3-4 ( 117-118) 2014 a Androidy, roboty, teatr mechaniczny The Androids, Robots and Mechanical theatre 2|7 Androidy – nauka, ideologia, folklor | Androids – Science, Ideology, Folklore Henryk Jurkowski 11|15 Teatr robotów | Robot Theatre Z Markiem Perkowskim rozmawia Lucyna Kozień | Marek Perkowski talks with Lucyna Kozień 19|23 Szopkowa inicjacja | A Crèche Initiation Marek Karpiński 27|29 Maszyny do opowiadania historii | Machines for Telling Stories A Z Pawłem Kolanowskim rozmawia Karol Suszczyński | Paweł Kolanowski talks with Karol Suszczyński a Festiwale Festivals 32|37 Lalki w Banialuce | Puppets at the Banialuka Halina Waszkiel 42|45 Folia, jabłko i papier | Foil, Apple and Paper Maria Schejbal 48|51 Cztery sztuki teatru | The Four Arts of Theatre Karolina Obszyńska 54|56 Od Don Kichota po Rycerza bez Konia | From Don Quixote to the Knight without Zoran Djeric 58|61 Okiem sąsiada | As Seen by a Neighbour Marek Waszkiel 64|68 Sztuka, po co? | Art, What’s the Purpose? Katarzyna Grajewska a Światowy Kongres ASSITEJ The ASSITEJ World Congress 71|76 Widzenie widza | Facing the Audience Zuzanna Talar a Recenzje Reviews 80|82 Tę historię każdy zna... | Everyone Knows This Story… Agata Drwięga 84|86 Senne majaki w laboratorium | Dream Visions in a Laboratory Monika Żmijewska 88|90 Gdzie ręce węża? | Where Are the Snake’s Hands? Janusz Legoń 92|95 Czarna wdowa w białym dworku | Black Widow in a White Manor House Łukasz Drewniak 98|100 Pory życia | Times of Life Tadeusz Kornaś a Teatr dla najmłodszych Theatre for the Youngest 103|107 Teatr najnajowy? | Theatre for Early Years? Justyna Czarnota a Wydawnictwa Publications 111|113 Spotkanie na szczycie | A Summit Meeting Liliana Bardijewska a Do dyskusji For debate 115|118 Pozostaną lalkarze | The Puppeteers Will Remaing Grzegorz Kwieciński 2 – nauka, ideologia, folklor a E ostęp cywilizacyjny jest ogromny. Nie trzeba dowodzić, jak wiel- ki skok wykonał człowiek od wynalazku koła do lotów dookoła P Ziemi. Nie trzeba też opowiadać o postępie w sposobach miesz- kania, leczenia, utrzymywania higieny, przekazywania informa- cji. Ani też o zdolności do masowej eksterminacji swoich wrogów z pomo- www.wikiart.org cą doskonałych narzędzi zabijania. ¶Mimo to człowiek niewiele się zmienił. W dalszym ciągu pociąga go wła- Henryk Jurkowski Henryk dza nad innymi ludźmi, bogactwo, wystawne świętowanie, tradycja i nie- chęć wobec obcych. Doświadczył licznych przemian systemów społecz- Łatwowierność, Przesąd i Fanatyzm . PrzesądŁatwowierność, i Fanatyzm nych, od niewolnictwa do komunizmu i wolnego rynku, ale w wielu Hogartha 15.03.1762 atyryczny W. szkic sferach pozostał na poziomie pierwotnych odruchów. W ciągu swego ist- nienia wykazał się przedsiębiorczością i wynalazczością; w konsekwencji, nie bacząc na możliwe niebezpieczeństwa, pragnie sięgnąć po nowe kos- miczne światy. Chce stworzyć istoty mechaniczne: androidy i roboty i już teraz tworzy sztuczną inteligencję, która wkrótce zacznie z nim konkurować. Androidy androidy, roboty, teatr mechaniczny teatr roboty, androidy, 3 ¶Mimo to pozostaje jak niegdyś „homo ludens”. W nie- ¶Wzrost potęgi Kościoła spowodował kolejne zmiany, których sferach jest ciągle naiwny i infantylny, choć a ściśle mówiąc, powrót do religijnych funkcji automa- świat jego wyobraźni poszerzył się znacznie o produk- tów. Inspiracje do tych działań płynęły z teologii ruchu cje science fiction i gry komputerowe. Zachował milenarystycznego, który czerpał z Apokalipsy Świę- dawną praktykę ożywiania figur, choć czyni to rozmai- tego Jana, zapowiadającej ustanowienie przez Boga tymi sposobami, w celach religijnych i naukowych, nowej niebiańskiej Jerozolimy. Kościół miał być tą dla rozrywki i zabawy. Nową Jerozolimą, do której powstania przyczynią się ¶Nie do końca znane są impulsy do powstania rzeźby zastępy walecznych aniołów. i przedstawień plastycznych. Pewne jest jednak, że ¶Pojawianie się aniołów w liturgii miało miejsce już teatr lalek nr 3-4 (117-118) 2014 lalekteatr (117-118) nr 3-4 człowiek pierwotny próbował je ożywić, potwierdza- w X wieku. Apogeum ich widzialnej obecności przy- jąc swą wiarę w ich transcendentny charakter. pada na wieki XV i XVI. Najważniejszym ich obowiąz- Sztuczny ruch figur pełnił ważną funkcję religijną. Był kiem było dostarczanie kapłanowi hostii w czasie dowodem samodzielnego istnienia bogów, mszy, co po raz pierwszy zostało odnotowane na prze- jak wskazuje na to opowieść o Serapisie, bogu łomie X i XI wieku. Na wezwanie kapłana niebo otwie- wykutym z żelaza: rało się i pojawiały się anielskie ręce, które na ołtarzu ¶I tak w Serapeionie aleksandryjskim każdego ranka kładły biały krążek opłatka4. W katedrach Paryża, promień słoneczny składał pocałunek na ustach Rouen czy Angers w wiekach XIV i XV anioły pojawiały posągu boga. Wąskie okno było umieszczone w taki się w powietrzu w cudowny sposób i przynosiły hostie sposób, że promienie słoneczne padały na usta Sera- kapłanom, a także dostarczały celebrantowi wody do pisa w momencie, gdy kapłani wnosili posąg wyobra- obmycia rąk. żający Słońce do świątyni. Ale kapłani postarali się ¶Od służby kościelnej anioły przeszły do działań na wzmocnić efekt: w suficie ponad posągiem Serapisa rzecz ziemskich namiestników. Kiedy w roku 1377 umieszczono magnes, a posąg wyobrażający boga jedenastoletni Ryszard II został ukoronowany, witały Słońce był wykonany z czystego żelaza. Podczas gdy go w Londynie, przed każdą z czterech wież miasta bóg wznosił się w górę, wymawiano formułę: Słońce sypały nań złote liście i złote guldeny. Inne anioły wrę- powiedziało: „Żegnaj!” Serapisowi i uniosło się, aby czały mu puchary z winem. Ze środkowej wieży nie- powrócić do siebie1. biańskiego miasta wylatywał w końcu mechaniczny ¶Wiedza o sile magnesu była rozpowszechniona anioł, który nowemu królowi przekazywał koronę. wśród kapłanów. Lukian w swojej rozprawie O bogini ¶Najważniejsze figury liturgii chrześcijańskiej: Jezus syryjskiej (Asztarte) wspomina o lewitacji posągu Chrystus i Jego Matka podlegali również działaniom „brodatego Apollona” (bóstwo babilońskie Nabu): animacyjnym. Z XV i XVI wieku pochodzą krucyfiksy pomnik na noszach nieśli kapłani, ale zanim przekro- (Boxley, Döbeln) z wewnętrznymi mechanizmami, czyli wrota świątyni, magnes umieszczony w suficie które pozwalały nie tylko na demonstrowanie natural- przyciągał posąg ku sobie2. nych włosów, lecz także odświeżały krew w ranach ¶Doniesień o takich działaniach jest stosunkowo wiele. Ukrzyżowanego. Podobnie istniały zmechanizowane Wielu też było twórców automatów, wśród których figury Matki Bożej, które mogły poruszać rękoma i pła- najsłynniejsi to Heron z Aleksandrii i Filon z Bizan- kać prawdziwymi łzami5. cjum. Z czasem jednak zmieniła się funkcja rucho- ¶Załamanie tej tradycji nastąpiło za sprawą protestan- mych figur. Bogowie ustąpili miejsca władcom tego tów, którzy głosili, że Kościół katolicki posługuje się – nauka, ideologia, folklor świata, którzy korzystali z automatów dla własnego oszukańczą idolatrią. W Anglii w roku 1547 w Poules splendoru. Pisze o tym m.in. Marek Letkiewicz: Crosse biskup od Świętego Dawida, Barlowe, patrono- a E ¶Do historii przeszedł działający w Bizancjum w IX wał aktowi protestanckiego wandalizmu: po jego kaza- wieku filozof i logik Leo Matematyk, który skonstruo- niach chłopcy łamali „idole” na drobne kawałki6. wał dla cesarza Theophilosa Ikonomachosa dwa auto- ¶Ataków tego rodzaju uniknęły w dużym stopniu figury maty przypominające projekty Herona, w formie przedstawiające narodzenie Jezusa. Tradycji tej dał sztucznych drzew ze śpiewającymi ptakami. Liutprand, początek św. Franciszek z Asyżu, który w roku 1223 www.wikiart.org www.wikiart.org późniejszy biskup Cremony, wysłany z poselstwem do odtworzył w plenerze scenę Narodzenia z udziałem Konstantynopola w roku 949, opisuje podobny hydrau- zwierząt, pasterzy i zgromadzonych wiernych. Potem liczny lub pneumatyczny automat: Przed tronem cesa- Narodzenie jako temat trafiło do kościelnych kaplic, rza stało drzewo z pozłacanego brązu, pełne ptaków, gdzie przedstawiano je z pomocą ruchomych figurek. również wykonanych z pozłacanego brązu, emitują- W tym wypadku nie chodziło już o żadne sztuczki, ale Łatwowierność, Przesąd i Fanatyzm . PrzesądŁatwowierność, i Fanatyzm atyryczny szkic W. Hogartha 15.03.1762 Hogartha 15.03.1762 atyryczny W. szkic cych trele odpowiednie dla ich różnych gatunków. Tron o przypomnienie wielkiego religijnego wydarzenia. cesarza unosił się, tak chytrze, że w pewnym momencie Z kościołów temat Narodzenia trafił w ręce wędrow- jest na ziemi, by po chwili wznieść się na wyżyny nych lalkarzy, którzy wystawiali je na przemian z Pasją i wydaje się unosić w powietrzu. Strzegły go lwy, wyko- zgodnie z kalendarzem liturgicznym. nane z brązu lub pozłacanego drewna, które uderzały ¶To był pokarm dla maluczkich. Warstwy wyższe w ziemię ogonami i ryczały z otwartymi paszczami, powróciły do figur mitologicznych, nawiązujących do w których drgały języki3. dawnej tradycji automatów Herona z Aleksandrii. androidy, roboty, teatr mechaniczny 4 Począwszy od okresu Renesansu, zaczęło się naślado- ¶Obok demonstracji figur mechanicznych znane też wanie ogrodów arabskich w Bagdadzie i Samarze, peł- były inne pokazy lalkarskie, które nazywano czasami nych śpiewających ptaków, jak to potwierdzali liczni theatrum mundi, ponieważ pokazywały ciekawostki podróżnicy. Pierwszeństwo w tym względzie świata na tle architektonicznej panoramy rozmaitych mieli Włosi: miast. W Polsce ten typ widowisk demonstrował ¶Do najbardziej znanych przykładów zastosowania figur Rumun Iordaki Kuparenko12.