Boletín De Estudios Históricos Sobre San Sebastián 46
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
BOLETÍN DE ESTUDIOS HISTÓRICOS SOBRE SAN SEBASTIÁN 46 2013 DONOSTIA / SAN SEBASTIÁN 46 Edita: © KUTXA FUNDAZIOA 31 de Agosto, 36 20003 Donostia / San Sebastián. Teléfs. 943 428134 943 441261 Fax 943 426601 e-mail edicionesfkut xa@kut xafundazioa.es © Edición: Kut xa Fundazioa D.L.: SS-1.011/95 I.S.S.N. 0210-2889 Michelena artes gráficas, s.l. 20115 Astigarraga (Gipuzkoa) Argitarat zaileak ez du bere gain hart zen ez erant zukizunik ez at xikimendurik liburu honetan egileak adierazten dituen irit ziei buruz. El editor no se responsabiliza ni se vincula con las opiniones manifestadas en este libro por el autor. Guztiz debekatuta dago liburu hau bere osoan edo zati batean erreproduzit zea, hala nola edozein sistema informatikotan edo bestelako almazenamendu edo informazio- lorpenekotan sart zea eta edozein modutan edo dena-delako baliabide erabiliz transmitit zea, baliabide hori elektronikoa, mekanikoa, fotokopia, grabazio nahiz bestelako metodozkoa izanda ere. Kut xa Fundazioaren aldez aurretiko eta idat zizko baimenik gabe. Queda totalmente prohibida la reproducción total o parcial de este libro, así como su incorporación a cualquier sistema informático u otro tipo de almacenamiento o recuperación de información y su transmisión en cualquier forma o por cualquier medio, sea éste electrónico, mecánico, por fotocopia, por grabación u otros métodos, sin el permiso previo y por escrito de Kut xa Fundazioa. 5 AURKEZPENA Donostiari buruzko Azterketa Historikoen Buletina, ia mende-erdi betetzera doanean, liburuki berri honekin (46.arekin), 1813an hiria suntsitu zuen sute beldur- garriaren bigarren mendeurrena ospatzeko antolatu diren ekitaldi asko burutzera dator. Oroipenak duen garrantziaz jabetuta, baita ia erabat suntsiturik, soldadu kontrol-gabeen gehiegikeriek eragindako giza tragediak eta muturreko bortizkeriak apurtuta, errausturiko orainaldiaren eta etorkizun zalantzazkoaren larriminez zegoen hiria berreraikitzeak donostiarrei eskatu zien ahalegin pertsonal eta ekonomiko izu- garriaz jabetuta ere, orrialde hauen bidez zera nabarmendu nahi dugu: biztanleek lasaitasun handiz jokatu zutela, eta gaitasun handia erakutsi zutela gizakien eta ondasunen egoera larri hura gainditzeko, eta beren errautsetatik berpizteko, mun- duari erakutsiz posible zela hiri berri bat eraikitzea (osasungarriagoa eta ederragoa) eta gizarte berri bat (ahal izanez gero, kementsuagoa eta bere buruaz harroagoa), bere gain onartuz erabakimenez 1940an Winston Churchillek gizarte ingelesari eska- tuko ziona: “odola, ahalegina, negar-malkoak eta izerdia”. Ikertzaile askok parte hartu du liburuki honetan, eta horrek aukera eman digu ekarpenak banatzeko jada ohikoak diren bi ataletan: Azterketak Azterketak atala Antxon Agirre Sorondoren ekarpenarekin hasten da, eta bere artxibo- eta landa-lana eskaintzen du, Eusko Ikaskuntzak babestua, Gipuzkoako diakonesa, beata, serora, ermitau, santutegi-zaindari eta sakristauei buruzkoa. Gizon-emakume haiek elizak, bereziki baselizak, zaintzera eman zuten bizitzaren parte handi bat, oso ugariak baitira populazio barreiatu eta erlijiotasun sakoneko herrialde honetan, III. mendetik aurrera ohiko sineskizun paganoen ordez kristau- erlijio berria sartzen hasi eta VIII. mende-bukaerarako finkatuta zegoen prozesuaren ondorioz. Elizaren zerbitzura zeuden pertsonen ohiturak, argi-ilunak, betebeharrak eta eginkizunak aztertzen dira, aurretiazko ordenaziorik gabe baina zerbitzu-espiritu sendoak eraginda, kasu askotan erlijiozko zerbitzu hutsa gainditu eta abegi-zerbitzua eskaini zutelarik. Antxonen azterketaren ondoren David Zapirain doktorearena dator, eta euska- raz aztertzen ditu XVII. eta XIX. mendeetan Gipuzkoan poliziaren (gero Mikeleteen 6 Kidegoa sortaraziko zuenaren) bidez gizarte-kontrolean izandako aldaketak. Egileak berak dioenez, saiatzen da gizartea kontrolatzeko sarearen zati gisa aurkez- ten polizia; krisi orokortuko giroan eratua, eskaleen jardueratik eta ijitoen lapurre- tetatik eratorritako gaitzak kontrolatzen ahalegindu ziren batez ere (gai honek biziki arduratu zituen Gaztelako agintariak ere, eta sarri agindu zuten baina arrakasta- rik gabe jende hori erresumatik kanporatzea), baita ere “lurraldean izurri diren” gaizkileak eta bide-lapurrak, ordena publikoa asaldatzen baitzuten, ziurgabetasun- sentipen handia eraginez jendartean, horrela neurri gogorrak hartzera behartuz Probintzia beraiekin bukatzeko, batez ere Arabako mugan, “lapurren lurraldean”, non “lapurreta egiteko artean ez baitituzte atzean utziko Sierra Morenako bidelapu- rrik ospetsuenak”. Antonio Prada Santamaría doktoreak, Donostiako Eliza Benefizio Planaren azken faseei buruzko ekarpen luzearekin, aurreko liburukietan argitaratuz joan den azterketa sorta burutu du, zehatz-mehatz aztertu dituelarik Donostiako parrokia- sarean izandako aldaketak. Oraingo honetan XVIII. mendearen azken urte erabaki- garrietan eta XIX.aren lehenengoetan zentratzen du azterketa, gure lurraldeari asko eragin zion Konbentzioko Gerrak astinduak; eta Iruñeko Elizbarrutiko Auzitegian eliz kabildoaren eta hiriko udalaren artean (azken hau hiritarren eta eliztarren ordezkari bihurtua) izandako prozesu judizial handia du aztergai; izan ere, erreforma egin nahi zen bi interes uztartzeko: apaizen diru-sarreren banaketa bidezkoa eta Donostiako parrokietako eta haien mendeko parrokietako (Altzako San Martzial eta Pasaia San Pedroko) eliztarren premia espiritualak, baita hirigune harresitutik urrunduen zeu- den (Antzieta, Loiola, Ibaeta, Lugaritz edo San Martingo) eliztarrenak ere, hobeto asebetetzea. Carlos Rilova Jericó doktoreak, bestalde, beste azterketa interesgarri eta egoki bat egin du hiriaz, 1813an izandako sute eta suntsiketaren aurreko ikuspegia emanez. Gipuzkoako Korrejimenduaren dokumentazioan oinarrituta, aski hiri inorganikoaren eta batzuetan hondatuaren hiri-bilbearen egoera aztertzen du, erabat suntsitua izan baino hamar urte lehenago, eta haren egoera hobetze aldera kabildo zibilak egin- dako ahaleginak ere ikertzen ditu, antzinako arkuak eta atariak eraitsiz, hondaturiko eraikinak behera botaz eta haien orubeetan egindako eraikuntzak eta leku publikoak harmonizatzen saiatuz, hiritarrentzat hiri ederragoa eta osasuntsuagoa lortu ahal izateko. 1813an hiriak jasan zuen suntsiketari eskaini dio gaia Xosé Estévez historiala- riak ere. Egileak dioen bezala, laburtasunez baina zorroztasun zientifikoz aztertu nahi dira bertan uda hartan gertaturiko gerra-gertaerak hiria setiatu, arpilatu eta erre zutenean; bere lanean gudaroste ingeles eta portugaldarrek “egindako sarraski tra- gikoaren” kausa eta erantzukizunei buruz dauden 3 teoria garrantzitsuenen aldeko eta aurkako argudioak aztertzen ditu, eta azkenean erantzukizuna hauei egozten die: Lord Wellington-i eta haren mendeko Thomas Graham eta Luis Dorrego Barretto portugaldarrari. Pedro Berriochoa Azcárate irakasleak bere lanean baserri giroko Donostia aurkezten digu, hiriaz hitz egiterakoan oso ahazturiko alderdia, eta ahalegintzen da baserriak eta nekazaritza-munduak donostiar nortasunean duten garrantzia balioes- ten. XIX. mendean eta XX.aren hasieran zentraturiko ikuspegitik baserriak gerran eta 7 bakean izandako garrantzia nabarmentzen du, baita ere maiztergoaren nagusitasuna etxaldearen jabetzaren gainetik (hau handikien familien edo merkataritzaz aberastu- riko burgesen esku zegoelarik), hiriaren hornikuntza beraien produktuak landu eta salduz, gizon-emakumeen egitekoak hirian baserriko lanekin bateragarri egiten zituz- tenak... Aldi berean, nekazaritza-munduari zuzenean loturiko pertsona batzuen irudia erretratatzen du, adibidez Juan de Olasagasti (ereduzko nekazaritzat jotzen duena), José Manuel Lizasoain, Miguel Doaso eta Martín Alberdi (nekazaritza-ingeniariak), eta Matías Arteaga (hau obra-maisu izatetik San Millán-go markesak Donostia aldean zituen ondasun higiezinen administratzaile izatera igaro zen 1880etik aurrera, eta bere ondasun gehienak Gipuzkoan “Arteaga Fundazioa” sortzeko utzi zituen, nekazaritzan gazte trebeak prestatzeko, aurrerago, Zabalegi nekazari-eskolarekin batuko zelarik, kutxaren Gizarte Ekintzaren barruan). Eta azkenik Mª Rosario Roquero Usía historialari eta soziologoak 1933an Donostian zerturiko prozesuaren berri ematen digu: Francisco Idiaquez Getariako abertzaleak 1932an errieta batean (anaia Cecilio babestearren) Ciriaco Gachaga errepublikarra hil zuen, eta 21 urte baino gehiagoko espetxe-zigorra ezarri zioten, epaimahaikoek ia gaztelaniarik ulertzen ez zuten prozesuaren ostean. EAJ-k kanpaina handia egin zuen prentsan bidegabekeria nabarmenduz eta justizia-administrazioan euskara erabiltzearen alde eginez; ondorioz Ondarretako espetxetik El Duesokora eraman zuten (ea kasua ahazten zen) eta Auzitegi Gorenak 8 urtera murriztu zion zigorra, baina presio mediatikoak lortu zuen kasua berrikustea eta azkenean absol- bitu eta libre ateratzea. Kausaren alde egin zuten Manuel Irujo, Telesforo Monzon, Elias Gallastegi, Jose Antonio Agirre, Jesus Mª Leizaola edo Jose Ariztimuñok (Aitzol), eta kasua nazioartekotu egin zen hizkuntza gutxituen errespetua eta horien erabilera eskatuz ikastetxeetan, merkataritza eta industria-harremanetan eta Justizia Administrazioan; beraz, gero Espainian Autonomien Estatua sortzen denean Eusko Jaurlaritzak garatuko duen ahaleginaren aurrekari garbia izan zen. Oharrak Oharrak, bestalde, azterketa laburrago edo zehatzagoak izaten dira, eta Fermín Muñoz Etxabeguren-en bi ekarpen daude eta aipaturiko Carlos Rilova Jericóren beste bat. Fermín Muñozek lehen Oharrean berak “Defensor del Pueblo” (Herriaren defendatzaile, Ararteko) deitzen duenaz hitz egiten digu: