S1 MAERTEN TIJDSCHRIFT VAN DE HISTORISCHE VERENIGING

November ' 99

Nummer J_ / Ten geleide

Dit voorlaatste nummer van Sint Maerten van dit decennium is zwanger van apocalyp­ tische beelden, van onheilspellende teksten en van angstaanjagende symbolen die passen bij de laatste maanden van dit millennium, die aansluiten bij duizendjarige gevoelens op de drempel van de 21 e eeuw, maar die niet zo actueel zijn als ze lijken. Ze komen uit het fascinerende artikel van archievenspeurder Louis van den Brink, die schrijft over de avond van 2 juni 1843, over een gebeurtenis van meer dan anderhalve eeuw geleden in Blauwkapel. Want dit pittoreske buurtschap op de grens van grote broer was die dag landelijk nieuws, omdat het bestookt werd vanuit de ruimte. Het ging om een donderend geraas dat nader werd aangeduid als het geluid van elkaar opeenvolgende explosies. Ze leken op kanonschoten, gevolgd door angstwekkend gefluit of huilend geluid. Ze deden ook denken aan lichtflitsen die vooraf werden gegaan door een sissende en knetterende bliksem. Voorwaar, millennium-achtige beelden vol van apocalyptische beelden. Uiteindelijk bleek het een meteoriet te zijn, waarvan twee brokstukken op Maartensdijks grondgebied terechtkwamen. Het grootste stuk kwam vlakbij Blauwkapel terecht en werd daarom 'de Blauwkapel' genoemd, het andere stuk werd gevonden bij de Gageldijk en wordt 'het Loevenhoutje' genoemd. Mooie namen voor een angstaanjagende geschiedenis, die smakelijk wordt opgedist door Groenekanner Louis van den Brink. Inferno-achtige taferelen speelden zich vorig jaar zomer ook af in het spoorwachters- huisje van dat ruim een eeuw het aanzien van het forenzendorp had bepaald en in een ommezien werd weggevaagd door het aanwakkerende vuur. Toos van der Weit brengt de geschiedenis van het gebouw en van de mensen die er hebben gewoond treffend in beeld en zorgt er daarmee voor dat het karakteristieke gebouw een plaats krijgt in Sint Maerten, het tijdschrift van de Historische Vereniging. Dat blad streeft er al meer dan tien jaar naar recht te doen aan de meest recente lokale geschiedenis en de menselijke maat daarin. De redactie prijst zich derhalve gelukkig dat dit nummer opent met twee verhalen over het boerderijtje dat door inspanningen van Johan Doornenbal en anderen een museum geworden is en al door zovelen op de zomerse zaterdagen is bezocht om een beter beeld te krijgen van het leven in de afgelopen eeuw in een eenvoudige boerderij. Koos Kolenbrander -natuurlijk hij- vertelt het verhaal van de bewoners en Johan Doornenbal beschrijft de architectonische en bouw­ historische achtergronden van 'Het Boschboerderijtje' dat tussen Lage Vuursche en Maartensdijk een heuse bezienswaardigheid is geworden. Hopelijk verleidt deze aflevering van Sint Maerten nog meer dorpelingen er toe met eigen ogen te zien hoe het verleden ook in de cultuur van de boerderijbouw gekoesterd kan worden.

Leo Fijen, eindredactie

Afbeelding voorpagina: Inhoud van dit nummer pag- 'Het Boschboerderijtje', door de inspanningen Koos Kolenbrander Boschboerderijtje: de mens en het landschap van Johan Doornenbal nu een museum dat te vinden Johan Doornenbal 'Het Boschboerderijtje', Architectonische, is op de bosweg van bouwhistorische achtergronden de Mauritshoeve naar geschiedenis van Lage Vuursche. Pentekening: Louis van den Brink Blauwkapel bestookt vanuit de ruimte 14 G. Marchai (1999) Toos van der Weit Herinneringen aan het spoorweghuisje 20 Boschboerderijtje: de mens en het landschap

De geschiedenis van 'Het Boschboerderijtje' steeds voor velen een sociaal ontmoe­ aan de Eikensteeg 34 te Maartensdijk en tingspunt geweest. de verhalen over de vele vroegere bewoners De Eikensteeg maakt deel uit van het land­ ervan staan sinds Open Monumentendag goed Eyckenstein en vormt tevens de ge­ 1997 voortdurend in de belangstelling. meentegrens tussen Maartensdijk en De Het boerderijtje is vanaf 1997 zoveel Bilt. De huizen aan de westzijde van de mogelijk in oude luister hersteld en als steeg staan op Maartensdijks grondgebied cultuur-historisch centrum ingericht. Veel en het grondgebied aan de oostzijde van de mensen die belangstelling hebben voor de steeg behoort aan de gemeente . tijden van weleer bezoeken sindsdien het De Eikensteeg is sinds eeuwen een oude boerderijtje. verbindingsweg tussen de dorpen Maar­ tensdijk en De Lage Vuursche. Sociaal ontmoetingspunt Hoewel het boerderijtje afgelegen in de Het landgoed Eyckenstein Eyckensteinse bossen staat, is het door de De geschiedenis van het landgoed gastvrijheid van vroegere bewoners Eyckenstein is al meerdere malen in

No: 4g GEHEEHTS HAJCTSN3SIJK Een kadasterkaart uit \ 1876 van het land­

lichaal 1 : 10.ÜOO goed Eyckenstein met daarop de Eyckensteinse laan (Eikensteeg). 'Het Boschboerderijtje' Boerderijtje a.d. (Eikensteeg 34) Karnemelkseweg welke i Dubbele (bos)arbeiderswoning in 1913 is afgebrand j van o.a. Jan Gijzen

h

Boerderij 'De Koekoek' De begraafkelder \ an / H inci. schaaphok baron Eyck van Zuijlichem Boerderij van Kramer Boerderij DeTolbot publicaties en lezingen belicht. De huidige daer 't convent van Oostbroeck ende nu de eigenaar van het landgoed, de heer R.W. heeren Berck oosten, de erfgenamen van baron van Boetzelaer, heeft in 1990 met een voornoemde Pallaes, nu Meerenburch lezing voor de leden van de Historische westwaards naastgelegen, sijn groot te sa­ Vereniging over de ontstaansgeschiedenis men natte heetvelden vier ende 't negen- van het landgoed uitvoerig verteld. De tich mergen vijff hondert acht en vijftig heer Putman en mevr. Burgman hebben in roeden'. 1993 in de notariële archieven de geschie­ denis van het landgoed Eyckenstein on­ Een transportacte uit 1777 vermeldt de fa­ derzocht en die weten terug te vinden tot miliebanden van mr. Abraham Bucquoij 1629. Er is echter nog niet aangetoond dat (die in 1641 op de verpondingskaart staat) het boerderijtje toen al bestond. met latere eigenaren/bewoners van het landgoed Eyckenstein. De erfgenamen Het landgoed Eyckenstein heeft zoals de van mr. Cornells van Vianen, in leven meeste bestaande- en reeds verdwenen Raad v.d. Camer van Justitie tot Vianen landgoederen binnen onze gemeente een (een Raad was de titel van iemand die een agrarische oorsprong. Tot het eind van de vaste officiële functie bekleedde in een vijftiende eeuw werd de oorspronkelijke stedelijke vroedschap. Een vroedschap veenkavel waarop later 'De Hofstede was in de republikeinse tijd de stedelijke Eyckenstein' werd gebouwd, ontgonnen. regering), verkopen in 1651 het landgoed Op een verpondingskaart uit 1641 (ver­ aan Johannes Gerobulus, Muntmeester ponding is een oude naam voor belasting van het Land van Utrecht. Aan het eind op vaste goederen) staat de naam van deze transportacte wordt verwezen mr. Abraham de Bucquoy vermeld bij het naar 'de caerten ende de oude brieven daer perceel waarop de hofstede Eyckenstein van sijnde uit 16-6-1629'. (waarschijnlijk is gebouwd. Aan de hand van notariële de documenten van het moment toen de transportacten zijn de eigenaren van het heer De Bucquoy het landgoed verwierf). landgoed na de heer De Bucquoy terug­ gevonden. Na de families Van Poolsum (1722), Van Een transportacte van 20 oktober 1651 Kooten (1760), Eijck (1777), Van Namen vermeldt de verkoop door de erfgenamen (1791), Eijck van Zuijlichem (1795) werd van mr. Cornells van Vianen (spelling uit het landgoed in 1876 geveild en gekocht die tijd): 'van een sekere hofstede, huijs- door mevr. Elisabeth Charlotte Hendriks, inge, bouwhuijs, schuer, schaepskoye, weduwe van baron van Boetzelaer, de duijfhuijs, boomgaerden, ente rije van grootvader van de huidige eigenaar. vrugtbomen, een bosgen, landen, ende wel beplante steege, heetvelden, ende De bewoners van 'Het Boschboerderijtje' onlanden, met alle de vordere eyken en De Eikensteeg werd in het verleden achtereen­ andere plantogie, met noch een huijsgen volgens Vianensteeg en Eyckensteinschelaan staende aen de wech in de nieuwen genoemd. Op een kadastrale kaart uit bogaert. Alle staende en gelegen in dese 1832 telde de steeg aan de westzijde (de gerechte van Oostveen aan 't oosteynde Maartensdijkse kant) zes huizen. Het van St. Martensdijck, streckende uijtten boerderijtje was het vijfde huis aan de Noorden van 't hart van de Vuijrse, op tot steeg. Gegevens over de bewoners zijn te­ twee roeden voorbij den langen acker die rug te vinden in de overzichten die vanaf gelegen is besuijden de Berckesteech 1840 ten behoeve van de tienjaarlijkse ende landen van wijlen Adriaan Pallaes, volkstellingen zijn gemaakt. Volgens het Een tekening uit 1850 met daarop het bezit van Eijck van Zuijlichem meteen gedeelte van het bezit

I • G rond de bossen van \Jß _D_D C Evckenstein. • ml: m i mmmm 4t \ .//

'Eyefceiisrem' Koetshuis van 'Eyckenstein' De afgebroken orangerie van 'Eyckenstein' overzicht uit 1840 woonden Jacob van Zalige Keesie Manen, arbeider, 70 jaar oud, in 1771 in Marritje, de dochter van Jacob en Marrigje, Leersum geboren, met zijn vrouw trouwde in 1853 met Jan Jansen. Jan werd Marrigje van Manen-de Heus, 57 jaar oud in 1826 in Leusden geboren en was arbei­ en geboren in De Lage Vuursche toen der van beroep. Jan en Marritje bleven na in het boerderijtje. Jacob en Marrigje hun trouwen bij de ouders van Marritje in hadden twee kinderen: Hendrik, 25 jaar het boerderijtje aan de Eikensteeg wonen. oud en Marritje, 15 jaar oud, beiden in Jan Jansen overleed in 1874 en Marritje in Maartensdijk geboren. Bij Jacob en 1888. Na de familie Jansen kwamen Marrigje woonden ook in huis: Willem Cornells en Neeltje Lodder-Nieboer in het van Appeldoorn, in 1780 in Maartensdijk boerderijtje wonen. Cornelis was de bos- geboren en Aalbert Jansen, in 1822 in baas van het landgoed Eyckenstein. Hij Leusden geboren. Willem van Appeldoorn wordt herinnerd als een zwijgzaam en ge­ was bezembinder. Bezembinders woon­ lovig man. En werd door zijn onderge­ den in de vorige eeuw vaak in de directe schikten 'zalige Keesie' genoemd. omgeving van de heide. Zij maakten van gedroogde heide boenders en bezems. Het paardenkerkhof Aalbert Jansen was 'Geziener der Jacht'. Aan de hand van een gedetailleerde over- Hij vertrok in 1856 naar De Bilt. zichtkaart, die in 1876 ten behoeve van de

Een afbeelding op olieverfschilderij van 'Het Boschboerderijtje' uit het begin van deze eeuw. Op deze afbeelding heeft het boerderijtje nog een 'rieten kap'. Een foto van Ah Kok het elektriciteits-, gas- en waternet. Het op latere leeftijd met drinkwater kwam uit een pomp achter het glaasje jenever. boerderijtje. Het waswater putten ze uit een wel die tegenover het boerderijtje in het bos lag. De kachels en het fornuis wer­ den met hout uit het bos gestookt. Gedurende de Tweede Wereldoorlog von­ den een aantal onderduikers een veilige schuilplaats in onderaardse ruimten die achter in de tuin waren gegraven. Enkelen van de 11 kinderen van Dirk en Jannetje wer­ den later bekende figuren in het dorp. De verkoop van het landgoed Eyckenstein zoons Jan en Dirk werkten bij de gemeente. werd gemaakt, is een beeld te vormen van Henk en Ab behoorden tot de eerste muzi­ de directe omgeving van het boerderijtje. kanten van de dorpsfanfare 'Kunst en Ten noorden van het boerderijtje stond Genoegen'. De fanfare repeteerde vaak in nog een huisje, waarin in 1850 Anthonie huis bij de familie Kok. Vader Dirk overleed Kramer woonde. Anthonie was tuinman in 1953 en moeder Jannetje in 1958. Ab en op het landgoed Eyckenstein. Het huisje Aaltje zijn nooit getrouwd en bleven tot hun stond op de hoek van de Eikensteeg met de overlijden in hun ouderlijk huis wonen. Voor huidige Karnemelkseweg. Op de kaart uit velen was Ab en Aaltje, rijdend op een 1876 wordt de huidige Karnemelkseweg Zundapp bromfiets op weg naar kennissen of 'de weg voorbij Kramer' genoemd. Langs winkels, een bekende verschijning in het bos. het vervolg van de Karnemelkseweg rich­ ting De Lage Vuursche staat een 'paarden- Na het overlijden van Aaltje begon Ab aan wed' getekend. Dit was een drinkplaats elektrische stroom in huis te denken. Aaltje voor paarden. Oudere bewoners van de was daar steeds op tegen geweest. Daartoe Eikensteeg herinneren zich nog, dat Jacob plaatste Ab een stroomaggregaat, aangedre­ Kramer, een kleinzoon van Anthonie ven door een dieselmotor, in een schuurtje Kramer, gedurende de twintiger jaren van in de moestuin. Ab is tot zijn pensioen in de deze eeuw zijn gestorven paarden in de di­ bosbouw en huizenbouw werkzaam ge­ recte omgeving van het vroegere paarden- Een foto van 'Het Boschboerderijtje' wed begroef. zoals het er nu nog uitziet. Gezellig in huis In 1904 verliet het gezin Lodder het boer­ derijtje. Hierna is het waarschijnlijk een aantal jaren niet bewoond geweest. Althans over de periode 1904 tot 1913 zijn er geen gegevens over bewoners van het boerderijtje in de burgerlijke stand van de gemeente Maartensdijk te vinden. In 1913 kwamen Dirk Kok en zijn vrouw weest. De vele reparaties met hergebruikte Jannetje van Schalm vanuit De Lage bouwmaterialen waren daar in en om het Vuursche met drie kinderen in het boerde­ boerderijtje de stille getuigen van. De laatste rijtje te wonen. Dirk was werkzaam in de jaren van zijn leven leidde Ab samen met tuinen van Rovèrestein en Jannetje zijn hondje een rustig en tevreden bestaan in maakte op zaterdag de bakkerij van De het boerderijtje. Oude makkers van hem de­ With aan de Dorps weg schoon. Jannetje den boodschappen, onderhielden de tuin of reed op een driewieler fiets. Dirk en kwamen zomaar buurten. In november 1996 Jannetje kregen in totaal 11 kinderen. is Ab overleden. De zorg en aandacht waar­ Volgens vroegere speelkameraadjes was het mee het boerderijtje vanaf 1997 is gerestau­ ondanks de grote kinderschare altijd netjes reerd is een postume hulde aan de vele be­ en gezellig in huis. Het gezin leefde groten­ woners die jarenlang genoodzaakt waren deels selfsupporting in het boerderijtje. Ze met weinig gelukkig te moeten zijn. verbouwden groenten in de grote moes­ tuin. De woning was niet aangesloten op Koos Kolenbrander 'Het Boschboerderijtje'

Architectonische, bouwhistorische achtergronden

Algemene feiten ten schaapskooi' is geweest uit ongeveer Het boerderijtje is een langhuisboerderij de 17e eeuw, welke men kort voor 1800 uit de periode rond 1800, van het type dat heeft vervangen en/of heeft uitgebouwd vroeger door arme of middenklas pacht­ tot een volwaardig boerderijtje (met 2e boeren werd bewoond. Het vormt daar­ hands historische bouwmaterialen). mee eveneens een kleine afspiegeling van de meer majestueuze langhuis boerde­ Bouwdelen samenhangende constructie rijen langs de Dorpsweg van Maartens­ Een kritisch oog leert dat ' Het Boschboer­ dijk, zoals bijvoorbeeld 'De Stouwe' en derijtje', welke kort voor 1800 is gebouwd, 'Koddestein'. uit twee hoofdruimtes is opgebouwd. Een In ieder geval is het pand oorspronkelijk voorhuis als oorspronkelijk woongedeelte bepaald niet een onderkomen geweest voor en een achterhuis in de vorm van een oor­ de allerarmsten. Een opvallend kenmerk spronkelijke schapenstal (met daarin twee daarvoor zijn de goothoogten en de pla- bedsteden). Beide bouwdelen worden fondhoogte van de oorspronkelijke woon­ evenals bij grotere langhuisboerderijen kamer. Het metselwerk (steens i.p.v. half­ gescheiden door een zgn. brandmuur. steens) en de verdere constructie van het Tegen deze muur zit aan de kant van het pand getuigt van enige duurzame kwaliteit. woongedeelte de schoorsteen met een In tegenstelling is daarmee het boerderij­ hoge schouw. Aan de kant van het stalge- tje van mevr. Bos aan de Vuurse Dreef 121 deelte zitten de kopplaten van het 'anker- in Hollandsche Rading. Daarvan zijn de balkgebint', eveneens kenmerkend voor balk-, goot-, en dakhoogten veel lager en de het langhuisboerderij type, in de brand­ muren zijn van halfsteens metselwerk. muur opgelegd. Aan de kant van het stal- Verder is dat boerderijtje als het ware een gedeelte loopt er nog een trekbalk langs broertje van 'Het Boschboerderijtje', want de brandmuur om de beide zijgevels op beiden werden gebruikt als (keuter) boer­ z'n plaats te houden. derijen in de voormalige heide. Het voorhuis bestaat uit een grote hoge woonkamer, ook wel 'heerdt' genoemd, Het is mogelijk dat het pand oorspronke­ met een bedstede en een zijkamertje met lijk als oudste bouw een 'algemene hou­ een kelder. Boven deze kelder bevindt

ANK IR RAI K De gebintconstructie van het achterhuis ( = iangluus' ) van het boerderijtje.

HaljelnusrKeiinierkend is het ankerhaikgebiiu f 1-2- !) waardoor de ruimte wordt verdeeld in drie beuken. 1. stijl, 2. hoofdbalkj. karbeel, 4. slieten, 5. plaat,6. dakspar. 7. hanebalk.8. opiangen, 9. inteugel. 10. muurplaat, U.kubbing, 12. deel.

"Kijk op: Stderland.se Boerderijen

Een boerdenjskelet met een ankerbalkgebint in het Ned. Openluchtmuseum in Arnhem. —^ zich de bedstede van de woonkamer. (Bij deze dakpannen werden z.g. 'strodokken' de grotere langhuisboerderijen zit meestal gelegd om het dak wind- en sneeuwdicht een opkamer boven de kelder.) te maken. Boven het voorhuis bevindt zich een huis/zaadzolder, waarvan de vloerbalken Verbouwingen achterhuis en de kapconstructie achtereenvolgens De grootste verbouwing aan het boerderijtje gedragen worden door de voorgevel (met heeft net na de oorlog plaatsgevonden. muurankers), dakspant en brandmuur. Daarbij is in de grotendeels uit 'houten wan­ Boven het achterhuis bevindt zich een den' bestaande stalruimte een nieuwe stenen grote hooizolder, waarbij de constructie woonkeuken gemetseld. De twee oorspron­ gedragen wordt door de brandmuur en kelijke bedsteden in de stal, kwamen daarbij achtereenvolgens twee gebintportalen in deze nieuwe woonkeuken te zitten en vlak (jukken, waarvan het achterste een anker- achter een staander van het gebint werd een balk is) rustende op vier poeren. oud granito aanrecht geplaatst. Bekend is dat de (leegstaande) stalruimte Een van de twee portalen is afwijkend (want de schapen waren reeds met de (welke zich nu in de nieuwe woonkeuken heide na de bebossing verdwenen) in en bevindt). Deze is wezenlijk anders (en ouder) voor de oorlog al als woonkeuken werd ge­ en heeft kromme stijlen. bruikt maar verder nog niet was verbouwd. Dit gebintportaal zou een restant kunnen Bij de verbouw tot nieuwe woonkeuken is zijn van een oudere bouw, als restant van niet de gehele voormalige stal vertimmerd. een gebint welke onderdeel uitmaakte van Het resterende achterste 'houten' stalge- 'een schaapskooi' met kromme stijlen! deelte is in de jaren '60 'versteend'. Dit is toen echter niet, zoals de nieuwe Bouwgeschiedenis en wijzigingen woonkeuken (gemetseld met oude steen­ tjes) 'in stijl' gebeurd maar met, typisch De oorsprong voor de jaren '60, betonnen B2-blokken. Het pand is qua bouwkundige opzet ken­ Verder zijn er oude kozijnen van verschil­ merkend voor een boerderijtje dat rond lende stijlen in het achterhuis toegepast 1800 gebouwd moet zijn. De muren zijn welke afkomstig zijn uit 'Lombok', een typerend voor metselwerk van na+/-1750. arbeidersbuurtje aan de Dorpsweg in Dit gegeven is o.a. af te leiden aan de Maartensdijk welke in de jaren '60 is hoekoplossing van het metselverband afgebroken. (= kruisverband). In het boerderijtje zitten veel historische Verbouwingen voorhuis bouwmaterialen verwerkt, die veel ouder In de woonkamer van het voorhuis hebben zijn omdat tijdens de bouw veel gebruik is in de loop van de tijd ook een aantal ver­ gemaakt van tweedehands bouwmaterialen bouwingen plaatsgevonden. Men heeft (hergebruik). Voorbeelden daarbij zijn het getracht een echte burgerkamer van deze 'vermaakte gebint' met telmerken die niet ruimte te maken na aanpassing van de stal meer kloppen en de verzaagde 'kruisko­ tot nieuwe woonkeuken. zijnen', die ten minste uit de 1 ste helft van Toen men de stal ging gebruiken als keu­ de 17e eeuw dateren en nog wel ouder ken heeft men voor het fornuis een rookka­ kunnen zijn! naal door de brandmuur gemaakt om deze aan de andere kant aan te kunnen sluiten op Daarnaast heeft het boerderijtje een aantal de 'hoge schouw'. In een later stadium, verbouwingen ondergaan, waarbij even­ toen de hoge schouw met de grote schoor­ eens gebruik is gemaakt van tweedehands steen werd vervangen door een nieuwe historische bouwmaterialen uit verschil­ schoorsteen met een j aren ' 50 schoorsteen­ lende perioden en stijlen. Want niet ver­ mantel, heeft men een nieuw rookkanaal nieuwing maar aanpassing en hergebruik door de brandmuur gemaakt, waar nu de van bouwmaterialen was de norm. huidige fornuiskachel op is aangesloten.

In V- 1910 is het voormalige rieten dak In de woonkamer heeft zich verder oor- grotendeels vervangen en later, in z'n ge­ sponkelijk nog een staander met een heel, door overwegend rode oud-hol- schoor bevonden, een stukje houtskelet landse dakpannen. Tussen de kieren van dus, ter ondersteuning van het dakspant. Aan de andere kant wordt het dakspant op de muren was de voormalige heerdt tot een ondersteund door de scheidswand van het echte jaren '60 burgerkamer omgebouwd. zijkamertje. Omdat men waarschijnlijk op een gege­ Historische bevindingen en restauraties ven moment zo'n lelijke paal niet meer in Gedurende het ruime jaar dat we nu het de (nette) burgerkamer wilde hebben, boerderijtje in beheer hebben zijn er tijdens werd dit stuk gebint (ook wel standbeen onderzoek- en restauratiewerkzaamheden met korbeel genoemd) verwijderd. boeiende en verrassende dingen aan het Nu steunt het dakspant bij deze plaats op boerderijtje ontdekt en blootgelegd. een lange dikke eiken biels die men in de Tijdens onderzoek- en restauratiewerk­ brandmuur en de voorgevel heeft geplaatst. zaamheden in 'de heerdt', de woonkamer in Men heeft deze balk toen opgelegd, zowel het voorhuis, is de plavuizen vloer weer gro­ bij de voorgevel als bij de brandmuur vlak tendeels te voorschijn getoverd en de origi­ boven een kozijn (foute constructie). Dit nele hoge schouw weer gereconstrueerd. heeft toen ernstige gevolgen gehad voor Deze oudheidkundige kamer is weer in ori­ het boerderijtje. ginele authentieke staat teruggebracht. Om verdere scheurvorming in de voorge­ vel en de brandmuur en op den duur in­ Bouwsporen in steengoed storting te voorkomen, heeft men later aan Bij het verwijderen van tien lagen behang de buitenkant tegen de zijgevel twee op de brandmuur en het stucwerk ter steunberen moeten maken om het verdere plaatse waar de schouw heeft gezeten wijken van deze zijgevel tegen te gaan. kwamen de 'bouwsporen' van de schouw weer te voorschijn. Bij het verwijderen van de houten vloer Naast het oudere rookkanaal voor het keuken­ bleek onder enkele (nieuwere) plavuizen fornuis werden een viertal dichtgemaakte ga­ nog de complete poer te zitten waarop ooit ten gevonden van de schouwkapconstructie. de staander had gerust. Twee gaten voor de schouwbalkoplegging en twee gaten voor de verankering van de ge­ Op een gegeven moment heeft men over de metselde boezem in de brandmuur. plavuizen vloer een houten vloer gemaakt te­ Op basis van deze bouwkundige gegevens gen vocht, kou en omdat men waarschijlijk en de raveelbalk in het balkenplafond waar­ een vloerkleed in de kamer wilde hebben. mee de diepte vastgesteld kon worden, kon Met al deze (foute) veranderingen en behang na inmeting de schouwkap op historisch ver- Het bouwhistorisch onderzoek naar de verdwenen schouwkap. De stenen spreken. maar je moet ze wel verstaan! Op historisch verantwoorde wijze is de schouw weer herbouwd.

antwoorde wijze worden gereconstrueerd! Het kozijn is als het ware ingekort. Daarvoor zijn alle stijlen op gelijke manier Het geheim van de kozijnen schuin ingezaagd en weer op elkaar gezet. In historisch en bouwkundig opzicht zijn drie zeer oude en monumentale kozijnen Deze voormalige kruiskozijnen moeten die tijdens de bouw in het boerderijtje zijn afkomstig zijn uit een, voor die tijd al, ver­ verwerkt het meest interessant. ouderd renaissancehuis, welke eind 18e Drie kozijnen, het gaat hierbij om het kel- eeuw moet zijn gesloopt, want dat is de derraamkozijn en de twee kozijnen in de bouwperiode van het boerderijtje. voorgevel links en rechts van het schuif- Dat zou een renaissancepand uit b.v. de venster. Deze kozijnen stammen uit eind stad Utrecht geweest kunnen zijn maar 16e begin 17e eeuw. veel aannemelijker is dat het een pand uit Deze zgn. bolkozijnen zijn verzaagde de nabije omgeving is geweest. kruiskozijnen die afkomstig zijn uit een Bovendien, toen eind 17e eeuw de schuif- gesloopt huis uit de renaissancetijd. vensters vanuit Engeland hun intrede Het kelderraamkozijn is een onderkwart van deden en hier in de mode kwamen, zijn een kompleet kruiskozijn geweest. (Dat kun de meeste renaissancepanden in de je zien aan de naden van de verbindingen). Nederlandse steden van toen, bijna 100 Het rechter tweedelige kozijn in de voorgevel jaar eerder al van schuifvensters voorzien. is een kompleet kruiskozijn geweest Want een stad was toen ook al erg aan waarvan de tussendorpel is verwijderd. mode onderhevig. De opbouw en de onderdelen van Als we uitgaan van deze gegevens en we een renaissance- nagaan welk renaissancepand er in de kruiskozijn. buurt van het boerderijtje heeft gestaan en kort voor de bouwperiode is gesloopt dan komen we uit bij de oudste bouw van het landhuis Eyckenstein. Dit landhuis was namelijk voor 1783 een renaissancehofstede met drie trapgevels en met kruiskozijnen die duidelijk op een bestaande prent van het oude Eyckenstein zichtbaar zijn. of midden /7deeeuw Oi-35 -in-lood In 1783 laat baron Eyck van Zuijlichem deze hofstede grotendeels slopen en/of 'Onwikkeling van hel vensier en hel glas '

10 Het ingekorte kruiskozijn in de voorgevel van het boerderijtje dat waar­ schijnlijk uit het 'oude Eyckenstein' afkomstig is.

Eveneens 'het ingekorte kruiskozijn' met Sfc*. .;.;; 'bouwsporen' waaraan je kunt zien dat dit kozijn Spoor waar Nieuwere ge­ een renaissance- 'bindroede' draaide 'duim' kruiskozijn is heeft gezeten. geweest.

Gehen e Originele

ombouwen tot een neoklassiek landhuis, voorgevel van het boerderijtje (dat tot het zoals het er nu ongeveer uitziet. oudste type schuifvensters behoort) uit In deze zelfde periode ongeveer moet ook het oude Eyckenstein afkomstig zijn. Na het boerderijtje gebouwd zijn. een eeuw tijd kan de renaissancehofstede Op de vraag 'wie' het boerderijtje heeft laten Eyckenstein (gesloopt in 1783) naast bouwen bleek, uit het historisch onder­ kruiskozijnen ook wel schuifvensters zoek van de heer Putman, baron Eyck van hebben gehad na een verbouwing of reno­ Zuijlichem het antwoord te zijn waarmee vatie. de puzzelstukjes op zijn plaats vallen! Met deze interpretatie zou het gehele boerderijtje wel eens gebouwd kunnen Omdat schuifvensters in 1685 al hun in­ zijn van sloopmaterialen afkomsig van het trede deden, kan ook het schuifraam uit de oude Eyckenstein!

1 1 Een afbeelding van prentbriefkaart was genomen aan de het oude Eyckenstein van voor 1783 Tolakkerweg in Hollandsche Rading. als renaissance- Het vierkante huisje maakte deel uit van een hofstede. speeltuin die zich tegenover restaurant 'De Op deze prent zijn Maartenshof' bevond en daarbij behoorde. de kruiskozijnen duidelijk zichtbaar. Dit is dus 'het theehuisje van Van Lunteren '. * Een oude huisvriend van Ab Kok. de laat­ ste bewoner van het boerderijtje, wist te vertellen dat Ab de bouwmaterialen van het huisje had gekocht, nadat de speeltuin in de jaren '50 was opgeheven. Ab heeft toen van deze bouwmaterialen Een markante ontdekking een nieuw schuurtje achter zijn woning In het verleden was er aan de Tolakkerweg aan de Eikensteeg gebouwd. in Hollandsche Rading een speeltuin te­ In het gemeente-archief is nog een origi­ genover de Maartenshof. nele blauwdruk van de bouwtekening als Bij deze speeltuin is ooit een markant illustratie van het uit 1931 stammende tuinhuisje verrezen, wat dienst deed als speeltuinhuisje gevonden. kassa, thee- en limonadeverkoop. Het dak en de kozijnen zijn na de weder­ Toen de tuin werd opgeheven is ook het opbouw als schuurtje nog overeenkom­ tuinhuisje gesloopt en verdwenen. stig met het speeltuinhuisje. Daarbij is Maar niet verloren gegaan want dit huisje zelfs het originele luik voor de limonade- is opnieuw herrezen. en de kaartverkoop weer toegepast. Alleen het metselwerk van nu is in een 'Met een kritisch oog voor details ontdek slechtere kwaliteit uitgevoerd. je nog eens wat', dat bleek voor nog meer dingen het geval. Zo stond op een oude ja­ Van de zomer heeft het overgeplaatste ren '30 prentbriefkaart uit de verzameling speeltuinhuisje een grondige restauratie van Theo Schouten een bekend vierkant ondergaan waarbij het halve dak is ver­ huisje dat sprekend leek op het schuurtje nieuwd, rotte delen zijn vervangen en de dat achter het boerderijtje staat. De kozijnen weer zijn opgeschilderd.

Het speeltuinhuisje op zijn originele plaats aan de Tolakkerweg tegen­ over het restaurant 'De Maartenshof'.

Kruispunt, Moll, Rading, **^1F

12 Toen het huisje als schuurtje is overge­ Het gerestaureerde speeltuinhuisje dat plaatst is het nooit meer opgeschilderd. sinds de jaren '50 op Daardoor zat er op sommige plaatsen nog deze plaats achter het de originele gele kleur van de speeltuin. boerderijtje staat. Bekend was dat de speeltuin alles in de kleuren geel (en rood) had. Daarom is bij de restauratie het huisje weer in die gele kleur geschilderd. Het huisje is nu weer ingericht voor de funktie die het voor de laatste bewoners van het boerderijtje vroeger had namelijk als washuisje met een echt wasfornuis dat weer gestookt kan worden om de kookwas te koken.

Dergelijke schuurtjes met die funktie kwamen vroeger wel vaker voor en werden ook wel 'stookhutten' genoemd. Vaak worden deze dan verward met de vaak veel oudere bakhuisjes die gebruikt werden om brood te bakken.

Doe mee met vroeger Doe mee met vroeger en aanschouw de zorg voor cultuurhistorisch en monumen­ taal erfgoed. Dat is de uitnodiging aan al onze bezoe­ kers voor de toekomst. Want 'Het Boschboerderijtje' is, met al deze bevindingen en (restauratie) werk­ zaamheden, tot iets waardigs en monu­ mentaals verheven! En is daarmee een stukje cultureel erfgoed geworden voor nu en voor de toekomst.

Johan Doornenbal

* Zie ook het jubileumnummer van St. Maerten, artikel: 'Hollandsche Rading 1925-'40', p. 24

13 Blauwkapel bestookt vanuit de ruimte

Het was 2 juni 1843, omstreeks 8 uur den. Dat is, voor wat betreft ons land, een 's avonds. Net zoals nu was er aan het be­ zeldzaamheid. Vanaf 1650 tot heden zijn gin van de zomermaand zeer veel op het er namelijk in Nederland, voorzover be­ land en in de tuin te doen. Met één groot kend, slechts vier andere meteorieten ge­ verschil: wat men nu met machines doet vonden: op 6 augustus 1650 in Dordrecht; moest toen met de hand gebeuren. En dat op 12 juni 1840 bij Uden; op 28 augustus kostte zeer veel tijd. Als gevolg daarvan 1925 bij Ellemeet en op 7 april 1990 in werden lange dagen gemaakt en werd er Glanerbrug. 's avonds vaak tot donker toe doorge­ werkt. Ook deze avond waren er, zoals ge­ Enkele krantenberichten uit de 'Utrechtse woonlijk, om 8 uur 's avonds, nog veel in­ Courant'(1843) woners van Blauwkapel op het land of in De berichtgeving over de inslag en het hun tuin bezig. Niets wees er op dat er terugvinden van twee fragmenten van de zich iets bijzonders of ongewoons voor meteoriet van Utrecht beperkt zich tot en­ zou doen. Er was slechts sprake van de kele korte berichten. Het hierna volgende voor die tijd normale landelijke rust en bericht is afkomstig uit de Utrechtsche stilte, die zo nu en dan werd verbroken Courant van 3 juni 1843. door het blaffen van een hond, het loeien van een koe of de roep van een weidevo­ 'Gisteren avond, ongeveer te 8 uur, is in de gel. gemeente Blaauwkapel op een klein uur afstands van de stad een meteoorsteen Plotseling werd deze rust verscheurd door neergevallen. Na eene hevige uitbarsting, een donderend geraas, dat door de mensen uit drie of vier op elkaar volgende slagen die buiten waren nader omschreven werd bestaand, die eenige overeenkomst hadden als drie of vier op elkaar volgende explo­ met kanonschoten, werd een fluitend of hui­ sies, die op kanonschoten leken, gevolgd lend geluid waargenomen, dat door zijne door een angstwekkend fluitend of hui­ vreemdaardigheid bij de dorpsbewoners lend geluid. De explosies waren niet al­ eene angstige verbazing verwekte. De leen in Blauwkapel maar ook in de wijde knecht van den landman Jan Teunisse omtrek, tot Harmeien en Driebergen toe, Bosch, de paarden van het land brengende, te horen. Sommige getuigen beweerden zag op korte afstand van zich een zwaar dat aan alle geluiden een vreemd lichtver­ lichaam in de grond slaan met zulk eene he­ schijnsel, dat op bliksem leek, vooraf­ vigheid, dat het zand tot op eene groote ging. Anderen omschreven het geluid, dat hoogte in de lucht opvloog. Zich van eene volgde op de donderslagen, als geraas of spade voorzien hebbende, keerde hij naar als militaire muziek. Weer anderen zeiden die plaats terug en vond den steen op eene dat er voor de explosies sprake was van diepte van drie voet op de zandlaag, die een sissend en knetterend geluid. Slechts zich onderden kleibodem uitstrekt. Dezelve enkelen, zoals Johannes Verweij en weegt 7 nederl. ponden, heeft eene onregel­ Willem Ooms de knecht van Jan Teunis matige, langwerpige gedaante, en is uit­ Bosch, zagen vaste voorwerpen naar be­ wendig met de aan deze raadselachtige neden vallen, die met zoveel geweld in de ligchamen eigene zwarte korst omgeven, bodem drongen, dat de grond tot grote die slechts op eene plaats beschadigd is, hoogte werd opgeworpen. waar de inwendige grijze stof des steens te voorschijn komt'. Al deze verschijnselen werden veroor­ zaakt door de val van een meteoriet, 'de In de Utrechtsche Courant van 5 juni 1843 Utrecht' genaamd, die tijdens zijn val uiteen- wordt als volgt melding gemaakt van de gebarsten is. Twee brokstukken zijn op vondst van nog een meteoorsteen, bij de Maartensdijks grondgebied teruggevon­ Gageldijk:

14 'In onze vorige editie hebben wij verslag De Blauwkapel gegeven van het vallen van een meteoor­ Het grootste stuk van de meteoriet van steen den 2 dezer des avonds om 8 uur, in de Utrecht, dat nabij het dorp Blauwkapel in gemeente Blaauwkapel, thans vernemen het weiland van Jan Teunisse Bosch is in­ wij, dat omtrent denzelfden tijd buiten de geslagen, wordt 'de Blauwkapel' ge­ Waard, achter het Lovehoutje, nabij den noemd. Met een gewicht van 7250 gram is Gageldijk, een dergelijke luchtsteen, onder het de grootste meteoorsteen, die ooit in een geweldigen slag, is nedergevallen. De Nederland werd gevonden. De steen, die landman Johannes Verweij, die zich op zijn een kleilaag van één meter dikte door­ land bevond, heeft deze steen zien vallen en boorde voordat hij op de daaronder lig­ medegenomen '. gende zandlaag tot stilstand kwam, werd opgedolven door Willen Ooms, een Omschrijving van de meteoriet van Utrecht knecht van Jan Teunisse Bosch. De coör­ De naam 'de Utrecht' betreft de val van dinaten van die plaats van inslag van 'de een in stukken uiteengevallen olivijn- Blauwkapel' zijn 52° 07' NB en 05° 09' hyperstheen-chondriet, een z.g. steenme- 30" OL. Dat is ongeveer halverwege het teoriet, type L-61). De teruggevonden weiland, dat zich nabij de bocht in de fragmenten zijn, op het breukvlak na, Voordorpsedijk, bij het fort Voordorp, ten voorzien van een dofzwarte z.g. smelt- westen van de boerderij 'Eben Haezer', in de richting van de Groenekanseweg uit­ korst, die typisch is voor alle meteorieten. 3 Dat kan erop wijzen, dat het uiteenspatten strekt ). In hoeverre de Hebreeuwse naam relatief laag in de atmosfweer heeft 'Eben Haezer', wat 'Steen der hulp' bete­ plaatsgevonden. Immers wanneer de me­ kent, iets met voornoemde inslag te ma­ teoriet in de bovenste lagen van de atmo­ ken heeft is niet bekend, (zie later). We sfeer uiteengespat zou zijn, zou het breuk­ weten wel, dat Jan Teunisse Bosch een uitgeslapen boer was, die heel goed wist vlak van de teruggevonden meteoorstenen 4 eveneens voorzien zijn van een donker ge­ hoe hij zijn voordeel met iets kon doen ). kleurde smeltkorst. Op de breukvlakken Het is daarom vrijwel zeker dat hij 'de van de teruggevonden brokstukken waren Blauwkapel' heeft verkocht, alle pogin­ in de grijze hoofdmassa naast glinste­ gen, om hem te bewegen de steen aan een rende metaaldeeltjes ook enige roestvlek­ universiteit of museum in Nederland te ken te zien. Het uiteenspatten van de me­ schenken ten spijt. Hoe dan ook, aan het teoriet zal zonder twijfel met een gewel­ einde van de vorige eeuw blijkt, dat de dige knal gepaard zijn gegaan. De andere steen zich in een Hongaarse geologische explosies van de serie van 3 of 4 zijn waar­ collectie in Boedapest bevindt. Hoewel de schijnlijk veroorzaakt door de snelheid steen daar nog steeds is, wordt hij niet ten­ waarmee de meteoriet de atmosfeer is bin- toongesteld maar ligt in het depot van het museum. Dit onidal het desbetreffende npnwpHrnnnpn ... .,^ museum tijdens de Hongaarse opstand in die zo'n 150.000 kilometer per uur was. 1956 zwaar werd beschadigd. Door deze grote snelheid ontstond een schokgolf gevolgd door één of meer zwakkere schok- en explosiegolven. Op Het Loevenhoutje het moment dat deze golven de aarde ra­ Een aanmerkelijk kleiner stuk van de me­ ken, hoort men enkele zeer harde knallen, teoriet van Utrecht is ten noorden van de die lijken op de donderslagen, die men Loevenhout, nabij de Gageldijk in het wei­ hoort wanneer een vliegtuig door de ge­ land van Johannes Verweij neergeko­ luidsbarrière gaat. Het zwaarste fragment men5). Dit stuk wordt, hoewel het dichter van 'de Utrecht', met een gewicht van bij de Gageldijk dan bij de Loevenhout is ruim 7 kilo. is ruim 2 kilometer ten oosten ingeslagen, 'het Loevenhoutje' genoemd. van de inslagplaats van het kleine stuk, Toen Johannes Verweij de steen vond, was (2750 gram) neergekomen2). Men ver­ het gewicht ervan 2750 gram. Met de re­ moedt, dat er naast de teruggevonden me­ alisatie van de Utrechtse wijk Overvecht teoorstenen nog andere fragmenten van is het weiland, dat in 1843 aan Johannes de meteoriet van Utrecht zijn neergeko­ Verweij toebehoorde, geheel volgebouwd. men, die echter tot op de dag van vandaag Daardoor is het niet mogelijk om de niet gevonden zijn. plaats, waar 'het Loevenhoutje' is ingesla­ gen, nauwkeurig aan te geven. We zitten

15 De meteoorsteen ris nr. U43 opgenomen in de collectie 'het Loevenhoutje'. Vening Meinesz. van het laboratorium die op 2 juni 1843, niet ver van de voor Geofysica en Geologische chemie. Gageldijk in het In de loop van de tijd zijn er stukjes van weiland van 'het Loevenhoutje' afgezaagd, die zijn ge­ Johannes Verweij bruikt voor onderzoek of die in andere is neergekomen. Afmetingen: collecties zijn terechtgekomen. Zo is hoogte 9 cm, een stukje van 25,3 gram, onder inv. nr. breedte 11 cm, RGM-22514 ondergebracht in de diepte 9 cm. collectie van het Rijksmuseum voor Foto: Faculteit Aardwetenschappen, Geologie en Mineralogie, thans Nationaal Universiteit Utrecht. Natuurhistorisch museum, in Leiden. Verder is een klein stukje met een gewicht van minder dan 1 gram, onder inv. nr. Z-5505 opgenomen in de collectie van het Geologisch Instituut, te Amsterdam. Het Loevenhoutje zelf weegt nu nog zo'n 1990 gram en maakt deel uit van de meteorietencol­ er echter niet al te veel naast, wanneer we lectie van de Faculteit Aardwetenschappen, zeggen, dat de plaats van inslag Universiteit Utrecht, inv. nr. M-55. zich bevindt onder de huizen binnen de rechthoek, die wordt omsloten Niet slecht geboerd door de Elbedreef, de Lotsydreef, de In 1843 woonde Jan Teunisse Bosch aan Broekhuysendreef en de Wezerdreef. de Voordorpsedijk, in de boerderij met Johannes Verweij heeft 'het Loevenhoutje' huisnummer 198, die hij huurde van kort nadat hij hem gevonden had, ver­ Wijnandus van der Well. De bij de boerde­ kocht aan de heer C. van der Schroeff, rij met huisnr. 198 behorende landerijen pannenbakker buiten de Waard, niet ver werden niet door Jan Teunisse Bosch ge­ van de 'Rodebrug'. Laatstgenoemde heeft bruikt, want die waren door Wijnandus van de steen aan de universiteit van Utrecht der Well, in 1838 verkocht aan Aart Floor, geschonken. Daar werd hij onder inventa­ die bij zijn broer Wulfert op de boerderij

Detail van een recente topografische kaart van Utrecht, nummer 31H, waarop is aangegeven waar de fragmenten van de meteoriet van Utrecht, 'de Blauwkapel' en 'het Loevenhoutje' zijn neergekomen.

De Blauwkapel © Het Loevenhoutje

16 De boerderij 'Eben Haezer'. De meteoorsteen 'de Blauwkapel' is neergekomen in het weiland dat grenst aan het links van de langgerekte stal gelegen weiland.

met huisnr. 206 inwoonde. In 1843 was pacht had. Tegelijk met deze aankoop Jan Teunisse Bosch eigenaar van 5 wei­ werd hij eigenaar van de boerderij landen en een bouwland, die in het westen 'Landlust' aan de Groenekanseweg. Kort werden begrensd door de landerijen van daarop heeft hij zich in deze boerderij ge­ Wulfert Floor en in het oosten door de z.g. vestigd en is daarin voor de rest van zijn 11 Morgen van Baron Abraham Calkoen leven blijven wonen. en het in het verlengde daarvan gelegen bezit van Dirk van Eden. Louis van den Brink Blijkens het volgende lijkt het erop dan Jan Teunisse Bosch, nadat hij de meteoor­ steen 'de Blauwkapel' in handen kreeg, letterlijk en figuurlijk niet slecht geboerd 6 Geraadpleegde literatuur: heeft ). Zo kocht hij vrijwel direct daarna, A.C. Bishop, A.R. Woolley, W.R. namelijk in 1844, de panden met de huis­ Hamilton, Elseviers stenengids, 1974, nummers 203 en 204 en de daarbij beho­ Elsevier, Amsterdam rende grond van Dirk van Eden en ging hij in de boerderij met huisnr. 203 wonen. Gesproken met: Vervolgens kocht hij, in 1847, van Aart - de heer Arps, Natuurhistorisch Floor, de landerijen die oorspronkelijk bij Museum, Leiden de boerderij met huisnr. 198, van - de heer Nelson, Volkssterrenwacht Wijnandus van der Well behoorden. De Simon Stevin, Hoeve boerderij waarin hij tot 1844 gewoond - de heren Andre Groeneveld en J. van had, kocht hij echter niet. Veen, Teyler Museum, Haarlem Nadat hij zo'n zestien jaar in de boerderij - Dr. C.F. Woensdrecht, Faculteit met huisnr. 203 had gewoond, liet hij hem Aardwetenschappen, Universiteit slopen en in 1861 herbouwen. De nieuwe Utrecht boerderij kreeg de naam 'Eben Haezer' - de heer Boudewijn 't Hart, Faculteit (Steen der hulp). Kort na het gereedko­ Aardwetenschappen, Universiteit men van 'Eben Haezer' kocht hij in 1862 Utrecht van Mr. J.C. Martens van Sevenhoven, - de heer Kees de Jong, Afdeling vier percelen weiland en twee percelen Algemene Zaken, Gemeente bouwland, die hij tot dan toe van hem in Maartensdijk

17 gemeente MAARTENSDIJK sectie C 3 genaamd jaar 1832 schaal 1 : 10.000

Eben Ü II Haezer •

Op deze kaart zijn de landerijen, die Jan Teunisse Bosch in 1862 in eigendom had, aangegeven. De landerijen, die hij in 1843 bezat en waarin de meteoorsteen 'de Blauwkapel' is neergekomen, zijn gearceerd. De landerijen, die hij na 1843 heeft Fort Blauwkapel, verworven, zijn dik omlijnd en voorzien van het jaartal van aankoop.

18 1. Een olivijn-hyperstheen-chondriet is 2. De vroegere gewichtseenheid Ned. een steenmeteoriet waarvan het hoofd­ Pond = de huidige gewichtseenheid kilo. bestanddeel wordt gevormd door de mine­ ralen olivijn en hyperstheen en fijne 3. De naam 'Eben Haezer' komt voor in de homogeen verdeelde metaalkorrels. Bijbel, 1 Sam. 7:12. Chondriet is een type-aanduiding voor steenmeteorieten die kogelvormige in- 4. W. Hoebink, Groenekan tussen de rails, sluitsels bevatten, z.g. chondren. Deze in St. Maerten, nr. 2, d.d. juli '89, p. 7. naam is afgeleid van het Griekse woord 'Chondros', dat is 'korrel'. De 5. Loevenhout was een gehucht, dat een meteoorstenen 'de Blauwkapel' en 'het half uur gaans ten noorden van Utrecht Loevenhoutje' zijn van het type chondriet. was gelegen, nabij de Rodebrug, ten De afmetingen van chondren zijn ver­ oosten van de Vecht, bij de tegenwoordige schillend, van microscopisch klein tot het Loevenhoutsedijk. formaat van een erwt. Alle mineralen, die in chondrieten voorkomen, kunnen 6. De genoemde aankopen van huizen en chondren vormen. De meest voorko­ grond zijn te vinden in het Gemeente mende bestaan uit olivijn. Hoe chondren Archief Maartensdijk (G.A.M.), inv. nr. ontstaan is nog niet bekend. Velen 190. Suppletoire aanwijzende tafel der beschouwen ze als gestolde druppels, die grondeigenaren etc. (1832)-1863 en inv. zijn ontstaan bij vulkanische uitbarstingen nr. 192. Perceelsgewijze kadastrale leg­ op andere hemellichamen. In aardse ge­ ger, art. nrs. 198-390. steenten zijn nog nooit chondren aange­ troffen. Dat wil zeggen chondren zijn een verschijnsel, dat speciaal bij steenmeteo­ rieten voorkomt en als zodanig middel om meteorieten te identificeren.

19 Herinneringen aan het spoorweghuisje

Hollandsche Rading Albertus Wie luistert naar de spoorwegverhalen Albertus Gasenbeek is inmiddels 71, van het echtpaar Bertus en Tonnie Anthonia Gezina Gasenbeek-Janssen 67. Gasenbeek, komt oren tekort. Eenmaal op Aan de Vuursche Dreef wonen ze nu al dreef weten de oudbewoners van het op 22 vanaf hun kinderjaren. Thans op nummer juli 1998 afgebrande spoorweghuisje van 76. De straat werd toen ze aan het spoor geen ophouden. Alleen zo af en toe wat kwamen wonen met 'Oostzijde' aangeduid. jaartallen komen iets minder makkelijk Zijn ouders huisden in het kaartjesloket- naar de oppervlakte drijven. Het gesprek pand, de hare in de linkerhelft van de dub­ kenmerkt zich van begin tot eind door een bele spoorwoning. Ze waren dus buurkin- over elkaar heen buitelend oprakelen van deren, maar zeiden elkaar jarenlang nauwe­ tijden van weleer. Hij bezigt met lijks gedag. Tot de vonk oversloeg. z'n 'spoorstaven' mooi oorspronkelijk Nederlands. Een tikje geamuseerd: 'ja dat In 1953 trouwt het stel. Het wordt een zijn rails'. En Janssen met dubbel 's' dubbele bruiloft; haar broer stapt op de­ graag, want dat stond na de brand weer he­ zelfde dag ook in het bootje. Beide bruids­ lemaal verkeerd in de krant. Zij heeft paren trekken in bij vader en moeder ook iets op d'r lever. Zo klein als werd Janssen. Met z'n dertienen wonen ze dan geschreven was het huis aan de spoorweg in het twee onder een kap spoorweghuisje. helemaal niet. 'Niks 'huisje' of 'wo­ Bertus en Tonnie blijven twee jaar inwo­ ninkje', wat ik elke keer weer las in de nen bij haar ouders. De volwassenen sla­ kranten. Het deed absoluut niet onder pen op de drie zolderkamertjes, ook op de voor de afmetingen van een moderne overloop staan bedden, het kleine grut eengezinswoning'. Huis!- blijft ze de overnacht bij vader en moeder in de slaap­ hardleerse bezoekers tussen de bedrijven kamer beneden. 'Moeder had haar kinde­ door verbeteren. Waarom ook van je ren graag om zich heen. Hoe meer zielen hart een moordkuil maken. hoe meer vreugd, was haar motto. Toen het

Een van de oudste foto's van het spoorwachtershuisje.

ipse

STATION. HOLL. RADING

20 Een meer recente foto -van de andere kant gezien­ van het huisje.

ouderlijk huis uiteindelijk toch leeg raakte, trein gingen ze vervolgens naar de kon moeder dat maar moeilijk verdragen. Geuzenschool in Hilversum. Mevrouw De lach was er daarna helemaal af'. Gasenbeek toont de vergeelde school- kaart: 'Wij waren één van de eerste Anthonia kinderen in Nederland die met de trein Het gezin Janssen kwam in augustus 1939 naar school gingen'. Het vervolgonder­ met vijf kinderen naar Hollandsche wijs, de huishoudschool, moet vanwege Rading. Ze namen hun intrek in het deze de treinstaking in 1944 voortijdig worden zomer afgebrande twee onder een kap afgebroken. 'Ga dan maar in de huishou­ spoorweghuisje aan de Vuursche Dreef. ding werken, zei mijn moeder toen. Later Rechts, onder dezelfde kap, woonde de werd ik naaister op een Hilversums familie Vos. Mevrouw Gasenbeek, de toen atelier. Tot aan m'n trouwen'. achtjarige spoorwerkersdochter Tonnie Janssen, weet zich de komst naar het dorp Aan het spoor nog goed te heugen. 'Het was feest in Bertus Gasenbeek is de oudste van drie Hollandsche Rading, overal hingen vlag­ kinderen. Vader Albert was spoorweg wer­ getjes, de geboorte van prinses Irene werd ker in Utrecht toen de mogelijkheid zich in het dorp uitbundig gevierd'. Het gezin voordeed om in 1942 te solliciteren naar Janssen wordt met nog eens vier kinderen de vrijgekomen post in Hollandsche uitgebreid. Als de oudste 23 is, wordt de Rading. Zijn moeder, Jantje Gasenbeek- jongste geboren. Vader Derk Janssen, ge­ Hoogeveen, sluit in hetzelfde jaar een trouwd met Grada Hakstege, was los contract met de Nederlanse Spoorwegen werkman bij de spoorwegen. Ze verhuis­ om kaartjes te verkopen. In 1965 nemen den nogal eens. Als een onrendabel lijntje ze na drieentwintig jaar afscheid. Het werd opgeheven, moest het gezin weer spoorhuis, met zeven deuren in de woon­ verkassen. Er zat niks anders op. Een van kamer en het pas veel later aangebouwde de jongste kinderen leed aan bronchitis. kaartjesloket, wordt afgebroken. De Probeer naar zandgronden te verhuizen, Rabobank, strijkt er neer met een vestiging. zei de huisdokter. Bertus zelf komt na de oorlog ook in En die kregen ze in Hollandsche Rading. dienst van NS. 'Ik had als dienstplichtig Het kleine jongetje Janssen was op slag soldaat 27 maanden op Zuid-Sumatra ge­ genezen van z'n kwaal. Nooit meer last zeten. Terug in Nederland bleek er nauwe­ gehad. De kinderen bezochten lopend de lijks werk. Wel kon ik op een gegeven mo­ lagere school in Maartensdijk. Een ment, in 1947, als spoorwerker aan de kleiner zusje hield dit niet vol. Met de slag'. Hij houdt het werk na tien jaar voor

21 gezien en stapt over naar PTT-post. 'Ik men rennen, kregen om toch nog met de heb aan het spoor vooral veel kou geleden. trein mee te kunnen het kaartje zo mee. Was altijd verkouden. Eenmaal bij de Post 's Avonds werd dat dan afgerekend. Dit was dat meteen over. 's Winters was er aan gebeurde dikwijls, het vertrouwen werd het spoor weinig te doen, je werd echt be­ nooit beschaamd'. Bertus Gasenbeek zig gehouden'. Elke dag moest er langs heeft naast zijn spoorwegwerkzaamheden een bepaald stuk spoorlijn schouw wor­ ook nog jarenlang een fietsenstalling ge­ den gelopen. Voor Bertus Gasenbeek dreven aan het station. 'Met een dubbeltje vanaf waar nu het industrieterrein in per rijwiel, dagelijks wel een stuk of ze­ Maartensdijk is tot aan Hilversum en weer stig, tikte dat aardig aan'. En af en toe een terug. Voor de veiligheid altijd tegen de bandje plakken, deed 'ie ook. trein in. 'Het spoor was elk jaar in herzie­ ning. Je schroefde onder meer bouten en De oorlog moeren los, verving kapotte veringen en Van het wonen aan het spoor herinneren smeerde er teer tussen om te voorkomen de echtelieden zich vooral de oorlog. Hoe dat de boel niet meer los te krijgen was. aan het eind ervan de Duitsers met een lo- Schroeven werden maar al te dikwijls komotief kwamen, de bovenleidingen los- van een nieuwe draad voorzien. Tegen­ knipten en de buit, puur koperdraad, op­ woordig wordt alles weggemieterd, te ar­ rolden om er mee aan de haal te gaan. beidsintensief, nieuw is minder duur. Maar daar staken twee Engelse jagers op Ploegbazen streefden naar het mooiste tijd een stokje voor. Vanuit hun 'Spitfires' baanvak van Nederland. Als ze dan al een schoten ze de boel zo goed als aan flarden. compliment kregen van hogerhand, was Het duurde maar even, maar liet een on­ de hele ploeg gelukkig'. uitwisbare indruk achter. Een daad van De heer Gasenbeek hielp zijn ouders met ondergronds verzet tegen de vijandelijke de kaartjesverkoop, als dat nodig was. overheersing zorgde eveneens voor grote 'Tien minuten voordat de trein arriveerde, opschudding. Delen van de spoorlijn wer­ ging het loket open. De treinen reden wel­ den opgeblazen om de vijand te dwarsbo­ iswaar minder frequent, maar je moest er men. 'De volgende dag kwamen de Duit­ wel de hele dag voor thuis blijven. sers poolshoogte nemen. De dichtstbij­ Reizigers die op het nippertje aan kwa­ zijnde huizen, en dus ook het onze, zou-

Zo berichtte het ; Brand Maartensdijk Nieuwsblad op 23 juli 1998 over Museum de brand die was aan­ gestoken en die het zo karakteristieke Adri Pieck aanzien van Hollandsche Rading van de baan wegvaagde in een Mautenidtjh - De brand die giïreren w; .,-,:, .r,,^;- paar uur tijd. ! ïwsh.:: • :-ii=]' r:vi.!-...-;-!r!i..ciä,rijivi:rwi-itM:. ,v,;.,r,K, :-., ï , l •••'•. -!!.S.;: .j--ï;i;iï(;7f!.r»l;kr)î-,:.iMiiT-.-:Sr!î!,!j:i. i;ii ' fit pürjd- |i'. ':<:•: '.•;.,; <:<_• aatiH'^ .,:• -J.v ej,vM,!:i •••;.;! si..- ;,•.:.!!;,;,:•! whc !)/.(•! Y;uiEsd:Hïp;v:;;- ;;, NnW;isj!i,rm,u'1f.r,vas- ficweinijîBmoÊîlifkheiJen./.opJiKOi:««,,,.

Houten huisje in as door brandstichting

I3S ptMstefli OpMnc : L.;.: àt'HfyfagA

22 den in brand gestoken worden, zeiden ze. Onze ouders zijn gewoon blijven zitten. Het dreigement werd gelukkig niet uitge­ voerd'.

De brand De heer en mevrouw Gasenbeek hebben met het afbranden van de spoorwegwo­ ning geen moeite gehad. 'Die verwaarlo­ zing was zo'n rot gezicht. Ze hadden het moeten verhuren. Maar of dat wel zo ide­ aal zou zijn geweest? Vroeger was de jeugd minder baldadig, er reden geen sneltreinen. Doordat er meer treinen langskwamen had het huisje de laatste ja­ ren veel te leiden. De plinten binnen be­ gonnen ook al behoorlijk te kieren. Het huisje hing van spuitbussen aan elkaar, op sommige plekken kon j e er een schroeven­ draaier doorheen steken. Maar we hebben het er in onze tijd wel heel gezellig gehad. Altijd een babbeltje. Met iedereen'.

Toos van der Weit

23 Historische Vereniging Maartensdijk

De Historische Vereniging Maartensdijk is opgericht tijdens de oprichtingsvergadering die werd gehouden op 7 oktober 1987 in het Dorpshuis 'De Groene Daan' in Groenekan.

De vereniging stelt zich ten doel het bevorderen van de belangstelling voor en zo mogelijk het onderzoeken van de geschiedenis van Maartensdijk en omstreken. De vereniging streeft dit doel na zonder winstoogmerk.

Bestuur M.L. de Raadt-Nolst Trenité, Kerkdijk 51, 3615 BB , voorzitter, tel. (0346) 28 14 69. A.E.Zoetebier-Kluyver, Vijverlaan 2, 3737 RH Groenekan, secretaris, tel.(0346) 21 12 48. RJ. Tiessen, Spoorlaan 82, 3739 KG Hollandsche Rading, penningmeester, tel.(053) 577 15 33. E. Both-Voskuil, Merellaan 49, 3738 ED Maartensdijk, tel. (0346) 21 22 48. W. Verwer, Kometenlaan 6, 3738 XC Maartensdijk, tel.(0346) 21 19 20. J.H. Vos, Maertensplein 60, 3738 GL Maartensdijk.

De contributie bedraagt ƒ 30,- per jaar. Het verenigingsjaar loopt van 1 januari tot en met 31 december. Voor informatie over en opgave als lid van de Historische Vereniging kan men zich wenden tot de secretaris. Het gironummer van de Historische Vereniging is: 4400774 t.n.v. Historische Vereniging Maartensdijk. St. Maerten is het tijdschrift van de Historische Vereniging November '99 no. 17, elfde jaargang.

Redactie L.A.M. Fijen, Gruttolaan 3, 3738 EV Maartensdijk, tel. (0346)21 39 45 (eindredactie). Grafische verzorging en lay-out J.C. van Hoffen.

© 1999 Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Historische Vereniging Maartensdijk.

24