S'MAERTEN TIJDSCHRIFT VAN DE HISTORISCHE VERENIGING MAARTENSDIJK

December '89

tollen. Jammer genoeg! Nummer J Ten geleide

Pieter Abraham Verwer en Jan Stolp Hzn. Twee namen die waarschijnlijk aan weini­ gen in de gemeente Maartensdijk iets zullen zeggen. Ten onrechte, want de Utrechtse telg uit een bekend geslacht van blikfabrikanten en de barbier uit Wormerveer begon­ nen in 1918 aan de Wilhelminaweg in Groenekan een 'metaalbewerkingsinrichting en gieterij' die zou uitgroeien tot de eerste echte fabriek van de gemeente, de 'Eerste Sticht- sche Kopergieterij en Metaalwarenfabriek' (ESKEM). Vergeten namen van een verge­ ten bedrijf in Groenekan, van een vaak onderbelicht aspect van de lokale geschiedenis.

Het is de taak van dit blad om ook deze kant van het verleden van de gemeente Maar­ tensdijk te belichten. Wim Hoebink doet dat in het eerste artikel op de inmiddels van hem bekende, onovertroffen wijze. Hij schetst het bestaan van een Groenekanse fabriek in de jaren tussen 1918 en 1951. Dat gebeurt in eerste instantie aan de hand van de 'vreemde' grondleggers Verwer en Stolp, zonder overigens de lokale achtergrond van het bedrij f uit het oog te verliezen.

Hoebink vertelt bijvoorbeeld over de eerste milieu-actie in de geschiedenis van Groene­ kan, over de plaatselijke werkgelegenheid, over de betekenis van de fabriek in de oorlog en over de vraag of de tolheffing aan de grenzen van de gemeente de start van het bedrij f in 1918 geen parten zou spelen.

Tol werd trouwens overal in de gemeente geheven. Dus ook in Westbroek aan de Bur­ gemeester Huydecooperweg, en wel van 1855 tot 1940. Toen, 50 jaar geleden dus, werd de tol opgeheven. Dat was voor een van de werkgroepen van de Historische Vereniging, Mondelinge Documentatie, aanleiding om enkele inwoners van Westbroek te vragen naar hun ervaringen met die tol. Daarnaast bleek in het archief van de gemeente nog veel informatie te vinden over die tol. L. de Raadt bracht die ervaringen en informatie samen in een lezenswaardig artikel. Daarin wordt verhaald over de stichting van de tol, over pachters en passanten, over onbekende namen als Tijmen Lodder en H. Tijhuis. Ze komen tot leven in het artikel over een stukje economische geschiedenis van West­ broek.

De redactie is blij met dit artikel, aangezien Westbroek in het vorige nummer er nogal bekaaid vanaf was gekomen, maar vooral omdat aan dit artikel de activiteiten van een werkgroep ten grondslag hebben gelegen. Dat zou in de toekomst vaker zo moeten zijn: een blad dat gedragen wordt door de impulsen en activiteiten van de verschillende werkgroepen. Dàt wenst de redactie lezers en leden in het nieuwe jaar toe!

Redactie

Afbeelding voorpagina: Uit: 'Utrecht in woord en beeld', 1934 De Eskem De eerste in het Sticht, het grootste in Groenekan

Groenekan is onmiskenbaar landelijk, Stolp. Die zgn. toebehoorten waren: een Gesproken met: maar niet geheel. Binnen de grenzen is een fabriek, een loods en een erf. J. van Doorn (smalle) zone, die zo langzamerhand als A. van der Horst B. Golstein industrieterrein mag worden aange­ Van ledig erf tot bedrijfsterrein G. Osnabrugge merkt. Dat terrein begint tegenover de Tot dat jaar 1918 had het onderhavige P.A. Verwer jr lokale zelfbedieningszaak en eindigt bij huis achtereenvolgens vier eigenaren L. de Vries-Stolp het dubbelbrede viaduct voor Blauwka- gekend. Pieter Copijn was de eerste. Hij J. van Zoeren pel. Aan de ene kant loopt de Wilhelmi­ verkocht het in 1884 aan Theo Wildbergh naweg en aan de andere kant ligt de en deze in 1888 aan Willem Melis Reijer- spoorbaan. Deze baan maakt(e) uitbrei­ se. Van 1907 tot 1917 was het huis in bezit ding van de nijverheid naar het weiland van Johan Gehlens Hzn. Merkwaardig erachter onmogelijk. Van de weeromstuit genoeg waren het allen timmerlieden/ staat sedert jaar en dag de oude bebou­ aannemers. Elkeen voegde iets toe. Zo wing aan de straatkant onder druk. bouwde Wildbergh aan het huis een berg­ plaats. Reijerse ging verder. Hij had een Aanzienlijk doch vriendelijk goedlopend aannemersbedrijf. Ten Die bebouwing aan de straatkant werd behoeve ervan bouwde hij aan de reeds dichter na de eeuwwisseling. De Wilhel­ genoemde berging een langgerekte werk­ minaweg heette in die dagen nog plaats. Later timmerde hij achter op het Utrechtse weg. Jaar op jaar werden aan erf ook nog een fikse houtloods. Daarin deze straatweg strookjes boerenland werden de bomen geborgen, die via de prijsgegeven. Daarop werden dan lage Maartensdijkse Vaart werden aange­ huisjes gebouwd in blokjes van twee, drie voerd. Willem Melis moet ook zijn woon­ of vier, bel-etage met dak. Ertussen ver­ huis grondig hebben aangepakt. Zijn rees hier en daar een vrijstaande burger­ familienaam stond althans in een woning, naar het fort toe van hout. gevelsteen gebeiteld. Enkele boeren ploegden voort. Maar de open ruimten slonken gaandeweg en zien­ Ooggetuigen wisten dat te vertellen. Zij derogen. konden zich het jaartal op die steen echter niet meer voor de geest halen. Johan Geh­ In dit gestadig ontstane lint van pretentie­ lens plaatste op de bergplaats een boven­ loze bouwsels bevond zich één huis, dat- woning met een eigen toegang aan de zich onderscheidde in grootte en stijl. straatzij de. Niet dat het zich verhief; het was veeleer De werkplaats werd in zijn tijd fabriek in de breedte gebouwd, maar dan wei genoemd. Was hij misschien overgegaan voorzien van kloeke dakkapellen, een op machinale houtbewerking? In 1917 voordeur met portiek, een serre aan de kwamen huis, bovenhuis, fabriek, hout- zuidzijde en daaraan grenzend een royale loods en erf in handen van de Haagse moestuin. De ruime overkapping en de bankier Johan Rijksen. Deze kwam al luiken bij de kozijnen gaven het geheel spoedig in contact met twee heren die zich een landelijk voorkomen. Aanzienlijk op het ondernemerspad wilden begeven. doch vriendelijk zou de karakterisering Dat waren de reeds genoemde Pieter kunnen zijn. De ligging was op de plaats Abraham Verwer uit Utrecht en Jan Stolp waar nu de betegelde parkeerruimte met Hzn uit Wormerveer. Verwer en Stolp slagboom is van Laméris Instrumenten begonnen ter plekke een 'metaalbewer­ BV. Om precies te zijn: Wilhelminaweg kingsinrichting en gieterij'. De voorge­ 477. In 1918 werd het huis met 'toebe­ schiedenis van deze inrichting voltrok hoorten' gekocht door P.A. Verwer en J. zich in Wormerveer en Utrecht. Een voorproef daal en Willem Alexander Dekker. Het De Zaanweg is in Wormerveer een bedrij­ waren stuk voor stuk telgen uit gerenom­ vige kade langs een brede rivier. Vroeger meerde Zaanse families. Barbier Stolp werd er aan die kade in hoofdzaak kon zich verheugen in een goede ver­ gewoond. Nu zijn er overwegend winkels. standhouding met hen. Sommige ervan bescheiden van opzet. Daartoe droeg bij zijn levendige belang­ Andere zijn gehuisvest in de kapitale stelling voor de Zaanse wereld van handel villa's van voormalige fabrikantenfami­ en nijverheid. Er was overigens ook nog lies. Luxe, verlichte puien dragen in dat een luchtiger thema van gesprek voorhan­ geval het gewicht van statige bovenver­ den tijdens een scheerbeurt. Dat was het diepingen. Aan de overzijde van de Zaan voetballen. Met name het reilen en zeilen is een wand ontstaan van hoog oprijzende van de in 1907 opgerichte 'Wormerveerse moderne bedrijfsgebouwen. Tegen die Football-Club', afgekort WFC. In 1916 wand tekenen zich de eenzame gestalten promoveerde 'het eerste' naar de tweede van enkele monumentale oude fabrieken klasse-west van de NVB. De promotie af. Die werden gebouwd aan het einde werd aanleiding om naar een beter, min­ van de vorige eeuw. Ertoe behoren meel- der drassig speelveld uit te zien. Stolp fabriek 'De Vlijt' en oliefabriek 'De nam het initiatief en vormde een commis­ Tijd'. sie van voetbal vrienden. J.P. Laan stond Aan deze Zaanweg kwam rond de eeuw­ hem met raad en daad terzijde. De wisseling een predikantswoning vrij. De weduwe A. Laan stelde op gunstige voor­ nog jonge Jan Stolp werd eigenaar van waarden een terrein ter beschikking. De het gunstig gelegen pand. hij richtte ver­ Heide-Maatschappij legde in dit terrein volgens een deel van de benedenverdie­ een drainagesysteem aan en een plaatse­ ping in als scheerzaak en sigarenwinkel. lijke aannemer plaatste een tribune met Zijn vrouw behartigde tussendoor de ver­ kleedkamers. Voor beheer en exploitatie koop van sigaren. Hij nam het scheren koos Stolp een bedrijfsmatige vorm t.w. voor zijn rekening. Tot zijn vaste klanten de naamloze vennootschap. behoorden onder meer jonge fabrikan­ Notaris Tjeenk Willink ontwierp pro deo ten. Genoemd in dit verband worden: Jan de oprichtingsakte. Stolp werd tot voor­ Pieter Laan, Willem Frederik Bloemen- zitter van het bestuur der vennootschap

Het woonhuis van de familie Stolp. Achter het linkerraam bevond zich het oude kantoor. Links staat het dubbele bord met: NV Eskem en NV Watermeterfa- briek gekozen. Hij had zich al eerder, in ander van 1917-1918 staat gedrukt: P.A. Ver­ verband, een doortastend voorzitter wer, Groeneweg 113, baas blikfabriek. In betoond. Dat was van de mannenzang- de oorlogsjaren van 1914-1918 viel de vereniging ter plaatse. De notaris werd export van blik naar Duitsland weg en de ere-voorzitter en J. P. Laan beschermheer binnenlandse vraag naar bedrukt blik van de 'NV Het Sportpark'. De officiële verdween geheel. De Utrechtse fabriek inwijding van het park vond plaats in schakelde flexibel over op de produktie oktober 1917. De voorzitter gaf bij die van metalen onderdelen o.a. voor elektri­ gelegenheid een overzicht van hetgeen sche installaties. Het moet in die tijd zijn aan de totstandkoming van het sport­ geweest, dat de beide zwagers kwamen te complex voorafging. Jan Stolp kon daar­ praten over een gezamenlijke onderne­ bij terugkijken op een geslaagde onderne­ ming. Uit het voorgaande zal enigszins ming. Geldschieters, vakkundige mensen duidelijk geworden zijn, dat elk een en en medebestuursleden waren door zijn ander in zijn bagage had. toedoen tot coöperatie gebracht. Mis­ schien was hij voor zichzelf tot de conclu­ Uit: Feestgids sie gekomen, dat een dergelijke werk­ Het Concours zal slagen 25-jarig bestaan van wijl de deelnemende vereenigingen voor uitstekende de harmonie 'Excel­ zaamheid hem goed afging. Terloops zij muziek en ondergeteekende voor :-: :-: sior' 1885-1910 opgemerkt, dat ai doende zijn krediet in de plaatselijke fabrikantenkring was toe­ uitmuntende Sigaren genomen. zal zorgen. Beleefd aanbevelend, Zaanweg 101. J. STOLP Hz. De loop der dingen Zoals vermeld, de andere oprichter van Stolp deed bestuurlijke ervaring op, het Groenekans bedrijf voor metaalbe­ beschikte over contactuele eigenschappen werking was Verwer. Hoe vonden Verwer en genoot het vertrouwen van vermo­ en Stolp elkaar? Het antwoord kan sim­ gende fabrikanten. Verwer maakte mee pel zijn. Verwer was getrouwd met een het opbouwen, inrichten en opstarten van zuster van Stolp. Maar wat bracht hen een fabriek. Nazaten dichtten hem 'gou­ vervolgens tot het besluit compagnons te den handen' toe. Had hij zich in zijn worden en het genoemde bedrij f sdoel te jonge jaren ook gespiegeld aan zijn oom kiezen? Voor de beantwoording van die en diens verbeeldingskracht? In de vragen dient ook het doopceel van P.A. gesprekken tussen de beide adspirant- Verwer gelicht te worden. Uiteraard ondernemers zal Verwer het bedrijfsdoel geschiedt dat ook nu weer met gepaste hebben gemarkeerd. Het verkopen (van bescheidenheid. Pieter Abraham Verwer blik) kende hij uit zijn tijd in Krommenie kwam na de ambachtsschool te werken in en het legeren, bewerken en vormen van de grote blikfabriek van 'oom Cees'. metaal had hij in Utrecht geleerd. De Deze C. Verwer was een veelzijdig onder­ beoogde produktie werd een combinatie nemer. Hij wist fabrikanten uit de Zaan­ van beide: kopergieten en metaalbewer­ streek te interesseren voor de financiering king. Daarbij opteerden Verwer en Stolp van zijn technische vindingen. Hij trok niet voor een eigen produkt, maar voor daarenboven optimaal profijt van de na toelevering van onderdelen aan derden. 1900 aanzwellende vraag naar gevernist en bedrukt blik o.a. voor de emballage Dat kwam overeen met de als tijdelijk van koekjes, beschuiten en conserven. In bedoelde produktie van de blikfabriek 1911 besloot hij een nieuwe fabriek te aan het Merwedekanaal. Stolp ging voor bouwen in Utrecht, buiten de stad aan het de financiering te rade bij zijn klanten Merwedekanaal. Laan (meelfabriek), Bloemendaal (zeep­ fabriek) en Dekker (gortpellerij). Dat P.A. Verwer was bij de bouw en inrich­ leidde tot een financieringsplan van die ting van deze fabriek betrokken, werd er zijde. Waarom het oog viel op Groenekan tewerkgesteld en verhuisde met zijn gezin als vestigingsplaats is niet geheel duide­ naar Utrecht. In het stedelijk adresboek lijk. Er was in ieder geval een bedrijfs- loods, mogelijkheid tot uitbreiding, een en gereedschap. Dat kan een reden zijn huis met ruimte voor kantoor, een ver­ geweest om zijn naam nu maar verder te harde weg en een spoorlijn met een halte handhaven. Misschien kwam er nog iets dichtbij. De werknemers zouden ten dele bij. Cees Verwer, een der 'grote jongens' uit Utrecht moeten worden gerecruteerd. in de vaderlandse blikfabricage, had zich Of de afstand een bezwaar was zou moe­ in 1915 geheel teruggetrokken. Maar de ten blijken. Bezwaarlijk was wel de tol­ naam Verwer was nog niet vergeten in de heffing aan de grenzen der gemeente en zakenwereld. Daarmee kon een onderne­ ook misschien het beding van Defensie ming voor de dag komen. geen betonnen opstal op het perceel aan te brengen. Notaris Tjeenk Willink zette Alle begin zich alvast aan het ontwerpen van een Was het niet vermetel in 1918 een metaal­ oprichtingsakte. bewerkingsbedrij f te beginnen? De lange duur van de oorlog had geleid tot Een NV met een naam schaarste en duurte van grondstoffen en Na die keer in 1917 verscheen Stolp in de kolen waren gerantsoeneerd. Maar de juni 1918 ten tweeden male voor notaris beide initiatiefnemers mochten enig opti­ Tjeenk Willink. Dit keer was hij verge­ misme ontlenen aan het gunstig rende­ zeld van Verwer en Laan. De laatste was ment van de Utrechtse fabriek waar Ver­ tevens aanwezig als lasthebber van Bloe- wer had gewerkt. mendaal. Ter plekke tekenden zij Het gieten van mes- gedrieën de akte van oprichting der sinê naamloze vennootschap. De akte werd opgenomen in een bijlage van de Neder­ landse Staatscourant van 9 augustus. Aldus kwamen de grootte van het maat­ schappelijk kapitaal, naam, plaats en doel van het bedrijf officieel in de open­ baarheid. Het totale nominale bedrag aan aandelen bedroeg ƒ200.000, - verdeeld in 200 aan­ delen van duizend gulden. De helft van deze aandelen was geplaatst en volgestort door de comparanten Verwer en Stolp. De vestigingsplaats kwam al aan de orde. Voordat definitief kon worden begonnen Het doel stond in de akte als volgt in Groenekan moest er eerst nog worden omschreven: "het handelen in en het ver­ verhuisd. Het gezin Stolp vestigde zich in vaardigen van koperen, plaatijzeren en mei 1918 in Utrecht, adres Johan Willem blikken voorwerpen in de meest uitge- Frisostraat 24. De beide kinderen, Hen­ breiden zin en het verrichten van alles wat drik Pieter (11) en Lobregta (8) gingen hiermee in verband staat of daaraan naar een lagere school die voorbereidde bevorderlijk kan zijn". Als naam was op middelbaar onderwijs. Verwer ging, gekozen: "Verwer's Metaalwarenfa- misschien al wat eerder, met vrouw en briek". Letterlijk genomen was de ven­ kinderen naar Groenekan. Zij kwamen te nootschap dus niet naamloos, maar ver­ wonen in het reeds beschreven huis bij de noemd naar één der comparanten. De fabriek en de loods. Het adres ervan was andere helft van het tweemanschap bleef toen: Groenekan D93. Pieter, peuter van evenwel ongenoemd. Dat zou kunnen 3, bleef bij huis. Zijn broer van 8 ging verbazen, gegeven diens gelijkwaardige dagelijks naar het 'klompenschooltje' aandeel in het te dragen ondernemersri­ van meester Kuperus in Blauwkapel. Lien sico. Het is mogelijk dat Verwer als vak­ Kramer het buurmeisje, later vroed­ man al enige tijd op eigen naam bezig was vrouw, hielp moeder Verwer in de huis­ met het treffen van voorbereidingen houding. De genoemde Pieter, nu ook al waaronder de aanschaf van apparatuur weer 75, zag nog vagelijk voor zich de serre van het huis, met de begroeide den lande de aanleg van waterleiding en waranda en de tuin met de vele bes- elektriciteit op gang kwam. Zo besloot de senstruiken. Maar nooit zal hij vergeten gemeenteraad van Maartensdijk in 1920 wat Bart Kuus, de vrachtrijder op zekere een Gemeentelijk Elektriciteits Bedrijf dag deed. Die viste hem uit het (GEB) tot stand te brengen. In 1925 trad prutslootje, dat voor de huizen, langs de de gemeente toe tot de Waterleidingmaat­ straatweg liep. Lien nam de kleine dren­ schappij Noord West Utrecht. Bij deze keling zonder dralen over en bracht er soorten bedrijven, w.o. ook nog de kabel- weer leven in. Ze had er toen al slag van. fabrieken, was er vraag naar onderdelen Maar het moet gezegd, niet altijd liep het van koper en legeringen daarvan met zo gunstig af in deze van waterlopen name brons. Vanuit die sector kwamen doorsneden omgeving. dan ook de eerste opdrachten voor de prille onderneming. In mei 1918 werd vergunning verleend voor de installatie van een 35 pk zuig­ De eerste Stichtsche gasmotor. Daartegen werden schrifte­ Terwijl Verwer de produktie op gang lijke bezwaren ingebracht. Houders van bracht behartigde Stolp de administratie moestuinen in de directe omgeving vrees­ en de commercie. In een ongebruikte den voor overlast van stank en vervuiling benedenkamer van het woonhuis met de van de veldvruchten. Een en ander zou belendende ruimte onder het bovenhuis inderdaad veroorzaakt kunnen worden werden een kantoor en een magazijntje door neerslag van verbrandingsproduk- ingericht. In dit nieuwe kantoor ver­ ten van de teerolie-smeltoven in de giete­ zorgde de commerciële directeur de rij. Na kennisneming van deze bezwaren beginnende correspondentie. Dat moest handhaafde de gemeente de vergunning, tussendoor gebeuren, want Stolp was veel maar stelde een voorwaarde. De betref­ op pad. De eerste officiële contacten wer­ fende schoorsteen moest worden ver­ den gelegd o.a. met de Kamer van Koop­ hoogd als vervuiling zou blijken. Het zal handel, met burgemeester E. Quarles van de eerste milieu-actie zijn geweest in de Ufford en gemeentesecretaris E. Kwint. historie van 'de' Groenekan. Er was niet ten onrechte vrees ontstaan voor de De meeste tijd werd echter gestoken in het vruchten der aarde. De aarde zelf was nog verwerven van opdrachten. Een niet in het geding. Die werd nog onaan­ opdrachtgever leverde meestal een model tastbaar geacht. Groot was de onwetend­ en een tekening van het te maken onder­ heid in die dagen. deel. In de spaarzame vrije uren maakte Stolp zich het lezen van tekeningen eigen. Verwer begon na de verhuizing met het Ook verdiepte hij zich in de beginselen inrichten van de fabriek. Er kwam zo een van het boekhouden. bankwerkerij, een draaierij en een slijpe­ rij tot stand en daarachter een voorlopige In deze eerste jaren hielden Stolp en Ver­ gieterij. De technische uitrusting bleef in wer regelmatig besprekingen met de com­ dit stadium nog beperkt: enkele gewone missarissen Dekker, Bloemendaal en draaibanken, een revolverdraaibank, een Laan. Dekker, de oudste van het gezel­ smeltoven en een polijst- en nikkelinrich­ schap, was dan voorzitter. In een verga­ ting. Eind 1918 zullen er 10 tot 12 arbei­ dering van 17 december 1919 werd beslo­ ders aan het werk zijn geweest, onder wie ten een wijziging in de statuten der NV bank werkers, draaiers en gieters. In eer­ aan te brengen. ste aanleg werden in hoofdzaak appenda­ De naam werd veranderd in Eerste Sticht­ ges gemaakt, onderdelen voor technische sche Kopergieterij en Metaalwarenfa- Produkten van andere bedrijven. briek, afgekort ESKEM. Maar was het Gedacht kan worden aan flensen, terug­ een primeur? In 't Sticht bestond op zijn slagkleppen en bronzen bakken voor het minst één soortgelijk bedrijf. Dat was de samenvoegen van kabels. Terzijde zij in 1908 opgerichte commanditaire ven­ opgemerkt, dat in deze tijd allerwegen in nootschap Rencker en Zonen te Utrecht. Een kniesoor die daarop kijkt. Een tikje Johan Willem Koningshoven. Hij betrok vlagvertoon was een jong bedrijf ten­ met zijn vrouw en drie kinderen de boven­ slotte wel toegestaan. Aan de straatkant woning, adres D92. De familie Stolp ter hoogte van het kantoor werd een bord kwam in het huis (met de waranda) te op hoge poten geplaatst met daarop aan wonen. Stolp liet na verloop van tijd het de buitenzijden de letters ESKEM. kantoorgedeelte uitbreiden en in die­ Deze naamswijziging hield overigens ook zelfde mate het woongedeelte. In oktober verband met de verbreking van de samen­ 1922 werden het bedrijf en de beide werkingsrelatie der beide compagnons. woningen aangesloten op het gemeente­ Op enigerlei wijze was de verstandhou­ lijke elektriciteitsnet. Kraanwater liep er ding tussen deze werkers van het eerste pas na 1925. Maar in de fabriek was een uur verstoord geraakt. Verwer vertrok en oude put, die goed water bevatte. Eens in ging werken bij de goudsmederij Scho­ een zeer droge zomer kwamen mensen uit nenberg in Utrecht. Het gezin verhuisde de buurt dagelijks om dit putwater. Uit naar de Griftstraat in die stad. De kinde­ dankbaarheid gaven zij mevrouw Stolp ren namen node afscheid van de avon­ nadien een klokje cadeau. tuurlijke speelomgeving. Later zouden Verwer en zijn jongste zoon de genoemde Een eigen produkt goudsmederij overnemen. Zij maakten er Tussen 1925 en 1940 breidde de Eskem een verzilveringsbedrijf van. De oor­ zich gestadig uit. Dat laat zich illustreren spronkelijke naam Schonenberg werd met een beknopte opsomming van wat er aangehouden. Die naam genoot al enige in deze jaren op het terrein werd bijge­ decennia landelijke bekendheid. bouwd. Achtereenvolgens kwamen tot Na het vertrek van de eerste technische stand: een gieterij parallel met de spoor­ directeur kwam er al spoedig een nieuwe: lijn, een hoge smelterij, een vormerij, een kernmakerij nabij Verschuur, een model- makerij, een magazijn, een (Coquille) gieterij, een watermeterfabriek en een geheel nieuw modern kantoorgebouw aan de straatkant. Die zogenaamde watermeterfabriek lijkt niet zo te passen in dit rijtje bouwwerken. Daarbij behoort dan ook enige toelichting. Stolp zelf had dit fabriekje aangetrokken. Het was een gevolg van zijn zienswijze op de bedrijfs­ voering. In feite functioneerde zijn bedrijf op basis van opdrachten. Dat had in de loop der jaren geleid tot een veelheid van opdrachtgevers.

Om een indruk te geven worden enkele van de grotere genoemd: Hoogovens, De Vries Robbé, Stork, Jaarsma, de Spoor­ wegen, Lips, Wilton-Feyenoord, Jaffa, de Nederlandsche Kabelfabriek, de Genie, de Noord Hollandsche Redding­ maatschappij, Philips en Shell. Dienovereenkomstig was uiteraard het assortiment van toegeleverde produkten. Een willekeurige greep eruit levert het Produkten van de volgende op: sluiters en knoppen van Eskem: een peilglas haarden, pompen voor brandweerauto's, en veiligheidsventiel van een stoomma­ steunstangen voor treinbalkons, brons- chine werk voor onderzeeërs, gegoten bakken voor stroomkabels, gradenplaten voor werd door de spoorwegen voor rekening verrekijkers, armaturen voor jachten, van (en achter) de Eskem een klein empla­ scheepsschroeven, draaistellen voor dub­ cement aangelegd, een zogenaamd rac- bele trams, gewichten en ornamenten crochement. Het vormzand en de cokes voor klokken en grafkettingen. Elk te die via dit spoortje binnenkwamen wer­ maken voorwerp onderging vele vakkun­ den gestort in dichtbij gelegen betonnen dige bewerkingen, werd dan nog bijgesle­ bunkers, 6 in getal. De grondstoffen w.o. pen en afgebraamd en vervolgens ver­ ijzer, koper en aluminium kwamen even­ zendklaar gemaakt in het magazijn van eens op deze losplaats aan en gingen van­ Versteeg. Het fabriceren van zo verschil­ daar naar het magazijn. Er waren ook lende produkten leidde uiteraard tot een enkele lokale medegebruikers van het gedegen en veelzijdig vakmanschap. Het Eskem-emplacement. Melissen de leek Stolp gewenst dit potentieel in zijn brandstoffenhandelaar bijvoorbeeld liet bedrijf ook te kunnen aanwenden voor hier zijn kolen storten. het maken van een geheel eigen produkt. Een apart verhaal was de Goede. Hij Op momenten van leegloop en in tijden woonde dichtbij de Eskem in een van slapte kon daaraan dan tenminste vrijstaand huis. Achter dit huis spoelde worden doorgewerkt. Al langer werden hij dagelijks met zijn vier jongens een ver­ zogenaamde kasten gemaakt voor een scheidenheid aan allerwegen verzamelde watermeterfabriekje in Haarlem. Dat flessen schoon. Die werden daarop fabriekje werd in 1931 opgeheven. Stolp gevuld met bleekwater en vervolgens zag nu een mogelijkheid om tot het afgeleverd bij de winkeliers. De manden- gewenste eigen produkt te geraken. Hij flessen met geconcentreerd chloorwater nam de Haarlemse uitrusting en appara­ kwamen per spoor en werden gedepo­ tuur over en liet een en ander installeren in neerd op het raccrochement. De "Bleko" een stenen opstal achter de modellen- was een bloeiend gezinsbedrijf. loods van de Eskem. Er werd zelfs een aparte vennootschap voor opgericht: de Honderd man en een vrouw NV Watermeterfabriek "Holland". De Van Koningshoven vertrok in 1926 en telwerkjes kwamen uit Zwitserland, de werd opgevolgd door Marinus A. de meterkastjes en deksels werden in de Vries. Zijn functie-aanduiding was werkplaats gemaakt en het ijken en mon­ beheerder-vereffenaar. In 1928 trad de teren gebeurde in de watermeter­ Vries uit. afdeling. De oude directeur bracht aan Het jaar daarop werd opnieuw een wijzi­ deze afdeling nog een tijdlang wekelijks ging aangebracht in de naam. In de statu­ een bezoek. Hij wist de precisie van de ten verviel het woord 'metaalfabriek'. meters hoog op te voeren. De waterlei­ Daarvoor in de plaats kwam 'machinefa­ dingbedrijven waren er zeer tevreden briek'. Het was tekenend voor de veran­ over. dering, die zich in het bedrijf voltrok. De Eskem ontdeed zich van de nog enigszins Een raccrocnement ambachtelijke werkwijze en ging conse­ Uiteraard moesten eindprodukten als de quent op de machinale toer. In de diverse genoemde en nog vele andere fluks wor­ afdelingen werden elektromotoren inge­ den geëxpedieerd. Een groot aandeel voerd. Stolp miste op de werkvloer nog hierin had bode Bart Kuus. Hij vervoegde een ervaren baas in de gieterij. Door zich iedere dag bij het magazijn om na bemiddeling vond hij er een in Sauerland, enige tijd met een wagen volbeladen op een zekere Vornweg. Deze ging wonen in weg te gaan naar de opdrachtgevers. het bekende bovenhuis. Conform de Later werd een luchtrailtje gemaakt van bedrijfscultuur van zijn streek van her­ het magazijn naar het nabije, oude per­ komst wenste Vornweg in de gieterij met ronnetje Groenekan-West. Dat werd 'meester' aangesproken te worden. Dat voortaan de laadplaats voor de vrachtrij­ wekte nogal onbegrip. der en voor Van Gend en Loos. Geheel Na het vertrek van de Vries kwamen er anders was de aanvoer geregeld. In 1930 twee personen op het kantoortje te wer- Het interieur van het oude kantoor met links Lobregta Stolp, midden directeur J. Stolp en rechts boek­ houder J.A. Blokker sr. De namen van de beide jongere perso­ nen zijn (nog) niet bekend

ken: Johan A. Blokker als boekhouder en winstdelingsregeling in. In de crisisjaren Lobregta Stolp, de dochter van de direc­ stond ook de Eskem voor het dilemma: teur. verlaging van lonen of ontslagen. In De directeur had in deze jaren het directe onderling overleg werd voor het eerste contact met de bazen. Hij maakte boven­ gekozen. Stolps kijk op medezeggen­ dien dagelijks een vaste ronde door het schap en op andere maatschappelijke bedrijf. Ieder wist het: stond zijn hoed onderwerpen kwam overeen met het poli­ gewoon, dan gingen de zaken goed, ach­ tieke gedachtengoed van de Vrijzinnig terover, slecht. Hoe dit hoofddeksel ook Democratische Bond. Op 1 april 1937 was gericht, hij had voor alle mensen van werd hij voor de pragmatische partij zijn bedrijf een goed woord. Dat laatste 'Gemeentebelangen' benoemd tot lid van werd in de gevoerde gesprekken meer dan de gemeenteraad. Het vertrekkende eens gezegd. Het was dan telkenmale raadslid was Mr H. Kuperus. Deze kwam onmiskenbaar bedoeld als een uiting van al eerder in het beeld als hoofd van de grote waardering. openbare school in Blauwkapel. Hij was Stolp nam in 1930 het initiatief tot vor­ intussen "Meester" geworden. ming van een fabrieksraad, in de wandel Aangaande de personeelssterkte zijn er 'de kern' genoemd. Verder stichtte hij een getallen van drie willekeurige jaren. Van bedrijfspensioenfonds en voerde een Doorn, in dienst van 1930 tot 1970, schatte het aantal werknemers in 1930 op ruim 100. Nooit eerder was er in 'de Groe­ nekan' een bedrijf met zoveel mensen. Bregta Stolp placht te spreken van een bedrijf van 100 man en één vrouw. Die kernachtige omschrijving gold tot 1936. In dat jaar trad zij in het huwelijk en nam Het blokje van drie, afscheid. Bij die gelegenheid werd een dat werd gekocht en foto gemaakt van de formatie inzover gesloopt ten behoeve aanwezig. Op deze foto staan 85 perso­ van de bouw van het nieuwe kantoor nen. Bij het dertigjarig bestaan in 1948

10 tekenden 90 werknemers het boek met de terugreis met de bus gaf de directeur trots toespraken. In dat jaar was de bezetting als een pauw een rondje. Maar 'alcoho­ van de afdelingen als volgt: gieterij 30, lisch' was er ook dit keer niet bij. Stolp afbramerij 7, draaijerij 14, bankwerkerij was geheelonthouder, niet fanatiek, maar 17, slijperij 5, montage 3, magazijn 2. toch. Op de loonzakjes stond gedrukt: Verondersteld mag worden dat deze matig drinken is de trap tot de rang van spreiding globaal gezien evenzo gold voor dronkenschap. In een sollicitatiegesprek de voorafgaande decennia. In de jaren kon hij zo terloops afraden dit trapje te tussen 1930 en 1950 was ongeveer een bestijgen. vijfde deel van de werknemers woonach­ tig tussen Voordorpse Dijk en Nieuwe De oorlog en daarna Wetering. Menig werknemer kwam door In 1943 bestond de Eerste Stichtsche een zijn werk in dit Groenekans bedrijf in kwart eeuw. De jubileumviering werd uit­ Voordaan te wonen. Na 1935 steeg het gesteld tot betere tijden. Er zouden nog aantal 'hoofdarbeiders' tot 10, onder wie twee oorlogsjaren komen en dat werden administratieve medewerkers, tekenaars de beroerdste. Na de spoorwegstaking in en vertegenwoordigers. Het oude kan­ 1944 kwam ook de Eskem stil te liggen. In toortje werd te klein voor dit brein. Een de hongerwinter werd in de gieterij een blokje huisjes ernaast werd gekocht en centrale keuken geïnstalleerd. De ovens geamoveerd. In februari 1940 kwam op daar kregen nu een nooit vermoede func­ die lege plek een geheel nieuw modern uit­ tie. Er werd eten op gekookt, in grote kui­ ziend kantoor, heden ten dage het pak­ pen. De bloembollen konden meestal ter­ huis van Laméris. zijde worden geschoven. Ergens uit Noord-Holland kwam af en toe een vrachtwagen met groente, aardappelen en wortelen. De bonnetjes werden uitge­ De bankwerkerij reikt in het nieuwe kantoor. Zo'n bon­ omstreeks 1939. netje gaf recht op een halve liter per per­ Rechts een boorma­ chine en naast de soon per dag. 's Morgens kwamen deur een gereed- inwoners van Groenekan aan de bak, 's schapskast. Achter middags van Maartensdijk en Holland- die deur was een trap sche Rading. Na de bevrijding maakten die toegang gaf tot de bovenwoning. medewerkers en bestuur van de Centrale Daarin woonde Keuken een uitstapje naar de Hoge jarenlang de familie Veluwe. De Eskem ging in juni 1945 over van Doorn tot de orde van de dag. Het was moeilijk om het bedrijf weer draaiende te krijgen. Letterlijk ook, want de drijfriemen waren voor andere doeleinden gebruikt. De machines hadden geleden en in de nood der tijden was veel gereedschap verdwe­ Even terug naar het begin nen. Menig personeelslid bezweek boven­ De belangstelling van de directeur voor de dien voor de verlokkende aanbiedingen voetbalsport was intussen gebleven. van de militaire technische dienst. Het Mede daardoor ontstond een elftal op de werk werd hervat met mensen, die onder­ Eskem. Het bedrijf betaalde de beno­ voed waren en die het aan kleding ont­ digde sportkleding en het schoeisel. In brak. De directeur deed er alles aan om overleg met de commandant kon soms van instanties toewijzingen te krijgen gebruik worden gemaakt van het sport­ voor werkkleding, schoeisel en fietsban­ veld van het fort Blauwkapel. Het elftal den. In nauw contact met de bedrijfsraad nam op verdienstelijke wijze deel aan de kwam de produktie weer op gang. Het zomeravondcompetitie. Eens kwam het eerste jaar liet nog een groot verlies zien, tot een treffen met WFC, de oude club in 1946 werd quitte gespeeld en 1947 was al Wormerveer. De Eskem won. Op de weer een uitstekend jaar.

11 In september 1945 was Stolp door het col­ was tien jaar na de episode met de gaar­ lege van vertrouwensmannen in de zgn. keuken. Dit keer was het niet uit nood­ noodgemeenteraad benoemd. Hij werd druft, maar om iets te vieren. Jan van der vervolgens in november wethouder voor Horst had kort daarvoor de bouw vol­ volkshuisvesting, een zware portefeuille tooid van de bedrij fskantine, met podium vanwege de welhaast onoplosbare en al. Een betere accommodatie om het woningnood na de oorlog. Bij de benoe­ Oranje-feest te houden was er in de wijde ming van de gekozen raad in september omtrek niet. Nog altijd is er weet van de 1946 trad hij af. revue onder leiding van Teus van In 1948 werd met luister het dertigjarig Rooyen. Heel het Groenekanse gebeuren jubileum van het bedrij f gevierd. De oude van de afgelopen jaren werd er fijntjes commissaris W.A. Dekker kwam ook op "doorgehaald". Het was een première de statiefoto. Hij keek zo te zien die feest­ zonder weerga. dag een beetje zuinig. Maar het was meer In 1967 werd J.A. Blokker jr. directeur. dan een momentopname. Vrijwel weke­ Er was omstreeks die tijd al sprake van lijks schreef hij zijn directeur een brief een fusie met de Heycop. Maar het aangaande de penningen van het bedrijf. draaide op een liquidatie uit. Die voltrok zich tussen 1970 en 1972. Een deel van het Een open einde personeel ging naar het genoemde In 1950 overleed directeur Jan Stolp op Utrechtse bedrijf voor metaalindustrie. 67-jarige leeftijd. Het was zonder enige Laméris kocht de opstal van de Eskem. twijfel tevens het einde van een tijdperk in Het oude huis werd afgebroken. Op die de levensloop van de Eskem. Mevrouw plek kwam een . . .parkeerplaats. Stolp-Zwart woonde nog enige tijd in het Het bovenstaande vormt een proeve van oude huis. In 1951 vertrok zij naar een historische schets van een Groene­ Literatuur Utrecht. In haar huis kwam te wonen B. kans bedrijf in de jaren 1918 tot 1951. De Archief van: periode van 1950 tot 1973 zal zijn eigen Gemeente Goedkoop. Vanaf september 1950 Maartensdijk vormde hij met J.A. Blokker sr. de direc­ karakteristiek hebben gehad. Maar het Nederlandse tie. Zij namen respectievelijk afscheid in materiaal ontbreekt vooralsnog om er een Spoorwegen 1959 en 1970. eerste beschrijving van te kunnen geven. PUEM Gemeente Utrecht In april 1955 zou "Groenekan" opnieuw Gemeente Zaandijk het terrein van de Eskem betreden. Dat W. Hoebink

12 De Tol in Westbroek

Vijftig jaar geleden opgeheven

In 1990 is het vij ftig j aar geleden dat de tol gen. In een verordening van 26 juni 1855 in Westbroek werd opgeheven. Voor staat dan ook dat "niemand de tol aan de 1940 moest iedereen, die met beesten of tolboom zal mogen weigeren". Ook als voertuigen gebruik maakte van de Burge­ iemand beweert geen tolgeld verschuldigd meester Huydecooperweg - toen nog te zijn, moet hij of zij betalen (wel mag hij Kerkeindschevaartdijk geheten — bij het dan een kwitantie eisen!). Op 30 novem­ passeren van de tol geld betalen. Oudere ber ontvangt de gemeente Westbroek de Westbroekers weten er nog van mee te goedkeuring van de Gedeputeerde Staten praten. We spraken erover met de heren van Utrecht, voorzien van een kopie con­ W. van Barneveld, A. Oudhof en R. Ver­ tract "met de instemming vanwege' ' : Wij hoef en haalden gezamenlijk herinnerin­ Willem II bij de gratie Gods, Koning der gen op, die we hierbij in het kort weerge­ Nederlanden, Prins van Oranje-Nassau, ven. Daarnaast is er nog tamelijk veel Groot Hertog van Luxemburg", etc. etc. materiaal bewaard gebleven in de archie­ Deze koninklijke goedkeuring wordt ver­ 1 ven van de gemeente Maartensdijk. ) Zo leend voor een periode van 10 jaar. 1) Gemeente-archief, zijn o.a. gegevens te vinden over de stich­ dossiernr. 622 ting van de tol in 1855, over de tolgaan- Het Tolrecht ders die het tolhek bedienden, de bedra­ Uit het voorgaande moge duidelijk zijn gen die passanten moesten betalen en dat het recht van de tolheffing aan de instanties - gemeente, provincie en zelfs gemeente toebehoort, die daarvoor op de nationale overheid - die bij de tolhef­ haar beurt toestemming van de Gedepu­ fing betrokken waren. teerde Staten en de Kroon nodig had. In feite ging het dus om een gemeentelijke De Eerste Tol belasting, of - zoals het Koninklijk Het besluit om het "tolregt" aan te vra­ Besluit van 1875 heette - "het heffen gen valt in de gemeenteraadsvergadering eener belasting van bij wijze van tolgeld te van 26 juni 1855. Uit een toelichting van Westbroek"! de gemeente blijkt dat dit nodig is voor In datzelfde besluit wordt ook nadrukke­ het onderhoud van de Kerkvaartschedijk, lijk de bestemming van de tolgelden aan­ vanouds de enige weg die Westbroek met gegeven, nl. dat "de heffing in evenredig­ de stad Utrecht verbindt. In de toelichting heid der gemaakte kosten van aanleg en staat dat de jaarlijkse onderhoudskosten onderhoud voor het gebruik of genot (tot dusver) ƒ1400, - hebben bedragen, moet plaatsvinden!" Het tolrecht wordt waarvan de gemeente ƒ1100, - voor haar nâ 1865 telkens voor een bepaalde i vivwiiing nam. LJC gunu^i siaaguciL, u. w .z.. periOuC toegeKCUu. j^aaraan worut pas in de mensen die eigendom (grond of behui­ 1940 een einde gemaakt in een brief van zing) aan die dijk hadden en waarschijn­ de provincie van 2 j anuari 1940. En dan is lijk onderhoudsplichtig waren voor hun het met de dan 85-jarige Westbroekse tol weg daarlangs, betaalden de overige snel gedaan. ƒ300, -. Hoewel het niet duidelijk is waarom gemeente en particuliere eige­ De Tolgaarder naar op dat moment tot tolheffing over­ Uit de archieven wordt niet duidelijk gingen, mag worden aangenomen dat de door wie in de eerste jaren de tolgelden weg in die periode langzamerhand zo precies werden geïnd; door de gemeente vaak door derden - Westbroekse inwo­ zelf of door verpachting van het tolrecht ners en "vreemdelingen" — werd aan derden: de pachter. In elk geval blijkt gebruikt, dat het hoog tijd werd dezen dat in het jaar 1911 de tol (voor het eerst?) ook aan het onderhoud te laten bijdra­ werd verpacht aan ene Tijmen Lodder.

13 Voor die verpachting had hij ingeschre­ nl. in 1929 en 1932. Burgemeester J.P.C. ven voor een bedrag van ƒ456, — per jaar, van Geuzendam en Secretaris Jhr. J. net iets hoger dan de ƒ445, - die J. Gaa­ Huydecooper van Maarssenveen teken­ senbeek daarvoor had geboden. Daartoe den deze akte namens de — toen nog had de heer Lodder wel twee borgen steeds zelfstandige - gemeente West­ nodig. Als zodanig meldden zich P. Her- broek. rewijn en B. Lodder, beiden timmerlie­ den te Westbroek. Tot de voorwaarden hoorde, dat de heer Lodder elke maand De volgende tolgaarder is de koopman netjes 1/12 van de pachtsom aan de W. van Oostveen. Het pachtbedrag is dan gemeente moest betalen en dat hij er voor (1932) opnieuw flink omhoog gegaan. moest zorgen " steeds klein geld bij ziehte Ditmaal is Van Oostveen met ƒ1530, - de dragen" en dat er "steeds een lamp moest hoogste bieder. P. van Oostrom en branden van één uur na zonsondergang J. Versteeg uit Achttienhoven verleenden 2 2) Bedoeld wordt tot 10 uur namiddags" ). De gemeente hem de vereiste borgstelling. Het klach­ waarschijnlijk tot 10 Westbroek kon het tolrecht opzeggen als tenboek blijft gehandhaafd. Voor de ver­ uur 's avonds, waar­ de pachter niet op tijd betaalde, "op lichting kon de olielamp vervangen wor­ uit volgt af te leiden dat de tol 's nachts grond van binnengekomen klachten of den door een "electrischelamp", dieook niet per se ediend wegens het verlaten van de tol zonder wat langer aan moest blijven; van één uur hoefde te worden orde op de bediening te hebben gesteld". na zonsondergang tot 10 Vi uur namid­ Ondanks deze pittige condities blijken er dags! steeds liefhebbers te zijn. Wellicht ook Twee jaar voor de opheffing van de tol omdat bij de tol de tolgaarderswoning komt er een vreemde kaper op de West- behoorde, waarvan de huur of het broekse kust, in de persoon van de heer gebruik in de pachtsom was inbegrepen. H.J. Tijhuis uit Rijssen (Overijssel). De oude Westbroekers met wie wij hebben Dat huis staat er nog - aan de Burge­ gesproken, hebben hem niet gekend. Uit meester Huydecooperweg nr. 26. Des­ informatie bij nog in leven zijnde familie tijds bestond het uit twee vertrekken met hebben wij aanwijzingen dat genoemde een daaraan verbonden lokaal tot verple­ Tijhuis meerdere tollen en zelfs veer­ ging van lijders van besmettelijke ziek­ diensten beheerde. Hoewel deze tolgaar­ ten! Of dat lokaal daarvoor ooit gebruikt der het aanzienlijke bedrag van ƒ2066, - is, is niet bekend. Wel moest "bij het uit­ had geboden, heeft hij aan de West- breken" van die ziekten dat zaaltje "op broekse tol niet lang plezier beleefd. de eerste aanzegging van Burgemeester en Nog in hetzelfde jaar stelde de gemeente Wethouders ter beschikking worden zelf een tolgaarder aan. In plaats van tol­ gesteld voor de opname van lijders". In gelden ontving Martinus de Leeuw daar­ 1923 wordt de heer G. van Huis de nieuwe voor — behalve vrije bewoning - een tolgaarder. Sinds 1911 is de (geboden) loon van ƒ5, - per dag. Ook die situatie pachtsom aanzienlijk gestegen, van duurde slechts kort. In augustus 1938 ƒ456, - tot ƒ900, - ! Borgstelling wordt werd de tol weer gewoon verpacht, dit­ verleend door een naamgenoot (familie?) maal opnieuw aan Van Oostveen. Met uit Utrecht, (ook een G. van Huis) en E. het kennelijke uitzicht op de definitieve Hartman, die aan de Kerkvaartdijk opheffing van de tol wordt nu slechts een woont. afspraak gemaakt voor een korte periode — eerst 30 april en vervolgens tot 1 mei Bij de heer Van Huis worden de gemeen­ 1939. Met de Leeuw wordt overigens de telijke duimschroeven nog wat meer aan­ afspraak gemaakt dat hij in de tolgaar­ gehaald. Hij moet zelf een klachtenboek derswoning mag blijven wonen tot de bij de hand hebben, waarin passanten woningruil met Van Oostveen tot stand hun bezwaren kunnen opschrijven. Blijk­ gekomen is! Zover is het echter nooit baar heeft dat niet al te veel moeilijkhe­ gekomen - de heer de Leeuw is ook nâ de den gegeven, want de akte van verpach­ opheffing van de tol in de oude tolgaar­ ting wordt hem nog tweemaal verlengd, derswoning blijven zitten!

14 Het Tolgeld Wie moesten tol betalen en hoeveel? De archieven van de gemeente Maartensdijk leveren hierover aardige gegevens. Vast HUL staat dat iedereen die te voet of - veel beter - per fiets de Kerkeindsevaart pas­ seerde, daarvoor géén tol hoefde te beta­ len. Maar de meeste gebruikers van deze weg waren die jaren geen wandelaars of recreanten op de fiets, maar boeren, vee­ handelaren, marskramers, kortom men­ sen die voor hun werk van die weg gebruik maakten. Deels waren zij afkom­ stig uit het dorp Westbroek op weg naar hun land richting Binnenweg, Gageldijk of Utrecht. Deels kwamen zij van buiten het dorp in omgekeerde richting. In vele gevallen waren de passanten dus verge­ aangebracht, en is met algemene stem­ zeld van vee en/of vervoermiddelen, die men besloten ook aangespannen ezels in de weg extra belastten en waarvoor zij het tarief van de tolheffing op te nemen ' ' ! dan ook letterlijk "belast" werden. Opmerkelijk is dat tenminste tot 1903 de Natuurlijk moest de gemeente daarvoor toltarieven ongewijzigd gebleven zijn. de tarieven vaststellen. Uitgangspunt Over de jaren 1903 tot 1916 ontbreken daarvoor waren enerzijds de werkelijke helaas gegevens. In dat laatste jaar is het kosten van onderhoud van de weg, of, gebruik van de Kerk vaartdij k kennelijk zoals het in een Koninklijk Besluit d.d. gewijzigd. In een brief van Gedeputeerde 1865 heette, dat "de heffing in evenredig­ Staten aan de gemeente uit 1916 wordt de heid der gemaakte kosten van aanleg en vraag gesteld waarom "eene vrijstleling onderhoud of genot moet plaatsvinden". (is) opgenomen voor motorrijwielen en Daarnaast gold nog een andere maatstaf, rijwielen, gebruikt door inwoners van Uw nl. "Dat de opbrengst van de West- gemeente"? Een onmiddellijk antwoord broekse tol gelijk moest zijn met de helft op die vraag ontbreekt. Wel vinden we of zo mogelijk de helft van de Tol op een besluit van Burgemeester en Wethou­ Rijks grootte wegen, te weten": ders uit 1921 waarin het tarief voor rij- of voertuigen met 4 wielen "wordt bepaald voor één los paard of muilezel ƒ0,025; op ƒ0,075 en voor een motorrijwiel op voor één los rundbeest of ezel ƒ0,01 ; ƒ0,10". Het verschil van inzicht tussen de voor één los kalf, schaap of varken gemeente en de provincie over de ver­ ƒ0,005; voor eene kudde schapen of var­ plichting van tolbetaling van Westbroe- kens sterker dan vijftig stuks ƒ0,25; voor kers blijft bestaan. Als Gedeputeerde Sta­ elke bok, geit of hond, gespannen voor ten in 1923 opnieuw op deze kwestie terug rij- en voertuig met 2 wielen ƒ0,02. komt, verdedigt de gemeente de vrijdom Of al die verschillende beesten en voertui­ van tolgeld voor Westbroekse fietsers met gen de tol ook werkelijk passeerden, lijkt een ietwat kromme redenering: "Als toe­ niet waarschijnlijk. Niettemin moesten ze lichting moge dienen dat (het niet noemen van hogerhand wel in de opsomming van rijwielen) verband houdt met het feit voorkomen. (Je weet maar nooit). We dat de voor het tolrecht in aanmerking maken dat op uit een brief van wethouder komende rijwielen van ingezetenen der Th. Zijtveld aan Gedeputeerde Staten gemeente (zijn), zodat bij vrijstelling van van Utrecht, waarin deze in 1885 schrijft: ingezetenen van de betaling van tolrecht "Naar aanleiding der opmerking van de eene handhaving voor rijwielen geen heer Minister van Binnenlandse Zaken recht van bestaan heeft ' '. (etc), hebben wij de zaak van de vergeten Krom of niet, Gedeputeerde Staten zijn ezels in de Raad van de 10 augustus U tegen deze redenering kennelijk niet

15 bestand en de fiets blijft voor Westbroe- maar heeft te voren al geïnformeerd bij de kers en buitenstaanders verder onbelast. gemeente Utrecht naar de exploitatiemo­ Vrijdom van tolbetaling was overigens gelijkheden van de tollen in de omgeving. ook reeds lang toegekend aan eigenaren De gemeente Utrecht verwijst in haar ant­ die op een bepaalde afstand van de tol woord, hoe zij de tollen in Jutphaas en grond aan de Kerkeindsevaart bezaten. Vreeswijk beheert, compleet met een Veel later (in 1922) werd die vrijdom ook afschrift van de arbeidsovereenkomst verleend aan hoogwaardigheidsbekle­ met tolgaarders in gemeentelijke dienst ders, zoals (de voertuigen van de) en de voor de tollen gehanteerde tarieven. "Koningin der Koninginmoeder en die Mogelijk is deze informatie gebruikt voor der Prinsen en Prinsessen" en overheden de aanstelling van Martinus de Leeuw in (de post, waterstaat, Koninklijke mare­ vaste dienst bij de gemeente, na de verbre­ chaussee). In dat gemeentelijke besluit king van het contract met Tijhuis. Inte­ over tolvrijdom wordt de eigen bevolking ressant is ook dat reeds in 1937 ver­ trouwens niet vergeten. De wagens van keerstellingen zijn verricht (mogelijk "landbouwers met mest of produkten op door dezelfde Tijhuis). Hoewel deze op weg van of naar hunne woning naar het uiteenlopende data in dat jaar plaatsvon­ land bij hen in gebruik, mits woning en den, lijkt het erop dat met name de maan­ land beide in deze gemeente gelegen zijn" dag (36 passanten), de vrijdag (52) en de worden eveneens vrij gesteld. zaterdag (28) als hoogtijdagen voor de tol kunnen worden aangemerkt. In dat De opheffing van de Tol zelfde jaar beschikte de gemeente ook In 1938 komt de tol en de tolheffing ken­ over een overzicht van het soort voertui­ nelijk onder druk te staan. De Gemeente gen dat de tol passeerde, onderverdeeld Westbroek heeft de tol verpacht aan een naar hun herkomst: binnen of buiten de buitenstaander (H. J. Tijhuis uit Rijssen), gemeente Westbroek. Dat zag er zo uit:

Vervoermiddel binnen de buiten de totaal gemeente gemeente

Paardentractie 69 29 98 Motorrijwielen 0 8 8 Personenauto's 27 25 52 Vrachtauto's 13 21

De tol aan de Burge­ meester Huydecoo- perweg in West­ broek. Uit 'Utrecht in woord en beeld', 1927

16 Deze gegevens tonen aan dat in 1937 het van de Provincie werd berekend op 2,7 gemotoriseerd verkeer langs de tol bijna (km) x ƒ200, - = ƒ540, -, zodat er nog even belangrijk was geworden als het ver­ ƒ90, - per jaar te verdienen valt. Plus voer met paard en wagen. Vanuit de natuurlijk het onderhoudsbedrag dat gemeente Westbroek werd nog weinig per voortaan voor rekening van de Provincie, motorfiets gereden, maar de auto heeft resp. het wegenfonds zou komen. De hier al aardig opgang gemaakt. gemeenteraad slikte die voorstelling van Die toename van het gemotoriseerd ver­ zaken, zodat al op 20 januari aan Gede­ keer over de Kerkvaartdijk is wellicht ook puteerde Staten geschreven kon wor­ de reden geweest van de opmerkelijke den . . . "dat de Raad onzer gemeente brief van de ANWB van 29 april 1939, heden overeenkomstig onze voorstellen waarin de gemeente gewezen wordt op het besloot tot beëindiging van de tolheffing verkeersfonds, waar beroep op gedaan op de Kerkeindsevaartdijk met ingang kon worden bij de opheffing van de tol. van 1 mei a.s." Of de gemeenteraad en In laatste instantie, aldus die brief, wordt het college er echt blij mee waren, weten over de 'afkoop' van tollen beslist door we niet, maar wèl dat ze zó aardig waren de Tollencommissie. Deze commissie, de ANWB een berichtje te sturen. Het aldus de ANWB, 'bestaat al 10 jaar en antwoord daarop sluit het uitvoerige Tol- heeft tot tevredenheid opheffingen tot dossier van Westbroek: "Wij zijn uw col­ stand gebracht' '. Uit het antwoord van de lege zeer erkentelijk voor de gedane burgemeester en wethouders blijkt dat de medewerking, waarvan wij met veel gemeente daar niet erg happig op is. Zij belangstelling kennis namen ..." heeft de tol nog nodig voor het kostbare onderhoud aan de weg. Bovendien heeft Herinneren zij het jaar ervoor nog uitgerekend dat het De oude Westbroekers met wie wij spra­ onderhoud gemiddeld zo'n ƒ1286, - per ken, weten zich de tol nog goed te herin­ jaar vergt, terwijl b.v. de heer Tijhuis in neren. Toch was hij - zo is onze indruk dat jaar nog een pacht van ƒ2066, - had — geen opmerkelijke voorziening geboden. geweest. De Tol in Westbroek hoorde er Maar aan alle aarzelingen komt een eind, nu eenmaal bij, en was nodig voor het als begin januari 1940 Gedeputeerde Sta­ onderhoud van de Kerkeindsevaart. ten de gemeente een soort aanmaning De tol en tolwoning waren van de stuurt om op korte termijn de tol aan de gemeente en werden als één geheel ver­ kant te doen. Daarbij wordt aangetekend pacht. Het was een bedrijfje voor dat de Kroon de nieuwe verordening niet minima. Het tolhek was meestal gesloten, zal goedkeuren en dat de gemeente op maar op de fiets kon je er zo langs over korte termijn maar met voorstellen moet een paadje tussen 2 witte hekjes. Van de komen. Zo niet, dan hoeft de gemeente tolgaarders herinnert men zich vooral niet te rekenen op een jaarlijkse bijdrage, Ties de Leeuw. De naam Tijhuis als tol­ die overigens "zal opwegen tegen het ver­ gaarder blijkt onbekend. 'Waarschijnlijk lies van de jaarlijkse opbrengst van de een kapitalist die meerdere tollen bezat!' tol". En dan gaat het snel. In de brief aan (Hetgeen klopt met onze informatie). de gemeenteraad wordt een zonnige voor­ Dat er vanuit Café Vlug soms geteld werd stelling van zaken gegeven, die wel sterk hoeveel mensen de tol passeerden, blijkt afwijkt van de gegevens die de Raad eer­ ook bekend. der onder ogen kreeg (of wellicht nimmer Overigens waren er in Westbroek en gezien heeft). Daarin wordt de jaarlijkse Achttienhoven meerdere particuliere tol­ opbrengst van de verpachtig geschat op len. Bijvoorbeeld in de richting Maar­ ƒ600, - (terwijl er in 1938 nog ƒ2066, - tensdijk op de hoek van de Korse Steeg en voor geboden was). Daar wordt een huur­ de Achtereindse Wetering (eigendom van waarde van ƒ150, — voor de tolgaarders­ de familie Donselaar). Ook het huis van woning van afgetrokken en geconclu­ de familie van Grafhorst (Dr. Welfferweg deerd dat de 'zuivere opbrengst' dus 53) fungeerde als tol voor de verbinding (slechts) ƒ450,- bedroeg. De bijdrage naar de Kooidijk. Eigenlijk behoorden in

17 Westbroek, maar ook in Achttienhoven sen. Tolwegen lijken oud en afgedaan, en Maartensdijk, de tollen tot het vaste maar keren terug in de sfeer van interna­ meubilair van het landschap. Hun tionale verbindingen en contacten. De geschiedenis loopt parallel aan de ontwik­ geschiedenis van de Westbroekse tol lijkt keling van het vervoer en de wegen, die zich soms te herhalen op de grote Euro­ daarvoor gebruikt werden. De geschiede­ pese tolwegen. Met steeds dezelfde vraag nis van de tollen is interessant, omdat ze ' 'Wie moet de tol betalen? ' ' te maken hebben met de uitbreiding van wegen en de communicatie tussen men­ L.de Raadt

'-xa^f'^/f^st-o'&faxtM e/fonitens

(4Wf- //'/&?, ' éc^ ^«/yitoK^'fl eJàCen^

/ Z tyUts1&4 7} 7*777>772*/ t

/•V&i/ ,/ ?7tl& -772*!^ tSï&l/ ItSC^/Zn/' -4y -' &n/-*?z4$ -Troves-z*/6 7Z

•'>• &J •Wétn^#/Vl/-777S,%&ï&ty^€St€^?S'?>Z>l?V/ y W- ?û?/&ny" ^ l/ówMtf&i/9bw/TTf^T-TW.iM'/u.&'-'ly- £rf.&&géjv&06ri tX-ezr? fievevul&en. yS

•n/t-% -77U€i/e/stn-' Mspe'ïz/yéi&L/f-r?^ n- ' '~^vfö^\sY>&?ny -zyt7t?t^7rriêe^ô<5z*z/?zéae.7l/L^Zts<3LCc{S/se4.Sa?Z£*Z.'' -'7 / Tarieflijstvoordetol 7i«VT/ ^ù&jn/ ^47t7Z^^ite^/iUk*^-9wa^x^/tàeA/' aan de Kerkeindse- vaartdijk te West­ itie$-77i£eu eûz^' auiAwce*-isfeei*/7>7z&7-i/ broek (Gemeente­ archief Maartensdijk dossiernr. 622) V 7' „ -f Verenigingsnieuws

De Historische Vereniging is sinds het uit hun unieke fotoverzamelingen onge­ verschijnen van nummer 2 van St. Maer- veer 60 foto's gekozen en op dia laten zet­ ten, in september begonnen met het orga­ ten. Komend van de Nedereindse Vaart niseren van activiteiten. De eerste activi­ liepen we deze avond aan de hand van teit, de Open Monumentendag, vond oude beelden langs de Kerkdijk. Na de plaats op 9 september en werd, evenals pauze kwam Achttienhoven aan de beurt. vorig jaar georganiseerd door de Histori­ Voor de autochtonen was het een herbele­ sche Vereniging Maartensdijk met amb­ ven van hun jeugd, voor de nieuwkomers telijke ondersteuning van de Gemeente. een ervaring om te zien hoe vroeger hier De volgende objecten konden van binnen de mensen hebben geleefd, gewerkt en en/of van buiten worden bezichtigd: gewoond. Deze diaserie is aan de Histori­ In Maartensdijk: de Nederlands Her­ sche Vereniging geschonken. Het bestuur vormde Kerk en het landhuis Eycken- is er erg blij mee. stein. In Groenekan: Fort Voordorp aan de Op 31 oktober werd in het Dorpshuis in Voordorpsedijk en de stuwen. Groenekan de Algemene Ledenvergade­ In Westbroek: het achterhuis van de ring gehouden. Na de pauze hield de heer boerderij Molenblok en de molen De J.H.W. Hermsen, penningmeester van Kraai. onze vereniging, een lezing over de Kapit­ Eyckenstein en de molen De Kraai waren telkerken in Utrecht. Dit als voorberei­ alleen van buiten te bezichtigen. ding voor een excursie naar de Pieters­ Bij Eyckenstein werd die dag op twee kerk aldaar. tijdstippen nadere uitleg gegeven door de eigenaar, de heer R.W. baron van Boetze- Op 11 november organiseerde de Histori­ laer. Bij Fort Voordorp was de heer D.T. sche Vereniging een excursie naar de Pie­ Koen, archivaris bij het Rijksarchief in de terskerk in Utrecht. Speciaal voor onze provincie Utrecht, aanwezig om informa­ leden werd een bijna 2 uur durende rond­ tie te verstrekken. leiding gehouden. Er was bijzonder veel Er was een zeer grote belangstelling voor belangstelling, ca. 40 leden namen deel de verschillende monumenten, zowel van aan dit evenement. bewoners uit de gemeente als van bezoe­ kers van buitenaf. Voor deze dag werd Verder kunnen wij nog meedelen, dat. ook een documentatiemap uitgegeven, mevrouw Fenna Brouwer door de met o.a. beschrijvingen van de monu­ Gemeenteraad unaniem benoemd is tot menten, die konden worden bekeken. archivaris van de gemeente Maartens­ dijk, voor één dag in de week. Zij zal in Op vrijdag 15 september stroomde het mei 1990 in functie treden. Dorpshuis in Westbroek vol voor het bij­ wonen van een dia-avond, georganiseerd Tot slot: het laatst binnengekomen lid voor de inwoners van Westbroek door de heeft haar lidmaatschap als Sinterklaas­ Historische Vereniging. Drie leden cadeau van haar schoondochter gekre­ (mevrouw Schuurman-van Vulpen en de gen. Misschien voor u een idee om na te heren Schouten en Van Winssen) hadden volgen bij verjaardagen of dergelijke.

19 Historische Vereniging Maartensdijk

De Historische Vereniging Maartensdijk is opgericht tijdens de oprichtingsvergadering die werd gehouden op 7 oktober 1987 in het Dorpshuis "De Groene Daan" in Groenekan.

De vereniging stelt zich ten doel het bevorderen van de belangstelling voor en zo mogelijk het onderzoeken van de geschiedenis van Maartensdijk en omstreken. De vereniging streeft dit doel na zonder winstoogmerk.

Bestuur Voorzitter: M.L. de Raadt-Nolst Trenité, Kerkdijk 51, 3615 BB Westbroek, tel. (03469)14 69. Secretaris: A.E. Zoetebier-Kluyver, Vijverlaan 2, 3737 RH Groenekan, tel. (03461) 12 48. Penningmeester: J.H.W. Hermsen, Veldlaan 5, 3737 AM Groenekan, tel. (03461) 15 41.

De contributie bedraagt ƒ 25, - per jaar. Voor informatie over en opgave als lid van de Historische Vereniging kan men zich wenden tot de secretaris.

Het gironummer van de Historische Vereniging is: 4400774 t.n.v. Historische Vereniging Maartensdijk.

St. Maerten is het tijdschrift van de Historische Vereniging december '89 no. 3 tweede jaargang

Redactie N.J.M. Adema, Dr. Welfferweg 8d, 3615 AN Westbroek, tel. (03469) 11 79. W.P. Hoebink, Copijnlaan 17,3737 AV Groenekan, tel. (03461)20 20. J. Middelhoff, Spoorlaan 31, 3739 KB Hollandsche Rading, tel. (02157) 19 79. L.A.M. Fijen, Gruttolaan 3, 3738 EV Maartensdijk, tel. (03461) 3945 (eindredactie).

Grafische verzorging en lay-out J.C. van Hoffen.

© 1989 Niets uit dit tijdschrift mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de Historische Vereniging Maartensdijk.

20