacze typu Arktika o mocy 75 000 jem kosmosu. Wprowadzenie do służby w latach 50- KM. Już po 4 latach po wejściu do eksplo- W latach największej aktywności prze- tych lodołamaczy typu Kapitan Biełousow atacji atomowego lodołamacza Arktika, wozowej na Północnej Drodze Morskiej pozwoliło na wydłużenie okresu żeglugi w roku 1978 przy udziale atomowego lo- w Murmanskom Parochodstwie skon- w zachodnim rejonie Arktyki do 3-4 mie- dołamacza Sibir oraz z pomocą specjalnie centrowano flotyllę liniowych lodołama- sięcy, lodołamaczy typu Lenin, Moskwa zbudowanych do pracy na płyciznach rzeki czy o niebywałej mocy 650 000 KM, więk- w okresie 1960-1977 poszerzyło sezon że- Jenisiej, posiadających małe zanurzenie lo- szej niż łączna moc wszystkich lodołamaczy glugowy na całej długości Północnej Drogi dołamaczy typu Kapitan Sorokin, urucho- świata owego czasu razem wziętych. W Dal- Morskiej do 4-5 miesięcy, w zachodnim re- miono całoroczną żeglugę w kierunku Du- niewostocznom Parochodstwie w najlep- jonie Arktyki, głównie do portów Dudinka, dinki. W następnych latach lodołamacze szych latach łączna moc lodołamaczy prze- Igarka – do 7 miesięcy (czerwiec-grudzień typu Kapitan Sorokin z trudem radziły so- kraczała 250 000 KM. Trzeba przy tym

Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE 103 Rosyjskie lodołamacze zaznaczyć, że na wschodnią część Północnej jedną przyczynę, a mianowicie – kryzys go- sji. Lodołamacze wykorzystywano do za- Drogi Morskiej przypadało 25-30% łącznej spodarki Rosji. bezpieczenia służby bojowej strategicznych masy ładunków. Tym nie mniej jednak, armatorzy zdołali atomowych rakietowych okrętów podwod- Spadek przewozów, jaki nastąpił po roku zachować swój poniekąd unikalny potencjał nych. Zimą 1982-83 K-279 Floty Północnej 1987 był widoczny, w 1988 było to już 6,3 kadrowy, zdolny do efektywnej eksploata- (d-ca kpt. I rangi [pol. Kmdr] W. Żurawlew) mln t, w 1989 – 5,8 mln t, zaś w latach 1990- cji potężnych atomowych i diesel-elektrycz- testował nową metodę pełnienia służby bo- 1998 tempo spadku przewozów ładunków nych lodołamaczy, co stanowi rękojmię od- jowej pod lodami Morza Białego w czasie przyspieszyło, a ich wolumen spadł z 5,5 do rodzenia się Północnej Drogi Morskiej północnej zimy. W czasie 164 dób do wio- 1,5 mln t. W roku 1993, gdy poziom prze- w przyszłości. sennego topnienia lodów, chroniony przed wozów uległ ograniczeniu do 3 mln t, eks- Prezydent Federacji Rosyjskiej W.W. Pu- uderzeniami potencjalnego przeciwnika ploatacja wymagającej sporych nakładów tin w dniu 5 kwietnia 2000 r. stwierdził grubą warstwą lodu, okręt był gotów do od- floty lodołamaczy stała się nierentowna. w Murmańsku na pokładzie atomowe- palania balistycznych rakiet międzykonty- Okres lat 1999-2003 charakteryzował się go lodołamacza Rossija „Podstawą zarów- nentalnych. W tym samym rejonie przez pewną stabilnością przewozów, które utrzy- no trwałej floty jak i żeglug na Północy jest cały czas służbę pełnił lodołamacz, gotów mywały się na poziomie 1,6-1,7 mln t, by oczywiście flotylla lodołamaczy. Jej unikal- w odpowiednim momencie złamać war- w latach 2004-2006 wzrosnąć do około 2 ność polega na tym, że najnowocześniej- stwę lodu by umożliwić start rakiet. Lodoła- mln t. Większość przewozów skoncentro- sze rozwiązania i technologie stoczniowe łą- maczem dostarczono nową załogę (d-ca kpt wana była w zachodniej części Północnej czą się z osiągnięciami atomistyki i działają I rangi J. Golenkow) by zmienić podwodni- Drogi Morskiej, a z tego 1,2 mln t przypada- e ekstremalnych warunkach klimatycznych. ków K-279 po zakończeniu pierwszego eta- ło na ładunki Norylskiego rejonu przemy- Podobnej floty, ani doświadczenia jej eksplo- pu patrolowania. słowego. We wschodniej części Północnej atacji, ani ludzi władającymi wszystkimi nie- Drogi Morskiej wielkość przewozów sięga- zbędnymi umiejętnościami, nie ma praktycz- (ciąg dalszy nastąpi) ła ledwie 50-100 tys. t. Skomplikowana sy- nie na świecie”. tuacja w zakresie przewozu ładunków tra- Lodołamacze odgrywają także ważną Tłumaczenie z języka rosyjskiego: sami Północnej Drogi Morskiej miała tylko rolę w zakresie zapewnienia obronności Ro- Maciej S. Sobański

REKLAMA

Redakcja z przyjemnością informuje swych czytelników z całego świata o narodzinach nowej generacji Autorskich Widokówek z fo- tografiami okrętów i statków pasażerskich, odwiedzających port Odessa na Ukrainie. Autorami fotografii są Anatolij Odajnik i Władi- mir Trofimow z Odessy. Wydano już 4 wielobarwne zestawy widokówek: I zestaw – Okręty bazy morskich sił Ukrainy w Odessie II zestaw – Wycieczkowce Ukrainy III i IV zestaw – Okręty państw świata w Odessie na przełomie wieków, obejmuje wizyty w odesskim porcie w latach 1995-2000 Wydano już także jeden, a gotów jest drugi zestaw z serii: „Nasz port odwiedziły”, poświęcony odwiedzającym Odessę liniowcom pasażerskim i wycieczkowcom. Każdy zestaw obejmuje 13 wielobarwnych fotografii oraz 2 dodatkowe na okładkach.

Szczegóły dotyczące zamówień pod adresem: [email protected]

104 Nr 111 (1/2012) • OKRĘTY WOJENNE