REPOR RESUMES ED 012 0313 'AL 000 524 COCHABAMBA READER. LASTRA, YOLANDA CORNELL UNIV., ITHACA, N.Y. REPORT NUMBER BR5-I231...7 PUS DATE 30 AUG 64 CONTRACT OEC- SAE -9513 EDRS PRICE MF--$0.18 HC-$3.16 79P.

DESCRIPTORS-.. *QUECHUA, *DIALECT STUDIES,*INSTRUCTIONAL MATERIALS, *READING MATERIALS, *FOLKCULTURE, *LANGUAGES, COCHABAMBA, BOLIVIA, ITHACA

INTENDED AS FOLLOWUP MATERIAL AFTERTHE COV'LETION OF THE TWO- VOLUME SPOKEN COCHABAMBACOURSE, THIS READER CONSISTS OF A SINGLE LONG STORY, "JUANITO,"WRITTEN BY OSCAR TERAN. IT HAS BEEN USED AS A RADIO SCRIPTFOR A SERIES OF BROADCASTS FROM A COCHABAMBA STATION WHICHSERVES THE SURROUNDING INDIGENOUS POPULATION. THE MATERIAL ISPRESENTED ON FACING PAGES IN COCHASAMEA QUECHUA AND SPANISHTRANSLATION. (JD) .1..i..1...11,111M....,PIR.

.01G-415-13 5-/2-31

COCHABAMBA READER

U.S. DEPARTMENT OF HEALTH, EDUCATION & WELFARE

OFFICE OF EDUCATION

THIS DOCUME9T HAS BEEN REPRODUCED EXACTLY AS RECEIVED FROM THE

PERSON OP ORGANIZATION ORIGINATING IT.POINTS OF VIEW OR OPINIONS STATED DO NOT NECESSARILY REPRESENT OFFICIAL OFFICE OF EDUCATION POSITION OR POLICY.

4 *01111171.14110.11.0.1

Cornell University August 30, 1964

COCHABAMBA READER- r taArlack.L.09M-ra] J4-

Quechua Language Materials Project

These materials were prepared under

Office of Education Contract No. SAE-9513; US Department of Health,

Education, and Welfare, authorized

by PL 85-864, Title VI, Part A,

Section 602.

1. f Cochabamba Header HUWANITU

Huwanitu nisqa indiumenta,piCus tukuynehte purisparah

Tahtanmen Cayamusganmanta. Kunanqe wiTerisqaykiCah uh indiumasinCahmanta, pitaCus

Huwanitu nispatasutiCesun,,imaraykuCus ionyIatah manan rehsiCi-kuyta

munanCu. WirasqaykiCah imaynateCus Huwanitu sutiyoh,wah lahtesta

rikuy munaspa, halap'asninte,memente, tatanta sagerparispa,

puriy-kaCah riscianmanta, wiresqaykiCahkutimusurmenta, imeynataCus

Cay paCapireh harpign muna-kusqanmanta,imatatehCus kunen yuyasganmenta Cay hina q'epahlahtasmanta mananrehtanCchmenta

k?rupiCu tiyan uh hue"uy markita. Ceyey-kusganCahmanta paCa:

seClakunasnin q'omeryerisqeh, poqoykunasninteq'apariCimusgan.

SaC'es Cawpitapi Cay komerkitaqe, tawaklulku yanstusra, wist'u yansitus, halplale, rumiia,t'eciaresgen ura tepe wasisninta. Nirah Cayey-kusvPitah, piCiwkunasnin uy-riCiwescianCchile

miskei takiykunesninta, k'a.whlemantaktewhia p''away-kaCarispa... amaiamh kay wileynintekAatiCisaspa, tarurly munaykiCah: qarkunari rehsinkiCahCu Cay q'omeriapi waytarisqahkomarkitataqa...ari,

noqa yaCanirehsispaykiCehta; meneCu rikusgenCah tukuynehpi

q'omeryarisqah rehtanCahta,manaCu qankunapis q'omer CPwpiiapi

kawserisqankiCeh. Tukuy Iehtds ,)ureh!.una ninku mf-na ni maypi

key TahtanCah hina t.ari-kusoenta: seCla kurahia, moqley, moq'eyie

poqoykunesnin, yakumpis tukuynehte,kusi rit'i takiyniman,

usqayrata puriy-kaC-kusqan. SapaplunCey cru c.o5,-nCThta yupey6Pkuna kerye tukuy sonqo kay bine, qraTah h.;/0-rsi

CurayascianCehrayku. 2.

.4"

JUANITO

DE UN INDIO LLAMADO JUANITO, DE COO SOLO DE61TESDE HABER ANDADO LARGAilETE LLEGO A SU PUEBLO.

Hoy les voy a contar deun indio como nosotros, a quien

por nombre le daremos Juanito, ya que el mismono quiere darse a conocer. Les contare como, este llamado Juanito,por su deseo de saber de otras ciudades, abandonandosu tierra y sus padres, se puso a viajar. Les contare de su vuelta, de como, recien

entonces, am6 su tierra y de lo que ahora piensaacerca de esas ciudades grandes. No..lejos de nuestra ciudad hayun pequeno pueblecito. Desde que a el llegamos, verdeantes arboles perfu- man con si's frutos toda aquella comarquita que esteren medio de arboles, cuatro angostascallejas, pedregosas y polvorientas,

separan sus pequeilas casas de adobe. Peru, ya antes de llegar a este pueblito, sus pajarillos nos dejan oir dulces canciones, revoloteando alegremente de ramaen rama....antes de seguir con este mi cuento, quiero hacerles una preguntita: ..CJIonoc:en uste- des esa comarquita que nada en verdor ?...Si,yo se que ustedes la conocen, 6acaso no estamos viendo nuestraciudad plena de verdor? Ustedes mismos, 4no estan viviendoen medio de verdor? Los grandes viajadores dicenque en parte alguna se encuentra una ciudad como la nuestra: llena de arboles con frutos tentadores, por todas partes, con alegre y clara voz sus aguas corren...He- mos de agradecer todos los dias a Dios, por haberncs puestoen tan hermosa tierra. r11030:==

3. Ca y k' trh rih T:etentintepisipahZu y!...koo.? m:-:rPyku6us Cey komErkitamenta Tohser qoyiapierha tun rit meyu5impasnirroi k'umuy-kuso9s q' omer racu sPwsisniyohkasqan. Nymenta keh rune stah mAnCeyt,c1rehsialmkusqanku sunah t iu orq-odoresmanta ; nagerimusaFnmant9r)aCat7.h, Cisiyananknmaqa moyu a impala pi t' lute orq ospa kah kanku. Cay hina komarkitapi kawsa-kusarqaman6ay -uhrlskiri roo97. .ta, kfuwr, nitu sutiyoh; sohta 1.,IFtitayoh,manCay k' ita-k ite, paqaPimusecnmanta paCetisiyanankamaorqospi 6ahrespi p"inkiy-ke6aspalasumah puhlaskiri CayIoqatitaqa. "Huwanitu, Huwanitu,'" wayra ,sinai siminwan, doria Asunta, maman, rit pern: a:- w nta orqo skama uyariCenqa "Huwenitu, hay, aay Togarei-.1e,ehnarata7,uni noqtytg ruw9wen, nih memankutepis kunanToqarasqa kasunkumenrie6u." Huwanitu TouritanCahri, orqo patamanta:"flan hamaaniria."K'ita qowi hina , aygesgah, orqo patamanta kaCay-ka-kemonqa ;doria Asunte, Huwanitch mamanta.h ,key hina simil^pipuniTogetitpnta rimancra : usqamuy, Toqala ,usqamuy,maneau ril7unki pe intipis kasq.p.nta Coycia t 'uru Cuwa 17.)a tamempis mik'uy-kuy. " terparlytFw-n, usay CiriyaCiy, usc^yte 4 toqatitanCahtahmF ran pPtemen usaaytek ur,uy-kuytawen , uhre to lawgn 6ink9rpPriCenqe arreykuCus Huw?nitoqa tukuy kay a tinman keraa ,nitPh un-ip u, ni.teh q eirtoafitaqa ; Ceyne_iykuteh,lawn sim5 siture , help'amsnta ruwasqa p"awELsqah, t manki. tante ayseriy-kuytcli.lan, apanaalawn mik-unrta tata FlovAenumen, t' iu orqoh runaman.lean mayuman Caya.y-kuspetah, "Huy, tatnyiori3h.nu" uhn_in Cim,)ern,nta q .aperirparenqa. 4. Y en el lugar aquel no faltaba el agua por todo el anal porque hacia la salida de la comarquita, unrice grande y claro, con viejos y encorvados sauces, en sus hordesesta. Y los hombres de alla Bien conocidos eran coma excelentes

"areneros" y desde que clareaba hasta que anochecia, al borde del rio, extrayendo arena solian estar. En una comarquita asi, vivia un rapaz muyjuguet6n, llamado

Juanito, tenia seis "afiitos", era muy montaraz; desde que ama- necia hasta que anochecia, por 'erros y campos, brincando iba

Nuy juguetOn era este muchachito. "Juanito, Juanita", con su voz de fuexte viento, dona Asun- ta, su madre, desde una pampa grita hacia el cerro.

"Juanitoway, ese rapaz, asi no mas siempre me hace ami, los chicos de ahora ya ni a sus madres quieren pacer caso". Y nuestro pequeno Juanito, desde aquel cerro, "Ya vengo..." Como silvestre conejo al escape, se larga del cerro y dafia Asunta, la madre de Juanito, con estas mismas palabras le hablaba a su pequefio: "Apura Juanito, apuralLno ves que ya el sal esta so- bre nosotros? Ahi tienes el plato de barro, vacialo, si posible, sabre el batan, enfrialo pronto,cOmetelo ya...". Y nuestro pequeno inclinandose hacia elbatan, hace desa- parecer en unsantiamen su lagua. torque Juanito pudo haber sido cualquier cosa, pero nunca un muchacho flojo y por eso, con la Boca untada de lagua, hecho de tierra, volando elpequefio, lleva la comida de lagua tirando de su ollita de barro, a don

Floriano, el arenero, cuando ya llega alrio,.."hal6...Floriano, mi padre...", desde una orilla se pone a gritar. 5,

-Kayqe manka, tatgy, kaysitunehlaman Curay-kapusq9yki. Riiani tet4y, p'ulter-qa-kamugeh ragas uranehpi."

6Huwenitu ToqaTa, ame CinkankiCu, Cay uranehpimin rind ueyu riscian, apaai-kuwahtah.'

"Imata, tatgy, monaCu rikunki q"ari kasgaytafla, imate key mayu apawa5anciari."

"Ha, he, hey, Toopla, korey, riy, kunitan kutirimuwanki." P"awPsqah Logan, mayuman p'ulti-koh riponqa; manCay

kusisoaras yakuwan puhlaspa, tuytura-kamonqa. Sayk'unmantahauri..?

"Huwenitu, Huweritu, epuray logaIa, memayki

hasutliy-kusonqa, Coy mankitata maylar -qoy; pahtah klukustarah

paia -kapoh riwah, apuray TogeTe, memaykeqa

pateneykipeh suya-kusgasunki.-

PuhIaskiri Toqplari, maymantatah wasin Ceqara ripunm &n

kasoari, ToqaTa masinwan tinkunay-ku-kuspa,'Huy, huy, Salustieru,

puhIay-kuykis n; Sus aswan usclaylapi orqo pet9kama wiCarirparehte." nmana, mana, mamay kaCesawn dofia Sakakehman, usqayta

niwarqa rinayta." "Oh qiewa Salu,9tianu, manaCu q"ari kankiri, uh hasut'isnari

ninunitahCd wariurperiCisonqaCu.'

"Mane, ma qiewamanta6u,kaqi3sqawanakufaynik-M1h CinCerkoma t'ikata dofia Sakakahmanta; i-i/ayku onqoyku imamanteCd, umeTanta

hapily-kaCa-kuspe ka5an.

. "Oh qlewa salustienu, hinelapuni oar kenki, wemputah,

qiewatah, manaau yaCenki 'day orgo, 1, tiatu5r.C-lh Z-h t'ika masklasqayki kesgente, ayni-kamunaykitace, mamsyki kusincla

Caymenta apamohtinCeh; kuriten kuteraamusunaeh, haku rineTa, 6. "Aqui esta la olla, mi padre,no mAs por aqui te la dejo. Voy padre, por alli abajo ire a zambullirme". "Juanito, rapaz, no te pierdas, por ahi abajo el rio est.a

iuerte, cuidado que te vaya a llevar". "Nue cosa, padre!, Lacaso,no Yes que ya soy un hombre,

1,, que va a estarllevandome'este rio?" "Ja...je...ja...rapazuelo, corre, ye, yuelve pronto".

Volando el muchacho va a zambullirse al rio, muy alegremen- te juega con el aqua, nada en el....Lacaso podra cansarse? "Juanito, Juanito, apura muchacho, tu madre te azotara, la-

va esa ollita, cuidado que antes te vayas a recojer duraznos verdes, apura muchacho,seguro que ya tu madre estara esperando-

te para que reunas lefla". Y el muchacho juguet6n, cuando ha de it derecho a su. casa

...al encontrarse con un muchacho de su clase: "Oye, oye Salustiano, te juego a quien llega mas pronto a la

punta del cerro".

. "No,c.o, mi madre me ha mandado donde data Sacaca, me dijo

que fuera pronto".

"i0h! cobarde Salustiano, no eres hombre acaso...de

una paliza no ha de matarte".

'Tio, no es por cobarde, me mandan a fiarme flores de Chin-

chercoma donde doh's.Sacaca; nuestra muchacha ha enfermado no se

de que, nada cogiendose la cabeza nomas". 10h! cobarde Salustiano, asi siempre eres tu, tonto y cobarde,Zacaso no sabes que en aquel cerro kay grandotas de

las flores que buscas? En lugar de que te fies, tu madre se 7. haku, haku.n

huk'utasninkuwen halpid oq"arispe, Toq9Ies p awasqeh

Cinkeriwsq9nku. Orgo patapitah, keyneh k'ite qowis, 6eyneh

qori q'entis, pantay-ka6a6ispa p"inklykiy-kaCesqanku.

oUsclay, Salustianu, etipasaaykiiia, haclayDatamenta

q"awerimusunCah wesikunanCahta." an 3ays6qankuna pate

oroomampis, Huwanitu ToqaTa: 'Haku kaynintarah, haqaynehpi tiyanhatun rit'i eoCa, elita yakumpis p'ulter-qakemusun."

Ahnarapirah, Ban inti tatenCah nurerparergaiia Cinkariy

munespa, aay t'ikasmantari yuyarenqankuCu...tukuy Cay orqopa

kinraynimpi kawsahkunari, fien yaCahlia kanku imayna q'otilu

logalaCus. Huwanitu kasgenta. Cay paCaritahri mana sumahau

reqa Huwanitu TocialanaahtNe. Huwanitu, puhTaskiri

TooaTita, Selustianu, q' ewe 6'itisituwan ,CAnksnkuman kerqa, imeraykaus Cay orqoman risunkupeqe, lak"ayerpariCV.kuspa

nih hampuy etisciankaaau. Salustianuh maman, Huwanituh

mamanwantah tukuyta tapuy-kaCa-kusargenlidia Locantrakutia

mask'espa, imeraykaus indiukunapipis mana pisipanau milay

runakuna, pikuneCus wehpah wewasninta apa-kapuy yeCanku,

miCih ToqaTitespah nispe. Manus Wayratipah sutiyoh, yang u` inaalqo Toqatitasninaahta taripanqa manapuniC4 kutimunkumenau

karqe. K'ite roga..Iasri wagarisunkurla mana yanta rikuy atispa,

aswantahri Salustianoh q"aperiscian: "Qampuni Huwenaku kay

C"ika keruman Ioa'aCimuwanki.hukumariswampis tinkusunman 6eyri, kunanri, kunanri, maynintatah risun, maytatah purisun?

C'isiyayietPEa, alqota q-atispa, fiek'aymanta kutimuy atisaanku.

Dofie Asunteteh Huwanitu waw'nte rikuspe, kay hinementa rimAscle: 07'7M-ar'g-'17:XrfrZr.;;;T%,7-277M71-.

8. alegrarA si las traemos de all6; ahora mismo volveremos, vamos nomAs, vamos, vamos". Con las abarcas levantando polvo, volando los mocosos van perdiendose. Y ya sobre el cerro, por aqui conejos, poralli picaflores, andan brincoteamtpespantAndolas. "Apura, Salustiano, ya to estoy ganando, desde alla arriba miraremos nuestro caserioU Ya van llegando a la punta y Juanito sigue: 'Vamos an por aqui, haymas al16. grande y claro lago, de agua muy heladita, nos zambulliremos ". Yno Inas en eso, ya nuestro Padre el Sol anduvo su camino, queriendo esconderse; y4acaso seacordarAn de esas flores? To- dos los que habitaban la tierra de aquel cerro yasabian cOmo de traviezo era este Juanito, pero aquella vez no lefue biers a nuestro rapaz; probablementeJuanito, el muchacho juguetOn y Salustiano, el timiducho rapazhubieranse extraviado, porque en esa su ida al Cerro, habiendoingresado ellos a la oscuridad no podian volver y las madres deSalustiano y Juanito ya andaban preguntando a todos acerca de sus hijos, porque entre losindios

no son raros los perversos,quienes saben llevarse a los hijos

ajenos, "para 9astores", diciendo. Sino hubiese sido por "wayratipah", un negro y perro, que les pudo alcanzar,qui-

zA no habrian vuelto Y los muchachos montarases ya empezaban a llorar al no dar conel camino, sobre todo Salustiano que anda gritando:"Has sido to siempre, Juan, quien hastaacAl tan lejos

me hizo subir; 6si nosencontrase alen duende?Ahora, por dOn- de andaremos, por dOnde iremos".. Ya muy entrada la noche y muy de apenas habian podido volver ydoila Asunta al ver a su hijo, 9.

"Supaykuna indiu, meypitahCinkenki, msymsntahkaCe-korririt wahCe wawa hive muneyniTanwanilekawsah, kunanoa, tetayki

sipirparisonqa, t"askiy,riy wasita!

rogera q'oti/u, Dflawasqahwasinmen Cayasqa, mamantahkay

hine nisqa: "4ayqa q'onCe pataia-oirall mik"unayki, mik-uy usqayta puBumuy, tataykitamaskfamunay kascon, qantetaripah

rispa maypiag kunitanmaaa-kusganD amapunitahriVesqata taripasuCunau, imaraykausmanaey pilifiasqa kasqan qampah.

Huwanitu logalatah,sayklusqa, lergasqa, mik "ohCura-kusqa

manCay-manCasvia. "Vomits, memita, sumaheyCitesniyohtd

waykturisciankeqa." "tohsiy logale q'otitu, imaayCitasniyohtatah weykiai-kuwPrqankiri, meneCuya6anki tsteykeh golq4epamuwesgen(7ah

pisile kascante?" "Kayqa a mamay,eyCitasniyohtah kesqPqe." "He Ioqata,

huk1uCat6 khamuy-kusasciankeqa,logeTa huk'uaa mik"u, lawa mankanaahmanC4 yaykunkuman karqa, ispamugah5u, lansamugahCu, "Ay, ay9 mamay, f legahtah kunanri,

imanagehtah kunenri?"

Art, mana CSay paCapeqasumahau rerqa HuwanituToceran6ehtaqe,

tukuy tutatah nipui5uy atisqaau huk'uaayuyayra, tatamra

p"i&lynimpiyuyaywantah...a...loqeTa,pitaCus mans yuyaCinmanau

kayninmanta. Lankuneri manaCuhayk'ahpis, Huwanitu

Tocialanaah hina keroankiCah? Ha...Toga/a...

Ahramanta ahnalamen, HuwanituTooalanCehqa hetunyasarcialla. wetata Ran yeCay wEsitapissageroarisgefia, arf manerah sohte imaraykaus aey yaCay hunt'aCisasperPh. Kunen wilarisqeykiCah wasita, escuela sutiyohwasita, sagerperisqenm9nta. Yea9nCehila .3r

'tt,srotwo

10.

le hablo de estamanera: 'Indio del demonio, dOnde te perdiste, dOnde te mantle,como nifio huerfano que vive en su voluntad;

ahora si veras, tu padre te ahorcara,anda, ve a casa u,

El muchacho picar6n, volando liege)a su casa, alli su madre le dijo: "Ahi esta, todavia sobreel fog6n tu comida, come, pronto ve a dormir; tengo que it a buscar a tu padre,como fue a buscar- te no se donde ahora debe estar emborrachandose,que no te halle despierto porque estamuy enojado para voe

Y Juanito, el rapaz, cansadoy hambriento, se puso a comer sumamente asustado hamita mamita, con que Buenas carnes has cocinado hoyl 'Sal de aqui, mocoso bandido,que carnes me dis- te para cocinar, acasono sabes que es muy poca la plata que nos trae tu padre:'

"Pero aqui esta,mi madre, si esto lleva carries:

"Ikh bandido! como te esters comiendo ratOn;mocoso come como ratOn, seguro que a nuestra olla de lagua se entr6 alguno".

"IlAy ay, madre mia! 4que hago ahora, voy a defecar o voy a devolver, que hago ahora ...?"

Si...aquella vez no le fue bien a nuestro rapaz Juanitoy Coda la noche, con el pensamiento del ratOny con la idea de su enojado padre, no pudo dormir ..."Ah muchacho a quien no le recordara desu nihez 4Y ustedes alguna vez no fueroncomo este rapaz de Juanito? ikh Juanito!".

De asi por asi (insensiblemente) Juanito, nuestro rapaz, ya estaba creciendo; ya incluso dej6 la escuela, claroque sin si- quiera completar los seis afios Ahora les contare por quenues tro muchacho dej6 esa casa del saber, llamada escuela. Ya sabemos 11. mangy puhlaskirl kesqenmenta, ni uh CliTmiyte hinelapi ka-kuy atisgenmenta: Eareh Cahraspi phinkly-kaCarispe, Earah orgo patasman wicarispa, meymentstah hinala ka-kunmen kehri.

Tin piunCayteh Cay escuela sutiyoh wasiman eParpuku; aswantarahyaneyerisarqe yurah p'eCen ukaure71loaaTitanaaho.

Tukuy Cay k'uCumante kah rogaraspis, yurahkamera6syay-kamorgarku yaCay wesimanqa. Aswan usaeypeqa, mana munahau Cay escuela sutiyohpi kayta imeraykuCus paC- sut'iyayta sayerinen kah misk'i puEuymanta, weTpaspa, wakaspa mik'uyninta qoh; Caymantatah, Cewni-Cewpileta q'oEi yakunta uhyay-kuspa, usqey-usqeylepi rinan kanqa karu escuelarnan, 6iri kilaspitah IoqaTitanCahqa aswantarahmuCuh say purinenmanta; hinanis rehpuni. Kinse wateta rerqe hamorqatah

Cay yaCay wasi yanlata; manafia saps munerispe orqo pataman wiCeriy eteh5u, nitah saps p'unCayla meyunehman riy atehEetahCu.

Intl yeykuylateEe, manCey sayk'usqa, wesinman Cayamoh,Cuwe lewitanta nik-uy4cuspa,mamenwen tumpata rimaner-qo-kuspa, puEupunan kah. Caymantetah,niykiashfie, pa5a sutsiyeyta hatarinan kah, estamonqatsh, uh p'unCey hana'ite, wahpi sarata, menCeyri t'ikite, q"orata, papa qaritaste qowisitusnimpah, wakaspah, walpaspah. Mamantah saps pegariTan ninenEa kasenqa Huwanu

Ioq-raman: "Hpwanitu usqamuy, puriy escuelman, rispa yeaa-kamuy, ema r"ifiaCiyau yaCaCehkunata, kayqa rut'isitu, kayqe hank'itayki, usaeyta puewariy!"

°Mane mamitey,qanTeEeCe: escuelaman ripunayki kanqa, nih Eoaaqa Cay escuels sutiyohman ripuykimenBeCu." 12. que era muyjuguet6n, que ni un instante permanecia quieto: ya brincando por los sembradios, o yasubiendose a los cerros

COmo ha de estarse tranquilo. Un dia a esa casa llamada escuela, llevaron aJuanito; nues- tro muchachitoparecia mas negro dentro su ropa Blanca; todos los muchachos de aquella rinconada con sendas ropasblancas vinieron

a la escuela. nas que todo, no queria permanecer en la escuela porque muy

de madrugada, de lomas dulce de su sueft, debia levantarse para dar la comida a las gallinas o a las vacas;luego de eso, tomando

a medias su aguacaliente, a paso ligero,debia ir a la lejana escuela y en los mesesfrios el muchachito sufria mas por la ca- minata; pero, aunque fueseasi, el siempre iba. Tres anos, de .. alla para aca, anduvo a la escuela; ya nopodia subir al cerro cuando le placia, ni tampoco iba yaal rio todos losBias

Ya hacia el crepdsculo, muy cansado,llegaba a su casa; comiendo

su plato de lagua,conversando un poco con su madre, iba a acos-

tarse Luego, ya les he dicho, muy de madrugadatenia que le- vantarse y acarrear undia "hanCti", otro dia maiz o sino "t'iki ", yerba, cascaras de papa para sus coneOtos, paralas vacas, para

las gallinas. Pero ya su madre tenia que decirle cadamanana: "Apura Juanito, anda a la escuela, anda y aprende; no causesel

enojo de los que enseilan,aqui tienes motecito, aqui esta to tos- tadito, pronto, vuela "No, mamita mia, to nomas yatendras que ir a la escuela, yo

ya no to lo voy a esallamada escuela". mocoso rebelde,les paranosotros estas aprendiendo? ,WIT,I,II'?,,,p-,.

13. I He logara p"ifia song°, Eoclayku)ah6u yaCenuwasqayku, noqaykucu eepanehman liiyta, iscribiyta ya5asaayku. Rinayki tiyan, mana6u rikusganki tataykita, pagarimusganmante

C'isiyanankama, wampu, mana yaCayniyuh kasunrayku, buf.0

Nina lanklesqanta; usqay riy, yeaamuy, EogeTaykupiEa tuku-kapuaun kay ump"u kayniyku."

Ahnamanta qaIerisamaiia Huwanitu Toqata yaCeytemana kay kawsPypi munasqalanCahta ruway atisgan6ahtaqa; t"utun t"utuntahpis

6eyraykuteh, rinampuni kah yaCay wasimenqa.

Mama Asunta, sumah, sumah mama, pitah yaasn Eakiey kawseyniykimanta, C'impi p"utisqaykimanta. Mama Asunta, mane sonqo kanmanau, may C"ika hatun kaynimpi, oanta yuyerinapshqa.

Tukuy sumah mamas bine, mama Asunta wawcImpah munanqa hatun kayninta, yaCayninta, alin kawsayninta: "Eltah w9wayqa Boqayku hinaTepuniCu kenqa, C-ypah k'ata wawey, Eoqah kawsnCisqay, Eocie ama mik'usehau, Boqa wampe ka5ah, Eoqe Eakla-kuah, wewayri maymante, ca Yeah maman kawsan, Caypah to tan kewsan."

Art, mama Asunta rikuymunan wewempi mana nay kay atisoanta,

Cayla huntleCenqa tukuy p"utiscianta, tukuy Takisgante.

"Wawaypah kay wakas, wawayrah kay harp'a, paypah qolqetantasqay, tukuy imaytawampis golqeman pareCisah, maykamapis ke5apeyreh, sumah rung kanampah." Mama Asunta nih yaCenCu imataus wawampah

munesqanta paytah nilan: "mane wawayqa noqeyku hinaCu, tukuypah hasutliscian, tukuypah p'enqaCisgan runa6u kanqa, manaEa wawayqa."

Mama Asunta pitah yaCen muCusqaykimante, pitah yeaen

Eaklesqayki.manta. Pitah yaCPn, penkunspi, sumahmamas,

indyuspah kutiriynin qaIsri-kusgenta. N

4. iseremos nosotrosquienesma1starde sabremos leer, escribir?" 'Tienes que ir,.acaso no ves a tu padre, desde que hasta que anochece, porque es ignorante y sin saber,cOmo trabaja comp' un burro?kronto, ye, aprende, que en nosotros termine la vida de ignorantesl Y asi Juanilco el rapaz, estaba empezando a aprender que en esta vida no podemos hater solo lo que queremos y por eso, aun- que sea rezongando,tenia que it a la escuela. "Madre Asunta, buena madre, quien sabe de tu trabajosa vida, de tu sufrir silencioso; madre Asunta, nohabria corazOn, por muy grande queel fuera para recordarte a vosu... Como today las madres buenas, mama Asunta queria el engrandecimietto y el bien de su hijo. "Nunca ha de ser mi hijo igual que nosotros, para eJo es mi hijoUnico, cuya vida ha sido causada por mi. Que yo no coma, que sea yo bruta, que yo meextermine mi hijo, por que

...Para eso vive su madre, para esu su padre vive "Si, mama Asunta quiere ver a su hijo lo que ella no pudo ser, solo eso ha de saldar todos sus sufrimientos, todas sus penas.

Son para mi hijo estas vacas, parael esta tierra, el d.inero jun- tado. Todo se convertir6, en dinero,llegare hasta donde sea para que el sea hombre: Mama Asunta, ya ni sabia que es lo quequeria

.para su hijo, ella solamentedice:"Hanca mi hijo como nosotros, azotado de todos, por todos humillado ha de ser; ya nuncamas mi hijo "Mama Asunta, quien sabe de tus sufrimientos,quien sabe de

tus penas; quien sabe que en ustedes,buenas madres, comienza el

resurgimiento del indio Una casa vieja nomAs era la escuela, casa debarro, sin puer- 15.

Uh t"enta wasiTa yoC2y wesi karga, t'uru TR9Simina punkusniyoh, wakin pergasnimris urmasah nisarq9nkuna, Cayraykutah peray kilespear mana reh5u kanku Coy escuelamPn, imaraykuCus urmenanta manCeh kanku. Tukuytah ninku Coy hina miley wPsispiri ima wawatah mana IakisqaTe kanmen5u, pitch Cqy hina t"Pnta wasismanta mane eygenmanCu; kunantah noqa niyki6eh: mane

8aymentaCu escuela wawds ayeh kanku,mana pampapi tiyaymantaau, nitah cionciori-kuspa moqosninku patPpi q"elqeymantaau, aswentahri kaymanta aygeh kanku. Uh wermi yaaaaeh karcr wawasta, as maau wermifia, ,Duriy-keCah uh k'asidita makisnimni spay-kaCesnalapuni. "Nifios, manafia qankunaqa indyus sutiyohCu kankiCah, nitah ToqaTasau, tukuy Caykunaqa miTay niykunakanku. Ni pi wawatn uyariy munaniCu q"e5wapi narlahta, Coy miTey parlayta gonganayki6ah tiyan; aver, CAy k'uCupi k=ph ToraTa, hamuy kaynehman, ima sutiyki."

"Huanitu kilku, mangy.'

"Mana mamayki6u kani, buru rouTa, seBoritayki kani; imatatatah kay bolsaykipi apamusunkir

"Mut'ita, sefiorit6y.

euCi logela, 000spara oankuneqe buruyasciankiCah; ni pita rikuy munaniCu ni ima oqonata escuelankumPn apamohta!

Hinapitah, tukuy sunCayla aswan k`aparisqan kanqa, aswan, kiPspiwen tukuy wawasta wahtasqaTan kenqa. Kinsa watas rinorgenku Huwanitoh kewsayninmPnta, Cay kirsa wetepitah

Beklaymenta uh C. ilata escribiyta, leeyta yaCe-kusqa; kasteIenutari ni kunankamapis sumahta parley etisclenCu; memantah "aswenta yaCaCiruwanqa wawayta" nispa, sapa kutila apanqa sareta, warpeta, "X.

16. tas, algunas de susparedesya estaban por caerse y por eso en los' meses de lluviano iban los muchachos a esa escuela,porque temianque ella se cayese. Y todos dicen:"Eh tan fea casa que niflo no estuviese triste,quien de casa tan viejasno escaparie "Ahora, yo quiero decirles,no era de eso que los escuelinos es- capaban,.era por sentarseen el suelo, ni porque tenian quees- cribir sobre sus rodillas. Sobre todo, escapaban por esto"...

Una mujer ensedaba a los ninos, bastante adulta,andaba enojada agarrando siempre un paloen sus manos. ustedes ya no no .son los llamados indios, tampocoson "logaias",esas palabras son malisimas. No quiero escuchar a nindin nifio hablandoen quechua, esa lengua mala tienen ustedesque olvidarla, a ver, ese muchacho del rincOn, ven por aqui, 4cOmo 'te llamas?"

"Juanito Quilco, mi madre". .

"No soy tu madre, muchacho burro,soy tu senorita, que tie. nes en esta bolsa".

"Note, mi senorita'

"Ha muchacho sucio, nomas comiendoustedes se estan atontan- do, no quiero ver a nadie ninguna clase de comidatraer a la es- cuela:

.Y'aell*era mas loque gritaba en el dia, era mas lo que Ba- ba de golpes a los muchachoscon ague]. palo. Tres afios se fueron de la vida de Juanito,y en esos tres alms, muy de apenas, apren- di6 a leery a escribir un poco, Pero el castellano ni aun ahora puede hablar bien; y su madre "mas ha de ensedarmeloa ml hijo" diciendo, cada vez llevaba main,sus mejores conejos a esa llamada profesora. Pero no, Juanito no es para la escuela. Ya rys

17. aswen sumah qowisninte Trofesorasutiyohmen. Mena, mans

Huwanitoqa eskwelapahau, EanCay profesora sutiyohpis nehEepuni:

"Anaa bul'u key wawPyki, manaZa aswantayaCenmenCu, paylarah aste-an rimerisqeni, payroteyaaaCisciani, kunenkamatah mena niyta at.mau sumahkasteranutapis, many builupuni key wawaykeqa, kay kunitan qan kikinrikunki; ober, Huwenito, hemuy kaynehman, ma:;k"ateh 050 por°Co?"

"Diyesiseis, seEoritay." "Cayqe, Cayqa, pitch yaCe6iy atinman kay hina builustari, imatah uh paralelespipedo, ha?manaau leenki, manaau yaaaCiyki, rimay kay mamaykehEawpagemPl; ma5k-a litrustah tiyan uh ehtolitrupi, ima niytetPh munentroglodite, maynehpitah espaEa sutiyoh halpie kasgen, meytfhdihsionerio, meyteh kwedernospis...?" Arf, Huwanitu rovicqe mom eskwelerehau; Cay C'isiteh,

Ean Huwanito pufiu-kapusrg.'nmentaEa, mamaAsunte manaryta waqespa,

Floriyanu gosanman wilanqa tukuyCay profesora sutiyoh nisiganmenta. "Dehey, Asunta, imanasunteh,nipunitehad wawaykimanta dohtorta, inhenieruta,orq"oy munasclankiau; dehay, Eoqa IehtamPn apasah, don Seberianukompadrenaah

kemionniyohfia, Cayman saqemusun, dehay Asunte, ?AlawaqayEaau."

Fon yaCana-hEF maymantnCus kay Huuenito sutiyoh kosunta,

imayne puhloskiriaus, imayAekilts logelaaus k-Js.:Ianmenta, yoaeranCehteh imemykuCus Coy ye6ey wqsi, escuela sutiyohta

sageroarisgenmente;neroaykiaahEe Cay yaCaCeh warmi, Huwanitoh profesoran, manCay puriy-keaasqanmnnta, tukuy yaCa-koh wawasta q aperqaCaspaIe, hqtunklespiwan wahtay-kaaasnera la misma profesora sabia decir:"Esmuy burro este tu hijo, yano podrA aprender m&s;hablo solo para el, solamentea el le ense- fio y hastano puede ni decir un buen castellano,es muy burro

este tu hijo. Ahora mismo hastever; a ver, Juanito, venpor aqui, 4cu&ntoes ocho por echo?".

"Dieciseis, mi senorita!:

"Ahi est&, ahi est&,quien puede ensefiara burros como estos;

4quees un paralelepipedo, ah? Acaso no to ensefio, no lees a- caso? Habla ac& frentea tu madre; 4cuAntos litros hayen un hectolitro, que esun troglodita, por dOnde est& la Naci6nEspa- fiola, dOnde est& eldiccionario, dOndel los cuadernos tambien

Si, Juanito,el mozalbete, noes para la escuela; y esano- che despues que Juanitose hubiera dormido, mama Asunta, lloran- do avisar& a Florianosu marido de todo lo que esa llamadapro- fesora dijo:Teja, Asunta, quele vamos a hacer;no sera que pre- tendes hacer de tu hijoun doctor o un ingeniero; deja,yo lo neva/4a la ciudad, don Severino nuestro compadreya tiene ca- mion, lo dejaremos ahi,deja, Asunta, no liores".

Ya sabemos de dondees este Juanito, como de juguetOny mon- tar6ses el, ya sabemos tambien porque abandono la escuelaya les he dicho que esa mujer que ensefraba , la profesora de Jua- nito que andaba siempremuy enojada, a todos los nifios deescue- la que andaba dAndolescon un palo grandee 19. kasgenta, 6aynehtatah wawas6ehnisgankumanta 6ay yoCay wasita. Kunome witerisgaykiCah imaynomenta5us, tataFloriyanu, Huwenitu rogeian6ohpa teten, uh pagarin mana sayariy otisgenmonta,

imaynamanta6us Huwanitu Tank'ah runaman parasgenmanta. "Nitah r\fiangalapahCu wataspis i4ipunku, nitah Eanq"arapah6u

Lay hind lanklaypis; sapa peunCay uh 6flikamanta uh C'ika wafiuspa, maCuyaCinalawan6ahpall kay ripoh watasqa;TogaTan6ehtah

Ean tatanta r1kusargaEa maCuyahta, saykloh runamanparasgontaEa.

Wah kutispipis tata Floriyanoqa, fian ongrhEaouni kah, nitah Caykamatah6u, imaraykaus Cay pa6aspeqa iskay, kinsa p'unCaytepis puEunampi wiClurayarpareN, 6aymantatah sayarimpulahtah; ninku

onqoCflri runaman parasganta &ay karuTahtasta, maypi6us

minerales nisqe Iahtasta, puriy-kaamusganmaDtapa6a, imareykuCus

aswan fiawpahpeqa, sumahtaTank'a-koh, sinCi kalpayoh rune

karge, Cay Tahtasmantatah uhuspalacia,pukaTata tnogaspareEatah

kutimusqa. Uh pagarimpi, ari, tata Floriyanoqa manaEapuEunanmanta

sayari-kuy atisqa6u; C"ika hump'iypi, uhuspaTa,g'oEi-q'oEi onqoymen urmasqa; doEa Asunta warmintahmanCay rakisga, imaymna yakusta heywasqa, Earah payqo q"orasmante,aereh Csogo-Csapis t'ikamanta, wah kutispitah malbasta kutaspa,

hak'uwan 6ahruspa, q'oEi t-entaspi moyt'uy-kusoateh, wesPnman,

q"aggoCenman Curah kasqa; nitah ni imaynemanta kutiriCiy etispari, doEa Asunte, tata Flcryanuy warmin, imoymana hompirista wohyaCimorga wasinman gosante hampimnkupah;

Coy hampiristah ime haye q"orast.364 t'impuCispa tata F'loriyanuman

atin mana atin uhyaCerganku;cioniugpa yakuswan Cakisninta

6uTuCerganku, q"agorganku, oyserganku, t"olay-ka6arganku,

ritah 6eywampis tate Floriyanuqe kutiriyatinCu. 20.

Y por eso los ninos.odiaban esa casa del saber. Ahora les con- tare de cOmo, don Florian°, el padre de Juanitoya no pudo le- vantarse una manana; de cOmo Juanito.se conVirti6 en obrero. No en vano los afios pasan, ni tampoco es para nada que uno trabaja tanto, muriendo un poco cada dia, es para envejecernos los afios que se van y nuestro muchacho ya podia ver la madurez de su padre, cOmo estaba haciendose hombre cansado. Otras ve- ces tambien enfermaba el tata, pero no hasta ese grado) porque en aquellas veces, despues de yacer dos o tres dlias en su .cama sevolviaa levantar; dicen que se volvi6 enfermizo que de esas lejanas tierras, a donde fuera a ganar en los llamados minerales, porque antes trabajaba muy Bien, era hombre de gran- des fuerzasly no mas de aquellos lugares volvi6 tosiendo y es- cupiendo rojo.

Una mai-Lana, pues, don Florian°, no pudo ya levantarse de su cama sudando profusamente ynomas tosiendo lied) a una calu- rosa enfermedad y done. Asunta, su mujer, muy entristecida, aquas de todas clases, ya de yerba de papa°, ya de flores de

C'ocloCapi, o en otras veces moliendo malva, mez-clando esto con harina y envolviendo en trapos calientes, le ponia en el pecho; y porque no pudo sanarlo denindin modo, dofla Asunta, la mujer de Florian°, curanderos de toda laya mando'llamar a su casa pa- ra que curen a su marido y esos curanderos no sequo clases de yerbas hirviendolas le mandaban a tomar pueda que no a don Flo- rian°, con agua de ceniza caliente le remojaban los pies, le dieron masajes y ni con todo eso don Floriano pudo recobrar

la salud . vt

21.

'"iehyamunayki kenoa yatirita, mama Lsunte,ime.raykuCus novvkoqa tukuyyea?sqevkuwampis mana kutiriCiyatisaclykuau qosaykita, layclas71eag kanman,wahyeCimunPyki kanqa yatirita, mama Asunta," nispatah,kiIementa eswanta dolia Asuntah wesimpi kawsa-kuspe, hampisgankumenta,waTrasta, serata, papata eperiy-kuytawan aay hampiris riporqanku.

Yatiritah'un as 1ytirT,4-4146#001ftga kPrqa, ii6klayrate puirispa, C"ika karumanta, Cayay-kamorge mamaAsuntah wasinman. Cayay-kamuspatah eswen usqaylataqa tukuykluCuste kflaway-kaaan imatapis mask'asqanman hina. "llama Asunta, i4antineyki kanqe p'15qa libra kokate, apaCimunki iskaytupu ak ate, wayk'unki clowi t'eqota, warmly, wewaywanyanapawc-nqanku.'

Uh tutateh kokataeany-keCan tukuyhehta, ak "atehiVey-kaCen, weykiusqa mik"unata CurarayaCin; wermin, wawanwanuhyoy-kaCenku,

imesteC4 paykunapis, mana uyariy etinepi,rimenku.

Q'ayantintah, pirwe uk"umanta, mama Asuntarikusgehtin,

terinku uh milay hampfatutn,Be wal5usqatai5a; tate Floriyanub 6uhaasninta, p'aCssnimpa Iik"esciat"antesninte, Cay hamp'atuh

wisampi sumah siresqeta. "Kama, mama fisunta, kaymin oosaykitaonqoCisigan. KunPnqa

wasiyman kay lemata ape-kapuseh,wasiymante wahmenpuriainapah.

Kunanmanta Cunke p"igclayohplunCaymanrah qosayki kutirenqa."

kyta nispetah, key yatirgiateh, clowista,welpasta e-a-kapuspe,

riporqa.

Nan kilapis ')urercielle yatirihhamuscnnmanta, tata Floriyanutah

nipuni kutiriyatisargerahau; doBe Asunta warmiri paqareh, tutayeh, mana alt gosantacrewasDara, Ieki simiTawan enu 22. 'Tendraque llamar al brujo, done. Asunta, porque nosotros ni con todo lo que sabemosno estamos pudiendo curar a tu ma- rido, ha de estar embrujado, tienesque liamar al brujo, dofia Asunta; y diciendoesas cosas y despues de haber vivido mss de un mes en la casa de Asunta, llevandose gallinas, maiz y pata-, tas, aquellos curanderos se fueron.

Y el yatiri era un hombre viejoy cano, muy de apenas de muy lejosl lleg6 a la casa de dofia Asunta. Y al llegar, 132s antes que todo, se puso a mironear por los rincones,como si buscara algo. "Dofia Asunta, tienes quecomprar cinco libras de coca, haras traer dos medidas de chicha, cocinaras conejo; mi mujer y mi hijo han de ayudarme".

Y una noche se puso a hechar la cocapor todas partes, derramando chicha, mantuvo la comidaa la vista; su mujer y su hijo se pusieron a comery en incomprensible lengua ellos tam- bier'se pusieron a hablar. A la mafiana siguiente, ante las vistas de dofia Asunta, encontraron en el trajeun sapo horri- ble, ya muerto, encontraron tambien los cabellos de don Floriano, pedazos de ropa vieja cosidos en el sapo.

'Est° es, dofia Asunta, es esto quea tu marido enferma; ahora volvere a mi casa llevandome esta cosa malignapara que desde mi casa ande por otros lados; de aquia quince dias.tu marido estara bienl Y diciendo eso, este yatiri ya tambien, gallinas y conejos llev6ndose, se fue.

Ya se fue un mes de la venida del brujoy don Floriano no lograba recobrar; done. Asunta, su mujer, amanecia, anoche- cia al cuidado desu marido; con voz triste de Nuestro Sefior 23. yayDmanta maEasne. Caytn rikustotPh, Huwenitu IoqaTanCah kay hina perlepi mamenwan tinkorqa: "Mamey, noqa teteyta rikusgani key hina Taki muCuypi, qantateh,l'ikureykitah seykillypi tuku-kusqaykite, tutay-tutanta mana puEusgaykite.

Ima, sonqowentah, niway mamay, k'ata q"ari wawayki eawa-kulaykimanri, mana, mamay, mana hinalani aswanta kay atinlau. "Nan yeCaniEa Tociala imateCus niway munasqaykite, mana,

Huwanitu, mane sumahta6u yuyeaqPnki; nitah noqapis, ninki hinaqa, sayk'uypi tuku-kusgeniau. Qanqa rinalayki tiyan yaCay wasiman, imeynatapis kaypi noqa uwastamiCisah, wayksuseh, saritelZahts q"awasah. Ama Huwanitu, ema yeCay wasite sagey murayeu." "Mamay, Ban ta'.a wtetaEa hunt'aCisqaBi ya5ay wesilaman purisqaypi, say wasimankeCay qaTariwasahtiykit h, niwarqanki:

'llitewen, iskribiTaytawampis yaCe-kamuy' nispa. Tukuy Cayte ya6eniBa, nitah aswantapis ya6aCiwenkuBatahCu; ki.kiTantEnuni liiyku, crelcleyku, manaEayaCasqvmentaca aswant9 yeCasehEa6u, mamay. YaCey wasiman i4ispareau kawsasPh imatPhri, rank'aytanis yaCa-kuyta muneni, tatay onclosqa kehtinri, ynnannnasuy tiynn; magq"e cotuTetenis kunan onclosqa tetay hina, haqay mayuni tantemuseh t'iyute, pisi golgeTatepisepamusoaykiBepuni. Amen say ya8ay wasiman kaCel,elyBaCu, mamay, noga antis craws=-,h tarpute, noqa miCisah uywasta, amakaCewayBaCu, mamgy!" 'Huwenitu, ari, noqepis yanacenawaykita munayman; manan noqaCu yeCay vesita saqey nisqayki, tateykitepis sapa kutiTepi kaylementapuuiperlanki. Hine kanan kahtenqa, hina kaCun, ama riyau 'day wesimen, tatayki kutirehtin kamatahri, uyariy 24. pedia. Al ver todoeso, nuestro Juanito, habl6 de estamane- ra a su madre: "Madre to estoy viendoen triste sufrimiento

a mi padre, y a ti estoy viendote tambienque noches enteras no duermes. Dime madre, con que corazOn,este tu hijo varOn y ilnico se estuviera solo mirando;no, madre, no puedo por m6s tiempo permanecer "Ya se muchacho to que intentas decirme,

no, Juanito, no esters pensando tampoco yo, como to dices,

en cansancio me estoy terminanCc, Ti. tienes que ira la escuela, de como sea seguire; cuidado de 'cs animales, cocinare, mirare

nuestro sembradito de main;no Juanito, no quieras dejar la es- cuela

"Madre, cuatro ailos ya estoy completando solamenteyendo a la escuela, y cuando me enviabas alla,ya me dijiste: leer y escribir por lo menos aprende; diciendo; todoeso ya he apren-

dido y mL.s, ya no me enseharan ; leemos y escribimos lo mismo,

Inas de lo queya se no podre saber, madre. Acaso solamente de ir a la escuela he de vivir, quiero aprender tambiena trabajar, y estando enfermo mi padre tengo que ayudarte, alguna cantidad de arena, como mi padre, reunireen aquel rio; aunque fuese soloun poco, te traere dinero. Ya no me mandes a la escuela, madre, mejor yo mirare la siembra,yo pastare los animales, no me mandes, ya madre".

"Juanita, si, yo tambien quisieraque me ayudes; no soy yo quien te ester diciendo que abandones la escuela;a tu padre tambien callavez de lo mismo le hablas. Si tiene queser asi, pues que sea, no vayas a esa casa, pero en cuanto recobretu 25.

Huwanitu, kutinki.eadkwelaman, manamunenlau mana ya6ayniyohs wampu tuna q"epanaykita. Uyariwanki6u?°

"Arf mamay, uyariyki." "Kunanqa, apay-kamuy Cay Iant'ata, l6apis kunanC'isi paramunman,zriy .q"awamuy uywasta, oarimuyC'uhIata, uywasta pakamuy; q'ayatah suma sut'iyayta hatarinki,halmamunki sarata, uywasman mikunata gonkiusqay..."

Hinata, doila Asunta, Huwanituh maman,locieTantasinci makiwan hap'iy cialarisarciaBa,'day wawaman yaCany munaspa, imaynaCus sinn. Tank'aypi kawsay kascianta, 6aywantah, usclayTapiyaCay

wasiman kutiriy munanempah.

Ahnamantatah Huwenitu logeTanCah runayayta aalarisanfia,

imareykuCus nih memampis yaCarqaCu Iank'ah runapuni kay

munasganmenta, nipuniteh yaCay wesimanqa kutiyyuyasunmenterla

hinemantas eri, Coy wasita sacierpariponqa mananhayk'ah

kutinampah. C aymanta paCetPh gnarl fIunamantaiia hap'i-kuyta

atinCah Huwenitu ToqaTanCehta. Sumahpi kawsasaspara, a5kue uywesniyohs sarEyoh,

poqoykunasniyoh kasaspala, uh watuylepiweh6ayerperiyta

atih kesaanCah tata Floriyanoaa ni Cay hampiriswan, ni Cay yatiriswan lutiriy atisqaCIA; nitah Cay hampis, q"oras,

sapis, t'ikaspis ni imanasciankual, hinalepitah Ban watamanfie

6ayey-kusargefie. Kunampitah Ban rikuy atinCah imaynataCus

Huwanitupis meCuyespanta, kusiyiapi

kasqahtinkus Bewisnimpis leki Bewismen tukupusgenkute. Mama

Asunta, tat^ Floriyenoh warmimpis, p'un5ayman p'unCay eswanta

sayksupusaretaBil aswanta moqoyesarciaBav Sumah kawsaypi wa, ,

26. padre, escucha, Juanito, volverasa-la escuela,no quiero que quedes ignorantecomo un salvaje. 4Me escuchas?" "Si madre,la escucho"

"Ahora, meteesa lernial quiz& esta noche llueva,ve a ver los animales, levantauna cabana (choza) oculta los animales;.-

to levantarasmuy de manana, aporcaras el maiz, les dar&sla comida a los animales"

Asi, dofiaAsunta, la madre de Juanito,empezaba a coger

con la mano fuerte a su muchacho, tratandolesde ensenarcomo

es de arduo el trabajo de la vide.;para que despues quiera vol-. ver pronto a la escuela.

Y es asi tambien comonuestro Juanito esta empezandoa

ser hombre, porque ni su madre sabiaque este deseaba serpre- cisamente un obreroy de que ya no pensaba volvera la escue-

la; asi, pues, dej6 lacasa del saber para yanunca volver. Desde entoncesya podemos considerarlocomo a un hombre a Jua- nito, nuestromozo.

Cuando la vida est& nomAstranquila; con bastantesanima- les, con productos,en un cerrar de ojos comonos viene la po- breza, como Florianono podia recobrar nicon los curanderos,

ni con los brujos,tampoco los remedios, las yerbas,ni las flores, nada hicieron;en ese tren iban gastandoya un Entonces, ya podriamosver como va madurando nuestro Juanito;

y sus ojos de tan alegresque estaban, coma se estem volviendo

tristes. Dona Asunta, la mujerde Floriano, de diaen dia mas cansata se tornaba, m&sagachada. Estando la vida bien 27. kewsasapa, uh wetuylepi wehaayarparipuyta atih kesqenCeh.

Manen mama 4suntaq7 paypi 1"swa-kohCu, maman sayktuypi yuyahau nitah hinelPpi q "epa- kuyta. Uh p'unCaypi key hinanienta nerqa locialanman: "Huwenitu, waway, maneBa hampiris nih yatiris yanapawasunmaniia5ut nitah fiewpa sumaCeh

kelewayasninCah hineCu kenku kunan hampiris, kunan yatirisqa.

ApenanCah tiyan tataykita Tahtaman, fien tukuypis niwankuiia

sumah ya6ah wiracio6as Llaypi kesqankuta, waffilym-?ntapis day

wirecloCas 7 .espi8iy atisqnnkuta. Ma5k"ancilltepis sagemusun

Caypi, amiiapis kay wasi, kay haTpla kaCunau,mana tetaykiwanqa,

piCus Tank'ayninwen i4uwah i4unewanqs, imepahtah kaywasi, imepahtah kay haTp'e kanman.

Cayta nispatah iskay fiunesman parlamorqa,sape uhmen

munasqankuta qorapuspa, tata Floriyanuta uh hatun p"uluoi

mayt'uy-kuspa p'unaay puriyta astamunankupah. Hinapitah

tutaIaiie kay rantahaah uk"uman 5eyasmusunku. RikunaykiCahta munayman karqa day iskay maCu runakunata uh indiu masinkli

wantutapi eoamohta, india mesitateh wasanehpi purehta, tanta

p'eCasniyoh, tutu-tuluraila warmita, payman k"usku-kuspatah

Huwanitu Tocialeta. Manatah ni meypi pulluytecia tariy

atiscienkuCu, imarayku5us tukuy neh kasgenku: "Ina onqoyniyohaus key rune kamois, tumpa6iwasunmampis" nispa; Cayraykutah

tutantinta karganku uh tflanta wasilapi, tambu sutiyoh wasipi;

day tutah.. p'unCaynimpitah hamply wasiman tateFloriyanuta

dayeCiy aterunku; 6aywasiri hetun, kanaa hiria seCiasniych kasqa, aaypitah kay hinamanta uhyeah runa tapuy-kaaarqa

onqoyniyoh runata: "Imayohtah kanki, imaykitahnanen?" 28, en un segundo la pobreza habia sabido llegar.

Pero dofla Asunta no se miraba en ella, no pensaba en el cansancio ni pensaba conformarse con su suerte. Una mafiana de esta-manera le habl6 a su hijo: ."Juanito, ihijo mio, ni curan- deros ni brujos ya no podr6m ayudarnos, tampoco los curanderos ni los brujos de ahora no son ya como nuestros antiguos y Bue- nos kallawayas. Hemos de tener que llevar a tu padre a la ciu- dad, todos me han dicho que alli hay hombres muy sabios, que hasta de la muerte pueden liberar. Dejaremos lo que aun cuando esta casa, ni esta tierra existan; sin tu padre, sin el hombre que hizo con su trabajo todo esto, para que ha de ser la casa, paraque esta tierra". Y despu6s de decir eso, se fue a hablar con dos hombres, a cada uno les clic!) lo que pidieron, para que a don Florian°, envuelto en grande manta, le lleven "un dia de andar". Es asi como, ya entrada la noche, habian podido llegar a la ciudad. Habria queridoque vean a aquellos dos hombres maduros trayendo en andas a un congenere y a una India como nosotros andar por detr6.s de ellos, ya muy flaca ella y bien pegadaa ella a Jua- nito, el mozalbete. En ninguna parte dicen que no pudieron encontrar alojamiento, porque todos los vegan aseguraban que alguna enfermedad traian, por eso toda la noche permanecieron en una casa vieja, llamada tambo, por eso al dia siguiente re- cien pudieron hater llegar a Floriano hasta el hospital; esta casahabia sido grandecomo una plaza,ahi un hombre sabio le hizo una serie de preguntas al hombre enfermo. "LQue sientes, que to duele?" 29.

Nitah fimariy etehtinri, maw Asunta wormin, kayhinamanta wiray munaserqa: "uhuren, wiragoCe, humplintahlCawpi tutaspi riVarispe yenerata t"oqPn..."

'Mena qantarahCu tapuscryki,.qanCu, peyal onclosqPkanki6ah?'

Nispatah, ya6ayniyoh runaqa pflifiarpari-korqa, e. antatah tats Floriyanuta eeparqa6arqa; tapun tapuntahimaswanCd q"a5qo6anta, wasanta Tuhei1y-ka6sspa, wahtay-ka6arispa,kay hinamsnta mama Asuntaman nerqa: "Kay qosaykeqa glomeryerisqanna nitah samaylatapis atisclaniTe6u; imaraykutahkunsrenBa apemorgankiri...ma5k'es qankunala waiahya6iyta munaspa, qankunate hampeh Cura-korganki6ah." "Ari, tatay, karumanta kayku, nitahyaCarqaykuau kunampipuni

mana kutiriy atinanta, ari." "Ahd, Cayraykutah imaymana q"orasta, imaymana milaykunata

ogo6inkiCah, uhyaCinkiCah, kunanta hina, waiiusahtilanfia

apamunaykiCahpah, kaypi qosa7ki q'epa-konqa, kaypi doctores

q"awancianku; kay recetataf.antimunki kunan peCe."

PaCa suttiyayta hampiy wasipi..: "Aber, Piper, Konstantinu,

kay indiuta oq"ariy-kuy-siriway...yaw,sayariy...sayarly,

keraCo..." Cay hampiy wasipeqa indyus hina i;unaslatah, sirhientes

sutiyoh kascianku; iskay uk"upitah manasayariy atisarganku6u

tate Floriyanuta, kay hinapitahfi'imalaraankupuni: "ye, euai indyu, mana6u hisptanaykipah Caybasenire karqa,

imersykutah manameyra-kunkiCahau, p"utunisqah Cayemunku,

tukuy imata k"uCiCeh kay indisuqa, nociaraykutatah dohtores Pimay-kaaawayku mana rimp"upi key k"uCi indyustahap'ehtlyku. 30. Y como no pudo contestar, dona Asunta sumujer, de esta manera dese6 avisar: "Solamente tose, senor, y suda, despertandoha- cia la media nocbe escupe de un colornegrizo".

"No estoy pregunt5.ndote ati; 4tu o el estais enfermos?" Asi diciendo, el hombre sabio se enojaba, y m&s insistentemen- te hizo preguntas a Floriano y al mismotiempo le tocaba en el pecho y en la espalda con ciertos objetos,despues eso, de es- ta manera le dijo a mama Asunta:".thste tu marido esta casi ver- de, ya ni siquiera respirar puede; por(4316 recien lo trajiste? Ou6nto va que no m&s ustedes se dispusieron a curarlo?" "Si, senor, somos de lejos, ignor&bamos que precisarnente ahora no hubiese podido recobrar". "Aj&, y por eso yerbas de toda lava, toda clase de porque- rias le han dado a comer y a beber para que, como ahora,casi muerto lo tenga que traer;aqui ha de quedarse tu marido, aqui le examinar6n los doctores, esta recetadebes hacer comprar para ahora mismo". (huy de madrugada en la casa decuraciones) A ver, a ver, Constantino, ayddame a levantar a esteindio". iOye, levantate

lev5mtate, caramba...! En aquella casa de curaciones hombres comoindios tambien,

llamados sirvientes habian sabido trabajar,entre dos de estos

no estabanpudiendolo incorporar a Floriano y asi dijeron: "Oye, indio sucio, 4notenias para orinar este vasin?, 4por clue no se asean?; estos indios llegan hediendo a ensuciartodo

y Solamento a nosotros.los doctores nos reprenden cuando no

los tenemos limpios". 11.711*....

31.

Caymentateh, sumahtaiia intipis kianday-kemusehtin, Oay doctor sutiyoh Cayay-kamorqa; t'ialay-kaaPn, tiwhran, tiwhramun teta Floriyenuta; tukuyimasta tapuy kaaan, wetahmanta yureh laheta haywespa, kay hinamanta mama Asuntemen nin: "Kunan pa cakayta i4antiCinki."

Hiapi maw) Asunts, Huwanitu wawan kay Tehtanaahpi karganku,

Cey tambus sutiyoh wesispi pualsp; botikes nisqamante tapuy-kaa-kuspa. Sepa sut'iyaytatah M9M9 Asunteqa kay hinaTemanta ToqaTanman "Huwenitu, riy usclayta tataykuman,apay kay asukarta epanki laranhitate, latanituta, mena Cey ham?iy wasipi sumehtaau mik"uainku onclosciaste... usqay, Huwenitu:" Arf, mama AsunteCah sut'ita fiimsscian, imaraykaus sut'iyaytage uh anku t'artarata haywey-kunku sapa ongosqeman,q'ayma yskuyohta; Cawpi p'un5aypitah ima mik"uytaC4, yurah-yurahTete, ni C"ikitan wiritayohiatapis; C'isiyaynimpitah kikin mik"uyIewantah pufluy-1uCipunku orqosqe runasta.

Ahnamanta rikuy atinCah Huwanitu TogeTanCehte kay Tahtepi puriy-keCahta; aswanteri a"away-kaCen lehta uk"upi kawsah

Tocialesta,PaYPe mita masininta; imaynetaCus kusiqaTa, teatros ninku, 6ay punkusri 7:0ture tantana-kusgankuta, misk'ista, imaymana p"aru t'ant4s mik"usclankuta; Oey hina Tarqaynimpi puriy4kaaakuspatah, ma5kfla kutis pay kikinman tapu-koh keh:

"Imaraykutah noqari, hepay kerunehpi.kay hina wahCa Togera rik"urerganiri, imaraykutah kay lehtapi kah TouTakune sumPh p'eCasniyohTapuni kankuri, ewtuslepi nuriy-kaCerinku, Cay hina sumeoeh wesiman yeykuri-kunku; noqatah keypi, wakin 32. Luego de eso, ya cuando el .sol alumbraba bien,ese llama- do doctor lleg6; le sacudiL reiDetidasveces, le puso de un la- do y de otro a Floriano; le pregunt6 de .todo, nuevamenteuna hoja Blanca alcanzando a mama Asunta, de esta.manera le dijo: "Ahora mismo esto har&n comprar".

Asi estuvieron mama-Asuntay su hijo Juanito en esta ciu- dad, durmiendo en esos tambos, preguntando de las llamadas bo- ticas. Y cada madrugada mama Asunta siempre de esta manera ha- blaba a su hijo: "Juanito, ve pronto donde to padre, lleva esta azilcar, tambien le lleva/is naranjita, platanito;en esa casa de curaciones no alimentan bien a los enfermos...apura, JuanitoV

Si,mama Asunta hablaba en verdad, porque por las mananas solamente un mal pan les dan a' cada uno de los enfermos con un poco de aqua sin azAcar; hacia el medio dia no se que clase de comida, de un color .bastante blanco, sin siquiera de grasa y hacia la noche Ia misma comida les daban a los hombres enfermos Asi podemosver a Juanito, nuestro muchacho; en esta ciu- dad andando; se las pasaba mirando como vivian los otros mucha- chos de la ciudad, como estos muy alegres se amontonaban en las puertas de los llamados teatros, comiendo dulces y pasteles y al ver todo eso en sus horas de intensa hambre, cuantas veces el mismo se preguntaba:"LPor que yo alli tan lejos, he nacido un muchacho tan pobre, por que los que son de esta ciudad andan Bien vestidos, caminan en automOviles, ingresan a casas tan hermosas, mientras yo a veces sin comer ni beber nada tengo que estar ? ". `0.004-1.

' 0;0 6040 0.

33. p'unCay nih rik"usoa, nih ayesaa..."

Ari, Huwanitu IonaIenCahaa key laht6rehsiscianmanta paCe aswan tekiyta hapierqa, cay paCapirah pay kikin rikugorqa, imayna p'enqaypiCus mamanwan paywanqa, lahte uk"upi Imsciankute.

Ceymenta pa Ca, ari, fiPn yuyahfla Huwanitoqa: 1Hatunyaspaqa mena haqay 6'inIapipuniCu kawsasah, mPna, key Iahtaman noqepis hemusah; tukuy kapuwascianta golqe6Irpariytawannoqapis wasita kaypi ruwariCi-kusah."

Ahnelapi iskay Cunka p'unCaykuna riporgankumama Asunta,

Huwanitu logelanwen Iehta uk"upi kasLaenkumPnta; 6sypaqarimpitah, tukuy Cay pagarinkunaoi hinalatah, tate Floriyanutawetupa -koh rispaqa, wafiusgaletafia rung tariparqa, kikin Cay eyah Bawpagenmen aayay-kuspaqa nih wegay-kunampis plutumorqa6u, C'PkiIaBaCus

Bawisnin kaspa, nih waqaytapis PterqaflaCu...'Abnapunifi?6.4 kanan karqa manafien ni hampiris, nitah yatiris, nikunan key dohtores sutiyohkunapis ni imetafiaruway yaCenkutah Cayri, wefiunamtunillaC4 karqa qosayqe." Cayta nispela, eyPh Eawpacenmante hPtarimporga.

Hinaranta, ari, uyari-koh runs, tat?. FloriyanurCah,. t'iyute oreospaTa kawsahrune masinCah, misarikordiya nisqa, eyasp2 wasinmen Cayarqa. C"ikan meran hina, Ciri rumiratrAman winkuy-leuCerganku. Cehta i4unakunsh Cewpimni, nikunaCus asi-kusqPnkvh, pikunaCus kusi-kusqankuh Cawpimni,uh warmi, tutu-tuIulefa, fiewisnimpis Cay hinata wagasqemri, q"eri yana wawanwan k "uskala,ayes wasiman purisqan, maypiCus tarenclanku key kunalanrahkawsa-kusqah, key kunaIenrah sumah kalpayoh, sumah soncloyoh kah i4unate;kunantah hatun, -34. Si, Juanito nuestro muchach0., desde que lieg6 a conocer esta ciudad empez6 tambien a conocer la tristeza,recien en- tonces el mismo se vie en cuanta verguenza el y su madre esta- ban dentro de la ciudad. Desde entonces, pues, llevaba Juanito estos pensamientos: "Cuando yo sea grande no seguire viviendo en aquel Lugar silencioso, no, yotambien vendre a esta ciudad, haciendc diner° de todo lo que tenga yo, tambien hare que me construyan una casa aqui. Asi se fueron veinte Bias mas en que Juanito y su madre permanecieron en la ciudad; y aquella marianal como todas las

Marianas, cuando fueron a ver a Florian°, le encontraron muerto; en ese entonces, al estar llegando frenteal cadaver no le sa- lieron ni siquiera las lagrimas, o quiza porque de tanto liorar tenia los ojos secos, no pudo entonces llorar. "Asi siempre de- bi6 de haber sido, ya cuando ni los curanderos, ni los brujos, ni siquiera estos llamados doctores, nada pueden hacer por mi marido, habra sido su destino morir". Y solamente diciendo eso, seretire del lado del cadaver. Asi, pues, hombre que escuchas, nuestro don Floriano, el quevivia extrayendo arena, lleg6 a la casa de los cadaveres

(morgue). Grande como una mesa de piedra fue donde le hicie- ron hechar. En medio de la gente ciudadana, de quienesestan alegres, de quienes rien, una mujer, ya muy flaca ella, con sus ojos secos de tanto haber llorado, juntamente con su "negro" hijo va camino de la morgue, donde encontraran al que hasta ha- ce pocovivia, al que hasta hace poco era de buenas fuerzas y corazOn grande, ahora sobre una piedra grande tendido. 35.

maran hina, Pumi potPri wiCtureyasqeh ayaratafla. Huwanitu ToulanCehri sinCi Takiywerau laki-kusunmon; nitah anCa

q"arirahCu nitah Cnykamo wavaiietahCu, manarah sumahtaCu

hatmdeay atisqen kay kawseypa Takiyninta, CayraykutahCg

tatan wa'husahtinkamoqo manarPh onC=to6u.laki-korqa, maman

mosoh yana p'oeeta, wafiuy roaCato i4entipusohtintahri, ToulanCahqa kusiriytergh munarqe; aman Caymentaqa HuwanitunCahta miray yuyaywan yuyasunCu, ama, wauasqe hinepuni kanku, mena

sonqonkupi kah nanaytaqa maran uyankupi iiikuCinkumanCu, Coyraykutah Huwanitu ToulanCahqa sonqompi kusi-kusarqo

mosoh p'aCate Cura-kunen kesqonmenta tatempa

Arf, haqay yang p'unCeypeqe, hatun Tekly karqamama Asunta, tats Floriyanuh warmimpah; imaraykaus goson waBusahtenqc tukuynehtarsh puriy-koCanqa, tukuypa uyantarah Tawanan kenqa;

kah runakunakunatah golgelenmante wafioncianku; uhnenqa:

"Sertifike)uta waiiusunmanta ruwananCah tiyan" nispe oolgerte

yupa6i-konga; wehtah: "plempa-kunampah sertifikedutaqonasuy

tiyan" nispa, golgenteqe orq"oTenclai5atoh; haqc,,ymento kah

"portero" sutiyohpis, Cay "kajonero" kahpis, Cay belasta

hap'iCeh fiunapis golgelanmenta warionunku...ahnemonta Coy

yana p'unCaypeqa mama Asunta ha tun Takiyrinta tukuynehta

epaykaCenqa, tukuypa uygn q"awespala, tukuypa asi-kusoanta

uyarispara; tukuymanteh golgeTanto seqesna, nitah yaCespe

imenahCus Cay hinataruni inaymene sertifikadusta

orq"oCisciankumantaqa; runestah mana uh C"ikanta Takiyletanis,

nitah waBuyta lCuyarispaqa kaymen, -)uriy-keCaCenclonku musp.asqo

wermite c, .

36, Pero nuestro muchacho Juanito Zsentira verdadera pena?, toda- viano es muy hombre ni tampoco ya es muy nino, todavia no puede comprender bier las penas de esta vida, y seguramente por eso, hacia los digs de aquella muerte no tuvo mucha pena y cuando su madre le compraba un terno nuevo de luto, nuestro muchacho quizo todavia alegrarse, pero no por eso hemos de con- siderar mal a nuestro Juanito; los nillos son siempre asi, es imposible qne digan algo que no exista en sus corazones, es

imposible que muestren en su rostro lo que no sienten. Par eso nuestro muchacho sentia alegria, porque aun cuando s6lo en

.la muerte de su padre, podia estrenar un traje. Si, en aquel negro dia, grande pena fue para mama Asunta, la mujer de Floria- no; porque en el dia de su muerte tuvo que andar por todas par-

tes mirando las caras de muchas gentes. Y las gentes se mo- rian solopor su dinero, uno le decia: "Debemos hacer un cer- tificado de su muerte" y le sacaba dinero; otro: "Debo darte

un certificado le su muerte", le irolvia a sacar su dinero, el que es portero de all, ese que es cajonero lo mismo que el

que enciend.e las velar solamente de su dinero se moria. Asi enaquelnegro dia, llevando por todas partes su gran pena, viendo la cara de todos, escuchando las risas de todos, y a todos dejando aunque sin saber para que, su dinero, y los hom- bres sin tener un poco de compasiOn por la pena ni por la muer- te le hacian andar de aqui para all, por todas partes. 37.

Nemay, mama Asunta,imarapahCus k3y kawsayman hemoraanCah, mana8ihTescienCah kawsayman, manamaskias.:3nCsh kawsayrcn; rakinapah, 2'1Ainapah asi-kohpaCPwpWi, kusi-kohpa 6ewpimpi... hu6 uy kas"anmanta pace rakiymanrik-urimorqa, kunanCu Down waiiupun, iiawpahta tatasnin wefiorqanku manesumah kaTpayoh warmiTnterah sagerperispe, CeymantapeCstah kawsanqa yurah runah Cakimpl, uywascianku warmi hlnata,sut'iyascianmenta tutayanankama paykunarapah Tankianqa, wasipiCespa, t'ehsespa, waykluspe; nitah Ceywampis sumah q"awasqaCu kencia,yurah runastah kayta, henqaytaq"9periy-keCanunku: "Asunta,rmaytah wasi piCesqayki...Asunta,kaytaCu wsykrorqnnki...key miTayta6u t'Elsarganki..!" Ahnanpitah rehsina-Lonqa Floriyenu,t'iyd orq-oh runaan, pi6us,k'aCa, sumah sayayniyoh sipasta rikuspaqa: ThIaCana-kuna..aahraCene-kuna, Asunta, qanreyku yuyaniy Cinkasganria", nispa sonqonte suwaroa. hr-15k"a watata kawserunku, nih CaytaqayuyarinfiaCu, paypa umampeqa kasganku Cay Nina. Tanktaypi watey wataste kawsesqaTankucay wasite, kunsn Cey halptitayeAtafiantilkuy atinankupah. Art, sumah ha tun Takiy 6ay yana p'unCaypi mamaAsuntapah karqa. A, mama Asunta...tukuy kawsayninmenta,huC'uy kasgenmante, kunan tukusqe warmi kanankama vuyerenaeaay

yana p'un&lypeqa.

Cay niyki6ah ayas waseqe, harr.piy wasih wasakfucl:innehpi

kesqe, 6ay wasiman yaykuy-kusgetawankametah,ukuunCahpuni

"i"ss" niriwanCehfia; imeraykausCaypeqa a5k"a nyas kanku,

hatun rumi merankuna patapiwia'urayespa; &ay ayasmanta

uhninkunatah simisninkutakiaerispa imatapis rimayterah F."

38. "Marna, mama Asunta,para que habremos venido a esta vida, a esta vida que nola hemos elegido, que no la hemos buscado;

para penar, para acongojarnos en medio de los que rien,en me- dio de los que se alegran". Desdeque era pequena, Asunta apa- reci6a la pena, ahora muere su marido, antes sus padres murie- on dejandola dodavia sin Buenas fuerzas y desde entonces vi- viraa los pies del hombre blanco, y estos como a la que hubie-

ses criado la hacian trabajar solamente para ellos desde lama- liana hasta por la noche, cocinando, lavandoy ni con eso ha de poder conformar a los patrones: ."Asuntal4comono barriste la cab 7, Asunta, 6fue esto lo que cocinaste?, 6asi de sucio la- vaste?"Y estando asi liege) aconocerse con Floriano, el hom-:. bre que vivia de extraer arenay este viendola bien plantada y joven, "Casemonos, casemonos, por ti estoy perdiendo lara- zOn Asuntd', diciendo, logr6conquistar el corazOn de Asunta. 4Cuantos afios vivieron?,eso ya no recuerda, en su recuerdo

solo queda los trabajosos afiosque pasaron para que pudiese hacerse de esa casita, ese pedazo de tierra.

Si, muy,grandeDena fue para mama Asunta aquel dia. A mama Asunta...de toda su vida, desde que fue pequenal hasta ahora en que ya se ve mujer concluida, record6 aquelnegro dia. La casa de los cadaveres quedabaen el rincOn trasero del hospital ya en cuanto uno ingresaa esa casa, nuestro ser in- terior dice "ras" porque ahi estan hartos cadaveres,en gran- des mesas de piedra estan tendidos,y de esos cadaveres algunos de ellos habriendo sus bocascomo si todavia quisiese decir t a 7

39. munasgenkuman hina;wakinkunari q"atay-kususiiakascianku ima yurnhkunawn64 Ninku ya8ah runEkuna,Cay eyes wasi wasanehpi

6ay hina wafiusqa runastaEaksah kasc!enkute,imes6us uk"un8ahpi yaCay munaspa. Ark, manas ayas waseqaklaZituau,

manCaCi-kunem wasira,CayraykutahC4 runaspis,imestaCd Cay ayes umankupispay-kaCankuCaykunatereh orq"o-kuspe,

wasiman yoykoh kescianku. Ayas wasipitah,6ay yana piunCpypa

Visiyaynimpeqa, i4ikuyatinCahrie HuwanituToqqTan6ahte, yana

mosoh piaaan6uray-kusqa, memarantaVinyaCiy mane atispa.

ImaraykuCus HuwanituTocialanC9hqa, aswentaahmen8ariscian quaparisunwan, aey hira Cay ayes kaspa memampah kasqeri; Takiy waqayninwen waqasqanwen. Clinyenmantah5u

cleynapi6u kikin hamniywasiTapireh aosanweBulousehtin

paCapi, mat'ite kamuy-kuspaia, waqaykunasninte paypa songoTanmenrah han'ay-ka-kapuspa,manswagar-qe6unkunentPhri, Manaau Cayta munayqa imaynemontetehsamaCisunman key wermite. kikin sinCi paratasamaCiywan nine-kunmen,"Manat9h CaykamaCu

kanman" nehriykiCahri,uyariyaeh siminmante, tetaFloriyanumanta

marieri-kuspa, q'aparispawausunta....'hay...heywhey";

tukuy Cay tutata nihpuBonqaau mama Asuntaqa,imereykuCus

gosempawafiusgenmenta paCe, ni paypisyeCe-kunau imapehaus

kewsascianta. "Hay...tetitu..imapahiietahkawseni...imapehlietah Cakis...imepahEetah key song°, kay makis,imepahfiateh key

tuku-kusah wagasqaypi. Hay...hay...tetitu, pimenrietah

k'umuy- kusah, pimantahTakiyniy wiTa-kamuseh...pirlatah

eawariwqnqa...ahnaoehCukewsargenCah...kay hiherums

sonqoyoh, keyta, wawata,warmita gongerporispa 7F7

40. algo estAn, otros de ellos con.no s6,qu6 costs blancas estAn cubiertos. Dicen los que saben-descuatizar los muertos, para que vean lo que llevamos dentro. Si, la casa de los cad6ve- res no es bonito lugar, sera que or eso los hombres antes de entrar en esta casa se descubren la cabeza. Y en esta en' la noche de tannegro dia, podiamos ver a Juanito, -nuestro muchacho, con su negra nueva ropa, sin poder hater callar a su madre y el muchacho cobraba m6,s miedo en esa casa al escuchar el incansat_e y entristecido llorar de su madre. acaso podr6 callarse esta mujer? Si ayer, todavia en la ca- sa de curaciones, cuando moria su marido, mordiendose duramen- te los dientes, guard6 su llanto en su propio corazOn, ahora, cde clue manera podriamos calmar a esta mujer?,.acaso esono seria como pretender calmaruna fuerte lluvia? y si dicen que nopodria ser hasta tanto, escuchen desu propia boca, implo- rando de tata Floriano, cOmo llora gritando esta mujer lAy, ay, ay!, la noche entera no dormira mama Asunta, porque desde la muerte de su marido ya no sabe ni ella misma para clue vive.

"Jay tatitu para clue vivo ya para clue son estas manos, para clue estos pies, para que es este coraz6n .., me acabare en llanuo ...Jay...jay, tatitu, ante quien me in- clinare, a quien avisare mis penas, quiena de ver de mi. Fue para estoque vivimos con tan aura corazOn, para que es- to, la mujer, el hijo dejes, abandones jaySOOjay jay, tatitu". 7A,

V' 'Y'" ,ram

41,

sagerparinaykipahCu...hey.hey ...hey...tetitu..."

Weqrn-wagantah, -,arlay-kureh Cimparenqa cosampa ayenmanqa,

paytah flan wisklesqaBa k'ulu pun.unampi; warmiri eswanterah rideparispa, Coy kfuluye makisninwan wehtay-ka5pn, kay hinapitah wegayninta q"atiCin: f5ayar1.muy, ari tetey., wirequCa sayariy tatitu, manaCu rikunki kay wagasqaykuta, niCu uyarinki q"aparisqaykuta...sayariy pitah wisqfasunki kay yana

kundn Iant"uw9nqari

pimanh.atah klumusehri, tatitu..."

Cay hint hatun lakiytatah, say hinemr-nta liakfa-koh waqeyteri, unkunepis tukuy tutantintareh uyeriy atiwehaah karqa.

Cay tuts waqesqampa plunCqynimpiteh, Ban Csisiyay-kusqaTapin'a,

rikuy atiwahCah kcrqa, pfampay wesiman apasciankuta tqte

Floriyanuh ayanta, aswen t"ante aye q"atateh kairiu sutiyohpi; ni uh tfikayoh, ni uh mayt'u q"orayoh, 6ay aya q etateh wessntateh, usqay t'askiyIapi, uh louTa naye wermilawan

purisunku. Caynehmenta tumpa pfunCaykunalapitehri rikuytaqa atiTasunmantah kerqa, sapalankutelia, mama !,sunta, yana

roulanwan haTpfankuman kutipohta, 2. HUWANITUH WAYNAYAYNINMANTA

gen riporgankuile qanais wat7kune tata Floriyanu, tliy15

orq"oh Tuna0166apampaTehtanaahpi waEupusunmanta, tumparnanta

tumpa yana pfunCaykunehpa yuyaynin niCa-kusgankun'an; mama

Asuntah sonqompis, Tekiykunasninmenta tumpa t"asnusqarw,

flanq"ewariy qalariscianfia hamoh plun6eykuneta. Nitah wirlaypahCu tutapis TakiyIapi kewsasunman, imaraykuCus saga. p9qarinniyuhmin,

Cayrayku IT'unakune, aman enCete waganaCu, aman anCeta p"utineau 42.. Y entre llorar y llorar, se acercaba al cadaver como ha- blandole, y el ya est& encerrado en sU'lecho de madera, pero la mujer todavia gritando m&s gplpeaba aguel madero con sus manos, para seguir de este modo."Levantate, pues senor, respetado lev'...ntate senor, no ves acaso como lloramos, no escuchas lo que gritamos levantate.0.quien to ha encerrado en ese madero negro ... uy uy uy quien ahora ha de darme protec- ciOn, ante vier' he de inclinarmt tatitu ...". Y llanto tan grande, y tristeza que se destroza asi misma, ustedes mismos habrian podido escuchartodavia por el resto de la noche. Y en la noche de su llanto al amanecer o mejor cerca de la noche en ese dia,tambien habrian podido ver, como llevaron el cad&ver de tata Floriano pasta elpc.ite6n, en un carro vieji- simo que arrastra muertos, sin un mr--n,jo de yervas, y pordetr6s de ese carro en apurado andar un muchacho y una mujer yamadura estan andando. De ese dia, a los pocos mas habriamos podido tambien ver, ya solos, mama Asunta y su muchacho retornando hacia

su tierra. 2. DE LA JUVEATUD DE JUANITO. Se fueron ya siete aidos desde que Florian°, el arenero, mu- ri6 en Cochabamba, nuestra ciudad, de poco en poco se van di- sipando los negros dias y su recuerdo, pasta elcorazOn de mama Asunta ya un tanto calmado de sus penas, empieza a mirar los

dias venideros. No se podria vivir eternamente en la Pena; por- que todas las noches traen un amanecer; por eso, poreso, seno-

res no debemos llorar demasiado, nodebemos ertristecernos 43. Caysa, ima likiymempis urmasunmen caypah sapsp'unCayla ;aloarimun; saps sut'iyeytavthsayarikunanCah tiyan mosoh kawsoymen hina, nat'ita flawisninCahta 6'irmiy-kuspafilsun kusiywen TankteyninCahman, watahmante sinci sorgov-:n sumah plunCeykunata meskicsun, eswan sumah kawsayta suyasun.

Huwanitu lociaTenCPhqe aswantafie waynayspusrqs, kunantah tatan Nina a sapa pagariTan, mayuCimpaIspi pagarimusoanmanta tutayarankama, t'iyd orq"ospaTa kanqa; fian wayna masisninwan qopuyukuneta masklarisclanfie, rm.) imilastenisq"away-kaCariyta qaterisqani5a. Tukuywantah rehsiCi-korqa sumah puhlaskiri wayna kasganmente, manCayk'aCituta genantapis waciariCi-kuy yeCasgenmenta, nitah ni pipis kaTpapeqa hinaTapi atiper-qoy

?tisgenkumanta. Kunantah wilariy munsykiCah imaynamenta8us uh sumah sayoyniyoh imiTa7an, Hulika nisqa sipeswan, rehsina-kusgenmPnta.

Uh rit'i Tip'ipirqah pegarimpi i4imana-kurcianku miskii simiTankuwan Huwanitu wayna IouranCah Cay sumah k'aCaniykiarh sipas imiTawan...Cay ktuCumente kahkuna imiTasrimanCayta rehsiCi-kohilepuni kasqanku, warihsa puriynilankumnita,

C"ika6sCah FlawisniTankumanta, sinai munayninkumanta. An

Hulikaga Cay sumah warmismanta karqa; purlynintah piTatapis yuyariCeh, omer saralq puhTeyninta,asiynintah Ciuwa p-ohaah takiynirta. Cayraykutah wayna Huwenitoga

Hulika, munascian warmiTate tukuyne41gdeway-kaCah, mayupipis, t'ikarisqah tarpupipis payletaf.ikusqen yuyan; piCiwkuneh takiynimpipi.s Hulikah esiynitanta uys,renqa.

SinCita peray-kamohtinri uffulikaywaqari-kusqen nispe Takirenqa. 44. demasiado en los dias enque cayesemos a alguna pena, para eso amanece todos los dias y cada manana debemos levantarnoscomo a nueva vida, con los ojos cerrados fuertemente, iremos alegre- mente a nuestro trabajo, de nuevocon noble corazon, felices dias buscaremos,para que podamos esperar mejor vida. Juanito, nuestro muchacho, ya estaba tornAndose mAs joven,como su pa- dre, todas las mailanas estabaen el rio, hasta muy entrada la noche, extrayendo arena. Con sus coetAneos ya anda buscando fiestas compesinas, ya eMpieza mirar a las imillas. Y de todos era conocido como joven alegrey juguet6n, de que sabia tocar muy agradablemente su quena y de quecon nadie, no mas de asi, habria podido hacerseveneer. Ahora quiero avisarles de comocon una mujer bien plantada, llamada Juliana, se lleg6 a conocer. En una clara y luminosa mailana se hablaroncon dulces palabras, Juanito, nuestro ya maduro muchachocon esa hermosa joven. Y las mozas de aquella rinconada eran ya bien conicidas, su graciocisimo andar, por sus grandes ojos, por su fuerte amor. Si, Julianaera de esas Buenas mujeres y su andar recordaba a cualquj.era el gracioso juguete de los verdes maicesy su sonri- sa, la clara canciOn de una cascada. For eso el joven Juanito soloa la mujer de su &nor ve en todas partes; en el rio en los florecientes sembradios, las canciones de los pajarillospare- cianle la sonrisa de Juliana. Cuando la lluvia arreciaba, solia decirse el mozo: "Esta llorando mi Juliana" y se ponia triste. MMTA4MEIMMMWIST,MM4F17.0

45.

Celt pagarimpitah, sapa paqarimri hina, Huwanitunaah

sumah usqayleri t-eskirenqamayu kantunehman, nitah

kunan pagarimpeqa Ivnk'sahCu puriscian, imaraykauskay rovIan4ahqa, pagarencia sami piunCey qaTeriscian manaey kusisricIat6h;

usqayIapi mayu kantunehmanpurly-kusoan; tumpatanwantah

kay Huwanitunaahman Cimpay-kurisunman Ceyri,kay hinamanta rimareh uyariy atisunman: "Ssah hapier-qamusah Hulikayta, nipunitah kunempl eysciewanqaCu...- Ceye nispatah sumah

kusisqela t4askirisqan; i4ipoh p'unCaykunamantanaCaEa yuyarvEapuni kay sipgs parlayta;paytah sumahta yeaascien, sapa semey p'unCey tukuy warmislamayuman hemunankuta p'a6asninkuta t'ahsara-koh;haqay k'aumanta kah warmistah sumah sut'iyagata t'ahsara-koh kanku, imarayku6us t'ahsaytawankamaga sumahta piCamunankukanqa w9sinleute, samay p'unCaypah hina, sumah mik"unatawayksoncianku gosasninkupah, tatasninkupah.

Ahnapipunitah kawsah karganku Eawpa f'unakunanCahpis, rikuneaus neh korganku: "Samay p'unCayqa inti taytahpa plun6eynin, Cayraykutah uhIatapissapa sohta p'unCaykuna ripusqapi, sumahta t'ahsa-kunanaahtiyan, wawasninaahta rimp'uyar-qo'Cispe, tukuy WaitumantawasinC-hta pi6sr-qo-kuspa, q-enCe kah kamata q'opapi wie"upusun;tukuy 5-yteri sumah pagarinmanta paCEI q-Terispa..."

Arf, haqay klauwntakah i'.unakunaqa, tetasninC2h kamaynimpi hinalarah, WeCesonclowan, sumeh wiEaypi kewsa -koh kanku. Hinapitah, manarah inti WanCemusehtin Eanrikuy atisunmanfia Huwenituwayne noarata, mace sqwsi urapi 46. Y en aquella clara mailanal como en todos las madanas, nues- tro Juanito vase dili.gentemente hacia el borde del rio, peso en esta mailana no va a trabajar, porque esta mailana era el ini- cio de un dia de descanso; alegremerte nuestro mancebo, esta yendo prestamente hacia el borde del rio, acerc6,ndonos algo m6s hacia este nuestro Juanito podriamos escucharle hablar de esta manera: "Voy, la sorprendere a mi Juliana, no la dejare escapar ahora", y diciendo esol muy alegremente esta andando. Ya desde los pasados dias tenia en mente el hablar con esta joven; y el sabe muy bienque como en todos los dias de descanso, las mu- jeres vendrian al rio para lavar sus ropas. Y las mujeres de aquella rinconada tenian por costumbre lavarlas muy temprano, porquedespues de ello tendrAnque it a barrer bien sus casas, como para un dia de descanso cocinar&n buena comida para sus esposos o para slls padres. Y as& si:mpre era la vida de nues- tros mAs antiguos antepasados, quienes "El dia de descanso es el nuestro padre el Sol, por eso, si una vez, despues de cada seis dias, hemos deasearnos bien, los pondremos limpios a nuestros hijos, desde todos los rincones limpiaremos nuestras casas pa- ra botar con la.basura todos los malos designios y todo eso, empezando desde muy temprano".

Si, los hombres de aquella rinconada todavia viviancomo bajo la tutela de nuestros antiguos padres, con buen coraz6n, en buena vida, sabian vivir. Y asi, cuando todavia no alumbra- ba el sol ya podemos ver al mancebo de Juanito esperando a su

Juliana sentado bajo un arias() sauce 47. Hulikanta, tiyar-qo-kuspa suyPsgenta. Fitah anC3teCu tiyerayanqa, imaraykuCus nireh intipis sumahta klanCemusahtin Hulik6 Cayay-kamunfla meyu 6impanehmen, wegaran patalepi hatun k'uIu bateapiegee p'aCasta ,amuspa,

Huwanitutah Ceyamohta rikuytawankame t-anses uk-uIemen pakay-kuri-konqa, Caymanta wataqarinampah, imeynetaCus kayman haqaymen ik-ay-kaaari-kuspa, k'ikih k'ikih nirisneIa usqayrapi Cayay-kurimusgante flawisnInta, C'eski hina

Iipaireh Eowisninta, Cuhaente, sumah yana, slkin natakamapuni

Gaya -kamoh CuhCasninta. Qankunapis musp"awah6ahCus sina kay sipasta rikusnaqa. Utirayah fewisninwan logalaqa, tlahsey

tukunankama watqqalargaIapunii . Cukuy-kusganmanta pads,

C-apusgenta, Capuramuscianta, mat'i makisninwantah wahtei-is waht1rimuspa, cloIpe k'urpaIawan Wadpsnin

Timp"uyer-clodi-kusganta, hinamanta hinetah sayarimuspa, t'ahsasqa p4),96FI w-yr.9ridiscianta. Nan intipis sumaht5fia kianCay-kamusarqe, Hulika imitapis t'ahsey tukuytawankamaqa,

Cuhaqsnirantaila simp'ara-kusarqa, CeypeCapirahtah Huwanitu locialanaahqa, t"ansas uk-umanta rik'urimuspe kay hinapi i4imarerqa Hulikata: "Huy, huy, puke simiCa, sumah urpila a Hulikatah manapis ni imata uyarinmandu hina fieha'ara-kusoarampuni, uyaIantateh r"ifia-c"iiiaiamantukurialscranfia,

"Meyrah muna-kusqay, Hulikita, sunqoypimin kenki, qanlapin yuyayniy,qanlan noclay kikinta musp"e6iwasganki."

Hulikatah aaypaCapirahaswan C'uwa asiyninta uhlapi kaCerirerqa; Cayta uyarispeqa Iourandah kayhinata nerqa: 48. no esperara mucho rato, porque yar.cuando ni siquiera el sol alumbra bien Juliana habrA llegado, trayendo sobre sus caderas una grande batea de madera con artas ropas, y Juanito al verla llegar ha de esconderse entre las matas, para desde alli obser- var como, contoneandose, prestamente va llegando, y sus ojos, comoestrellas, sus cabellos, tan negros que llegaban hasta sus caderas. krobablemente tambien habrian quedado confundi- dos viendo joven como esta. Con sus pensativos ojos el mance- bo hasta que ella haya concluido de lavar se qued6 observando la forma en que mete las ropas al agua, como, dando golpecitos con sus bien formadas manos y.solamente con unterrOa de jabOn de salitre, bien claras dejaba sus ropas y de rato en rato, co- mo esta mujer, se levantaba a aventar sus lavadas ropas. Ya el sol alumbraba muy bien, Juliana, luego de terminar con el lavado, peinabase los cabellos y solo entonces, nuestro mucha- cho,-lanzando suaves gritos dijo as!: "Oye oye, de labios rojisimos, linda paloma". Pero Juliana, como si nada escuchase, continuaba peinan- dose, aunque su rostro se ponia un tanto serio.

"I "iuy amada mia, Juliana, est6.s en mi corazOn, solamente enti pienso, solamente to a mi.propio ser est5z enloquecien- do". Y Juliana solo entonces, largS su m6.s cristalina sonrisa.

Al escuchar eso, nuestro manfvbo dijo: 49.

' "aman ass-kulewayau Hulikita muna-kusqay warm', manaCu rikunki qanlamante musp"asqayta, qanTatan q"ewa-kusqpyta?"

"Ja-jaylas, walayCu qanTapahrahCu nogg kanay karqa; pitah muna-kunman paaa sut'iyayte mays CimpaTspi walakih Toulatari!"

"Mena Hulikita, sumah yaCesqanki ma CayCla kasqayta..."

"Nitah CayCla kawah Cayri, imaraykulatah wampu hina Coy tflansas uk"upi wiasuriyankiri, uh sumah q"areqa Cimpay-kamuwanman, nitah hukumari hinalau t"ansas uk"umanta q"aparimunmanCu."

"Ay...Hulike, urpi, /Ian yaCarunifie munawasqaykita, Ean mosq"oyniypipis kusi-korunifia.'

"Maymdn BaKpa-kunki w?layCu i4unitu, nirah ni imatPpis i4imarisqalahtiy nan simiykiwanqa mina rehsisqay q"arita munaCiwasunki. Arf niytaqa nini noqapis CeqapiC4 munawanman nispa, yaCanitah maymantaCus kasqaykita limapitus lanksa-kuy yaCasqaykita, icetahpis q"epanehmen munewasqaykiman hina, muna-kuwahta sageykiman."

"Noun yaCasah, Hulika, muna-kuyniywan, hatun, sumah sunqonwan, munsynlykimF.n Cayayta, aman manCayCu Hulika, muna- kulaway, kuyay-kulaway."

Lay hinapi i4Jmana-korqnnku Hulika, k'aCe sipas imiTa,

Huwanitu ToulanCakwan. Lay p'unCaymEntatah iskay kiTalpiwanC4 flan rikuy atisunmanfia karqa Toulawan tantalapuni, sumah yeCana-kususila tukuyneh puriy-ka6arikohta.

Ceynehpi kawsa- kohkuna runaspis nehna kanku: "Key iskayqa usgayIepi iglisiya wasiman t"askisunku." Rikusgenkuiletah, 50. "No te rias Juliana, mujer de mis amores tacaso no ves quepor ti vivo confundido, que solamente ati veo en todas partes?"

"Ja, ja...ocioso Lno mas tiara titenia que ser yo? Lquien podria querer a un muchacho que desde tan temprano anda ocio- seando?" lqo Juliana, td sabes muy bien que no soyasf a

"Y si no eres asi Lpor que como un salvaje entre esos ma- torrales estds echdndote? Un hombre correcto debieraacercgr- seme y no como un duendeestaria gritando de entre los matorrales". "Ay Juliana, paloma, ya sabia que mequerfas, incluso en mis sueBos ya tuve yo alegrfa". "Donde estds avanzando, hombrecillo ocioso, no acabode de- cir nada y ya td con tu boca me races amar a unhombre que no conozco. Si, de decir, tambien yo digo, realmente mequerrg y tambien se de donde eres, en que trabajas, quiz masdespas, seen como me quieras, te este dejando quererme.' "Yo he de saber, Juliana, con mi querer, con mi grande y noble corazOn llegar a tu carifio,no tengas miedoJuliana, quid-

reme,ten'compesiOn de mi." Fue asi como conversaron JUaliana, la joven hermosa y

Juanito el mancebo. Y despues de aquella claramafiana, en dos

meses m4s seria, ya se lospodia ver siempre juntos, al hombre

con la muchacha el uno al otro muyacostumbralo, andando por

todos los lugares. Los vecincs del lugar cuentan: "Estos dos

estan yendo prestamente a la iglesia". Ellos sabian verlos LIM rj2,"Tt7,70?,.7;ZPV:1,'"a,2;:;:t4,7A17.-:rarzfz,..w-"yrmn-rr.s...,

51. k"uskaTapiDuni, tare belaKrusmampis rehta,takirispe, vaqarispa, munanku cay tetalmdn maiio-kusqankuta;uyErihkuneri niytemin manamin noclea hinamrnta tatalamen,Hulika takiri-kusganta, uyerirgenitsh6u, nogapis wahpasimilanmentaya6ari-korqani;

Caypis maypis kaCun, nirkuuyarehkuna key hinapiCay C'isi

Hulika takirisqanta:

"Santa 1-,ele oruztatala

tukuytapistapunifie imepah6us imepahCus

q"lrf apaCimuwasoayki...

nitah muney atineypey anCa lisu k9sqrrrayku

nitah cionoayatinayrah

mat'f ohIa-kusgenrayku

Kusi Iakiyp'unCaykunPta 6ahrurisDekaCamuw9h kascienCah 6ayreykutah manas kusiylepiCu, apukamanCah kawseyninCehman, takiy nitahrekiyIepiCus wifiaykama kPyetisunmanCu. plunCeykuna fipunku, kusiyp'unCaykuna q"atimunku;Takiywan

kusiywan uh kikinplunCaypi Cahru-kuyteya6an. Kunampitah

wilamunesuykiCah tiyan, k'aCa si,xispe leki Cey p'unCayninmenta, maygenp'unCaykuhaaus q'Ptimorqenku

kusiyla Huwanitu k"uskalakawsasqanplun6aykunaman, YaCanCehria

imaynataCus waynawanimilawanqa rehsina-kusoankumante,

asirispara, kusirispalatentarapunipuriy-keCari-kusoankumanta...

hd...i;ikurineykiCrhta munaymenkeqa, iTaynataCusCey ripohplunCeykunespi Hulika imitekusiyIa 1,uriy-kaCariscrnta, 52.

siempre a los dos, it inclusoa-la_ fi6sta de bela Cruz, como

la moza llorandoy cantando rogaba al:seBbry los que a ella escucharon quieren decir,que de esta manera habria cantado

Juliana, yo no heescuchado, yo tambien estohe sabido por Boca de otro, seacomo fuese, dicen los que han escuchado

que asf.aquella noche habriacantadol

"Tata, santa belacruz a todos he preguntado

para que, para que me es el hombre enviado...

para no poder amarlo

por ser brusco y violento y ni poder olvidarlo

porque abraza fuerternente...

Alegres y tristes,dfasen remezclando habfa sabidoen- viarnos a la vida nuestroGran SeBory por eso no solamente en alegria ni solanenteen tristeza permanentemente podrfamos vivir. Se van los dfastristes, vienen losalegres, la alegria y el dolor en un mismo diasabe mezclarse. Ahora debo avisar- les de los tristes dies de Juliana la hermosajoven, los cua- les dias vienensiguiendo a aquellos otrosen que alegremen- te vivi6 juntoa Juanito. Ya sabemos como lajoven con el joven llegarona tener amistad, siempreentre risas y alegria como andaban juntos...J4...habriaquerido que ustedesvean como,en los pasados dfas, Julianaandaba tan alegremente, 53. kayman 12,aymen ik'ay-kna9ri-kuspa usoeylapi t'askirisgen

Huwanituwan h'uska, q' Omer p"enCarisq:ih ahsunwan, pay kikin k'anCesgen aswan Tip'ipireh q'ateykukunemni, eswrIn yurah uk"u6akunempi. Ark, kusi-kuyta ciaTarehtinCehq9 eswan p' aCasninCehwen plaCaTiy-ku-kuspa puriy-kaC9rinCah, ni imam'n yuyasp2, ni imamdn 1akispa. Hinalapitah ni piman wiTespa kusiy kilas f.iporqenku, noqatah nini 14ipusqankuta imaraykuCu uh p'unCaypi, fien kusi-kuymanta, tusuymanta ima kutimusahtinku kay hina simipi weyna imiIavien Lmana-korgankus tukuy Cay plunCeyri Hulika imilzga, Teki fiewi6aie, tapuy-kaCa-kusqa kay hinalapipuni:

"Huwanitu, muna-kuwankiCu, manaCu heyk'ahpis gonqarpariwanki,

Huwanitu, nociage met'i 5'irmiy-kuspa, sumah sonqoykipi yuyespaTa, tukuy noqentinta genman qoporqayki, ni pipah paunCu ni uh C"ika sonqoypis, niteh atisahCu wehta muna-kuyta waBupuneykPme."

'Oh...Hulika, imastd nisanki, arloyra-kunkiCu musp"e-kusankiCu.

Ma mune-kuslaaIu 6impay-kamorqayki, nih munespalaCu kunitan peCepi mualey-ku-kusqayki?" "KaCeriy,Huwanaku, ma puhIasqeniJ, Ceoepi nisq-ni, Ban rikusqaykiiia. amiCi-kuwohta, wah sir,,skuneta asipayahtenis,

Caytr2h niyta munan sagepariwayta r= lescianykite, kunitan paCapi sutliCana 'conga, q"ari kankL Cayqanoqawan purinki, nitah hina C9yri kunitan paCapi Iohlehta i4ipunki."

"Imayohteh kanki, Hulika tukuy p'unCayiapi leq"opayawanki, m3naCu wahkunlment3 nerla-kuy c

batiendose deun lado al otro cOmo andabaprestamente junto

a Juanito, con su verdey ancha pollera, ella mismapareoe desprender luzen medio de su brillantemanta y de su cla- rfsimaenagua...Si, cuandoempezamos a alegrarnos, vistien-

donos con nuestrasmejores ropasnos paseamos, sin acordar- nos de nada, sin tener pena de nada. Asf, sinesperar,,sin anunciar, losmeses de alegrfa se fueron,y yo digo que se

fueron porqueen un dfa cuando volvfan despu6sde haber

bailado y alegrado,la pareja tuvo lasiguiente conversaciOn: En todo aquel dfa,Juliana, lamosa, con ojos tristes, le preguntaba repetidasveces:

"Juanito &mequieres? LNome olvidanis nunca? Juanito recuerda que con los ojos cerrados, pensandosolamente -en to buen corazOn, que 'entregue toda enteraa tf, ya no quedapara nadie de mi corazOn, ni ya nunca podreamar a otro hastaque me muera."

"Oh...Juliana, quecosas dices Landas doloridao delirando? &Acaso sin que te quiera me allegu6 hastati? LAcaso sinque- rerte ahora mismo te estarfabesando?"

"Sueltame, Juan,no quiero mas guaza, te digoen serio,

ya te estoy viendocomo te empalago, c6moa otras jOvenes las

estas sonriendo,y todo eso quiere decirque me quieres dejar, ahora mismo hemosaclarar, si eres hombreas de andar conmigo, y si eso no es asf, ahoramismo te irg.spor otro camino." "I.Que tienes, Juliana, todo este dfa ardas mir4ndomemal, acaso no podrfas hablar deotras cosas?,mequieres, me quie- res' diciendono m4s esters. Te quiero, Juliana 55. ohTay-kusvykiman, mamay, ma munas7alaCu wPyIu-kusclaykimanli,miskli simiTewan parla-kusqeykiman?"

'Huwanitu, rehsina-kusgenCahmanta paCa kay kunitankama, bf muna-kuyki' nilawankipuni, munawanki Camel qosaCa-kunawayki tiyan; tukuypis i'ikuwanCphfia tukuyneh purisqanC-ht, noqatah ni pimanta m9nCaspa, mamay tatawan sinCita fimaCi-kusra, tukuypa BawpagemDi wayIu-kusDe munamaykl. Qossaa-kuway, Huwenitu."

'Qosa6a-kuimay...00sa5ekuway ..-!oseCP-kusun Hulika; imapahtah

Teklyniyki, tupratawan suyari-kuy, nitah saqerparehteau, nitah ayqepuhtathCIA rikusqawanki...suyariTay tumpatelw9n."

"Nana, manefia 9swenta suyr,ymanCu; kunan kasq::Inku wesiypi tatay, mPmey, rdikuneCus yaCayta munalankutah sutsipiCus manaCus munawasieykita, kunan race pl-rlamusun, nitah kunan kange aayri ameiiapis hykleh kaCunCu."

"Hulika, as maCnrisqaBeCus sire kesqanki, gosec7a-kusun6ah niyki q "eri simiwan, mans 8eyvan soncloyki liunt'an cayri,

Tula funamEnta haplisqawanki Cayri i4ipusunCel-C4 qampis nogg pis f.'iunanCehte; nitah kunan paCapeq7 ni imereyku

:ioseCay-kuymr-nrah6u, mena oolgenaah kenCu ni uh huC'uy halp'ata lank'anaTapahpis, Maypitah kawoasunmen, imaymtatah wpwaste uy Psunmen mane Hulika, mane sumehte6u yuyascianki, kunantah nisqeykipanan kay vahCa help'?nehipi wswesniy kanante munPniCu9 9marie noqay Nina wampus, p'enusy i4unala kanankupah, r'isnh Tank'amusah karu Tohtapi, golgeaa-kuytawankamateh iskaymne'ah i4ipusun wah Tahtaman, maypieus wawasninaah sumahpi atencianku. :7:2721111ilermaunram.----.

56, madre mfa, acaso sin quererte Lte acariciarfa? Lte estarfa

abrazando y con dulce voz hablando?"

"Juanito, desde que noS conocimbs hasta este moment°,

si te quiero me has dicho; si me quieres, tienes que casarte

conmigo; todos ya nos han visto andar por todas partes, y

yo sin miedo de nadie, haci6ndome reprender con mis padres,

delante de todo el mundo acarici4ndote"te he querido. Cdsa- te, pues, conmigo, Juanito."

"COate...c4sate...Hemos decasarnos, Juliana. Para que

sufres tanto? esperame un poco mis, no esters viendome dejarte,

ni tampoco escapar...espera no mis, un poco."

"No, no esperare mis, ahora se encuentran en micasa mi

padre y mi madre, quienes tambien quieren saber si de verdad

me quieres-ahora mismo iremos a hablar con ellos, y si no ha de ser eso ahora, que ya no sea nunca."

"Juliana, creo que esters un poco mareada, hemos de casar-

nos te he dicho con palabra de hombre, y si con eso no ester

tranquilo to corazOn, y si me tienes por hombre falso, tendre-

mos que irnos, yo y tu, por donde debemos irnos'y hoy por hoy

no pUedo casarme por nada, no tenemos dinero, ni un pequefio

terreno podemos adquirir. 4Donde podrfamosvivir, como podrfamos

criar a los pequeBos? No Juliana, no estds pensando biers,y

ahora te digo: He decidido que mis hijos no permanezcanen es-

te ti-iste y pobre lugar, no quieroque como yo sean ellos tam-

biers ignorados ni avergonzadc.s, irea trabajar a lejanas tie-

rras una vez que ha ya reunido dinero, los dos nos iremos a

otras tierras donde nuestros hijos podrdn-creceren buena forma." 57.- "Huwenitu, tukuypis niwankullesaoerp9riwPyta yuyasqaTeykite, nitah ni pita uyprispa qantaqa munelarqaykipuni,aman p'enqaypi seoerpariway6u,aman Takiy kawsayman tanqatayCu, manaCu rikunki, Cay hinapi munana-kus%a kewsE'sganCahrayku, wawayohiie kenay kascianta? Mena5u yaCanki...Huwanitu gosa6a-kuway, aman sagerpariwayau p'enqaypi,aman flouyau,

manan golgete muncni6u, nitah wasita, nitah haTpiata ..."

"Huwenitu gosaCa-kuway...auwanituaman ptenqaypi

sagerpariwayCu. K"uyaway Huwanitu, aman

Tukuy Cay tutatP HuwanitunCah me puBuy aterqaau Hulikepi.

yuyaspale, Takisganta, waaaspa mane -kus,qgn uyPrisnaTa. Nipuniteh Caytaqa HuwanitunCeh suyesaqaCu, nitah

yeCarcrrahtailCu ni pi warmita mana hinainpah mune-kuy atisqcngen6ahta. "Kunenri, imenPymantah, gosa6a-koyqa,

paypah noqapah wah6a kewsay kanman, nitah 6avlaCu,

imeraykuCus wahCa kenaykoqa nih C"ikarahtah6u kanman,

kewsaytaoa, imaynatapis kawsaykuman64, mana-NunitnhC4

kEmsasqaykumPnte milEymanqa 6Pyay-kumenrahCu;wevrari,

kaylapiruniCu kanman, noqa hina wahCe Tuna,noqa hina wampu,

plenqay i4unaTepuniCu kanman. Mena, nipunitah cionqasehau

imayna mitaypi6us .kawsasqayta, nitah gonqaymantahCu Cunka

kutita noqa kikiyman'n*Jrkusaayta manan kaynehpi wawsiniyoh

kanayta. aipumenau, sagerpariymanau...?"

Tukuy Cey p'un6sykunapi manan paypiEaCu kPrqa, manallan

yaCa-kurqaau imateaus munasaentapis, ni Tank'ey munah,ni mik"uy munah; Ban mama Asuntepis Cayta i4ikuspaqa

tapuy-keCasargefia: "Imeyohtah kanki Huwenitu,manan -an 58 "Juanito, ya todos me han dichoque solamente piensas de- jarrnepero yo sin escuchan a nadie he seguido ame:ndote,no me dejes en la verguenza,no me empujes a una vida triste,Lacaso no ves que por hater vivido queridndonos tanto, he de tener ya un hIjo? LAcaso no sabfas? Casmonos Juanita, nome dejes, note vayas, no quiero dinero, no quierocases, no quiero tie- rras...."

Magemonos Juanito, Juanito,no me dejes en la verguenza, ten compasion de mi..."

"Toda eso, noche nuestro Juanitono pudo dormir pensando solamente en Juliana, pensando como de tristese ponfa, escu- chando como iloraba y pedfa. Pero nuestro Juanito no espera- ba eso,.tampoco el se daba cuentaque a ninguna mujer se puede amar asf no m4s (sin consecuencias). "Ahora que podrfa hater, casarse serfa una vida humillante para mf, para elle,pero eso no es mats que eso, porque que searnos pobres no serfa tanto,de vivir, sea como sea habremos de viviry tampoco creo que a ma- yor verguenza de la que pasamos habremos ya de ilegar,pero el hijo,Lacaso aquf n3 m4s siempre tendrfaque quedarse, como yo humillado y avergonzado? No, nunca olvidare en que pobreza he vivid°, ni tampoco olvidareque yo mismo muchas veces me dije que nunca tendr6a mis hijos en este lugar, Lme irfa? Lla dejarfa...?"

En todos esos dfasya no vivfa en el, ya no se sabfa ni que cosa buscaba, no querfa trabajar, nicomer; ya inclu- so mam4, Asunta al ver eso, le habfa preguntado: "Que tienes,

Juanito, ya no eres el de antes,ya no to sonrfes, 4.1

59 fivawnah,i hineau k2sunkl,manarlan Psirinki6u, manan q"eparqaC-ri-kunkiCu Bai-rahpi hinaaa. Una k,inara, C'iniapipuni mana karayPnki. WilPway, Huwanitu, manaCu r-amayki wawa!" sumah keynivkitamuno-sqaytaal yuyanki, wira-kuw9y, "Arr, mamay, qanimpamantaii- wira-kuymunasarqayki uh rekiyniyta, kunanteh, BanripunayBa kasciahtinwila-kusclayki: qan rehsinki Hulikata,yaCenki peywpn kasqpyta, kanentah niyte munayki, noqamykukay warmi wawari-kunankasclanta. Imaynamantatah, mamay, mana golqeyuh,mana wasiyuh; payqa munanclosaCe-kulayta, maypitah kawsaykuman,imaynetatah wewastapis as sumahinmantauywaykuman. TEtasninku kikin wah6e kasqayrayku, nihmunPwankau, qan yeCanki manan paykunarrntaqa ni imata suyayatisqaytammamay Asunta, fl.puney tiyan, mananconqamusgaykiCu, apaCimusqayki golgesituta, WaCakunatal mamita amrnCehni-kuw-c'nkiCuo

nitah harklayteqamunawayBa6u, manan noqa kikinyP6qniCu imataCus maskiasqayta, hinapissumahtaBan yuya-kuni menen sumah6u kanayta kunampi warmiri-kuspa." "Huwanitu, mana surehtaauq'awa-kusqflnki, anCa patetaals

sina Bewisniykitaoq-arisqanki,kunanrahCu kayniykimanta repare-kcrgenki kunenrahCu manaw9rMiri-kuy qtisaaykita

q"awEri-kusganki? Eana, Huwanitu, manarlan kunan' aCaykunaspi yuyanayki eti-kunau, kunanqaq"awanaykl tiyanimFynementaCus

munasuh warmita plenqayninmn cycleCiyta, yuyanayki tiyan Cay wawapi, ima sonaowentah sagerpariytamunanki urmasqa

warmita, mane huCayuhhuCluyta. Mana Huwenitr' ni wawaymantapis

rehsiykimanfiaau, aay weIrmita, sipas kesqahtin,klaaa warmi 177AP r4T treffr , r

60. ya no lanzas tus acostumbrados gritos...como unmud°, siempre

en siiencio permaneces. Avfsame Juanito, Lac&so no soy to ma-

dre, acaso no deseo ya tambien tu bienestar? iAvfsame hijo!'

"Si, madre, ya deGde la otra .vez pensaba avisarte de

una tristeza mfa, y ahora que ya debo narchar, teavisare: Tula conoces a Juliana, sabes que estoy con ella, ahora quie-

ro decirte que por mf ella ha de tener un hijo.LoQue podrfa

hater, madre, no tengo dinero ni casa; ella nomgs quiee

casarse, don podrfamos vivir,como podrfamos criar los niiios? Sus propios padres,debidoa que yo soy pobre, no me quieren,

td sabes que de ellos nada puedo esperar...Mamg Asunta, ten-

go que irme, no he de olvidarte, temandare algdn dnero,

ropa, mamita, no me odies ni pretendas retenerme, nose yo mismo que es lo que busco, pero adn asf estoy seguro que

ahora no podrfa estar Bien casgndome."

"Juanito, no esters mirando lien eso, creo que muy arri-

ba esters levantando los ojos Lacaso recien ahora te fijaste

en tu pobreza?, Lacasorecien ahora te diste cuenta que no

podfas casarte? No Juanita, ahora ya no puedes pensar en esas cosas, ahora debes ver la forma de salvarde la verguenza a

la mujer que te ha querido, tienes que pensar en ese hijo,

con que corazonabandonargs a la mujer cafda, a un pequerlo

sin.culpa. No, Juanito ya no te podrfa reconocer ni como a

mi hijo, si dejas abandonada a esa mujer, 61: kasqahtin, munasgeykitaqcnvrparispa, srqerperisnai4ipuweh kasqPykita, Cayqe. Pinapis, noggyaCani, i;umi hina, t'aku sonqo nitah ni umeykipi kahtaorOvatinanmanta; kunentah niyki, 11.ipunkiCayce nage Cay warmita wahya-kampusah, paymantah tukuy kanuwasgentasagenuseh; sumahta yuya-kuspa aayte ruway Huwanitu,imaraykuous noqaqa manaBan nihayk'ah mamelaykipiskasahau... "Mamite, menan amut'awankiCu, manan qankikin yeCankiCu may C'ika yangTakiyCus sonqoypi kasclanta; noganyaCani wagosqaykita, sapalaykipi,8'inTepi Tekisqeykita; aman hark'awagu, mamay, menaCus sinssumehpiCum kayman, miTay kawsaymanCus qo-karuyman,wermilaytatahCus maqeyman, Takiypi hap'iyman. Sumehtefia yuya-kuni, manaBan ni ahark'ay atiwanmen6u."

"Ripunayki kehtenqa, yeCen17.1118 imetaCus nociepis

ruwanayta yaaaytah manana kaypi ni ime

suyanasunta, manefiar mama,manerlan wermi nitah wasi kutimohtiyli

kananta, ripuy, sagernarlytukuy Cayte...rinuy!"

Cayta nis7ateh, c' in waclaywan waoahCura-korqa, Huwanitu

wawantah mina ni imata niy atispaa'inTamantatah Tohsiporoa,

tukuy Cay tutete nurenqamaCasna, tekisna, Taki-kuspa, memannehmanta kuyurimusLatah,tukuy aay tutataHuwenitunCnhqa

ak"a wasisTataruriy-kaCesra scan: mC& n, wager), tusuy-keCan,

kah runakunamantahkay hinalapi tPkin: "Susa susa tutamanta Cinkesah kay Tehtamenta, wayq'on-wayq'ontapurispa, r-inuseh

ampaykimEnta." Turakunamanta, wawqekunam-ntakaCarpaya-kuspe, tukuy aay tutetaouriy-kea-n, eri, wayna Tocialacio. 62, olvidando a la que tantoquisiste cuando ella fuera joven

y hefmosa. Pero, adn asi,yo se que eres duro y terco co-

mo la piedra, y de que nadie pudierasacar nada de tu ca-

beza; pero ahora te digo,si td te vas, yo llamarea esa mu- jer a vivir conmigo,a ella dejare todos mis bienes, piensalo

bien, Juanito, porqueyo ya no sere nunca mds ni siquiera tu madre..."

'Mamita, no me comprendes,no sabes cuan grande es mi

dolor, pero yo seque lloras, que sola y en silencio teacon-

gojas, no me retengas,madre, creo que no podriavivir bien, quizd al viciome entregarfa, quizda mi propia mujer la cas- tigaria sincausa. Ya lo he pensado bien,ya nadie podrd atajarme."

"Si tienesque irte, andate, pero ya sabesque hare yo, andate y sabeque aqui ya no te queda nada,ya no te queda madre, ni mujer, nicasa vete, abandona todo eso..ivetetu

Y diciendoeso, se puso a lloraren silencio y Juanito, su hijo, sin poder decir nada,saliciseen silencio, toda esa noche anduvo emborrachdndose,cantando y llorando. Retirdn- dose del lado desu madre, toda esa noche,pues, nuestro

Juanito aDduvo por las chicheriassse emborracha, llora, baila y a todos cuartc,s lesve de esta manerP les canta: "En oscu- ra, oscura noche, me ire deesta ciudad, andandopor acciden- tadas tierrasme ire de tu proximidad." Se despide desus hermanos y amigos, andatoda la noche. sew,xtkorr, owskpb,

63. Q'ayantin p'unCaypiteh, takiscianman hina, manaBan mayu almnaman t'iyuta orq"oh wPyna Cayerqsau, tukuyntah, nerganku: "Kunanmanta IoqaTasqa fiewpelataBan q"awanku, i4ipuylamanta, q"spahysylamanta wailunku, kay halan'espeqa ma6u ilunasTaria66 q"epasun, manaBan waynakunaqa haIp'enkuta munankuCu I nispa. ImaynataCus ITatey watanta k-rayah, tukuy kikiTampinuni; huiiuy l'ewskune orgokunata p"inkiy-kaCaspa, me6u l'unakuna mayu Cimperspi t'iyuta orq"ospa, sisah sipaskuna migk"a Ioqataswan qustiy-kaCaCi-kuspa, magus ypCankiesah h:na kawsayIapipuni iskay watatellan huCiuy markitageflan

Purer-qorgeria, mama AsuntaIan aswanta rayayapusgsn, kunampi paywan kawsah Hulika imitapis, samahsonclotaiia yaCapiiyoh warmi hinaBan Dayna Cimparampi kPlasen. Tukuy imapis hinaterl ka-kusahtin, ni pehpa suyasgan p'unCeypi Salustiyanu sutiyoh IoqaTa may 6"ika karumanta6d, mace iluna kaynim011a Cayay-kamorqawhay...IoasIaqa nih rehsiy ntina yaykuy-kurimorqa Cahra markamanqa: flawrapiCu huktutayoh karqe, kunanqa Iip"irisqah, q'elu qarP p'oloosniyuh; manar CluluyohCul hatun yana umaTanthuF,ayoh, sumah n'aCaTisqa

C'ikaCaCahta q"apay-kaCarispa aayay-kurimorqa, imamanCus mama Asuntah wasinmsnCimay-kun psCits, yurah simiTapitah, manarlan q"egwapiEdCu, kay hinsmanta r-iman: "Buenos df&s, mama Asunta, te estoy llegPndo del norte Pr-rentino, te voy a entregr,rte esta cPrta de to hijo, dice que no llores, que est4 mu'r biers."

Mama ..sunta manCayta menCari-kuspaqa: pitah qan k9nkiri, imat.4 ninkiri, Huwenituy6u kaCamuwsunki, 64,

Al siguiente dia, asicomo lo habla anunciado en su can-

ciOn, yano lo veremos al borde del rio. Y todos decfan, al

ver aquello: "Los jovenes de ahoraya no quieren mirar atr4s,

solamente en irse, en enriquecersepiensan, en estas tierras

ya no quedaremos sino los viejos, ya los jOvenesno aman sus

tierras" Asfcomo afios y aims, las cosas permanecfan igual;

los pequerms segufan subiendosea los cerros, los grandes en

el rio extrayendo arena, las buenasmozas haciL:ndose seguir

con lcs jovenzuelos, asf como ya ustedes sabenmuy bien, la

.vida sigui6 por dos aBos ma'sen la pequerm comarquita, sola-

mente mama Asunta, ester envejecidndose m4s, ahoraya vive con

ella, Juliana, la moza, su corazOnya encontr6 tranquilidad

y como una mujer de experiencia vive juntoa mam4, Asunta.

Y cuando todo era igual,en el dfa menos esperado, el jo-

ven Salustiano lleg6 de muy lejos ahora heehoya todo un hombre.

...Ah... que muchacho, ester irreconocible;si antes calzaba abarcas, ahora tiene zapatos de brillantecuero, ya no usa go- rro, ahora tiene un extra() objeto negro sobre la cabeza, bien

vestido y a con grandespasos llegO el joven, no se sabe a qu4, se acerca a la casa de mama Asunta, y en lenguajes de blancos, ya no en quechua, de esta manera habla: "Buenos digs, mama

Asunta, estoy llegando del norte argentino, tevoy a entregar esta carta de to nijo, dice queno llores, que ester muy bien."

Y mama Asunta, muy asustada: "Ay...caba1lero,4quien es usted, que me dices, es acaso mi Juanito que te mandb9,

,it 465. ay diyustph q-?werisonga, wirepo6a, kaytaCa anaCimusorqa, wireriway, ari imayn&tPh kPscian, maypitah ranklasclan,

kay C"ika watasoi manan yuyeri-kamunCu mamelanmentepis, niteh wawenmenta, nitah wPrmimenta."

"La pucha pa.11orer tanto, no llore doEa Asunta, yo soy Salustiena su hijo le evisa de su situaci& en este carte ...Buena senora, ceramba, no saben m4s que llorar, ye me voy, he de buscerla cuando me vaya de aquf, haste lueguito, doEa Asunta, ye no llore tanto."

Cay hinaman tukumoh kasganku weh rehtesman fqruspaqe, maneEan q"e5uwankupiris nPrleri-kuyta munankuEaCu",- plenqa-kuIankuEseaus sine indiu tatesninkumantapis..."&inenri,

piwantah lliCisah key soquatari" nispa mama Asunteqa,

"Hulika, Hulika" q"aparin.

"Imananteh, mamay Asunta, pirewanteh aey hinaJ-puni nerlenki,

piteh Cey ye.rie p'86r.yoh wiraqoa4 kergari, moneaus,sina

kaynehmanta6u aay runaqa."

Nana Hulika, mane ye,CeIlkiCu, Salustiyanu, tats Hasintoh waan Ceyay-kamusqa, nih yaCeniau imetaaus niwampis, kay

C"ika uet9speqa liek-eat' siminaahtapis gonqapunfia, eri, key

laheta sagewan, Huwanitun6ah kayto apaCimuwasgenaah, ki6erky, a, Hulika, aay iskay wateta iskuyleman purispaqa tumpalatapis

11itaqa yaCargankipunitahad, kiCariy kayta, wilewey imatetah nimuwan6ah."

Cay lahepitah key hinemanta, Huwanitu rogaie, mama

Asuntaman wiTeaimusaa, mersu kilemente iskay Cunke iskayniyoh

p'unaeynimpi q"elqemuscia, Huhuy nisqa rehtementa peas: 66. ay, Dios ha de mirarte, caballero,&te mandOeste? Avisame, pues, cOmo ester el, donde trabaja,tanto tiempo nose ha acor- dado ni de su madre,ni de su hijo, ni tampoco desu mujer."

"La puchapa llorar tanto, no llore dolla Asunta,yo soy

Salustiano,su hijo le avisa de su situationen esta*carta...

...Bueno, senora, caramba,no saben m4s que llorar, yame voy, he de buscarla cuandome vaya de aqu1, hasta lueguito, doiia Asunta, ya no llore tanto."

Asf quedantransforinados losque se van a otras ciudades, ya no quieren hablar ni en quechua,notienen mas que verguenza hasta de sus mismospadres..."Ahora, con quien he dehacer leer estas chalas' diciendo, mamaAsunta, "Juliana, Juliana"grita. "LQue pasa, mama Asunta,con quien ha hablado tanto, quien era ese caballero de negro traje? Creo que no ha deser de es- tos lugares ese hombre."

"No, Juliana,no sabes, Salustiano, es el hijo detata

Jacinto, habla llegadono se de donde, ni squiera se queco- sas me dijo. En tantos afios.habraolvidado nuestra lengua, me ha dejado esta hoja , nos la habia mandado nuestro Juanito, abrelo, Juliana,en los dos aBos que fuistea la escuela, yo creo que habra,s aprondido siquieraa leer un poco, abre, pues, esto y dime quenos manila a decir."

Y en aquella carta,de esta manera nuestroJuanito, a mama Asuntala avisaba, delmes de marzo, el dfa 22 hablaes- crito desde la eluded de Jujuy:... 67.

"Mianan hayk'ah oonqapusony mama,ManCPyta kay sepsyti

/akisc:ani manan aankunamantaya6aspa, dius munsnqa sumahIspimh,

hampusqaymanta kunankamanis,kawsa-kunayki6ahta, amen nooamantsqa TakinkiCahCu, kunankPmanis aTilampirahkasciani; manan yaa -kuyta

atiscianiau kay Tahtaspit munasge mamay,tukuy bolibiyano

ilunskunata wampu indyusTamanta rehsiwayku. Mamita tukuy

kay ripoh kiTesni genkunaTepiyuyani, sumahtawavyaa-kuy

mamay, aka kay tumpa kiTasmantewenhampusasahila;

ti wileripuway Hulikaman manan clongerperisqayta. Arf kaypi

al: yascianku sumahk'aCa warmiskuna, hatuCa6ah saC'es hina puriy-kaaari-kusqanku, manatah ni imato ruwayyaCankuCu,

tukuy imata kluCulankupisuya-kunku. Mamita, kay iskay c'unCaymantawen watahmanta safra nisonIank'ayman yaya-kupunay

tiyan, Cay safrakune tuku-kuytahampuy munesqani. Cay uh

C"ika golgeta apaCl-kamuyki Salustiyanuwen,atisah Ceyqa

tumpamantawan eswantaapaCimusqayki..HaTaCia-kuley mamay,

aman anCat9Ciri yaks t'ohpinki6u, amananCata Iskiyau;

an hamousahile, 1-ripuwelyHuliketa tumnatawansuyarinawanta."

Cay hinam9nta yetie-koroa HuwenitutocieT$naah .karu

Iahtasman Cayesgenmenta. Kip 'a Tqatawanrah f',ipunanku tiyan halp'anman kutimpuy atinampah, nitah eswanflawpahnl

hampuy stiscianaumask 'a manuntead manan huntsCiy etisqnnrayku. Haqey karu lahtaneqa tukuyIank'ah il'unakunaman, mik"unatapis, p'aCakunapis, manuCaTah kesqanku,Cay hina manuspitah kah

golgenku fq.poh kasqa; hinamantatahi4unakunaqa, yana, watTsciakuna hina, uh manumenta wah manuman ourispe,watay wetanta

rank'ah kah kanku, manan ni hayk'ahday rerkieytaqa saqey ..,.= s,,,,FAcv,rrrxrA..,-er,,i,A ,77.7737,777,7,77.W ..V.7.7717.77,71{ , ___.7.1.071=1M11.

,68,

"Mi nunca olvidadamadre: grandemente tristeestoy en mi

soledad, al no saber deustedes Dios quieraque no mgs bien,

desde que me vine hastaahora, esten ustedes viviendo,no

tenga pena de mi, hastaahora estoy bien, no puedoacostum-

brarme a esta ciudad,querida madre, a todos losbolivianos

solamente de salvajesnos tratan. Mamita, en todos losmeses idos solamenteen vosotros he pensado; cufdatebien, madre, yo creo que en pocosmeses Inds ya he de estar viniendome;

dile a Julianaque no la olvido. Si aquf haymuy hermosas

mujeres, grandercomo drboles, pero no sabers haternada, to-

t do espera en sus lugares. Mamita, dentro de dos diasvolve-

remos a entrar a la llamada zafraa la finalizaciOn de esa

llamada zafra ya podre venirme. Ahi te mandoun poco de di- nero con Salustiano, si puedo,dentro de poco te mandare al-

go mds. Conservate bien,madre mYa, no toque muchoel agua

frfa, no teentristezcass ya he de venir,dile a Julianaque me espere un poco mgs."

'De esamanera se supo que nuestro Juanito habfallegado

hasta lejanas tierras. Han de irse todavfa tres aiiospara

que vuelva a su tierra,y an--es no pudo venirseporque, no

se cuanto deuna deuda no habfa podidocompletar. En aquella

lejana tierra a todoslos trabajadores tent°comida como ro-

pas les flan facilmentey en eke deudas dejan todosu dine-

ro; asf, pues, los hombres,esclavos y encadenados, deuna deuda a otra andando, almsy ailos trabajan y nunca pueden estar libres deesas obligaciones. 69. atispa.

Uh plunCaypitah, imoynatacIus, mane ni reh Iiikusaahtin

fiporq9, ahnaletateh rik"uriy-kamoraa halp'annehta, usclay,

c' in ouriyrapi wasinman 8impay kamusclan, Ban Cayaytawankematah,

takarin punkute: "DisnaCus sine ni pi keypiau", takeriIenBatah. 0 lioq'arayankau, puBusciankau?"

"Iyau wiracioCe, pitan mask'anki, manan ni wiBaypah kiCarimusunkuman8u, Banq"eta wahyawah, Banci"aratan punkutapis takaweh."

"Hay, mamay Nikasiya, manaE4 rehsi-kuwanki, nocr Huwanitu, mama Asuntah wawan keni; imareykutah mana kiCarimuwankuman8u,

Tamey8u oncion, HulikaCu ripun, imaraykutahri?"

."Ay, Huwanitu, mayritah key 8A.ka unayta

6inkemorciankiri, Hulikapis, manan sapalampi kawsayta et1spa, memamraman rioun; mamitaykipis 8ay hina unayta onqoy-konae, uh ktuCuoi "C'insituIamanta 8ay hina unayta mau-kun waBor-qapunankamaqa; maytatah riporunkiri, Huwenitu...

"Ha? Mamay? Wanupull?" Cayta hinam6n nisret9h uh tanqaspe wasin punkuta array-kurparin, 8'ikaaaaahta k'apey-kaCan, mamampa ouBunanehman yaykurparin: "Mama mamdy ;" tukuynehmantatah paype similan kutirimun: "mama...mamdy" nitah ni pi "hay" nimunau; tukuy k'uads masktey-kaaan.

"Asunta, mamay, mayniteh kenkiri?", yaykun, lohsimun.

"Maytah 6ahra,imana- kuntah saa'akuna...maytah uywas, maytah wakes, imaraykuteh kay perukunan urmaraytaBan munanku, pitah CahranCehta sarun, mamay, imarPykutah Cay .419Mtowgzeime, .

70. Un dfa, asf coma se fuera en silencio,sin que nadie le viera, tambien asi apareci6por su tierra. Apresuradamente y en silencio se va aproximandoa su casa y ya al llegara ella, toca lapuerta: "Creo que aqufnadie ester ", vuelvea tocar.."4Se hanensordecidoo es que est4n durmiendo?"

"Oiga...caballero,a quien busca, ni el dfadel juicio le podran abrir,envano llamara,en vano tocard la puerta." "Ay, mama Nicasia,Lnome conoce ya? Yo soy Juanito, el hijo de mama Asunta, por quedice ustedque no me habri- rfan, Lacaso mi madre esterenferma, Julianase ha ido, que ha pasado?"

"Ay, Juanito, muchacho,Ldonde te perdistetanto tiempo? Incluso Juliana, al no poder vivir sola,ha vuelto consu ma- dre; y to mamita, cuanto tiempo haenfermado2 enun rincOn y en silencio ha sufridohasta morir; Ldondete fuiste, Juani-

"ZJa? madre? muerto?"Y diciendoeso asf, de un empujOn theti6 la pueitade su casa, da grandespasos, in- gresa al lugar donde su madre dormfa: "Madre madM'mfa..." pero de today partes solo su voz vuelve "madre Madre mfa ..." Y nadie contesta, mira todos losrincones. "Asunta, madre Ldonde te encuentras?" Entra, sale. "Oonde ester la chacra, quese han hecho los arbolesfru- tales, donde est4n los animales, dondelas vacas; por quees- tas parades estgn cayendose, quien hapisoteado nuestrachacra, 72.

por que esos grboles, ya tan resecos, est4,n ahf caldos? 6En

esto ha venido a quedarnuestra florebiente casa?"Ya toda la

casa ester por caerse, los grboles estgn secos, las par.edes

igualmente, todo; porque no tenfa duefio, iba a la ruina.

De tantos animales no queda ninguno, no quedan vacas, ni ga-

ilinas, las chozas estg.n perdidas, el troje cafdo. "Madre, madre mfa."

Hasta may entrada la noche sigue llamando y andando. Y

mientras nuestro Juanito estaba en esto, los vecinos del lu-

gar ya se habfan congregado en la puer-ca y todos decfan: "Ya no llores Juanito,Zque puedes hacer ya? Ya nada podemos fren-

te A la muerte, sosiegate ya Juanito, ya no llores."

Y si emborrachgndose y llorando, para it por lejanas

tierras, abandon6 su casa, tambien a emborracharsey a llorar habfa llegado ahoraa su casa. Y toda esa noche quizo acabar- se bebiendo chicha. "Para clue sirvo hombre sin coraza, pa- ra que vivo, por que la deje?"Y asl, asf, llorando y lloran- do, tiene al fin, que calmarse.

Y ninguna pena puede quedar eternamente, porque segtin ya saben, todas las noches tiene un amanecer, los dfas ale- gres tienen dfas tristes y a estos les siguen dfas alegres.

Al siguiente dfa, rnuy de madrugada, amanecioen la casa de tata Jacinto, ya no recuerda ni loque hizo en toda la pa- sada noche; y antes de que nadie abandonase lacama, sand-- se 41 de su lecho para ponerse a ardar, mirando por todos la- 73.' ha:!ayta q"a T;yke.Cespa, tukuy kawsayninta,hu5'uy keslanmenta maCu k&yninkame yuyas:e, imasla aad manan uyeriyatinapi

:payTamantah :aria -kuspa: "Kayqa mayu, kayqa t'iyu, kayqa

mayu cimpa,tank'anay wesi; key!apitah ka-kusganku

tekiscla runas hive, q'omer maausewsisniypis...6"ika6a6ah Cuhassniyoh, tukuy saCekunemante,aswan yaaryniyoh saalakuna,

tukuy p'unCeytantan yakuwanpuhlaspa, mayuwen parlanki qan.

Noqah waiiunaymente, u5p"a-kusahCaymanta, uh sawsi p'utumuaun,

imaynaCus kunampi meyu Cimpamanta kawseni,hinalatatah

qftepamen mayu Cimpapi kawsenaypah. Cayqa pialwkuna,

noqa ripusqahtiy, kikintakiyIapitah Clahwari-kusganku. Tatay, wirauCa, Runanrahau Iahtayman CayaCimunawaykt karqa;qanC4

munarganki nanawan imayaCaymampis yeykunaykutaqa; aayraykutahad manan nanayniyoh, mananlakiyniyoh kah runaqa manan -ye6ayniyuhrahau...piaus mans takiyta rehsehqa, manan aswan

hatun yaCayta rehsinrahau. aSonqoy ripusgan kunitan paCe rumikunawan, yekuwan tanta

mayu cawpipi, mayutah, kunanpaCapi rak"u siminwan sonqoypi

takin Iakiykunanta apa-kapuspa. Ni hayk'ah sagesqaykifiaau

mayu, kunanmenta hinanehman,Iakiypi, kusiypi, sapa plunCayia

iskayninCah.i4imana-kusun." Arf HuwanitunCah, maau kayninmen Cayesra, hewa haIp'asta

purimuspa, yeCah runaman tukumuri. ImaraykuCus yaCavqa tukuy

rune spasongotampi kascian, lekiyie p'utuaimun, nanayla

aysarimun. Arf, HuwanitunCah yaCah runalia. Hinamanta, ari, sumah runakuna, Huwanitu nisqa indyu,tukuyrehta purisparah

Iahtanman Gaya-kamusgan. Hinapunitah kenen karqa, imaraykaus 74.

dos, rememora toda su vida, desde due fuera Wino, hastaque

lleg6 a ser maduro;en lenguaje no audible monologa, el hom-

bre: "He aqui, el rio y la arena, equi el borde del rio, mi

taller; tambi6n aqui est6,n, como larga fila de hombres entris-

? tecidos, mis viejos y verdes 4.rboles de grandes cabelleras;

de todoslos 4rboles, eves el de m4s saber, tot.e diviertes con el agua todos los dias y charlas con el rio... De mi cada-

ver, de mis cenizas, que brote un sauce asicomo ahora vivo en los .bordes del riolparaque asi m4s despues viva en el mismo

borde. He ahi fas aves, si como cuandome iba con la misma

melodia est4,n conversando .Padre mfo, gran seflor, reci4n

ahora tenfas que hacerme llegara mi tierra ?' alabrgs sido to

quien quizo que siempre con dolor lleguemosa alglin conocimien-

to y sera que por eso, el hombre sir dolory sin pena es toda-

via un hombre sin saber. Quien no conoce la tristeza, todavia no sate de la m4s gr3nde experiencia.

"Ahora mismo mi corazOn esta viajandocon las piedras

junto al agua; por en medio de este rioy el rio ahora mismo cor su voz gruesa canta en mi corazOn llev4ndose sus tristezas.

Ya nunca to dejare rio, desde ahora'y hastasiempre, en aitgria todos los dlas conversaremos."

Si, nuestro Juanito,llegando a su madurez, despues de

haber visto otras ciudades',se est4 tornando en hombre de saber.

Porque, el saber est4 en todos loscorazones, solamente la pena

lo hate brotar, solamente er-dolor lo extrae; sI,nuestro Jua-

nito, ya es un howbre de experiencia. Asi, puss, amablesse-

Bores, un Indio llamado Juanito, solo despuesde haber andado por todos partes pudo llegar a su tierra 75. runakunaqa nih yaCanCah6uimayohauppkasganCahta,) aay kapuwascanCah Cinkapunen p'unCaykama: mamanCah.kawspqahtenqa nih paymenta da-kuwan6ahau, paywansiminari-kunaph, manan rimasqanta uyerihaahau, TakiyninmentaCehci-kunaah. Uhta watiohtin kamari..? eaypa5apirah yeCanCah imaaus, mayaus mamanaah kasunta. Huwanitu TogaTa tukuynehte puriy-kaCamunki, q"apah lahtasta rtkumunki, tukuy Ce.ymentarahlahteykiwn

kutimuspa, Tehtaykita rehsinaykipah...

5an intipis sumahtaiia k'ana..,.y-kamuserqa haqay p'unCaypeqa,

hinalapitah sipas warmi, mayu Cimpanehman\p'aCasninta.

ttahsar-oo-koh hamusqan: Hulika..Huwanitui,..AmanahBatah

imatapAs nina-kusc:ankumentawitamuykiCahman, sim4 ni imetapis nina-kunkutahau, ohlaney-ku-kuspa uh wavyTapi tinkorganku.

Imapahilatah kanman ni ime rimeriypis.

Qonciasasganitah, sumah wawqekuna, kaywenrahpaurin: simiCanwan oroo Datamanta Yana To(2aTitu,.manaay k'ita-k"ita, rit'i f

q"aparirimusgan: "Yaw...mamay Hulikaw!" Togalaykita, may C"ika ratakamatah wiCarengari..

aayqa wawanCah Huwanitu, mana6u sutinta yaCey munanki, qan

hinalatah Huwanitu sutiyoh. Huwanitu, maytatah risqanki,

pahtan Cinkawahtah Vika karupifiamin kesqanki."

"Kaysitunehlaman wiCaririsciani, niamay Hulika, haqay

Vutumanta CahranCahta eawarimusah."

tooelatah, manaay puhiaskiri, klita, k'ita kvrqa...

-END- trEgmadIaro

76. Asf siempre tenfaque ser porque los hombres no sabemos lo

que poseemos hasta que llega el momento deperderlo. Cuando nuestra madre ester vivano nos importa de ella, no escucha-

mcs sas reconvenciones, nos refmosde su pena. Pero en cuan- to ella se muere? Recienentonces llegamos a saber cuanto

valor tenfa nuestra madre. Juanito, muchacho, hascaminado por todas partes, has vistaciudades grandesy sciloespues

de eso, volviendoa tu tierra, has podido conocer tusuelo.

Ya el sol brillabaen plena cielo, de improvisouna mu-

jer joven apareceen el borde del rfo cargandosus ropas: Juliana...Juanito...6Para queya nada se ha de contar de lo

que hubieran podido decirse;acaso se habrfan dicho alga?

Abrazgndoseen un solo llanto se confundieron. Para qud sir- yen las palabras.

Pero estaba olvidgndome,amigos mfos, tadavia quedaesto: De sobre el un muchachito retinto,muy montargz, con claravoz ester gritando:HiOye, Juliana, m: madret"

"Mira a tu muchacho,hasta donde se sube...ahflo tienes,

es nuestro hijo, Lno quieressaber su nombre?,se llama Juan como td. LA donde vas Juanito? Cuiasdo con perderse,mira que ya esters lejos."

"No mgs por aqufestoy subiendo, madre mfa,Juliana, quiero mirar desde aquelmorro nuestra chacra."

Y era el muchachomuy juguet6n, pfcaro, pfcaro...