Ibn Battûta'ya Göre Anadolu Şehirlerinde Siyâsî, Dinî, Ilmî, Içtimâî
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ORTAÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ İBN BATTÛTA’YA GÖRE ANADOLU ŞEHİRLERİNDE SİYÂSÎ, DİNÎ, İLMÎ, İÇTİMÂÎ VE İKTİSÂDÎ HAYAT MERYEM ALTINTAŞ TEZ DANIŞMANI PROF. DR. BİRSEL KÜÇÜKSİPAHİOĞLU İSTANBUL - 2019 i TEZ ONAYI ii ÖZ İBN BATTÛTA’YA GÖRE ANADOLU ŞEHİRLERİNDE SİYÂSÎ, DİNÎ, İLMÎ, İÇTİMÂÎ VE İKTİSÂDÎ HAYAT MERYEM ALTINTAŞ İbn Battûta olarak tanınan ve Ortaçağ’ın en büyük Müslüman seyyahı olarak kabul edilen Ebu Abdullah Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Muhammed b. İbrahim el-Levâtî et-Tancî, 1333 yılında Anadolu topraklarına yaptığı ve yaklaşık bir yıl kadar süren seyahati sırasında bölgenin yöneticileri ile tanışmış, halkla yakın ilişkiler kurmuş, yörenin siyâsî, dinî, ahlakî, ilmî, içtimâî ve iktisâdî hayatı hakkında değerli tespitlerde bulunmuştur. Seyyah Seyahatnâme adlı eserinde Anadolu’nun, fiziki ve coğrafi yapısından, iklim şartlarına, şehirlerin konumlarından üretim alanlarına, toplumun etnik yapısından, inanç, örf, âdet ve geleneklerine, bireylerin mesleklerinden, günlük hayatlarına kadar pek çok kıymetli bilgiyi bazen şaşılacak derecede detaylı olarak yer vermiştir. XIV. yüzyıl Anadolu’su hakkında benzer kaynakların çok az olması seyyahın bizlerle paylaştığı bu bilgilerin önemini daha da artırmaktadır. Anadolu’nun İslâm coğrafyası haline gelmesi hem Türk hem de İslâm tarihinin en önemli hadiselerinden biri olarak görülmüştür. Anadolu coğrafyası XI. yüzyılda ilk fetihlerle başlayan zorlu bir süreç sonucunda İslâm diyarı haline gelmiştir. İbn Battûta’nın seyahatinin tam da bu sürecin olgunlaşma döneminde gerçekleşmesi onun izlenimlerini son derece ilginç ve değerli kılmaktadır. İbn Battûta, yaşadığı devrin imkânları düşünüldüğünde çok zor bir işi başararak tarih açısından oldukça kıymetli bilgileri bizlerle paylaşmıştır. Seyyahın yolculuklarında dikkatini daha çok insanlar üzerine yoğunlaştırarak izlenimlerini büyük ölçüde bizzat yaşanmış olaylara dayandırması onun verdiği bilgileri daha farklı ve güvenilir kılmıştır. İbn Battûta’nın XIV. yüzyılda Fas kökenli Müslüman bir gezgin olarak Anadolu topraklarında elde ettiği tecrübeler Türk ve Anadolu tarihini inceleyen araştırmacılar iii için oldukça büyük öneme sahiptir. Türklerin bu yörede nasıl yerleşip güçlendiğini, Anadolu’nun nasıl bir İslam yurdu haline geldiğini, bazı kültürel değerlerimizin arka plânında neler yattığını anlayabilmemiz için söz konusu bilgiler bizlere yardımcı olacaktır. Anahtar Kelimeler: (İbn Battûta, Seyahatnâme, Anadolu, XIV. Yüzyıl, Türkler, Âhîlik, Ticaret, İçtimâî Hayat) iv ABSTRACT POLITICAL, RELIGIOUS, SCIENTIFIC, SOCIAL AND ECONOMIC LIFE IN ANATOLIAN CITIES FROM THE PERSPECTIVE OF IBN BATTUTA MERYEM ALTINTAŞ Abu Abdullah Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammad b. Muhammad b. Ibrahim al-Levâtî et-Tancî, who is known as Ibn Battuta is considered to be the greatest Muslim traveller of the Middle Ages, met with the rulers of the region in his visit to the Anatolian lands in 1333 which lasted about a year. He established close relations with the public and made valuable findings about the political, religious, moral, scientific, social and economic life of the region. In his book Seyahatnâme, the traveller has mentioned in a surprisingly detailed way many valuable information from the physical and geographical structure of Anatolia, from the climatic conditions, from the locations of the cities to the production areas, from the ethnic structure of society, from beliefs, customs and traditions to the professional life of the individuals and from their daily lives. The fact that there are very few similar sources about the Anatolia of 14th century increases the importance of this information shared by the author with us. The Islamic geography of Anatolia became one of the most important events in both Turkish and Islamic history. The geography of Anatolia became a land of Islam as a result of a difficult process that started with the first conquests in the 11th century. The fact that Ibn Battûta's journey took place during the maturation period of this process made his impressions extremely interesting and valuable. Considering the possibilities of the period in which he lived, İbn Battûta accomplished a very difficult job and shared valuable information with us in terms of history. The fact that the traveller based his attention on people mostly on his journeys by concentrating his attention on people more, rendered the information he gave surpassingly different and reliable. Ibn Battûta's experience in the 14th century as a Muslim of Moroccan origin in Anatolia is of great importance for the researchers studying the history of Turkey and Anatolia. This information will help us understand how Turks settled and gained v strength in this region, how Anatolia has become an Islamic home, and what lies behind our cultural values. Key words: (İbn Battûta, Seyahatnâme, Anadolu, XIV. Yüzyıl, Türkler, Ahîlik, Ticaret, İçtimâî Hayat) vi ÖNSÖZ Anadolu toprakları yeryüzündeki ilk insan yerleşiminin gerçekleştiği bölge olarak gösterilmekte ve farklı rivayetler olmakla birlikte geçmişinin en az milâttan 12000 yıl öncesine kadar dayandığı kabul edilmektedir. Eski çağlardan beri yoğun bir ilmî ve fikrî faaliyete sahne olan bu coğrafya, insanlık tarihi açısından son derece önemli bir birikime sahiptir. Farklı milletlerin ortak katkısı ile pek çok medeniyete ev sahipliği yapan Anadolu 26 Ağustos 1071 tarihinde yapılan Malazgirt Savaşı ile Türklerin yerleşimine açılarak Türk vatanı ve İslam yurdu haline gelmiştir. Anadolu’nun Türkleşmeye ve İslamlaşmaya başladığı bu dönemde Fas kökenli Arap seyyah İbn Battûta’nın 1332-1333 (h.732) tarihinde gerçekleştirdiği Anadolu seyahati bizlere çok değerli bilgiler vermektedir. İbn Battûta, Fas’ın Tanca şehrinde 24 Şubat 1304 (h. 17 Receb 703) tarihinde Berberî kökenli Levâte kabilesine mensup hali vakti yerinde köklü bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Edebiyat, din ve fıkıh öğrenimi görmesine rağmen içinde var olan yeni yerler görme ve yeni insanlar tanıma duygusu sayesinde çok ünlü bir seyyah olarak bütün dünyada tanındı. Hac görevini ifa etmek için daha 22 yaşında iken 14 Haziran 1325 (2 Receb 725) tarihinde Tanca’dan yola çıkan İbn Battûta, yaklaşık 28 yıl boyunca üç kıtada gerçekleştirdiği seyahatleri neticesinde Aralık 1353 (h.754)’de ülkesine geri döndü. Seyahat hatıralarından oluşan ve daha çok “Rihle” (Seyahatnâme) adıyla bilinen eseri büyük beğeni topladı ve pek çok dile tercüme edilen kitabı sayesinde tanındı. Seyahatleri sırasında iki yüzün üzerinde devlet adamıyla tanışan, uğradığı coğrafyaların halkları ve yaşamları hakkında zaman zaman son derece detaylı bilgiler veren İbn Battûta, ulaşım imkânları ve yol güvenliği açısından dönemin şartları düşünüldüğünde oldukça zorlu gözüken bu yolculukları gerçekleştirmiş ve haklı olarak Ortaçağ İslâm dünyasının en büyük seyyahı ünvanını kazanmıştır. Tezimiz kapsamında yazarın eserinin Anadolu seyahatini ele alan bölümü detaylı olarak incelenmiş, seyyahın aktardığı bilgiler yakın dönemin bir diğer seyyahı olan Eyyûbi Meliki, tarihçi ve coğrafyacı Ebü’l-Fidâ’nın Takvimü’l-Büldan adlı eseri vii ile karşılaştırılmış, Seyahatnâme’de var olan bazı çelişkilere dikkat çekilmiş, günümüzdeki durum ile çeşitli kıyaslamalar yapılarak söz konusu dönem hakkında gerçekleştirilmesi düşünülen çalışmalara katkıda bulunulmaya gayret edilmiştir. Çalışmanın giriş bölümünde İbn Battûta’nın hayatı, seyahatleri ve eseri genel hatlarıyla ele alınmış, kendisine yöneltilen bazı eleştirilere değinilmiş, seyyahın Türk ve Anadolu tarihine yaptığı katkılara yer verilmiştir. Ayrıca seyyah ve eseri hakkındaki akademik çalışmalardan da kısaca bahsedilmiştir. Birinci bölümde İbn Battûta’ya Göre Genel Olarak Anadolu ele alınmış, seyyahın gözüyle Anadolu’ya genel bir bakış gerçekleştirilerek, Anadolu şehirlerinin genel özelliklerine yer verilmiştir. Bu bölümde daha çok seyyahın Anadolu coğrafyasını fiziki ve coğrafi açıdan nasıl değerlendirdiği anlaşılmaya çalışılmıştır. Tezimizin ikinci bölümünde İbn Battûta’nın seyahat ettiği dönemde Anadolu şehirlerindeki siyâsî hayat yakından incelenerek seyyahın beylikler ve görüştüğü beyler hakkındaki fikirlerine yer verilmiştir. Üçüncü bölümde ise İbn Battûta’nın Anadolu şehirlerinde dinî ve ilmî hayatı nasıl gördüğü, bu alandaki etkin unsurlar hakkında ne tür tespitler yaptığı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Dördüncü bölümde ise İbn Battûta’nın Anadolu şehirlerindeki içtimâî-iktisâdî hayat hakkında bizlerle paylaştığı pek çok bilgi etraflıca incelenmiştir. Sonuç bölümünde ise değerlendirmeler yapılmıştır. Bir bölgenin ve bir milletin tarihi düşünüldüğünde oldukça kısa sayılabilecek bir zaman diliminde gerçekleşmesine rağmen İbn Battûta’nın “Seyahatnâme” isimli eseri günümüz araştırmacıları için çok kıymetli bilgiler ihtiva etmektedir. Bununla birlikte, konunun pek çok vechesi olması ve ilgili kaynakların azlığı sebebiyle söz konusu dönem üzerinde yapılacak akademik çalışmalar bazı ciddi zorlukları beraberinde getirmektedir. Çalışmalarımda daima yanımda olan ve bana yol gösteren sevgili hocalarım Prof. Dr. Abdülkerim ÖZAYDIN ve Prof. Dr. Birsel KÜÇÜKSİPAHİOĞLU’na çok teşekkür ediyorum. Meryem ALTINTAŞ İSTANBUL 2019 viii İÇİNDEKİLER ÖZ ............................................................................................................................... iii ABSTRACT ................................................................................................................ v ÖNSÖZ .....................................................................................................................