O Włoskiej Sztuce Futurystycznej Author
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Title: Czas przyszły niedokonany : o włoskiej sztuce futurystycznej Author: Tadeusz Miczka Citation style: Miczka Tadeusz. (1988). Czas przyszły niedokonany : o włoskiej sztuce futurystycznej. Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego O WŁOSKIEJ SZTUCE FUTURYSTYCZNEJ Czas przyszły niedokonany O włoskiej sztuce futurystycznej PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU ŚLĄSKIEGO W KATOWICACH NR 984 Tadeusz Miczka Czas przyszły niedokonany O włoskiej sztuce futurystycznej Uniwersytet Śląski Katowice 1988 Redaktor serii: Kultura i Sztuka ELEONORA UDALSKA Recenzent JOZEF HEINSTEIN Spis treści Wprowadzenie Futurystyczne dialogi z czasem................................................. 7 Część pierwsza „Choroba na nowoczesność” — klucz do ideologii nowego wie- ku ....................................................................................................31 ROZDZIAŁ 1 Okolice przełomu . ........................................................................................ 31 ROZDZIAŁ 2 Wymiary futurystycznego dynamizmu.......................................................................38 ROZDZIAŁ 3 Perspektywy symultaniczności................................................................................... 56 Część druga Pasja i literatura................................................................................ 65 ROZDZIAŁ 1 Język (nie)okiełznany................................................................................................65 ROZDZIAŁ 2 Słowa na wolności......................................................................................................75 ROZDZIAŁ 3 Literatura odnowiona kinem................................................................................... 85 ROZDZIAŁ 4 Wolne słowa w variétés......................................................................................... 94 Część trzecia Wizualność — kategoria poznawcza współczesności .... io3 ROZDZIAŁ 1 Oswajanie dynamicznej materii........................................................................... 103 5 ROZDZIAŁ 2 Duch fotografii........................................................................................................... 120 ROZDZIAŁ 3 Rzeźba architektury i architektura rzeźby......................................................... 127 Część czwarta Sztuka jako konstatacja futurystycznej rzeczywistości ... 135 ROZDZIAŁ 1 Fuga na maszyny.....................................................................................................135 ROZDZIAŁ 2 Muzyka obrazów........................................................................................................... 144 ROZDZIAŁ 3 „Życie futurystyczne” w obiektywiekamery filmowej.................................152 Sfera konkluzji Awangarda wszystkich awangard? ............................................... 169 Wybór prac cytowanych i przywołanych..................................................................... 177 Indeks osób i dzieł...........................................................................................................1" Pe3ioMe........................................... ...................................................................... 205 Sommario . 206 WPROWADZENIE Futurystyczne dialogi z czasem Filippo Tommaso Marinetti, komentując zuchwałą dezynwolturę nowej włoskiej sztuki, pisał w 1909 roku: „Znajdujemy się na krańcu przy lądka stuleci!... Dlaczego mielibyśmy spoglądać za siebie, skoro chcemy wyważyć tajemnicze drzwi Niemożliwości. Czas i Przestrzeń umarły wczoraj. My żyjemy już w absolucie, ponieważ wynaleźliśmy wieczną i wszechobecną szybkość.”1 Futurystyczna gra toczyła się więc przede wszystkim o prawo do nowego sposobu tworzenia oraz porządkowania rzeczy i wydarzeń, o przekształcenie czasu i przestrzeni — podstawo wych atrybutów materii. Szybkość stała się głównym wyznacznikiem nieograniczonego absolutu i w nieskończoność rozciągnęła ramy czasu i przestrzeni. Zgodnie z tą koncepcją zrozumienie każdej rzeczy realnej było możliwe tylko „w granicach szybkości”. Na przestrzeni wieków społeczeństwa i kierunki artystyczne w różny sposób ujmowały główne wymiary rzeczywistości. Futurystyczne zau roczenie szybkością otwierało jednak przed człowiekiem nowy, bardzo rozległy obszar poznania i działania. Teoretycznie czyniło go ono wolnym do tego stopnia, że nie musiał zamykać się w ramach, w których odnaj duje się przede wszystkim wspomnienia. Dlatego futurysta nigdy nie oglądał się za siebie, nie interesował się dniem wczorajszym, myślał wyłącznie o przyszłości i wytrwale podążał tylko do przodu (e sempre 1 1 F.T. Marinetti: Manifesté du Fiiturisme. „Le Figaro” 20 février 1909, [polski przekł.] Akt założycielski i manifest futuryzmu. Przeł. M. Czerwiński. W: Artyści o sztuce. Wybrały i opracowały E. Grabska i H. Morawska. Warszawa 1963, s. 148. Cyt. za: Manifesti del futurismo lanciati da Marinetti, Boccioni, Carra, Russolo, Balia, Severini, Pratella, Mme de Saint-Point, Apollinaire, Palazzeschi a cura di F. T. Marinetti. 7 una tensione in avanti)2. To, czego oczekiwał, aby mogło się znaleźć w pełni in actu esse, najpierw znajdował w teraźniejszości. Znakomicie charakteryzują futurystyczny światopogląd słowa zawarte w manifeście malarzy: „[...] powstała przepaść — czytamy w nim — między uległymi niewolnikami przeszłości a nami, ludźmi wolnymi, ludźmi pewnymi wspaniałej chwały czasów przyszłych [...] Żywotna jest tylko ta sztuka, która czerpie swoje składniki z otoczenia. Jak nasi przod kowie czerpali materię swej sztuki z atmosfery religijnej, w której tkwiły ich dusze, tak my winniśmy brać natchnienie z dotykalnych cudów współczesnego życia [...]”s Innymi słowy, czasy minione zniknęły bezpo wrotnie i futuryści cenili jedynie swoją epokę i swoje dzieła. Wydawało im się zupełnie oczywiste to, że wszystko zaczęło się „teraz” i przy ich współudziale. Ale futuryzm już na początku swojego istnienia znalazł się w pułapce czasu. Termin „futuryzm”, jakim określił nową sztukę powstającą we Włoszech F. T. Marinetti, nieprzypadkowo kojarzy się przecież z oczeki waniem na coś i całkowicie odcina się od przypominania czegoś. W ta kim ujęciu: przeszłość, teraźniejszość i przyszłość nie przenikają się wza jemnie na tyle wyraźnie, aby można było dostrzec pełny ruch czasu i stosunek następstwa wydarzeń. Specyficzną właściwością ruchu futu rystycznego było więc jego niespokojne tempo, czyli owa wspomniana wcześniej szybkość, która zaczynała się jakby w punkcie zerowym aktu alnej teraźniejszości. Przeszłość rozwijała się w innym — bardziej po wolnym — tempie i dlatego, jak twierdzili futuryści, już jej nie ma i nie musi interesować człowieka współczesnego albo, mówiąc inaczej, interesuje go ona tylko jako negatywny punkt odniesienia do teraźniej szości. Natomiast ideałem staje się przyszłość, i to ideałem, który prze kracza nawet empiryczne granice życia człowieka. Futurystyczny elan vital znajdował, oczywiście, swoje uzasadnienie w niespokojnym duchu epoki. Posługując się terminologią Pawła Rybic kiego, możemy stwierdzić, że tym „korelatem w rzeczywistości” była „szcze gólna gęstość zdarzeń”, jaka miała miejsce na przełomie wieków w świecie nauki i techniki4. Eksplozja wynalazków i teorii naukowych skutecznie pod ważyła przecież sens i znaczenie historii w ogóle oraz otwarła tak rozległe perspektywy przed myśleniem o przyszłości, że wielu badaczy zaczęło 2 Pojęcie „tensione in avanti” omawia szerzej E. Benedetto w szkicu zatytułowanym Futurismo/idea I. „Futurismo-Oggi” 1984, nr 11—12, s. 5. 3 U. Boccioni, C. Carra, L. Russolo [A. Bonzagni, R. Roma ni], G. Balia, G. Se ver in i: Manifesto det pittori futuristi. 11 febbrario 1910. Cyt. za: Manifest malarzy futurystycznych. Przeł. M. Czerwiński. W: Ar tyści o sztuce..., s. 152—153. 4 P. Rybicki: Struktura społecznego świata. Studia z teorii społecznej. Warszawa 1979, s. 105. 8 nawet kwestionować jednokierunkowość związków przyczynowych wa runkujących istnienie faktów oraz rozwój zdarzeń i zjawisk. I nic dziw nego, że futuryści, którzy chętnie zapuszczali się w rejony bliskie nauce, podążyli tropami rozwijającej się futurologii i prewidystyki. Wszak moż liwość istnienia takich związków przyczynowych, w których skutek wy przedzałby przyczynę, a jakieś zjawisko lub zdarzenie z przyszłości mogłoby wywoływać konieczność zaistnienia jakiegoś zjawiska w teraź niejszości, stwarzała niezwykłą szansę poszerzania granic ludzkiego po znania5. Ale do profetycznych odkryć futurystycznych, które miały wiel ką moc inspirującą dla przyszłości, wrócimy jeszcze wielokrotnie w na stępnych rozdziałach niniejszej pracy. Obecnie spróbujemy bliżej określić ową „pułapkę czasu”, w jakiej znalazła się ideologia futurystyczna za sprawą metafizycznego absolutu naruszającego porządek następstwa czasowego, porządek, który wyrażała stara łacińska sentencja Animus meminit praetoritorum, praesentia cemit, futura providet (Umysł pamięta przeszłość, widzi teraźniejszość, przewi duje przyszłość). Futurysta starał się przecież zapomnieć o epokach mi nionych, a często twierdził nawet, że nie mają one wpływu na nową, stechnicyzowaną i dynamiczną rzeczywistość. Sformułowana w duchu modnej wówczas koncepcji mnogości czasów doktryna futurystyczna podważała więc radykalnie ciągłość procesu historycznego i zaprzeczała generalnym prawom regulującym bieg czasu fizykalnego i społecznego. Jeśli posłużymy się typologią czasu społecznego zaproponowaną przez Georgesa Gurvitcha, to wówczas główną ideę futurystycznego świato poglądu możemy usytuować w grupie tych systemów wartości, które opierają się na zjawisku