Tadeusz Kantor. widma / Spectres
Kraków, 2020 KATALOG / CATALOGUE WYSTAWA / EXHIBITION
WYDAWCA / PUBLISHED BY: KURATORZY / CURATORS: © Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora CRICOTEKA Małgorzata Paluch-Cybulska, Michał Kobiałka Centre for the Documentation of the Art of Tadeusz Kantor CRICOTEKA ul. Nadwiślańska 2–4, 30-527 Kraków KOORDYNACJA / COORDINATION: tel. +48 12 442 77 70 Kamil Kuitkowski, Izabela Zawadzka (współpraca) e‑mail: [email protected] ARANŻACJA WYSTAWY I PROJEKT GRAFICZNY DRUKÓW / DESIGN: www.cricoteka.pl Zbigniew Prokop, Krzysztof Kućma – Creator s.c. Kraków 2020
ISBN 978-83-61213-30-7 PRACE BUDOWLANE / CONSTRUCTION WORK: Marcin Drzewiński – f.u.h. VIOMAR, Andrzej Lis, Gerard Piasecki, Roman Piotrowski – Geppetto s.c.
REDAKTORKA PROWADZĄCA / MANAGING EDITOR: OŚWIETLENIE I MULTIMEDIA / LIGHTING AND MULTIMEDIA: Magdalena Link‑Lenczowska Mariusz Gąsior, Mariusz Potępa, Wydział Intermediów ASP w Krakowie / Faculty of Intermedia, Academy of Fine Arts in Kraków PROJEKT GRAFICZNY / GRAPHIC DESIGN:
Zbigniew Prokop – Creator s.c. KONSERWACJA / CONSERVATION: ICOS KONCEPCJA / CONCEPTION:
Małgorzata Paluch-Cybulska, Michał Kobiałka WSPÓŁPRACA / COOPERATION: Marzena Boniecka, Olga Curzydło, Justyna Droń, Monika Gniadek, REDAKCJA NAUKOWA / CONSULTING EDITOR: Magdalena Goszczyńska, Ewa Kaczmarczyk, Michał Lelek, Edyta Leszczyńska, Joanna Targoń Magdalena Link-Lenczowska, Aldona Mikulska, Aleksandra Mitura, Łukasz Mzyk,
REDAKCJA / EDITING: Marcin Nowak, Agnieszka Oprządek, Marcin Pańtak, Barbara Pasterak, Magdalena Petryna Tomasz Pietrucha, Bogdan Renczyński, Sylwia Skrzypek, Starowicz Hudyma Radcowie Prawni s.c., Tomasz Stefaniak, Joanna Tarlaga, Agnieszka Tomczak, KOREKTA / PROOFREADING: Aleksandra Treder, Magdalena Ujma-Gawlik, Natalia Zarzecka Paulina Orłowska-Bańdo
TŁUMACZENIA NA JĘZYK ANGIELSKI / ENGLISH TRANSLATION: Jessica Taylor-Kucia
TŁUMACZENIA NA JĘZYK POLSKI / POLISH TRANSLATION: Robert Gałązka
ZDJĘCIA / PHOTOS: Zbigniew Prokop, Krzysztof Kućma – Creator s.c.
DRUK / PRINTING: Drukarnia Skleniarz Contents Spis treści
KATARZYNA FAZAN Sceny teatru 97 wychodzą z grobu NATALIA ZARZECKA MAGDALENA LINK-LENCZOWSKA Scenes from the Theatre Rise from the Grave 9 Wstęp 112 11 Introduction
BRYCE LEASE
MICHAL KOBIALKA Staging Difficult Pasts: 127 praca pamięci Tadeusz Kantor: Staging Difficult Pasts: 15 widma przeszłości The Labour of Remembrance Tadeusz Kantor: 137 32 Spectres of the Past
MAGDALENA UJMA
MAŁGORZATA PALUCH-CYBULSKA Cricoteka: Od instytucji autorskiej 147 do instytucji kultury Kantor. Historia jako Cricoteka: From Kantor’s Institution 51 „realność gotowa” to Cultural Institution Kantor. History as 157 62 “ready-made reality”
201 Indeks nazwisk ANNA R. BURZYŃSKA 201 Index of Names Przedmioty 75 na scenie historii Objects on the Stage 85 of History 202 Lista prezentowanych prac 205 List of Exhibited Works 9WIDMA zrodziła się jako kontynuacja udziału Cricoteki kontynuacja się jako Widm zrodziła linearnej prezentacji poszczególnych etapów twórczości, ogniskując twórczości, etapów poszczególnych linearnej prezentacji się wokół tematu pamięci o trudnej przeszłości artysty. Kuratorzy, Kuratorzy, artysty. o trudnej przeszłości pamięci tematu wokół się się w nowych rolach, obdarzone podmiotowym, sprawczym sprawczym podmiotowym, obdarzone rolach, w nowych się Kantora Tadeusza ze sobą zestawia Fazan Katarzyna statusem. imaginarium Kantora, przywołując konteksty artystycznych artystycznych konteksty przywołując imaginarium Kantora, instytucji przybliża tekst Bryce’a Lease’a. Michał Kobiałka wskazuje wskazuje Michał Kobiałka Bryce’a Lease’a. tekst przybliża instytucji i Heinera Müllera w perspektywie postpamięci, analizując obecne w perspektywie Müllera i Heinera na znaczenie awangardowych gestów oporu w katastroficznym w katastroficznym oporu gestów awangardowych na znaczenie się swoistymi stają Cricot 2, które Teatru w spektaklach pamięci z, nierzadko sceniczne reprezentacje integrującymi platformami poszukiwania odpowiedzi na pytania o wpływ dwudziestowiecznej dwudziestowiecznej o wpływ na pytania odpowiedzi poszukiwania sztuki na rozwój a także Kantora, i biografię na twórczość historii Wystawę wystawienniczych. w strategiach przeszłości konfliktami w rękach. trzymają Państwo którą publikacja, i artystyczne teatralne obiekty przekształcają oraz narracyjne w nim miejsce a także projektu, tego Idee pamięć. na zbiorową niego przez i założonej Kantora Tadeusza działań performatywnych odmienna od poprzedniej ekspozycji stałej, realizowanej sukcesywnie sukcesywnie realizowanej stałej, ekspozycji odmienna od poprzedniej dzisiaj. Małgorzata Paluch-Cybulska podejmuje zagadnienie klisz podejmuje zagadnienie Paluch-Cybulska dzisiaj. Małgorzata dodatkowo kontekstualizuje bogaty program towarzyszący, oraz oraz towarzyszący, program bogaty kontekstualizuje dodatkowo Idea Idea fascynacji twórcy oraz zadając ważne pytania o rolę Cricoteki Cricoteki o rolę pytania ważne zadając oraz twórcy fascynacji teatralne obiekty artysty z kolekcji Cricoteki. Jest to propozycja to propozycja Jest Cricoteki. z kolekcji artysty obiekty teatralne traumatyczną, materią osobistych wspomnień artysty. Anna Róża Anna Róża artysty. wspomnień osobistych materią traumatyczną, w czterech odsłonach, poczynając od chwili otwarcia nowej siedziby. siedziby. nowej otwarcia poczynając od chwili odsłonach, w czterech , Difficult Pasts Staging badawczym projekcie w międzynarodowym wywodu Kantorowskie przedmioty jako aktanty mobilizujące aktanty jako przedmioty Kantorowskie wywodu w ogóle, co czynią również poprzez odzwierciedlanie wysyconej wysyconej odzwierciedlanie poprzez co czynią również w ogóle, wpływając aktywnie przeszłości, problematycznych w służbie Burzyńska przyjmuje optykę posthumanistyczną, sytuując w centrum w centrum sytuując posthumanistyczną, przyjmuje optykę Burzyńska Małgorzata Paluch-Cybulska oraz Michał Kobiałka, podjęli się podjęli Michał Kobiałka, oraz Paluch-Cybulska Małgorzata analizującym, jak twórcy teatru i muzealnicy konstruują nowe formy formy nowe konstruują i muzealnicy teatru jak twórcy analizującym, Tym razem prowadzona w galerii narracja rezygnuje z chronologii czy czy z chronologii rezygnuje narracja w galerii prowadzona razem Tym to tytuł nowej wystawy stałej prezentującej prezentującej stałej wystawy nowej to tytuł Widma Kantor. Tadeusz 11Spectres was born as a continuation of the Cricoteka’s the Cricoteka’s born as a continuation of was Spectres strategies the saturation of the past with conflicts. The exhibition is exhibition is The conflicts. with the past of the saturation strategies institution he founded. Michał Kobiałka points to the significance of of significance to the points Michał Kobiałka founded. he institution Katarzyna agency. subjective with and endowed roles in new The concluding piece theatre. the most contemporary of in the sights representations with what is often the traumatic stuff of Kantor’s Kantor’s of stuff the traumatic is often what with representations a posthumanities adopts Burzyńska Anna Róża memories. personal the of reinterpretations their analysing perspective, post-memory permanent exhibition, which was mounted in four contiguous contiguous four in mounted was which exhibition, permanent This seat. new the centre's of the opening from phases starting entitled Staging programme research participation in an international and process forms narrative construct new museum employees gestures of resistance in Kantor’s fatalistic imaginary, referencing referencing imaginary, fatalistic in Kantor’s resistance of gestures Małgorzata today. the Cricoteka of questions about the role stage integrating function as platforms which Theatre, the Cricot 2 of concerning the impact of twentieth-century history on Kantor’s on Kantor’s history twentieth-century impact of concerning the exhibition showcasing theatrical objects created by Kantor from from Kantor by created theatrical objects showcasing exhibition you. the publication before and by events, further contextualized by an extensive programme of accompanying accompanying of programme an extensive by contextualized further the contexts of his artistic fascinations, and asking important and asking important fascinations, his artistic of the contexts the Cricoteka’s collections. It is entirely different from the previous the previous from different is entirely collections. It the Cricoteka’s chronology from departs in the gallery developed the narrative time, pasts, problematic in the service of theatrical and artistic objects by The text memory. on the collective influence a strong have which work and biography, and on the wider evolution of art. One of the the art. One of of evolution wider and on the and biography, work exhibition in their reflecting done this is by have they which in ways Bryce Lease describes in detail the ideas that inspired that project, that project, the ideas that inspired describes in detail Lease Bryce in the productions memory of snapshots addresses Paluch-Cybulska in the Müller and Heiner Kantor and contrasts compares Fazan remain consistently which and Germania national projects, Polonia Michał Kobiałka, embarked on a quest for answers to questions to questions answers for on a quest embarked Michał Kobiałka, . This analyzed the ways in which theatremakers and theatremakers which in ways the This analyzed . Difficult Pasts and also the place within it of Kantor’s performative actions and the performative Kantor’s it of within and also the place mobilizing as actants on objects essay in her focusing angle, and from a linear presentation of successive periods in Kantor’s periods in Kantor’s successive of presentation a linear from and the of memory theme of on the instead focuses and work, artistic and Paluch-Cybulska Małgorzata curators, Its difficult past. artist’s The idea for The idea for is the title of the new permanent permanent the new of is the title Spectres Kantor. Tadeusz
Magdalena Link-Lenczowska, redaktorka prowadząca redaktorka Link-Lenczowska, Magdalena Natalia Zarzecka, dyrektor Zarzecka, Natalia
społeczno- i kulturotwórczą rolę czynnikom pozaludzkim. W tej W tej pozaludzkim. czynnikom rolę i kulturotwórczą społeczno- spuścizny naszego założyciela, ale także nabiorą znamion nabiorą ale także założyciela, naszego spuścizny rzeczywistości. do bieżącej komentarza krytycznego użytecznego, zakwestionowanych niespodziewanie w świecie się poruszać . Planowane otwarcie ekspozycji zbiegło się w czasie w czasie się zbiegło ekspozycji otwarcie . Planowane przyszłości i Germanii, o które nie przestaje pytać teatr najnowszy. Publikację Publikację najnowszy. teatr pytać nie przestaje o które i Germanii, pamięci, repozytorium kwestię problematyzuje instytucjonalnej , możemy już , możemy Widma Kantor. Tadeusz katalog i Czytelniczek podsumowuje esej Magdaleny Ujmy, który z perspektywy krytyki krytyki z perspektywy który Ujmy, esej Magdaleny podsumowuje niepewne przeszłości, Trudne hasło Cricoteki programowych nowej sprawczości. nowej konflikt zbrojny – za Brunonem Latourem przyznając należną, przyznając należną, Latourem za Brunonem – zbrojny konflikt zajmują miejsce równorzędne topografii biopolitycznej nowej, którego kończyliśmy pracę nad ekspozycją i tworzyliśmy książkę, książkę, i tworzyliśmy nad ekspozycją pracę kończyliśmy którego w publikacji że zebrane nadzieję, Mamy na aktualności. nie stracił pozostanie czasowo wystawą widmo. Oddając do rąk Czytelników Czytelników Oddając do rąk widmo. wystawą czasowo pozostanie prace i że prezentacja, rezonując dziś nie tylko z wielkimi z wielkimi dziś nie tylko rezonując i że prezentacja, prace jedynie egzemplifikacją jest zmediatyzowany wirus – jak jest zmediatyzowany jedynie egzemplifikacją ośrodka w jubileuszowym dla nas roku. w jubileuszowym ośrodka Idea wystawy zainspirowała wspólne dla tegorocznych działań działań dla tegorocznych wspólne zainspirowała wystawy Idea teksty nie tylko staną się ważnym przyczynkiem do reinterpretacji do reinterpretacji przyczynkiem ważnym się staną nie tylko teksty w ich twórczości reinterpretacje narodowych projektów Polonii Polonii projektów narodowych reinterpretacje twórczości w ich wprawdzie zaprosić Państwa do galerii, jednak problem, w cieniu w cieniu problem, do galerii, jednak Państwa zaprosić wprawdzie wojnami poprzedniego stulecia, ale i z aktualnymi wydarzeniami, wydarzeniami, ale i z aktualnymi stulecia, poprzedniego wojnami Kantorowskie obiekty, których biografie po raz kolejny nabierają nabierają kolejny po raz biografie których obiekty, Kantorowskie Nie ulega bowiem wątpliwości, że musimy na nowo nauczyć nauczyć na nowo że musimy wątpliwości, Nie ulega bowiem że teraźniejszość tak dobitnie spuentuje nasze wielomiesięczne wielomiesięczne nasze spuentuje dobitnie tak że teraźniejszość z wybuchem pandemii koronawirusa i zmieniło radykalnie plany plany radykalnie i zmieniło koronawirusa pandemii z wybuchem nie sądziliśmy, projekt, Przygotowując z prezentacją. związane a także syntetyzuje historię Cricoteki i czterdziestoletnią ewolucję ewolucję i czterdziestoletnią Cricoteki historię syntetyzuje a także aksjomatów – być może po raz pierwszy na taką skalę nie przez nie przez skalę na taką pierwszy po raz – być może aksjomatów – których przyrody w świecie rodowód swój agenci mający
WIDMA 10 13Spectres
Magdalena Link-Lenczowska, managing editor Link-Lenczowska, Magdalena Natalia Zarzecka, director Zarzecka, Natalia
society and culture. In this new, biopolitical topography there are are there topography biopolitical this new, In and culture. society umbrella slogan for the Cricoteka’s programme of events this events of programme the Cricoteka’s for slogan umbrella in the publication is an essay by Magdalena Ujma, which tackles the tackles which Ujma, Magdalena by essay is an in the publication institutional of the perspective from memory of the repository issue of have unexpectedly been called into question—perhaps for the first first the for question—perhaps been called into unexpectedly have genesis in the their with agents for importance equivalent of roles an virus is merely medialized this highly which for world, natural agency. dimension of once again assumed a new have biographies hope that the texts we have brought together in this publication will will in this publication together brought have we hope that the texts our of a reinterpretation for impulse an important prove not only now in a position to invite visitors to the gallery to view the exhibition the exhibition to view gallery to the visitors in a position to invite now pandemic, which forced a radical change of our plans for its its for plans our of change a radical forced which pandemic, could not we this project, of stage the planning At presentation. such a resounding produce would that the present predicted have resonating display, and that our work, months of many to our retort exemplification, and objects from the world of Kantor’s art, whose art, Kantor’s of world the from and objects exemplification, commentary to our ongoing reality. For there can be no doubt that can be no doubt there For ongoing reality. to our commentary exhibition and the book has lost none of its currency. We sincerely sincerely We currency. its of and the book has lost none exhibition criticism, and synthesizes the history of the Cricoteka and its and the Cricoteka of the history and synthesizes criticism, year. anniversary in this existence its of years forty the over evolution founder’s legacy but will also assume the role of constructive critical constructive of also assume the role will but legacy founder’s , the problem , the problem Spectres Kantor. Tadeusz title, its it takes which from time on such a broad scale not by armed conflict—and, after Bruno after armed conflict—and, scale not by time on such a broad with current affairs, would itself be destined to remain, at least to remain, be destined would itself affairs, current with are we while goes to press, this catalogue As a spectre. temporarily, the exhibition was prevented by the outbreak of the coronavirus the coronavirus of outbreak the by prevented was the exhibition we need to relearn to function in a world in which so many axioms so many which in in a world to function need to relearn we which cast such a shadow over our final preparations for the for preparations final our over cast such a shadow which Latour, recognize the true role of non-human factors in shaping factors non-human of the true role recognize Latour, . The planned opening of opening of The planned . Pasts Uncertain Difficult Pasts, year: as it does not only with the great wars of last century but also last century of wars the great with as it does not only The idea for the exhibition also provided the inspiration for the the for the inspiration provided also the exhibition for The idea
Spectres 12 15WIDMA
1 , seria Pisma, t. 2, Wrocław–Kraków: Wrocław–Kraków: t. 2, , seria Pisma, z lat 1975–1984 , teksty Śmierci Teatr zbiega się ze sto piątą piątą Widma zbiega się ze sto Kantor. Tadeusz Ossolineum–Cricoteka, 2004, s. 346. Ossolineum–Cricoteka, szczególnie. Jest resztką, czyli po destrukcji gwałtownej. gwałtownej. czyli po destrukcji resztką, Jest szczególnie. Tragiczną. swoją przeszłość. nic ze sztucznością. Jest samym przedmiotem, który utracił utracił który przedmiotem, samym Jest nic ze sztucznością. , w: tegoż, , w: tegoż, Pojęcia mylące Kantor, Tadeusz w sposób absolutny swą życiową funkcję i użyteczność. i użyteczność. funkcję życiową swą absolutny w sposób Dzieło sztuki wywodzące się z pojęcia wraku fascynuje mnie fascynuje wraku z pojęcia się wywodzące sztuki Dzieło powtarzaniem, czy z imitacją wspólnego nic Nie ma oczywiście posiada Co więcej, nieprzydatne. od niego Nic nie jest bardziej Tadeusz Kantor, Pojęcia mylące Kantor, Tadeusz 1 MICHAL KOBIALKA, UNIVERSITY OF MINNESOTA OF UNIVERSITY KOBIALKA, MICHAL i teoretyczne ujęcia twórczości teatralnej i plastycznej artysty; artysty; i plastycznej teatralnej ujęcia twórczości i teoretyczne i przedstawicielu polskiego malarstwa nowoczesnego. Poprzez Poprzez nowoczesnego. polskiego malarstwa i przedstawicielu konferencje, wykłady i wystawy badaliśmy awangardowe awangardowe badaliśmy i wystawy wykłady konferencje, krytyczne nowe wieku; w XX Kantora performatywne praktyki rocznicą urodzin Tadeusza Kantora (6 kwietnia 1915) i trzydziestą 1915) i trzydziestą kwietnia (6 Kantora Tadeusza urodzin rocznicą (8 grudnia 1990). artysty śmierci rocznicą przez – i wskazane piątą i dwudziestą dwudziestą piętnastą, teatralnym twórcy jako o Kantorze rozważań kierunki nie różne Przypomnijmy sobie inne znaczące rocznice – piątą, dziesiątą, dziesiątą, – piątą, rocznice sobie inne znaczące Przypomnijmy Otwarcie wystawy wystawy Otwarcie widma przeszłości widma Tadeusz Kantor: Tadeusz 17WIDMA . 4 , dz. cyt., s. 125. Dalej już nic…, dz. cyt., , w: tegoż, , w: tegoż, zapomnieniem Ocalić przed Nigdy tu już nie powrócę – / powrócę nie tu już / Nigdy ostatni / i ten artyści sczezną wszystkie / są wyznaniami osobistymi / są wyznaniami wszystkie Niech Wielopole , / , / Wielopole, klasa / Umarła spektakle: Moje Tenże, 4 Tenże, sztuce oficjalnej i kulturze masowej. i kulturze oficjalnej sztuce spektakle, którymi zamierzał zakłócić istniejący porządek rzeczy. rzeczy. porządek istniejący zakłócić zamierzał którymi spektakle, i ludźmi przedmiotami z innymi w relacji przedmiotowość swoją i jego poszukiwania artystyczne; obok pokoju i przedmiotów i przedmiotów pokoju obok artystyczne; i jego poszukiwania reprezentacji, która rzuca wyzwanie wyzwanie rzuca która reprezentacji, deterytorializacja regułom; natomiast korzystają na żywo, Kantora nie oglądali spektakli nigdy szatni… też czy piwnicy pralni, poczty, wyobraźni: pokoju w jego się – piętrzą jak myśli podobnie które – postmodernistycznego oraz z teoriami krytycznymi Michela krytycznymi z teoriami oraz postmodernistycznego rewizji założeń teatru, realizując w postmodernistycznym świecie świecie w postmodernistycznym realizując teatru, założeń rewizji w której heterotopia, zapomniane; co zostało to, powraca której katachreza, będąca jej przeciwieństwem; realności, praw mu odsłonić pozwalająca przedmiotu, użytkową wartość negująca czasu linearnego i daje szansę wymknięcia się jego sztywnym wymknięcia się jego sztywnym linearnego i daje szansę czasu Kantora przez nakreślonych w ramach tożsamość swoją definiować szkice, nowe kreśli poprawia, pisze, Nieustannie korekty. ciągłej dochodzi do zreorganizowania, zakwestionowania i odwrócenia i odwrócenia zakwestionowania dochodzi do zreorganizowania, według wielu znawców jego twórczości praktyka teatralna artysty artysty teatralna praktyka jego twórczości znawców wielu według i licznych postmodernizmu modus operandi się w wpisywała dzięki jak: anamneza, takich nurtu, pojęć tego teoretycznych z niewoli człowieka wyzwala który kairologiczny, czas w przestrzeni; ulicy, obok kawiarni, wojennej, i rzeczywistości z życia wydartych Dziś powstają nowe narracje. Tym razem autorstwa krytyków, którzy którzy krytyków, autorstwa razem Tym narracje. nowe powstają Dziś i potrzebie nonkonformizmowi wierny on jednak zawsze Pozostaje Foucaulta, Jacques’a Derridy i Gilles’a Deleuze’a: Jacques’a Derridy Foucaulta, Choć trudno byłoby określić Kantora mianem „postmodernisty”, mianem „postmodernisty”, Kantora określić Choć trudno byłoby musiała instytucja osiemdziesiątych w latach Od samego powstania W działalności Kantora pojawiają się coraz to nowe konfiguracje. konfiguracje. to nowe się coraz pojawiają Kantora W działalności W ten sposób Kantor, urodzony modernista, uczestniczył w procesie w procesie uczestniczył modernista, urodzony sposób Kantor, W ten z dorobku artysty zgromadzonego w Cricotece. zgromadzonego artysty z dorobku . 2 . 3 , dz. cyt., s. 90. Dalej już nic…, dz. cyt., Wrocław–Kraków: t. 3, z lat 1985–1990, seria Pisma, teksty Dalej już nic…: , w: tegoż, 12, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 131. Ossolineum–Cricoteka, sygnały, być może – jest to głos wewnętrzny i nakazujący, / i nakazujący, wewnętrzny – jest to głos może być sygnały, podawane, / mojego sceptycyzmu, / nadziei / mojego sceptycyzmu, podawane, co innego, / mojej niewiary w to, co do wierzenia było było co do wierzenia w to, / mojej niewiary co innego, dyktujący mi takie, a nie inne postępowanie – / PROTEST, / – / PROTEST, postępowanie a nie inne mi takie, dyktujący wobec wypadków, / które działy się wokół mnie, / sytuacji, / sytuacji, mnie, wokół się działy / które wypadków, wobec a nie w to, wiary / mojej / moich lęków, żyłem, w której , w: tegoż, , w: tegoż, realny Ja Kantor, Tadeusz BUNT / PRZECIW ŚWIĘTOŚCIOM GŁOSZONYM OFICJALNIE, OFICJALNIE, GŁOSZONYM ŚWIĘTOŚCIOM / PRZECIW BUNT Upływają lata 40… 50… 60… 70… / rozwijają się idee artystyczne, się idee artystyczne, 60… 70… / rozwijają 40… 50… lata Upływają Wszystko, co robiłem w sztuce, / było odbiciem mojej postawy / odbiciem mojej postawy / / było w sztuce, co robiłem Wszystko, / PRZECIW WSZYSTKIEMU, CO „ZATWIERDZONE”, / CO „ZATWIERDZONE”, WSZYSTKIEMU, / PRZECIW / ale nieustannie, jakby z daleka, odbieram ostrzegawcze / ostrzegawcze odbieram z daleka, jakby / ale nieustannie, ZA REALNOŚCIĄ, / ZA „BIEDĄ”… ZA REALNOŚCIĄ,
2 Tenże, 3 Tenże, i w Polsce w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. wieku. XX i trzydziestych dwudziestych w latach i w Polsce i happeningami w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, czyli czyli i sześćdziesiątych, pięćdziesiątych w latach i happeningami powojennej rewolucji modernistycznej, którą zapoczątkowała zapoczątkowała którą modernistycznej, rewolucji powojennej Radzieckim w Związku Francji, we awangardy fala pierwsza kontestującej rewolucję modernistyczną: rewolucję kontestującej historię, tradycję, mit, śmierć i codzienność w Kantorowskim w Kantorowskim i codzienność mit, śmierć tradycję, historię, eksperymentach Kantora; jego teatry: Autonomiczny, Informel, Informel, Autonomiczny, jego teatry: Kantora; eksperymentach (1985), artyści (1975), Wielopole, Wielopole (1980), Niech sczezną teatru pamięci i mnemotechniki Kantora. Ta lista nie ma końca. Ta lista Kantora. pamięci i mnemotechniki teatru teatrze wyznań osobistych; przestrzeń i przedmiot w teatralnych w teatralnych i przedmiot przestrzeń wyznań osobistych; teatrze w okresie drugiej fali europejskiej i amerykańskiej awangardy, awangardy, i amerykańskiej europejskiej fali drugiej w okresie współistniały z rozmaitymi formami sztuki i teatru i teatru sztuki formami z rozmaitymi współistniały Kantor zaczął malować i wystawiać swoje prace w okresie w okresie prace swoje i wystawiać malować zaczął Kantor Kantor eksperymentował ze sztuką informel, z ambalażami z ambalażami informel, ze sztuką eksperymentował Kantor Co w teatrze Kantora fascynuje nas dzisiaj i co sprawia, nas dzisiaj i co sprawia, fascynuje Kantora Co w teatrze że nieustannie wracamy do jego twórczości i pism teoretycznych? do jego twórczości wracamy że nieustannie (1991) – są moje urodziny (1988) i Dziś nie powrócę tu już Nigdy Umarła klasa przedstawienia – Polską znane poza najbardziej Jego Zerowy, Happeningowy i Niemożliwy; proponowaliśmy nową ocenę nową proponowaliśmy i Niemożliwy; Happeningowy Zerowy, Tak jak dadaiści, konstruktywiści czy surrealiści uważał, że: uważał, surrealiści czy konstruktywiści Tak jak dadaiści,
WIDMA 16 19WIDMA . 10 . 9 Dziś są moje urodziny (1991). są moje urodziny Dziś , Minneapolis: University of Minnesota Press, 2009, rozdział 1: 2009, rozdział 1: Press, Minnesota of University , Minneapolis: Theatre Kantor’s Tadeusz , tekst opublikowany w programie do spektaklu w programie opublikowany , tekst pokój Mój on, Nothing. Further Michał Kobiałka, Zob. . Representation of Topography (1963), (1961), Wariacie i zakonnicy dworku (1956), W małym Mątwie Tenże, 9 Tenże, 10 ukryte lub odsunięte na bok aspekty, przedmioty – zepchnięte – zepchnięte przedmioty na bok aspekty, lub odsunięte ukryte sztuki w 2020 roku? Jak mamy dziś myśleć o przestrzeni? Jak mamy mamy Jak o przestrzeni? dziś myśleć mamy Jak roku? w 2020 sztuki stałych punktów odniesienia wyznaczających krajobraz jego życia, życia, jego krajobraz wyznaczających odniesienia punktów stałych i Niemożliwy – zakłócają obowiązujący porządek lub system lub system porządek obowiązujący – zakłócają i Niemożliwy deprecjonują dyskursu, na krawędzi Egzystując interpretacji. identyfikowały się z moim dziełem. Dziełem sztuki. Spełniały się Spełniały sztuki. Dziełem się z moim dziełem. identyfikowały kompozycją informel, abstrakcją, dziełem sztuki figuratywnej lub figuratywnej sztuki dziełem abstrakcją, informel, kompozycją najniższej realnością mógł być Spektakl przedmiotem-abstrakcją. happeningiem, ambalażem, informel, idei sztuki realizacją rangi, lub maszyną pamięci Niemożliwego, Teatru przedstawieniem miejscem realnym, być i scena mogły Teatr znalezioną. rzeczywistością wyobraźni lub pokojem przycmentarnym pamięci, składem pokojem historycznych oraz kulturowych i ideologicznych sieci relacji, w które w które relacji, sieci i ideologicznych kulturowych oraz historycznych na margines, zdegradowane, wraki – lub działania artystyczne, artystyczne, – lub działania wraki zdegradowane, na margines, zdeformować, nie potrafiły i polityczne kulturowe mechanizmy których myśleć o widzu w erze cyfrowej i mediów społecznościowych? Czy Czy społecznościowych? i mediów cyfrowej w erze o widzu myśleć scena” teatr, spektakl, Obraz, i jest moje dzieło. było gdyż zyskiwały różne kształty i znaczenia w zależności od wydarzeń od wydarzeń w zależności i znaczenia kształty różne gdyż zyskiwały czyli jego Teatr Autonomiczny, Informel, Zerowy, Happeningowy Happeningowy Zerowy, Informel, Autonomiczny, Teatr czyli jego Istotnie, w kontekście niniejszej wystawy, jak mamy myśleć o dziele myśleć jak mamy wystawy, niniejszej w kontekście Istotnie, te niespokojne twory wyobraźni Kantora – jego eksperymenty teatralne teatralne – jego eksperymenty Kantora wyobraźni twory te niespokojne w dotychczas badają jej nieznane, życiowej, rzeczywistości wartość nieistotne. uznać za mogły więc jedynie wypowiedzi Kantora z końca XX wieku mają dla nas znaczenie mają dla nas znaczenie wieku XX z końca Kantora wypowiedzi do archiwum? odłożyć bezpiecznie je można XXI, czy w wieku DOMEM Moim rozwiązanie. swe w nim Znajdowały dziele. w moim Na krótko przed śmiercią Kantor pisał: „Moje życie, jego losy, jego losy, życie, pisał: „Moje Kantor śmiercią przed Na krótko Obraz mógł być więc metamorfozą, kolażem, dekolażem, dekolażem, kolażem, metamorfozą, więc mógł być Obraz (1973), i koczkodanach Nadobnisiach (1967) oraz Wodnej Kurce artysta był uwikłany. był artysta Tych czterech elementów nie można było jednak nigdy traktować jako jako traktować jednak nigdy było nie można elementów czterech Tych Te zmiennopostaciowe byty nas intrygują. A nawet więcej: A nawet nas intrygują. byty Te zmiennopostaciowe . 7 , składające się, składające 6 . 8 . 5 , dz. cyt., s. 323. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 378. Dalej już nic…, dz. cyt., , tłum. Andrzej Sobol-Jurczykowski, Stanisław Zembrzuski, Warszawa: Warszawa: Zembrzuski, Stanisław Sobol-Jurczykowski, Andrzej tłum. , Fikcje , s. 405–406. dz. cyt. Śmierci..., Teatr , w: tegoż, , w: tegoż, nowoczesnym o muzeum Refleksje , w: tegoż, , w: tegoż, etap nowy może Być Pokój. Polski Instytut Wydawniczy, 2003, s. 90–102. Wydawniczy, Instytut Polski się w sferę niewiadomego i niewytłumaczalnego. […] Te fakty Te fakty […] i niewytłumaczalnego. niewiadomego w sferę się wyznaczając wieku, XX sztuka dopiero w pełni uświadomiła i martwych kostiumów, / martwych rekwizytów, / sentymentalnych / sentymentalnych rekwizytów, / martwych kostiumów, i martwych stworzyć nową całość, która zamknie te trzy elementy, czyli elementy, te trzy zamknie która całość, nową stworzyć p o t o p u naszego ściany nas / słabe nie uchronią / od którego nagle na przedmiot, który jest zamkniętą całością, bez żadnych żadnych bez całością, jest zamkniętą który nagle na przedmiot, nową funkcję i inny wygląd muzeum. Ujrzenie istotnej funkcji funkcji istotnej Ujrzenie muzeum. wygląd i inny funkcję nową będzie nowym dziełem sztuki i muzeum sztuki dziełem będzie nowym odnośników życiowych, istniejący absolutnie poza nami, dostaje nami, dostaje absolutnie poza istniejący życiowych, odnośników dzieła sztuki jako przedmiotu emanującego niezwykłą niezwykłą emanującego przedmiotu jako sztuki dzieła tak przestrzeni, odpowiedniej stworzenie powoduje energią , w: tegoż, , w: tegoż, Cricot 2 do biuletynu Wstęp Kantor, Tadeusz , w: tegoż, Babel, w: tegoż, Biblioteka Borges, Luis Jorge wystarczy tylko otworzyć drzwi otworzyć tylko wystarczy widzowi. Stosunki: „dzieło sztuki – przestrzeń – widz” muszą muszą widz” – – przestrzeń sztuki „dzieło Stosunki: widzowi. POKOJU […] / Ważne wypadki zbliżają się nieubłaganie, / się nieubłaganie, zbliżają wypadki Ważne […] / POKOJU W momencie zetknięcia się z dziełem sztuki człowiek natrafia natrafia człowiek sztuki się z dziełem zetknięcia W momencie za tymi drzwiami / szaleją burze i piekło ludzkie / wzbierają fale fale wzbierają ludzkie / i piekło burze / szaleją drzwiami tymi za zorganizowanej, by zdolna była te fale energii odbić i przekazać odbić i przekazać energii te fale była zdolna by zorganizowanej, albumów / i zasuszonych pamiątek – / jak to przeważnie bywa. / bywa. – / jak to przeważnie pamiątek / i zasuszonych albumów Archiwum. / Żywe. / Nie zbiór bibliotekarski, / nie zbiór szarych szarych / nie zbiór bibliotekarski, / Nie zbiór / Żywe. Archiwum. do wszystkiego w opozycji się rodziły / które / IDEI, Ale zbiór
Tenże, 8 Tenże, Tenże, 5 Tenże, spektakli oraz dorobek malarski. dorobek oraz spektakli sposoby, aby dać świadectwo twórczości Kantora i Teatrowi Cricot 2. Kantora twórczości dać świadectwo aby sposoby, 6 pismach – określały rolę, jaką ma odgrywać Cricoteka. Przywołajmy Przywołajmy Cricoteka. ma odgrywać jaką rolę, pismach – określały 7 I jeszcze jeden tekst: I jeszcze teoretyczne, zdjęcia, przedmioty, bio-obiekty, recenzje, opisy i zapisy i zapisy opisy recenzje, bio-obiekty, przedmioty, zdjęcia, teoretyczne, tu kilka refleksji samego Kantora: samego refleksji tu kilka Pamięć i przekaz – słowa klucze, powracające uparcie w jego w jego uparcie powracające klucze, – słowa i przekaz Pamięć Wystarczy tylko otworzyć drzwi do miejsca odsłaniającego przejście przejście do miejsca odsłaniającego drzwi otworzyć tylko Wystarczy z „tamtej strony” do naszego świata – notatki, rysunki, teksty teksty rysunki, – notatki, świata do naszego strony” z „tamtej z niemal nieskończonej liczby eksponatów. Dzisiaj układamy je na różne je na różne układamy Dzisiaj eksponatów. liczby z niemal nieskończonej Zbiory olbrzymie, niczym rozległa biblioteka u Borgesa biblioteka niczym rozległa olbrzymie, Zbiory
WIDMA 18 21WIDMA . 15 , Odysa Powrót . Było to w okresie hitlerowskiej hitlerowskiej to w okresie . Było 14 , dz. cyt., s. 46. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 388. , dz. cyt., Śmierci… Teatr , w: tegoż, 1, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje , w: tegoż, , w: tegoż, 44 roku Itaka Penelopa siadała na kuchennym stołku, / stołku, na kuchennym siadała Penelopa Odysa Powrocie pierwszy akt „ludzki”. / Przedmiot [materialny] zyskał funkcję funkcję zyskał [materialny] / Przedmiot akt „ludzki”. pierwszy filozoficzną, historyczną, / a r t y s t y c z n ą! przedmiot] Objawił swoją egzystencję. […] egzystencję. swoją Objawił przedmiot] jaskrawo manifestując, demonstrując stan siedzenia, / jako / jako siedzenia, demonstrując stan manifestując, jaskrawo obce mu okoliczności, / lecz sam przez siebie. / [W ten sposób / [W ten siebie. / lecz sam przez obce mu okoliczności, [Ten przedmiot] Stał się pusty. / Usprawiedliwiał się nie przez się nie przez / Usprawiedliwiał się pusty. Stał przedmiot] [Ten W Tenże, 15 Tenże, Tenże, 14 Tenże, się sugerować, że wobec trwającej wojny należy porzucić należy wojny trwającej że wobec się sugerować, skrzekiem komunikatów wojennych i kuchenny stołek. Te przedmioty, Te przedmioty, stołek. i kuchenny wojennych komunikatów skrzekiem i sypiący się tynk, poodbijane deski podłogi, pokryte kurzem kurzem pokryte deski podłogi, poodbijane tynk, się i sypiący gruzu” [...] kupy paki i wapnem kontemplacyjny stosunek do przedmiotów (który postulowali postulowali (który do przedmiotów stosunek kontemplacyjny – przedmiot – Stołek momencie. właśnie w tym znalazł się przeszłości manifestującej w teraźniejszości się na nowo określić musiały na scenę w pokoju, w którym pokazywany był był pokazywany w którym na scenę w pokoju, przestrzeń tego pokoju była „OPOZYCYJNA do życia”, ponieważ ponieważ do życia”, „OPOZYCYJNA była pokoju tego przestrzeń od wozu, koło zabłocone wojny: w strefie znalezione przedmioty okupacji w Krakowie. Twórczość artystyczna w tym czasie stanowiła stanowiła czasie w tym artystyczna Twórczość w Krakowie. okupacji wnosili aktorzy pokoju ludzkiej. Do tego kondycji do reprezentowania funkcji, stały się bezsilne i bezużyteczne. Tak więc, gdy wniesiono jewniesiono gdy więc, Tak i bezużyteczne. się bezsilne stały funkcji, terminologii Waltera Benjamina), w której ten właśnie fragment fragment właśnie ten w której Benjamina), Waltera terminologii takich pokoi. Od ścian, miejscami wyżartych do cegły, odpadający odpadający do cegły, wyżartych miejscami Od ścian, pokoi. takich w kompozycjach suprematycznych Kazimierz Malewicz i Piet i Piet Malewicz Kazimierz suprematycznych w kompozycjach tę epokę wytrącał światowej wojny drugiej piętno noszącym w pokoju teraźniejszość żywa jedynie jako się uchwycić – dawało wagę wielką z przypisanej im tożsamości, odarte które i przedmiotach, w ciałach tropy wojennej rzeczywistości, która pozbawiła je ich codziennej je ich pozbawiła która rzeczywistości, wojennej tropy wojna zniszczyła go i jego afirmujące życie cechy, a także zdolność a także cechy, życie go i jego afirmujące zniszczyła wojna Konfrontując nas z siedzącą na stołku Penelopą, Kantor zdawał zdawał Kantor Penelopą, na stołku nas z siedzącą Konfrontując użyć (by konstelacji z krytycznej sobie sprawę zdać aby Mondrian), żelazną lufę armatnią, zdezelowany megafon rozdzierający powietrze powietrze rozdzierający megafon armatnią, zdezelowany lufę żelazną z toru zreifikowanej ciągłości historycznej. Samo zdarzenie miało miało zdarzenie Samo historycznej. ciągłości zreifikowanej z toru zmurszałą deskę, kobyłkę murarską powalaną wapnem, porzuconą wapnem, powalaną murarską kobyłkę deskę, zmurszałą antytezę idei ciągłego rozwoju kultury. Co ważniejsze, dla Kantora dla Kantora Co ważniejsze, kultury. rozwoju idei ciągłego antytezę . w rzeczywistości w rzeczywistości 13 , seria Pisma, 1934–1974, seria Pisma, o latach teksty Metamorfozy: . Słuchamy protestów Kantora Kantora protestów . Słuchamy 11 . 12 , dz. cyt., s. 46. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 388. , dz. cyt., Śmierci… Teatr , w: tegoż, 1, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje , w: tegoż, , w: tegoż, metaforycznego okresu do rysunków intymne Komentarze t. 1, Wrocław–Kraków: Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 118. Ossolineum–Cricoteka, Wrocław–Kraków: t. 1, ludzkie wyklęła samą SZTUKĘ, / mieliśmy jeszcze na tyle siły, siły, na tyle jeszcze SZTUKĘ, / mieliśmy samą wyklęła ludzkie i ogłosić go dziełem sztuki! / Co więcej: / przedmiot nędzny, nędzny, / przedmiot / Co więcej: sztuki! go dziełem i ogłosić idealizacja, / bezsilnym stało się dzieło sztuki, / estetyzująca / estetyzująca sztuki, dzieło się stało / bezsilnym idealizacja, które niosła ta wojna, było zbyt obce tej / idei purystycznej. / purystycznej. / idei obce tej zbyt było ta wojna, niosła które bestie przez osaczonego człowieka wściekłość / re-produkcja, do wybuchu wojny / (co nie oznacza, że była zjawiskiem zjawiskiem że była oznacza, / (co nie wojny do wybuchu zniknęła. bestialskiego ludobójstwa w okresie / opóźnionym), wyrzuceniem na śmietnik. / Obnażony z chroniącej go funkcji funkcji go z chroniącej wyrzuceniem na śmietnik. / Obnażony , w: tegoż, , w: tegoż, teatralne Miejsce Kantor, Tadeusz B I E D N / przed życiowo, użytecznym do bycia niezdolny Y, Realność była silniejsza. / Również bezsilną stała się wszelka wszelka się stała bezsilną / Również silniejsza. była Realność ROK 1944. KRAKÓW. TEATR PODZIEMNY. / POWRÓT ODYSA ODYSA / POWRÓT PODZIEMNY. TEATR 1944. KRAKÓW. ROK SPOD STALINGRADU. / Abstrakcja, która w Polsce przeżyła przeżyła w Polsce która Abstrakcja, / SPOD STALINGRADU. życiowej, nagi, bezinteresowny, artystyczny! nagi, bezinteresowny, życiowej, aby złapać to, / CO BYŁO POD RĘKĄ, PRZEDMIOT REALNY, / REALNY, / POD RĘKĄ, PRZEDMIOT / CO BYŁO to, złapać aby Tak się dzieje zawsze w tych wypadkach. / Okrucieństwo, / Okrucieństwo, wypadkach. w tych zawsze się dzieje Tak
Tenże, 13 Tenże, Tenże, 12 Tenże, ujawnić ich stan niepokoju w swojej performatywnej konstelacji. performatywnej w swojej niepokoju ich stan ujawnić 11 i przedmiotów przeciw wchłonięciu przez drobnomieszczańską estetykę estetykę drobnomieszczańską przez wchłonięciu przeciw i przedmiotów życiowych. funkcji usystematyzowaniu przeciw prądy, i artystyczne na śmietnik, wnoszono nie na scenę, lecz do pokoju, który tak jak one tak który lecz do pokoju, nie na scenę, wnoszono na śmietnik, tysiące i było wojna „Była funkcji. życiowej nie mógł już pełnić swojej
w Cricotece i słuchając słów dotyczących tego, jak strzępy osobistego jak strzępy tego, dotyczących słów i słuchając w Cricotece Przedmioty, niezdolne do bycia użytecznymi życiowo lub mające trafić lub mające trafić życiowo użytecznymi do bycia niezdolne Przedmioty, punctum punctum stanowią i przedmioty Cricot 2, te fragmenty Oglądając dziś stos przedmiotów piętrzący się w przestrzeni wystawy wystawy w przestrzeni się piętrzący przedmiotów dziś stos Oglądając życia Kantora znajdują swoje przeznaczenie w realności najniższej rangi, rangi, najniższej w realności przeznaczenie swoje znajdują Kantora życia życiowej. „Są OPOZYCYJNE do życia […] i dlatego w kategoriach w kategoriach […] i dlatego do życia „Są OPOZYCYJNE życiowej. i szokujące” są skandaliczne życiowych Jak Benjaminowski kolekcjoner Kantor żył wśród przedmiotów, aby aby przedmiotów, wśród żył Kantor kolekcjoner Benjaminowski Jak Lekcji mediolańskich zanotował: z Lekcji W pierwszej zagęszczenie rzędu mrowiska” zagęszczenie zdajemy sobie sprawę, że w jego dyskursie jest coś niepokojącego. niepokojącego. jest coś dyskursie że w jego sprawę, sobie zdajemy Te fragmenty i przedmioty nie tylko wyznaczają etapy historii Teatru Teatru historii etapy wyznaczają nie tylko i przedmioty Te fragmenty „Kształty splątane do szaleństwa, kłębiące się, krzyżujące […] się, kłębiące do szaleństwa, splątane „Kształty
WIDMA 20 23WIDMA . Gest ten nie jest . Gest ten 18 , trans. John Willett, Nowy Jork: Hill and Wang, 1986, s. 104. Jork: Hill and Nowy Willett, John trans. , on Theatre Brecht . Ten gest eksploruje cechy przedmiotu – przedmiotu cechy gest eksploruje Ten . 19 1993, s. 217. , w: tegoż, , w: tegoż, Music On Gestic Brecht, Bertolt , trans. Georges van den Abbeele, Minneapolis: University of Minnesota Press, Press, Minnesota of University Minneapolis: Abbeele, den van Georges trans. , Fables Postmodern Lyotard, Jean-François ludzkie w mydło, proch i dym w KL Auschwitz; o takim przedmiocie przedmiocie o takim Auschwitz; w KL i dym proch w mydło, ludzkie 19 18 stały się widoczne jako wytwory estetyzującej reprodukcji. estetyzującej wytwory jako widoczne się stały niszczony dzieciństwa pokój klasie czy Umarłej w i emocje stany są z n i ą znalezionych przedmiotów w przypadku jak Tak związane. usprawiedliwiających istnienie gorliwych katów, którzy obracali ciała ciała obracali którzy katów, gorliwych istnienie usprawiedliwiających współczesnego powikłania i odsłaniał jego epoką rządzącym siłom , i zakonnicy Wariacie w ich ról granie aktorom i uniemożliwiająca , nie definiuje , nie definiuje Odysa Powrocie w spektaklu w przestrzeń i wniesionych żeby po to, konwencję przypisana im przez użytkowa, wartość ich muzycznej – gestem przestrzeni – czasu – dźwięku” – czasu – – muzycznej przestrzeni gestem , dworku na śmieci z W małym wózek lub maszyna pogrzebowa krzeseł ze składanych zbudowana maszyna aneantyzacyjna rzeczywistości historycznej. Znajdują się Znajdują historycznej. rzeczywistości w n i e j, ale niekoniecznie , wyrażającym , wyrażającym gestusem Brechtowskim Nie jest też kultury. konkretnej materialnym, który egzystując na krawędzi dyskursu, stawiał opór opór stawiał dyskursu, na krawędzi egzystując który materialnym, przedmiotowość to materia osadzona w czasie i w przestrzeni. i w przestrzeni. w czasie osadzona to materia przedmiotowość procesów naszym zrozumieniem uwarunkowanymi myślenia emocji nie do wzbudzania przedmiotów Zdolność historycznych. jest określona w kategoriach absolutnych, ale poprzez ich związek ich związek ale poprzez absolutnych, w kategoriach jest określona jego przedmiotowość, by posłużyć się terminem Kantora. Owa Owa Kantora. się terminem posłużyć by jego przedmiotowość, określone postawy społeczne przyjmowane przez mówiącego mówiącego przez przyjmowane społeczne postawy określone wielokrotnie wskutek wtargnięć ludzi i wydarzeń historycznych historycznych ludzi i wydarzeń wtargnięć wskutek wielokrotnie ten zbombardowany most przypominał o cywilizacji i reżimach i reżimach o cywilizacji przypominał most zbombardowany ten wobec innych ludzi innych wobec Materializacja przedmiotu przez Kantora przywodzi na myśl zdanie zdanie na myśl przywodzi Kantora przez przedmiotu Materializacja Będące więc gestem konkretnej przestrzeni – czasu – materii szafa, – materii – czasu przestrzeni konkretnej gestem więc Będące Newtonowskimi, tylko, parafrazując Alberta Einsteina, sposobami Einsteina, Alberta parafrazując tylko, Newtonowskimi, ławki szkolne, bio-obiekt bezlitośnie wytwarzający wszystkie ludzkie wszystkie wytwarzający bezlitośnie bio-obiekt szkolne, ławki : „tworzenie dzieła sztuki jest sztuki dzieła : „tworzenie Mutic z Music, Lyotarda Jean-François Jednak przestrzeń i czas nie są już niewzruszonymi kategoriami kategoriami nie są już niewzruszonymi i czas przestrzeń Jednak świata i nowej rzeczywistości społecznej. rzeczywistości i nowej świata zawsze gestem przestrzeni – czasu – materii, tworzenie partytury partytury tworzenie materii, – czasu – przestrzeni gestem zawsze z innymi przedmiotami osadzonymi w przestrzeni zjawisk konkretnej konkretnej zjawisk w przestrzeni osadzonymi przedmiotami z innymi znakiem semantycznym czy etnograficznym, działającym w ramach w ramach działającym etnograficznym, czy znakiem semantycznym . 17 , Nowy Jork: Jork: , Nowy and Reflections Essays Illuminations: , dz. cyt., s. 97. , dz. cyt., Metamorfozy… . Bezkompromisowy radykalizm tego dzieła dzieła tego radykalizm . Bezkompromisowy 16 1969, s. 261. Books, Schocken sobie jeszcze, że ta / niewiarygodnie niewiarygodnie że ta / sobie jeszcze, s p r a s o w a n a forma było rzędu „artystycznego” […]. / Pomyślałem, że gdyby ktoś ktoś że gdyby […]. / Pomyślałem, „artystycznego” rzędu było jego w splotach mogliby historycy w przyszłości pomnik, / rozbitego / bombą. / Uderzył mnie widok nieprawdopodobnego / nieprawdopodobnego / widok mnie / bombą. / Uderzył rozbitego może / zapowiadać / zapowiadać może k a n o n y powojennej e s t e t y k i dowcipny ustawił ten kawał żelaza / na placu miasta – jako – jako / na placu miasta żelaza kawał ten ustawił dowcipny formy / odczytać odczytać formy / s i ł y / Pomyślałem epoką. naszą rządzące , w: tegoż, , w: tegoż, przyszłości Klisze Kantor, Tadeusz , w: tegoż, , w: tegoż, XIV History: of Philosophy on the Benjamin, Theses Walter tego, / niewyobrażalnej w proporcjach ludzkich. / Wrażenie Wrażenie ludzkich. / w proporcjach / niewyobrażalnej tego, Będąc w Warszawie, zobaczyłem kawałek żelaznego mostu, żelaznego kawałek zobaczyłem w Warszawie, Będąc z g n i e c e n i dokonała która siły, odczucie Wstrząsające a. /
17 16 ujawniał siły rządzące epoką Kantora. Rzeczywiście, jak twierdził jak twierdził Rzeczywiście, Kantora. epoką rządzące siły ujawniał stało się nieodwracalną częścią dziedzictwa. Bezkompromisowy Bezkompromisowy dziedzictwa. częścią się nieodwracalną stało się kategoriom imitacji, wszelkiej stylistyki i reprodukowania, i reprodukowania, stylistyki wszelkiej imitacji, się kategoriom i działania świata współczesnego. i działania świata pęknięcia w historii pęknięcia radykalizm tego dzieła dał świadectwo sztuce zaburzającej zaburzającej sztuce dał świadectwo dzieła tego radykalizm przedmioty trzeba było wyrwać z ich uzależnień i stosunków i stosunków uzależnień z ich wyrwać było trzeba przedmioty narzuconych mu przez metafizykę i historię poprzedniego wieku. poprzedniego i historię metafizykę mu przez narzuconych odrzucał możliwość reprezentowania kultury, w której ludobójstwo ludobójstwo w której kultury, reprezentowania możliwość odrzucał . Jednocześnie można wówczas za pomocą za wówczas można Jednocześnie quo. status dziejowe co sprawiło, że realny przedmiot, wzięty wprost z życia, wyślizgnął wyślizgnął z życia, wprost wzięty przedmiot, że realny co sprawiło, z 1944 roku, z 1944 roku, Odysa z Powrotu od przedmiotu w odróżnieniu tego przedmiotu odsłonić i opanować groźne perspektywy perspektywy groźne i opanować odsłonić tego przedmiotu tradycyjne podejście do rozwoju narracji scenicznej w czasie, w czasie, scenicznej narracji podejście do rozwoju tradycyjne w przedmiocie – ujawnić jego przedmiotowość – negowaną i wręcz i wręcz – negowaną jego przedmiotowość – ujawnić w przedmiocie lub historyczne, rzeczy stan oficjalny ustalony, przez wymazaną Benjamin, przedmiot nosi w sobie cały świat. Według Kantora Kantora Według świat. cały w sobie nosi Benjamin, przedmiot Lekcja warta zapamiętania… warta Lekcja pisał: 1947, Kantor w roku Po wojnie, życiowych, by w czasie krystalizującej się nowej treści życia życia treści się nowej krystalizującej w czasie by życiowych, , w 1944 roku roku , w 1944 Odysa Powrót to ukazał jak dobitnie W rezultacie, zbiorowości ludzkiej uwolnić wewnętrzny potencjał zawarty zawarty potencjał wewnętrzny ludzkiej uwolnić zbiorowości Ten kawałek żelaznego mostu zniszczonego przez wojnę, wojnę, przez zniszczonego mostu żelaznego kawałek Ten
WIDMA 22 25WIDMA . 22 , dz. cyt., s. 13. , dz. cyt., Metamorfozy… , dz. cyt., s. 59. Dalej już nic…, dz. cyt., , w: tegoż, , w: tegoż, moja podróż twórczość, Moja , w: tegoż, 6, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje , a wraz z nimi model kultury czy twórczości artystycznej artystycznej twórczości czy z nimi model kultury , a wraz 23 MOŻE / ONI SAMI NIE ZNALI DO KOŃCA ONI SAMI MOŻE / UPRZYTOMNIĆ SOBIE ICH CEL ISTOTNY, / KTÓREGO / KTÓREGO ISTOTNY, ICH CEL SOBIE UPRZYTOMNIĆ Tenże, 23 Tenże, Tenże, 22 Tenże, sprawił, że Kantor porzucił „święte rysy”, pod którymi „kryła się „kryła pod którymi rysy”, porzucił „święte że Kantor sprawił, ukształtowany przez estetyczną konwencję. Zamiast tego Kantor Kantor tego Zamiast konwencję. estetyczną przez ukształtowany sztuki za pomocą narzędzi obcych burżuazji i jej dwustuletniej burżuazji i jej dwustuletniej obcych pomocą narzędzi za sztuki rewolucja artystyczna; że sztuka jest w stanie wzbogacić życie życie wzbogacić w stanie jest że sztuka artystyczna; rewolucja przemysłową, funkcję eksponujące przestrzenne na konstrukcje techniki, awangardowej dynamiki nowoczesnej, wyrazem miał być sytuacji. rewolucyjnej będącej dopełnieniem nowej, były – zdegradowane zmarginalizowane, przedmioty materia, reguł według uformowanych przedmiotów przeciwieństwem wyrazem nie była artysty Twórczość piękna. klasycznego świata»” «panów i czas wojny „Czas estetycznym. kategoriom bestia” nie przedstawiał ani nie zniekształcał rzeczywistości, tego, tego, rzeczywistości, nie zniekształcał ani nie przedstawiał aby rzeczywistość, zaanektował Kantor gotowe. przedmioty poddając konfiguracji, tych demontażu Dokonał nieprzetworzonej. się działaniom, i powtarzającym bezinteresownym przedmioty jeszcze lub nie mogło być widoczne i dopiero się stawało. Aby Aby stawało. się i dopiero widoczne być lub nie mogło jeszcze jej pomijane dotychczas lub pokątne aspekty. W żadnym wypadku W żadnym aspekty. lub pokątne jej pomijane dotychczas o pierwiastek sprawiedliwości i równości, czyli tego, co nie było było co nie czyli tego, i równości, sprawiedliwości o pierwiastek i nowej idee rewolucji propagowali cel, konstruktywiści osiągnąć ten nacisk kładła która Popowej, Lubow Konstruktywizm estetyce. oparty na przekształceniu rzeczywistości lub przedmiotu w obraz w obraz lub przedmiotu rzeczywistości na przekształceniu oparty ujawniając uznaną rzeczywistość, zakłócała która praktykę, oferował co prawdziwe lub codzienne. Rzeczywistość została zaanektowana. zaanektowana. została Rzeczywistość lub codzienne. co prawdziwe wyzwalając je z okowów moralnej lub estetycznej użyteczności. lub estetycznej moralnej je z okowów wyzwalając Konstruktywiści wierzyli, że rewolucji społecznej w Związku w Związku społecznej wierzyli, że rewolucji Konstruktywiści będzie towarzyszyła wieku XX dwudziestych w latach Radzieckim – czysta wojennej z rzeczywistości wydarte Kantora, Przedmioty fikcję rzeczywistości, i dotrzeć do rzeczywistości „surowej”, „surowej”, do rzeczywistości i dotrzeć rzeczywistości, fikcję zaburzyć konfiguracje estetyczne, które dopuszczały jedynie dopuszczały które estetyczne, konfiguracje zaburzyć a Popowa dążyła do stworzenia nowej przestrzeni artystycznej, artystycznej, przestrzeni nowej do stworzenia dążyła a Popowa lub przestarzałym tradycyjnym przeciw buntu awangardowego Zarówno ona, jak i jej treść były uważane za w pełni uformowane uformowane w pełni za uważane były ona, jak i jej treść Zarówno . Kantor nie bez powodu powodu nie bez . Kantor . 21 20 , dz. cyt., s. 84. Dalej już nic…, dz. cyt., , w: tegoż, 12, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje […] / W SYTUACJI, GDY DUCH MIESZCZAŃSKIEGO DUCH MIESZCZAŃSKIEGO GDY W SYTUACJI, […] / . nie powrócę tu już Nigdy do spektaklu w programie opublikowany tekst Kantor, Tadeusz DZISIAJ, W DEGENERUJĄCEJ SIĘ I CORAZ BARDZIEJ / SIĘ I CORAZ BARDZIEJ / W DEGENERUJĄCEJ DZISIAJ, KONSTRUKTYWISTÓW, ENTUZJAZM REWOLUCYJNY SIĘ NIEUSTANNIE / ODRADZA PRAGMATYZMU UNIWERSALNEJ CYWILIZACJI KONSUMPCJI, / TEN TEN / KONSUMPCJI, CYWILIZACJI UNIWERSALNEJ W NASZEJ CYWILIZACJI – / KONIECZNE JEST NIE NIE JEST – / KONIECZNE W NASZEJ CYWILIZACJI ZAPOMINAĆ LEKCJI / KONSTRUKTYWISTÓW / I JASNO / I JASNO / KONSTRUKTYWISTÓW LEKCJI ZAPOMINAĆ – przedmioty te, jak te, – przedmioty urodziny są moje Dziś Wielopolu i Wielopolu,
20 21 Tenże, i fragment żelaznego mostu, odsłaniają odsłaniają mostu, żelaznego i fragment Odysa Powrocie w stołek i płynne, przez co negowały, rozwiewały, dekonstruowały lub dekonstruowały rozwiewały, co negowały, przez i płynne, i procedur zamiany praktyki artystycznej w formę zreifikowaną przez przez zreifikowaną w formę artystycznej praktyki zamiany i procedur i definiują na nowo świadomość teraźniejszości, która rozsadza rozsadza która teraźniejszości, świadomość na nowo i definiują patrzyli w sufit / ślepymi oczyma?” / ślepymi w sufit patrzyli nie podlegały ścisłym prawom konstrukcji, lecz były zawsze zmienne zawsze lecz były konstrukcji, prawom ścisłym nie podlegały obietnicę reprezentacji: niweczyły mówił często o konstruktywizmie, dadaizmie, surrealizmie oraz ich oraz surrealizmie dadaizmie, o konstruktywizmie, często mówił przemysł kultury. „ŚWIĘTA TECHNIKA panuje dziś wszechwładnie / wszechwładnie / panuje dziś TECHNIKA „ŚWIĘTA kultury. przemysł potrzebę konwencji dających pierwszeństwo harmonii? Dla nas harmonii? pierwszeństwo dających konwencji potrzebę kontinuum rozwoju historii. rozwoju kontinuum oglądać w teatrach i w przestrzeniach muzealnych. Dla Kantora Dla Kantora muzealnych. i w przestrzeniach w teatrach oglądać ową «cudowność» surrealistyczną” «cudowność» ową
formach protestu, buntu i negacji, przybierających kształty, które które kształty, i negacji, przybierających buntu protestu, formach te przedmioty uwypuklone, i że takie opanowanie jest możliwe. jest możliwe. opanowanie i że takie uwypuklone, te przedmioty ten stos obrazów i przedmiotów XX wieku, balansujący między między balansujący wieku, XX i przedmiotów obrazów ten stos przyszłość że nasza niósł przekaz, a śmietnikiem, wiecznością ten stos obrazów i przedmiotów XX wieku zostaje przekształcony przekształcony zostaje wieku XX i przedmiotów obrazów stos ten możemy które i wizualne, językowe dźwiękowe, w efekty w w TEATRACH I ŚRODKACH MASOWEGO PRZEKAZU. / PRZEKAZU. MASOWEGO I ŚRODKACH w TEATRACH wykraczającym poza granice naszej estetyki obojętności lub poza lub poza obojętności estetyki naszej granice poza wykraczającym Czy mamy odwagę słuchać głosu Kantora w tym innym świecie, świecie, innym w tym Kantora słuchać głosu odwagę mamy Czy W TELEWIZJI, produkując systemem taśmowym i mechanicznie / i mechanicznie / taśmowym systemem produkując W TELEWIZJI, Ślepe oczy wpatrują się w tych, którzy zrozumieli skutki procesów skutki procesów zrozumieli którzy w tych, się wpatrują Ślepe oczy zależy od opanowania niebezpiecznych perspektyw, które są przez są przez które perspektyw, niebezpiecznych od opanowania zależy „Czy zaśniemy tej nocy? / i obudzimy się w środku? / i będziemy / i będziemy w środku? się / i obudzimy nocy? tej „Czy zaśniemy
WIDMA 24 27WIDMA . 27 . Wielopole, Wielopole, 28 . 26 , dz. cyt., s. 125. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt. s. 173. Dalej już nic…, dz. cyt. , w: tegoż, , w: tegoż, zapomnieniem Ocalić przed martwych ciał / (ile już ich było) / i stos szczątków Rzeczy, / Rzeczy, szczątków / i stos ciał / (ile już ich było) martwych , w: tegoż, Cicha noc, w: tegoż, Kantor, Tadeusz to, co zostało. / Potem – / w myśl idei mojego teatru – / umarli idei mojego teatru w myśl – / / Potem co zostało. to, Platona, / a w nim te słowa: / «owej nocy». / Potem wszystko wszystko / Potem nocy». / «owej te słowa: / a w nim Platona, zaczęło się od nowa i od zera” się od nowa zaczęło Raport o tym jedyny / i znany, światem naszym przed «świata» «wstają z martwych» / i grają, / jak gdyby nigdy nic” nigdy / jak gdyby / i grają, z martwych» «wstają „Więc: teraz – na scenie: / koniec świata, / po katastrofie, / stos / stos / po katastrofie, świata, na scenie: / koniec – teraz „Więc: „Kiedyś tam fascynował / mnie kataklizm / Atlantydy. / Tego Tego / Atlantydy. / / mnie kataklizm fascynował tam „Kiedyś 27 Tamże. 28 Tenże, 26 , są moje urodziny i Dziś nie powrócę tu już , Nigdy artyści sczezną się bez związku ze sobą i następujących równocześnie, zyskiwało zyskiwało równocześnie, i następujących ze sobą związku się bez i przeniesione w sferę wieloznaczności i autonomii, tworzą „miazgę „miazgę tworzą i autonomii, wieloznaczności w sferę i przeniesione form wszelkich wobec oporu siłę rzeczywistą stanowiły i realność czternaście codziennych codziennych czternaście Cricotage’u w Na przykład rzeczywistości”. pozbawionych itp., pakunków przenoszenie na opał, węgla noszenie nieodwracalnie zniszczył którą życie, afirmującej reprodukcji które Kantor zaliczył do teatru wyznań osobistych do teatru zaliczył Kantor które jego własne wspomnienia z przeszłości. W sztuce W sztuce wspomnienia z przeszłości. jego własne opisać ustawiczny opór Kantora wobec wszelkich form reprodukcji reprodukcji form wszelkich wobec Kantora opór opisać ustawiczny czynności: siedzenie, jedzenie, golenie się, rozmawianie przez telefon, telefon, przez rozmawianie się, golenie jedzenie, siedzenie, czynności: Kantor daje wyraz swoim przemyśleniom na temat życia i śmierci, i śmierci, życia na temat przemyśleniom swoim wyraz daje Kantor Kantora: pierwsza i druga wojna światowa, okupacja hitlerowska, okupacja hitlerowska, światowa, wojna i druga pierwsza Kantora: Niekonceptualne przedmioty Kantora, wytrącone z toru powszedniości powszedniości z toru wytrącone Kantora, przedmioty Niekonceptualne Kantorowski świat po katastrofie przypomina pojawienie się innego przypomina pojawienie po katastrofie świat Kantorowski były to obsesje to obsesje klasie były Umarłej Czym wyznania? W są te osobiste (1990), można nimi Cicha noc (1990), można z cricotage’u te pochodzą Choć słowa świata w narracyjnym, performatywnym lub dźwiękowym krajobrazie. krajobrazie. lub dźwiękowym performatywnym w narracyjnym, świata zależności przyczynowo-skutkowej, samoistnych, rozwijających rozwijających samoistnych, przyczynowo-skutkowej, zależności za pośrednictwem „lokatorów” pokoju dzieciństwa dzieciństwa pokoju „lokatorów” pośrednictwem Wielopole za afirmujących życie: życie: afirmujących autonomię i realność w ciągu czterdziestu pięciu minut. Ta autonomia Ta autonomia pięciu minut. czterdziestu w ciągu i realność autonomię Umarła klasa, Wielopole, Wielopole, Niech Umarła 1944–1973 i spektakli Tak było w przypadku jego eksperymentów teatralnych w latach w latach teatralnych jego eksperymentów w przypadku było Tak „czas wojny i «panów świata»”.
. 24 . 25 , eds. Andrew Arato, Eike Gebhardt, Oxford: Basil Oxford: Gebhardt, Eike Arato, Andrew , eds. Reader School Frankfurt The Essential , dz. cyt., s. 385. , dz. cyt., Metamorfozy… Wielki ambalaż 1965), Wielki ambalaż (18 grudnia podziału Linia , w: Commitment , w: tegoż, , w: tegoż, wydarzeń Teatr Blackwell, 1978, s. 317. Blackwell, różnica!!). wspaniała (co za i przedstawiać ich całościowe oddziaływanie, ale ich struktura wewnętrzna. wewnętrzna. ale ich struktura oddziaływanie, ich całościowe konwencjonalne, tworzą miazgę rzeczywistości. Wytrącam Wytrącam rzeczywistości. miazgę tworzą konwencjonalne, się to bezcelowością), nazywa (w życiu nadaję im autonomię je, Obracam i konsekwencji. je motywów pozbawiam samodzielnie aż zaczną w nieskończoność, powtarzam, i fascynować bytować przedmioty, ale i osoby i wydarzenia „GOTOWE” (– wcześniej, (– wcześniej, „GOTOWE” i wydarzenia ale i osoby przedmioty, a nie pokazywać OWŁADNĄĆ, OPANOWAĆ, należy , 1963), zerowego teatru (Manifest powszedniości je z ich toru Theodor Adorno, Adorno, Theodor Są wiedzą w postaci przedmiotów niekonceptualnych. To jest To jest niekonceptualnych. przedmiotów w postaci Są wiedzą źródło wielkości ich źródło Wydarzenia i wypadki, małe i ważne, nijakie, powszednie, nudne, nudne, powszednie, nijakie, i ważne, małe i wypadki, Wydarzenia staram się unikać się unikać staram Wodna Kurka postępowaniu W moim zbytniego konstruowania elementów. Wprowadzam nie tylko nie tylko Wprowadzam elementów. konstruowania zbytniego Zasadą rządzącą autonomicznymi dziełami sztuki nie jest sztuki dziełami autonomicznymi rządzącą Zasadą „samorodnie” uformowane, bez mojej interwencji). Przedmiot Przedmiot mojej interwencji). bez uformowane, „samorodnie”
25 Tenże, 24 Tenże, i kierunków awangardowych XX wieku (zwłaszcza dadaizmu (zwłaszcza wieku XX awangardowych i kierunków zarazem ich rozwinięcie: stanowiąc i surrealizmu), niekonceptualnym Adornowskim: w sensie niekonceptualnym na Zachodzie, opierały się na Kantorowskim rozumieniu realności realności rozumieniu na Kantorowskim się opierały na Zachodzie, przestrzeni materii, i przedmiotowości, przedmiotu rangi, najniższej estetyki lub realności”, stał się autonomiczny, był przedmiotem przedmiotem był się autonomiczny, stał lub realności”, estetyki (10 grudnia 1965), (10 grudnia 1965), 1967), 1966), List (12 stycznia (20 października – 1 listopada 1968). (marzec Rembrandta wedle anatomii 1969) i Lekcja (18 stycznia w przedmiocie, była klamrą spinającą happeningi spinającą klamrą była w przedmiocie, Logika uaktywniania tego, co tłumione lub naznaczone skazą lub naznaczone skazą co tłumione tego, uaktywniania Logika Cricotage rokiem: 1965 i 1969 pomiędzy Kantora w okresie Choć konceptualnie łączyły się one z happeningami pokazywanymi pokazywanymi się one z happeningami łączyły Choć konceptualnie Hommage 1967), (23–27 sierpniaHommage morski happening Panoramiczny zimowy zimowy 1968), Assemblage (30 października à Jarema Maria Tym samym przedmiot istniejący-w-medium, „wytrącony z toru z toru „wytrącony istniejący-w-medium, przedmiot samym Tym
WIDMA 26 29WIDMA . 34 – będą zawsze wyrazem protestu protestu wyrazem – będą zawsze 36 , dz. cyt., s. 212. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 126–127. Dalej już nic…, dz. cyt., . Jego puste, rozbite, martwe, bezradne, bezradne, martwe, rozbite, puste, Jego . 35 , dz. cyt. s. 181. Dalej już nic…, dz. cyt. , w: tegoż, , w: tegoż, zapomnieniem Ocalić przed , w: tegoż, , w: tegoż, w moim credo… Od początku, Cicha noc, w: tegoż, dzisiaj / P R A W D A , / Ś W I Ę T O Ś Ć i / W I E L K O Ś Ć . wszystkimi / „potęgami” świata. / „potęgami” wszystkimi Naprzeciw / homoidalnych kreatur / stoi / c / stoi kreatur / homoidalnych Naprzeciw z ł o w i e k […] / / Ocalić przed i zapomnienia. je ocalić / od zniszczenia Należy / klęski ze świadomością Nawet Jedynie / w tym „indywidualnym życiu ludzkim” / zachowała się / zachowała ludzkim” życiu „indywidualnym w tym / Jedynie Tenże, 34 Tenże, Tenże, 35 Tenże, 36 Tenże, sobie, że nie chodzi tu o to, iż gromadzą one w sobie archiwalne archiwalne w sobie one iż gromadzą chodzi tu o to, że nie sobie, która treść, się ich nowa krystalizuje temu Dzięki stylistykę. szkolne, krzyże, bio-obiekty, ambalaż ludzki i „ślady / wyciśnięte wyciśnięte / ambalaż ludzki i „ślady bio-obiekty, krzyże, szkolne, i pierwotnych funkcji życiowych, podejmują bezkompromisowy bezkompromisowy podejmują życiowych, funkcji i pierwotnych Wyobraźni: Pokoiku Biednym w swoim i życie przedmioty, które mają swoją przeszłość inną niż ta narzucona im niż ta narzucona inną przeszłość swoją mają które przedmioty, Patrząc wieku. XX i historię metafizykę skompromitowaną przez uświadamiamy wystawy, w przestrzeni zebrane na przedmioty . Wyznania quo. Wyznania status osobiste historycznego wobec i opór niepokoju ani nie / jest darem sztuki że „Wolność zapomnienie, początkowe głęboko, / w odległej przeszłości” w odległej / głęboko, dziełach burzliwe kłębowisko myśli, resztki po gwałtownej destrukcji, destrukcji, po gwałtownej resztki myśli, kłębowisko burzliwe dziełach człowieczeństwa jako obraz dialektyczny. Istnieje tylko stan stan tylko Istnieje dialektyczny. obraz jako człowieczeństwa opuszczone, zdezelowane, niezdolne poruszyć niczego, ale niczego, poruszyć niezdolne zdezelowane, opuszczone, teatrze wyznań osobistych, który przedstawia zagadkę zagadkę przedstawia który wyznań osobistych, teatrze własną przedmiotowością i jako takie wskazują na swą złożoną, złożoną, na swą wskazują takie i jako przedmiotowością własną historię. wielowarstwową Kantor nigdy nie odciął się od świata, tylko toczył walkę na śmierć na śmierć walkę toczył tylko nie odciął się od świata, nigdy Kantor Być może ta ostatnia myśl – wezwanie do działania „nawet „nawet do działania wezwanie – myśl ta ostatnia może Być przepracowuje która anamnezę, na scenie obrazowały Kantora ślady historii. Rzecz raczej w tym, że są wyrwane z ich uzależnień z ich uzależnień że są wyrwane w tym, raczej Rzecz historii. ślady zasadniczo rozszerza sferę odbioru. Przedmioty są przesycone są przesycone odbioru. Przedmioty sferę rozszerza zasadniczo ze świadomością klęski” – stanowi radykalny gest w Kantorowskim w Kantorowskim gest radykalny klęski” – stanowi ze świadomością atak na wszystkie węzłowe punkty bytu, kontestują wszelką wszelką kontestują bytu, punkty węzłowe na wszystkie atak artysty przeciw „oficjalnej” historii, krytyką logiki konformizmu konformizmu logiki krytyką historii, „oficjalnej” przeciw artysty autonomiczne przedmioty – krzesło, kawałek żelaznego mostu, ławki ławki mostu, żelaznego kawałek – krzesło, przedmioty autonomiczne / polityki, / ani władzy” / ani / polityki, . 30 ” – będącej ” – będącej 31 . Jego przedmioty przedmioty . Jego 33 . Jego indywidualne życie jest jest życie indywidualne Jego . 29 , dz. cyt., s. 77. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 206. Dalej już nic…, dz. cyt., . Historyczne fragmenty i strzępy wspomnień wspomnień i strzępy fragmenty . Historyczne 32 traktuje o sytuacji artysty we we artysty o sytuacji traktuje artyści Niech sczezną , w: tamże, s. 110. , w: tamże, Przewodnik nie powrócę. tu już Nigdy 12, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje , w: tegoż, w moim credo… Od początku, Tamże, s. 126. Tamże, s. 129–130. Tamże, nędzna i podejrzana knajpa, knajpa, nędzna i podejrzana nie powrócę tu już Nigdy
29 30 31 Tenże, 32 Tenże, 33 Tenże, ludźmi, którzy pojawiali się, znikali i powracali na różnych etapach etapach na różnych i powracali znikali się, pojawiali ludźmi, którzy swojej rodziny i wojennych losów, a także chrześcijaństwa chrześcijaństwa a także losów, i wojennych rodziny swojej ująć w ramy. Pozostaje jedynie niedokończona historia o trudnej o trudnej historia jedynie niedokończona Pozostaje w ramy. ująć i dziś – krytyce politykę historycznej niepamięci w Polsce w okresie w okresie w Polsce niepamięci historycznej politykę i dziś – krytyce i judaizmu. i judaizmu. i ogniskiem dyskursu, w którym rozmaite ślady dawnych działań działań dawnych ślady rozmaite w którym i ogniskiem dyskursu, stopień osiągnąć pewien aby ożywały, narracji i historycznych nakładają się na siebie, aby ukazać krajobraz, w którym Kantor Kantor w którym krajobraz, ukazać aby się na siebie, nakładają które było świadkiem ludobójstwa i „zbrodniczych zamachów zamachów i „zbrodniczych ludobójstwa świadkiem było które i kulturę” na sztukę nową wersją Kantorowskiego pokoju wyobraźni – zapełnia się się – zapełnia wyobraźni pokoju Kantorowskiego wersją nową przeciwstawione „konsumpcji świata” za cenę „bólu, / cierpienia, cenę „bólu, / cierpienia, za świata” „konsumpcji przeciwstawione należące do realności najniższej rangi i teatr wyznań osobistych wyznań osobistych i teatr rangi najniższej do realności należące Kantora o teatrze nacjonalizmu i populizmu. Mówiąc narastającego przeszłości i trudnym dziedzictwie. i trudnym przeszłości na nią lecz odpowiedzią życia, rzeczywistości realności, zanim ich przedmiotowość zdematerializuje się, ulegnie ulegnie się, zdematerializuje ich przedmiotowość zanim realności, Pokoiku w Biednym regułom żadnym niepodlegających relacji, prosperująca „gdzieś na zapomnianej Ulicy Snu Ulicy na zapomnianej „gdzieś prosperująca przestrzeń między obrazami na scenie stała się „źródłem” się „źródłem” na scenie stała obrazami między przestrzeń urodziny odsłoniły pęknięcia w narodowej mnemotechnice, poddając – wtedy wtedy poddając – mnemotechnice, w narodowej pęknięcia odsłoniły w jego widzieć należy artysty, śmierci rocznicę w trzydziestą dzisiaj, gwałtownej destrukcji w przestrzeni splątanych, kłębiących się się kłębiących splątanych, w przestrzeni destrukcji gwałtownej toczył walkę z „oficjalną” historią z „oficjalną” walkę toczył współczesnym społeczeństwie. Klisze pamięci przywoływane przywoływane pamięci Klisze społeczeństwie. współczesnym życia artystycznego Kantora, aby dać świadectwo pokoleniu, pokoleniu, dać świadectwo aby Kantora, artystycznego życia Jak twierdził Kantor, jego teatr nie był wizerunkiem czy odbiciem czy wizerunkiem nie był jego teatr Kantor, twierdził Jak Wyobraźni Kantora. Tego nieposkromionego chaosu nie można chaosu nie można nieposkromionego Tego Kantora. Wyobraźni W z przeszłości, negatywy jego życia prywatnego, historii i sztuki i sztuki historii prywatnego, jego życia negatywy z przeszłości, Wielki Ambalaż końca Wielki Ambalaż w końca przekształcone zostają artystycznych są moje Dziś W spektaklu ocalić je od zapomnienia. wieku, by XX zdarzeń przypadkowych wspomnień, prywatnych artystycznych, / rozpaczy, / a potem / wstydu, / poniżenia, / szyderstwa” / / poniżenia, wstydu, / / a potem / rozpaczy,
WIDMA 28 31WIDMA . 39 , dz. cyt., s. 67. Dalej już nic…, dz. cyt., . Widz, jak pisał Kantor, „bierze pełną pełną „bierze Widz, jak pisał Kantor, . 38 Tadeusz Kantor. Widma. Kantor. Tadeusz wystawy scenariusz niepublikowany Paluch-Cybulska, Małgorzata , w: tegoż, 7 mediolańskie. Lekcja Lekcje Kantor, Tadeusz wystarczy tylko otworzyć drzwi… otworzyć tylko wystarczy się nieubłaganie, wypadki zbliżają Ważne 38 39 i sztuki Kantora… i sztuki nawarstwianie i cyrkulacja materii i idei przenoszą się przenoszą się i idei materii i cyrkulacja nawarstwianie na odbiorcę konfrontujemy widza z podobną sytuacją: przedmioty-eksponaty przedmioty-eksponaty z podobną sytuacją: widza konfrontujemy która zamknie te trzy elementy” – to wyzwanie Kantora rzucone Kantora – to wyzwanie elementy” te trzy zamknie która i krytykom badaczom muzeum, pracownikom wszystkim: nam obserwują nas, kiedy chodzimy pomiędzy nimi na podeście. nimi na podeście. pomiędzy chodzimy nas, kiedy obserwują odpowiedzialność za wejście do teatru” wejście za odpowiedzialność oraz ludziom, którzy nigdy nie widzieli spektakli Teatru Cricot 2 Teatru spektakli widzieli nie nigdy ludziom, którzy oraz w perypetie i zasadzki”, gdzie wielowarstwowe ścieranie się, ścieranie się, wielowarstwowe gdzie i zasadzki”, w perypetie Przedmioty-eksponaty oddziałują na nas, wymuszając reakcję. wymuszając na nas, oddziałują Przedmioty-eksponaty Wystawa nie pełni funkcji prezentowania i dokumentowania, i dokumentowania, prezentowania funkcji nie pełni Wystawa ale „staje się AKTYWNYM OTOCZENIEM wplątującym widza widza wplątującym AKTYWNYM OTOCZENIEM się ale „staje „«Dzieło sztuki – przestrzeń – widz» muszą stworzyć nową całość, całość, nową stworzyć muszą widz» – – przestrzeń sztuki „«Dzieło *** , dz. cyt., s. 408–417. Dalej już nic…, dz. cyt., . Dzisiaj widzimy te przedmioty jako nieprzydatne, nieprzydatne, jako te przedmioty widzimy . Dzisiaj 37 , w: tegoż, , w: tegoż, teatru „terapeutyczna” rola mi odpowiada Nie bardzo Zob. tenże, tenże, Zob.
37 się aktorzy. Kantor chciał odwrócić porządek percepcyjny: percepcyjny: porządek chciał odwrócić Kantor się aktorzy. się w monumentalną konstrukcję przestrzenną krajobrazu, lecz krajobrazu, przestrzenną konstrukcję w monumentalną się nie dokonuje Kantor w przestrzeni. rozproszonymi są resztkami i ustalonego systemu życia. Sprzeciwiając się prawom, które które prawom, się Sprzeciwiając życia. systemu i ustalonego „budujące” nam jakieś terapeutyczne, podsunąć aby ich syntezy, przedmioty-eksponaty oglądałyby aktorów. Wykorzystując tę ideę, tę ideę, Wykorzystując aktorów. oglądałyby przedmioty-eksponaty przemieszczanie się między grupami obiektów, ustawionymi ustawionymi grupami obiektów, się między przemieszczanie naszą epoką”, jak pisał Kantor w 1947 roku. w 1947 jak pisał Kantor epoką”, naszą przedmiotów i kostiumów ze spektakli Kantora nawiązują nawiązują Kantora ze spektakli i kostiumów przedmiotów alinearności. w swej zacinają się i powtarzają, nawarstwiają kiedyś istniało, a dziś staje się kluczowym elementem kontrującym kontrującym elementem kluczowym się a dziś staje istniało, kiedyś niewątpliwie doszczętnie pozbawione użyteczności i funkcji i funkcji użyteczności pozbawione doszczętnie niewątpliwie nadawały im kształt, funkcję i określały ich miejsce w kulturze w kulturze ich miejsce i określały funkcję im kształt, nadawały wiążących już płaszczyzn nie tworzą przedmioty sztuki, konsumpcji do niezrealizowanej idei, nad którą Kantor pracował w spektaklach w spektaklach pracował Kantor nad którą idei, do niezrealizowanej oddalenia, w natłoku, bezpośrednim przełożeniu „sił, rządzących rządzących „sił, przełożeniu bezpośrednim w natłoku, oddalenia, oraz napięcie budowane przez duże zagęszczenie obiektów, obiektów, zagęszczenie duże przez napięcie budowane oraz i formy Znaczenia się o katastrofę. ocierającego do krajobrazu w sposób niechronologiczny. Podest ten to nawiązanie nawiązanie to ten Podest niechronologiczny. w sposób także pytanie o niepewną przyszłość. Kalejdoskop różnych pojęć różnych Kalejdoskop przyszłość. o niepewną pytanie także kostiumy, przedmioty, obiekty, w której przestrzenną, narrację tworzy współczesną przestrzeń zarówno muzealną, jak i społeczną. jak i społeczną. muzealną, zarówno przestrzeń współczesną więc katastrofa, uobecniona przez powtórne wystawienie tego, co już co już tego, wystawienie powtórne uobecniona przez katastrofa, więc Podest miał pełnić funkcję wybiegu, po którym przemieszczali przemieszczali wybiegu, po którym funkcję miał pełnić Podest Splątane do szaleństwa kształty, kłębiące się i krzyżujące, się i krzyżujące, kłębiące kształty, do szaleństwa Splątane Przypominając trudną przeszłość w twórczości Kantora, zadajemy zadajemy Kantora, w twórczości trudną przeszłość Przypominając Lekcja warta zapamiętania… warta Lekcja Osią wystawy jest drewniany podest, umożliwiający zwiedzającym zwiedzającym podest, umożliwiający jest drewniany wystawy Osią Obiekty, przedmioty i kostiumy można oglądać z pewnego oglądać z pewnego można i kostiumy przedmioty Obiekty, życiowych, ale nie przeszłości… tragicznej przeszłości. tragicznej ale nie przeszłości… życiowych, zakończenie archiwalia, czyli Kantorowskie resztki, budują siatkę napięć. budują siatkę resztki, czyli Kantorowskie archiwalia, . są moje urodziny Dziś oraz artyści Cricot 2 Niech sczezną Teatru Tkanką wystawy, jak opisała to Małgorzata Paluch-Cybulska, jest Paluch-Cybulska, to Małgorzata opisała jak wystawy, Tkanką
WIDMA 30 33Spectres 2 3 (grant number: AH/R006849/1). (grant with a critical commentary by Michal Kobialka (Berkeley: University of California Press, 1993), 260. Press, California of University (Berkeley: Michal Kobialka by a critical commentary with in this and not something else; / of my distrust in what was was what distrust in my / of in this and not something else; if from far beyond, maybe, it was my inner voice, I have been I have voice, inner my was it maybe, beyond, far from if my attitude / toward the events / that surrounded me, / toward / toward me, / that surrounded the events / toward attitude my that me and dictated signals that ordered warning perceiving have been breaking the surface, / however, all the time, as all the time, / however, the surface, been breaking have This article is part of the Staging Difficult Pasts project supported by the Arts and Humanities Research Council/Great Britain Britain Council/Great Research Humanities and Arts the by project supported Pasts Difficult the Staging This article is part of I choose one action over the other— / PROTEST, / REVOLT / / REVOLT / PROTEST, the other— I choose one action over the situation / in which I have lived; / of my fears; / of my faith faith my / of fears; my / of lived; I have which / in the situation hope. / my skepticism; my / of trusted; to be (Minneapolis: University of Minnesota Press, 2009), 394. Press, Minnesota of University (Minneapolis: On, Nothing Further in Michal Kobialka, ‘I’,” “The Real Kantor, Tadeusz , translated and 1944-1990 , translated and Manifestos, Spaces: Essays Other Through in A Journey 12,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, Everything I have done in art so far, / has been the reflection of of been the reflection / has done in art so far, I have Everything “POVERTY….” REALNESS, / FOR FOR AGAINST THE OFFICIALLY RECOGNIZED SACRED SITES, / SACRED RECOGNIZED THE OFFICIALLY AGAINST / “APPROVAL,” OF A STAMP HAD THAT EVERYTHING AGAINST The 1940s … 50s … 60s … 70s … have passed. / Artistic ideas Artistic passed. / … have The 1940s … 50s … 60s … 70s 2 3 in Kantor’s theatre of personal confessions; space and objects in and objects space confessions; personal of theatre in Kantor’s new critical and theoretical approaches to Kantor’s theatre and and theatre to Kantor’s approaches theoretical critical and new writings? and theoretical practice to his returns relentless in avant-garde first-wave the by instigated was which revolution, avant-garde American second-wave and European post-war questioning the modernist revolution: the Dadaists, the Constructivists, or the Surrealists, he believed that: he believed the Surrealists, or the Constructivists, the Dadaists, the that is, the time of place in the 1950s and the 1960s, took Kantor’s avant-garde performance practices in the 20th century; the 20th century; in practices performance avant-garde Kantor’s Zero, Informel, Autonomous, Kantor’s experiments; theatre Kantor’s critical a new and offered Theatres; Impossible and Happening, during the modernist plays and stage to paint started Kantor in the 1920s and 1930s. Like and Poland Union, the Soviet France, and Happenings Art, Emballages, Informel with experiments Kantor’s visual arts; history, tradition, memory, myth, death, and the everyday the everyday death, and myth, memory, tradition, history, visual arts; What is it in Kantor’s theatre that fascinates us today, and prompts and prompts us today, fascinates that theatre is it in Kantor’s What appraisal of Kantor’s theatre of memory and mnemotechnics. and mnemotechnics. memory of theatre Kantor’s of appraisal The list is inexhaustible. 1
im. Ossolińskich, 2004), 2:346 (translation mine). im. Ossolińskich, 2004), 2:346 (translation in itself bereft of its life function and utility. There is nothing There function and utility. life its of bereft in itself more useless than it. What is more, it has a past. A tragic past. A tragic it has a past. is more, What useless than it. more remaining after a sudden destruction. Of course, it has nothing course, Of a sudden destruction. after remaining , 3 vols., ed. Krzysztof Pleśniarowicz (Wrocław: Zakład Narodowy Narodowy Zakład (Wrocław: Pleśniarowicz ed. Krzysztof vols., Pisma, 3 Kantor: in Tadeusz mylące,” “Pojęcia Kantor, Tadeusz to do with imitation, reproduction, or artificiality. It is an object artificiality. or reproduction, imitation, to do with A work of art, derived from ruin, fascinates me. It is a wreckage It is a wreckage me. fascinates ruin, from art, derived of A work Tadeusz Kantor, “Pojęcia mylące” “Pojęcia Kantor, Tadeusz
of the Past Spectres 1 MICHAL KOBIALKA, UNIVERSITY OF MINNESOTA OF UNIVERSITY KOBIALKA, MICHAL offered into thinking about Kantor as a theatre and visual artist. and as a theatre Kantor thinking about into offered the 15th, the 20th, and the 25th—and the different pathways they they pathways the 15th, the 20th, and the 25th—and the different the 105th anniversary of Tadeusz Kantor’s birth (April 6, 1915) and Kantor’s Tadeusz of the 105th anniversary 8, 1990). his death (December of the 30th anniversary with Recall those other momentous anniversaries—the 5th, the 10th, anniversaries—the momentous those other Recall
coincides with Spectres Kantor: Tadeusz the exhibition The opening of explored have we and exhibitions, lectures, conferences, Through Tadeusz Kantor: Tadeusz
Spectres 32 35Spectres Today, we organize Today, 6 7 5 such a way as to allow the object to reflect these waves of of waves these the object to reflect as to allow such a way mémoires / and dried-out memorabilia— / as is usually the case. the case. / as is usually / and dried-out memorabilia— mémoires behind the doors, / a storm and an inferno rage, / and the rage, and an inferno / a storm the doors, behind / it is behind the doors stand events […] / Important us not save being sees an object, which is enclosed in itself, without any any without is enclosed in itself, which being sees an object, designed in space must be created, a suitable perceived, of old and dead costumes, / dead props, / sentimental / sentimental / dead props, old and dead costumes, of enough to open them. to open enough connection to life; and which exists independently of us. We We us. of independently exists which and connection to life; […] and the unexplainable. the unknown of the sphere enter of the essential attribute For redefined. a museum be of , 369. On, Nothing in Further Phase,” a New Maybe “The Room: Kantor, 1998), 112-18 Books, Penguin York: (New Hurley Andrew trans. , Fictions in Collected Babel,” of “The Library Borges, Luis Jorge mine). , 3:323 (translation Pisma Kantor: in Tadeusz 2,” Cricot do biuletynu “Wstęp Kantor, to everything [surrounding them]. [surrounding to everything waters of the flood raise. / The weak walls of our ROOM / will / ROOM our of walls weak The / raise. flood the of waters 20th century, which required that the shape and the function that the shape and the required which 20th century, a work of art as an object emitting a distinct energy to be to be a distinct energy art as an object emitting of a work At the moment of encountering a work of art, a human of a work encountering the moment of At / But a collection of / IDEAS / which were born in opposition were which / / IDEAS / But a collection of The Archive. / Alive. / Not a library collection, / Not a collection a collection collection, / Not a library / Not Alive. / Archive. The These truths became known to me thanks to the art of the art of to the thanks to me These truths became known 5 6 reviews and recordings of his theatre productions, and his paintings. and productions, his theatre of and recordings reviews returning in Kantor’s theoretical writings, define explicitly the explicitly define writings, theoretical in Kantor’s returning 7 comprises an infinite number of objects. of number infinite comprises an drawings, theoretical writings, photographs, objects, bio-objects, bio-objects, objects, photographs, writings, theoretical drawings, It is enough to open the doors to enter the place revealing the revealing the place to enter the doors It is enough to open function the Cricoteka was to perform. to perform. was function the Cricoteka traces of transition from that “other side” into our world—his notes, notes, world—his our into side” that “other from transition of traces to Kantor’s artistic endeavors and those of the Cricot 2 Theatre. Cricot 2 the and those of artistic endeavors to Kantor’s Let me quote Kantor himself on the subject. First: himself Kantor me quote Let Memory and transmission, two key words that keep stubbornly stubbornly that keep words key two and transmission, Memory and re-organize them in various ways in order to give testimony testimony to give in order ways various in them and re-organize And one more text: And one more This collection, like the vast library in one of Borges’s short stories, short stories, Borges’s in one of library vast the like This collection, 4 (1985), Die (1985), Artists the Let (1980), , 389. on, Nothing in Further Oblivion,” from “To Save Kantor, them / are are personal / confessions. … them Let , / Wielopole, Wielopole, / Let / The Dead Class productions My , / all of , / all of Return Artists the / I Shall Never one, Die, / and this last
4 liberates a human being from servitude to continuous linear time; linear to continuous servitude from a human being liberates which time, cairological and reversed; contested, recognized, are site his oeuvre with work but instead live, productions his theatre saw postmodern operation and many of its theoretical concepts, such concepts, theoretical its of and many postmodern operation map drawn by Kantor. by map drawn housed at the Cricoteka. From the very beginning, back in the 1980s, very the From housed at the Cricoteka. official art or mass culture. art official existing order of things. Even though it would be difficult to frame to frame be difficult would though it things. Even of order existing engaged in the process of revising the dicta of modernism in modernism of the dicta revising of process engaged in the co-existed with diverse forms of postmodern art and theatre as as art and theatre postmodern of forms diverse with co-existed objects wrenched from life and wartime reality, a cafe, a street, a street, a cafe, reality, wartime and life from wrenched objects In time, new artistic configurations appeared in Kantor’s artistic journey. artistic journey. Kantor’s in appeared artistic configurations new time, In which is a countersite to the real site in which the rules of the real the real the rules of which in site real to the is a countersite which the postmodern world surrounding him, intending to perturb the to perturb him, intending surrounding world the postmodern the Cricoteka needed to define its identity among those other among those other identity its needed to define the Cricoteka well as the critical theory of Michel Foucault, Jacques Derrida, Jacques Foucault, Michel of theory as the critical well which, like his thoughts, populate his room of imagination: his room of imagination: populate his thoughts, like which, Kantor as “postmodern,” his praxis defined the very mode of of mode very the defined his praxis as “postmodern,” Kantor The Dead The Dead Poland— of outside productions known widely His most He kept on writing, editing, revising, as well as proposing new ideas, new as proposing well as editing, revising, on writing, kept He However, he always remained faithful to his attitude of nonconformity nonconformity of attitude to his faithful remained he always However, Kantorian objects and things—alongside his room of imagination, of his room and things—alongside objects Kantorian (1991)— Birthday My Is and Today (1988), Return I Shall Never Wielopole, Wielopole Wielopole, Class (1975), representation which challengeswhich representation deterritorializing of and the process , heterotopia forgetting; an initial elaborates which as anamnesis, and his unrelenting need to revise his thinking about a theatre praxis. praxis. his thinking about a theatre need to revise and his unrelenting a launderette, or a cloakroom—which mark the contours of the of mark the contours a cloakroom—which or a launderette, and Gilles Deleuze: Today, new narratives are being woven, this time by critics who never never who critics this time by woven, being are narratives new Today, Thus, Tadeusz Kantor, a high modernist by birth and practice, was was birth and practice, by a high modernist Kantor, Tadeusz Thus,
Spectres 34 37Spectres 12 We listen to his and their protests against protests and their to his listen We 11 its power. / Aesthetic reproduction lost its power. / The anger The anger / power. lost its reproduction Aesthetic / power. its phenomenon. Bestiality, brought to the fore by this war, was was war, this by fore to the brought phenomenon. Bestiality, of a human being trapped by other human beasts cursed A R T. T. A R cursed human beasts other by trapped a human being of disappeared in the period of mass genocide. This is a common mass genocide. in the period of disappeared , 351. On, Nothing in Further Place,” “Theatrical Kantor, mine). Pisma, 1:118 (translation Kantor: in Tadeusz metaforycznego,” okresu do rysunków intymne “Komentarze Kantor, too alien to this pure idea…. / Realness was stronger. / Also, any any Also, / stronger. was idea…. / Realness pure to this alien too which existed in Poland until the outbreak of World War II, II, War World of until the outbreak in Poland existed which ODYSSEUS FROM THE SIEGE OF STALINGRAD. / Abstraction, Abstraction, / STALINGRAD. OF THE SIEGE FROM ODYSSEUS attempt to go beyond it came to naught. / The work of art lost of work The / it came to naught. beyond to go attempt 1944. KRAKÓW. CLANDESTINE THEATRE. THE RETURN OF THE RETURN OF THEATRE. CLANDESTINE 1944. KRAKÓW. 11 12 in the punctum but are Theatre, the Cricot 2 of in the history stages space at the Cricoteka, and listening to the words describing the words to the and listening space at the Cricoteka, in terms of its categories.” its of in terms being accepted by bourgeois aesthetics, swallowed by artistic trends, artistic trends, by aesthetics, swallowed bourgeois by being accepted performative constellation. performative representational reality—they rise from the scene, shoot out of it like it like shoot out of the scene, from rise reality—they representational crisscrossing each other … one atop the other like ants in their nest.” their in ants like the other … one atop each other crisscrossing depreciated the value of reality by exploring its unknown, thus unknown, its exploring by reality of value the depreciated political or actions that the cultural self-enclosed or objects, irrelevant. shelve as only , Kantor noted: , Kantor The Milano Lessons 1” of “Lesson In Impossible Theatres—perturbed the order or system of interpretation. interpretation. of system or the order Theatres—perturbed Impossible far hidden or censored aspects, marginalized objects, degraded degraded objects, marginalized aspects, censored or hidden far of reality in the and destiny fate finding their life of fragments these objects in order to reveal their state of unrest in his unrest of state their to reveal in order these objects the lowest rank, we realize that there is something disturbing in is something disturbing that there realize we rank, the lowest definedwhen scandalous and shocking are they why and that is to life Like a Benjaminian collector, Kantor lived and walked around around walked and lived Kantor a Benjaminian collector, Like Existing on the edges of discourse or in its rifts and crannies, they they and crannies, rifts in its or discourse of on the edges Existing Kantor’s discourse. These fragments and objects not only mark the not only and objects fragments These discourse. Kantor’s and systematized into orders…. “Forms madly intermingled, whirling, intermingled, madly “Forms orders…. into and systematized apparatuses could not co-opt, appropriate, or deform, and could deform, or could not co-opt, appropriate, apparatuses an arrow, and pierce the spectator’s sight. “They are ANTITHETICAL ANTITHETICAL are sight. “They the spectator’s and pierce an arrow, (1973), that is, his Autonomous, Informel, Zero, Happening, and Happening, Zero, Informel, Autonomous, that is, his Apes (1973), Today, when watching this heap of objects piled up in the exhibition up in the exhibition piled objects this heap of watching when Today,
10 8 9 a performance, a theatre, and a stage in Kantor’s artistic journey. artistic in Kantor’s and a stage a theatre, a performance, energy and transmit them to spectators. The triad, “a work of of The triad, “a work them to spectators. transmit and energy , 3:378 (translation mine). Pisma, 3:378 (translation Kantor: Tadeusz nowoczesnym,” o muzeum “Refleksje Kantor, , 489. On, Nothing in Further Room,” “My Kantor, Tadeusz a painting, of the changing definitions a discussion of for , On, Nothing in Further Representation,” of See “Topography where these three elements will create a new work of art and art of work a new create will elements these three where a new museum. art–space–spectator,” has to create a new, undivided whole, whole, undivided a new, has to create art–space–spectator,”
8 9 life and [his] destiny, have always identified themselves with [his] with [his] identified themselves always have destiny, and [his] life 10 semblances of Kantor’s imagination—Kantor’s theatre experiments experiments theatre imagination—Kantor’s Kantor’s semblances of The Madman and (1961), The Madman House (1956), The Country in The Cuttlefish pressures of the historical, cultural, and ideological networks of of ideological networks and cultural, the historical, of pressures positioned. himself found he which within relations reference points mapping out the landscape of his life, because his life, of mapping out the landscape points reference how are we to think about a work of art in 2020? How are we to think to think we are art in 2020? How of about a work to think we are how reality. A theatre and a stage could be a real space, a room of of a room space, could be a real and a stage A theatre reality. imagination. of a room or storeroom, a cemetery memory, has always been and is [his] WORK. A painting, a performance, a performance, A painting, WORK. been and is [his] has always digital and social media age? and social digital could be a reality of the lowest rank, an informel, an emballage, an emballage, an informel, rank, the lowest of could be a reality , Spectres Kantor: Tadeusz this exhibition, of in the context Indeed, Informel, an abstraction, a figurative art, or an object. A performance A performance an object. art, or a figurative an abstraction, Informel, [his] work. They have always found their solutions in it. [His] HOME solutions in it. [His] their found always have They work. [his] they were given different shapes and meanings depending on the different given were they what he said, have any relevance for us in the 21st century; or should or century; us in the 21st for relevance any he said, have what in the archive…? away stored safely now be they works of art. A Work of Art. They have always realized themselves in themselves realized always have They Art. of A Work art. of works Do Kantor’s statements from the end of the 20th century, despite despite the 20th century, the end of from statements Do Kantor’s Dainty Shapes and Hairy Shapes and Hairy (1967), and Dainty (1963), The Water-Hen Nun the about space today? How are we to think about the audience in the to think we are How about space today? a happening, an impossible theatre, a memory machine, or a found a found or machine, a memory a happening, an impossible theatre, a theatre, a stage.” As he implied in a statement made shortly before his death: “[his] his death: “[his] before made shortly he implied in a statement As These shape-shifters intrigue us. More than that. These fidgeting These than that. intrigue us. More These shape-shifters Thus, a painting could be a metamorphosis, a collage, a décollage, Art a décollage, a collage, Thus, a painting could be a metamorphosis, These four elements, however, could never be treated as stable be treated could never however, elements, four These
Spectres 36 39Spectres Books, 1969), 261. Books, incredible / incredible c o m p r e s s i o n. / [I had] a shocking sensation must have been hit by a bomb. / I was struck by the sight of this of the sight by struck / I was a bomb. been hit by must have of the force which had done it; / unimaginable as a human had done which force the of (New York: Schocken Schocken York: (New and Reflections Essays in Illuminations: XIV,” History: of Philosophy Benjamin, “Theses on the Walter While I was in Warsaw, I saw a piece of an iron bridge, which which bridge, an iron a piece of I saw Warsaw, in I was While The uncompromising radicalism of this work refused to play to play refused work this of radicalism The uncompromising 16 16 uncompromising radicalism of this work drew attention to the process process to the attention drew work this of radicalism uncompromising in history freely formed could be objects clear, made so poignantly if the resources embedded in the object were released to reveal to reveal released were embedded in the object the resources if the by objectness—denied its contradiction—to reveal internal its it. in order to become conscious of the state of unrest and the critical unrest of the state of conscious to become in order object—in a room The chair—the that moment. in precisely itself , Kantor seemed to suggest to suggest seemed , Kantor Odysseus of The Return of production realm where genocide had already become part of the heritage. The the heritage. become part of genocide had already where realm Odysseus of as The Return Consequently, time. historical regulated marked by World War II exploded the epoch out of its reified reified its of the epoch out II exploded War World by marked could only momentous—it was itself The event continuity. historical acted which objects in bodies and as the living present be grasped in cracks and fissures the moment revealing that present precisely contemplative attitude toward objects (cf. the theory behind the theory the (cf. objects toward attitude contemplative established state of affairs or historical status quo. status historical or affairs of state established of unsettling temporality, which lets the object slip away from both from the object slip away lets which temporality, unsettling of constellation in which precisely that fragment of the past found found the past of fragment that precisely which in constellation in the act happening in themselves to name needed now objects but time time, is not homogeneous, empty site whose history of In confronting us with Penelope sitting in a chair in the 1944 in the in a chair sitting Penelope with us confronting In that, while the war was raging, one needed to abandon the needed to abandon one raging, was war the while that, the imperious presence of the metaphysical and the presence of of and the presence the metaphysical of the imperious presence the dominant understanding of time and history—a modified version time and history—a modified of the dominant understanding Suprematist compositions of Kazimir Malevich and Piet Mondrian) Mondrian) Piet and Malevich Kazimir of compositions Suprematist filled by the presence of the now, as Walter Benjamin would have have would Benjamin Walter as the now, of the presence by filled along with or represent the culture that gave birth to murder or the or birth to murder that gave the culture represent or with along and were acted upon. Bereft of their pre-assigned identities, these pre-assigned their of upon. Bereft acted were and A lesson worth worth remembering…. A lesson wrote: in 1947, Kantor war, the After 13 15 14 its historical, philosophical, and historical, its a r t i s t i c function! plaster was hanging from the ceiling, boards were missing in missing were boards the ceiling, from hanging was plaster happening for the first time. The [physical] object acquired object acquired The [physical] time. first the for happening rather than to the surroundings which were foreign to it. / to it. foreign were which surroundings than to the rather object, unable to perform any function in life, an object about an object in life, function any object, unable to perform chair, performed the act of being “seated” as a human act being “seated” of the act performed chair, , Penelope, sitting on a kitchen on a kitchen sitting , Penelope, Odysseus of In The Return [By so doing, the object] revealed its own existence. […] / existence. own its so doing, the object] revealed [By to be discarded. / An object which was bereft of a life function a life of bereft was which object An / discarded. to be functionless. stripped, was which An object it. / save would that , 211. in A Journey 1,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, , 147. in A Journey Transition,” “The Infamous Kantor, , 211-12. in A Journey 1,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, the floor, abandoned parcels were covered with dust, debris covered were abandoned parcels floor, the around.” scattered was OBJECT / and to call it a work of art! / Yet, / it was a was / it Yet, / art! of it a work / and to call POBJECT O O R We had only the strength to grab the nearest thing, / THE REAL THE REAL / thing, the nearest to grab strength the only We had all looked alike: bare bricks stared from behind a coat of paint, behind a coat of from stared bricks bare alike: all looked This object was empty. / It had to justify its being to itself being to itself its It had to justify empty. / was This object “There was war and there were thousands of such rooms. They They such rooms. of thousands were and there war was “There
13 14 15 stripped them of their everyday function, had lost their power and power their function, had lost everyday their stripped them of but into a room which, like them, was no longer functional. no longer was them, like which, a room but into board, a scaffold spattered with plaster, a decrepit loudspeaker loudspeaker a decrepit with plaster, spattered a scaffold board, and a kitchen announcements, war screeching with the air rending chair. These objects, the tropes of the reality of war, which had had which war, of the reality of the tropes objects, These chair. condition. Into this room, the performers brought in objects found in found in objects brought performers the room, this condition. Into It was the time of the Nazi occupation of Kraków. Artistic activity Artistic activity Kraków. occupation of the Nazi the time of was It for Kantor, this space of a room was “ANTITHETICAL to life.” It was was It to life.” “ANTITHETICAL was a room this space of Kantor, for the human to represent its ability and affirming life features the war zone: a cart wheel smeared with mud, a decaying wooden wooden mud, a decaying with smeared wheel a cart zone: war the were just about to be discarded, were brought in not onto the stage, the stage, in not onto brought were discarded, just about to be were were useless. Thus, when it was brought into the room where The where the room into brought was it when Thus, useless. were was antithetical to the idea of cultural development. More important, important, More development. cultural idea of antithetical to the was was was shown, Odysseus of Return antithetical to life, because the war had destroyed its signifying its had destroyed war because the antithetical to life, These objects, which were unable to perform any function in life or or function in life any unable to perform were which These objects,
Spectres 38 41Spectres Today is My is My and in Today it. They are located within located are They it. 20 it but not necessarily of necessarily in it but not , 386. in A Journey quoted Kantor 20 unexpected presence in space. The landscape of the possible…. The landscape of the in space. presence unexpected sightless eyes?” with at the ceiling / stare smooth surface of cultural and historical conditions, and the praxis and the praxis conditions, and historical cultural of smooth surface reality. They are They reality. , the annihilation House The Country from the junk pram or machine, from actors the and preventing chairs folding machine built of for or the need indifference of aesthetic our of the confines beyond , they , they Odysseus of space in The Return the performance into brought to other relationship their establishing In ideology. or politics, pre-war matter, of and the traces time, our govern which forces the revealing an aestheticized reproduction. of visible as a product became events the people and historical of the intrusion multiple times by present which explodes the continuum of mainstream history. history. mainstream of the continuum explodes which present crowded the performance space. Whether space. the performance a wardrobe, a funeralcrowded and our their governing forces the these objects from deciphering of if only gaze our perturb These objects epoch, challenge the spectator. linguistic, sonorous, into is transformed the 20th century of objects observable and sonorous space, but, as was the case with the objects the with the case was but, as space, and sonorous observable of questioned in the process is field, the use-value in the objects destroyed was which the room emotions in The Dead Class, or from behind the doors in Wielopole, Wielopole in behind the doors from their meaning is neither awaited nor anticipated, if we are open to their open to their are we if anticipated, nor awaited meaning is neither their and images of heap this us, For privileging harmony? the conventions the bio-object ruthlessly generating all human conditions and generating the bio-object ruthlessly night.” the empty into made him “walk and objects images this heap of which was glossed over by a convention naming objects so that they so that they objects naming a convention by glossed over was which Do we have the courage to listen to Kantor’s voice in that other world in that other voice to Kantor’s to listen courage the have Do we Kantor’s impulse to collect and to archive objects, which ruptured the ruptured which objects, and to archive impulse to collect Kantor’s Odysseus of in The Return chair the like —these objects, Birthday and visual effects to be seen in theatres and museum spaces. For him, For and museum spaces. to be seen in theatres visual effects and are not defined by the use-value assigned to them by convention, convention, by to them assigned the use-value by not defined are and the piece of the iron bridge, illuminate the consciousness of the the consciousness of illuminate bridge, the iron and the piece of Thus, Kantor’s objects, gestures of a specific space–time–matter, a specific space–time–matter, of gestures objects, Thus, Kantor’s , the school desks, , the school desks, Nun and the in The Madman parts their “playing” we Will in the middle? / wake we Will / asleep tonight? fall we “Will This gesture is not a semantic or is not a semantic or This gesture 18 17 This gesture is the exploration of the attributes of the object— of the attributes of is the exploration This gesture 19 square, / in the future, the historians would, in its entangled entangled in its would, the historians future, / in the square, could / herald the artistic ccould / herald o n v e n t i o n s the post-war of I also had a thought that this incredibly that this incredibly I also had a thought c o m p r e s s e d form force. […] / A thought crossed my mind that if someone, a joker, a joker, someone, mind that if my crossed A thought […] / force. the / decipher form, f o r c e s / time. our governed which , 1:97 (translation mine). Pisma, 1:97 (translation Kantor: in Tadeusz przyszłości,” “Klisze Kantor, 1993), 217. Press, Minnesota of University Abbeele (Minneapolis: den van Georges trans. , Fables Postmodern Lyotard, Jean-François Wang, 1986), 104. York: Hill and (New Willett John trans. , on Brecht in Brecht Music,” “On Gestic Brecht, Bertolt were to place this piece of iron as a monument on a public a monument as iron of this piece to place were a esthetics.
17 18 19 is delimited by the observable phenomena of a specifiable historical historical a specifiable phenomena of observable the by is delimited is established not in terms of absolute categories, but in terms of of but in terms categories, absolute of not in terms is established is always a gesture of space–time–matter, the art of the musical score, the musical score, the art of space–time–matter, of a gesture is always into soap, ashes, and smoke in Auschwitz; of that material object, that material of Auschwitz; in ashes, and smoke soap, into conveying conveying gestus is it a Brechtian Neither the body. of movement other toward speaker the by adopted social attitudes particular people. but, to paraphrase Albert Einstein, modes of thinking shaped by thinking shaped by modes of Einstein, Albert but, to paraphrase have it. For Kantor, this bridge hit by a bomb was a reminder of of a reminder was a bomb hit by this bridge Kantor, it. For have revealed in its wreckage the forces that governed Kantor’s time. time. Kantor’s that governed forces the wreckage in its revealed ethnographic sign operating with a particular culture or an emphatic or culture a particular with sign operating ethnographic contingencies of historical materialism. The emotive power of objects of power The emotive materialism. historical contingencies of object’s objectness is matter which is located in space and in time. in space and in time. is located which objectness is matter object’s governed his time, and revealed the complexities of the modern of the complexities and revealed his time, governed existence of the willing executioners, who turned human bodies human turned who executioners, willing the of existence Indeed, the world is contained in the object, as Benjamin would would in the object, as Benjamin is contained world the Indeed, their relation to other objects in the space of representation, which representation, of in the space objects to other relation their the exploration of the object’s objectness, to use Kantor’s phrase. This phrase. Kantor’s objectness, to use the object’s of the exploration that civilization and those power regimes that had rationalized the the that had rationalized regimes and those power that civilization , Odysseus of The Return of the 1944 production from the object world and of the new social reality. the new and of world which, existing on the edges of discourse, contested the forces that forces the contested discourse, on the edges of existing which, However, space and time are no longer stable Newtonian categories, categories, Newtonian stable no longer space and time are However, Kantor’s materialization of an object brings to mind Jean-François Jean-François an object brings to mind of materialization Kantor’s art of work the art of that “[t]he Mutic” in “Music, statement Lyotard’s a gesture of space–time–sound.” of a gesture This piece of an iron bridge, which was destroyed by the war, unlike unlike war, the by destroyed was which bridge, an iron This piece of
Spectres 40 43Spectres
23 unnecessary construction of elements. I have introduced into into introduced I have elements. construction of unnecessary it not only objects but also their characteristics, and READY- characteristics, but also their objects it not only rather than depicted or shown. What a marvelous difference! difference! a marvelous What shown. or than depicted rather events and situations constitute the heart of reality. I derail them I derail reality. the heart of constitute and situations events is called aimlessness, and in life, which, them autonomy, give Important and unimportant, mundane, boring, conventional boring, conventional mundane, and unimportant, Important , I have tried to avoid an tried to avoid , I have The WaterHen of treatment my In , 1963), Manifesto Theatre (The Zero realness of the track from , 3. in A Journey Journey,” Work–My “My Kantor, was dispensable. An object ought to be won over and possessed over won object ought to be An dispensable. was MADE events which were already molded. Thus, my intervention intervention Thus, my molded. already were which MADE events 23 shaped by an aesthetic convention. In its stead, Kantor proposed proposed Kantor stead, its In an aesthetic convention. shaped by its hitherto dismissed, or illegitimate, aspects. Kantor by no means by Kantor aspects. illegitimate, dismissed, or hitherto its based on transformation of reality or an object into an image an object into an or reality of based on transformation and avant-garde space, the object and objectness, matter, rank, Dada and Surrealism): (especially the 20th century of movements him abandon “the sacred icon” behind which “a beast was hiding” was “a beast which behind icon” “the sacred him abandon either represented or deformed reality, the real, or the everyday. the everyday. or the real, reality, deformed or represented either the lowest of the reality of understanding Kantor’s of extension (October 20–November 1, 20–November 1, (October Emballage Grand 18, 1965), A (December 30, (October Jarema to Maria 23–27, 1967), Homage (August was the framework for Kantor’s Happenings in the period between in the period between Happenings Kantor’s for framework the was an were in and grounded were they West, in the to Happenings to dislocate existing aesthetic configurations by subjecting objects subjecting objects by configurations aesthetic existing to dislocate from them liberating by operations; repetitive and to disinterested aesthetic utility. or moral the bondage of Reality was taken up, annexed. Both it and its content were viewed viewed were content Both it and its annexed. up, taken was Reality and with it the model of culture, or artistic activity, which was was which artistic activity, or culture, of it the model with and fore bringing to the by reality recognized disrupted which a praxis in order reality annexed Kantor ready-mades. formed fully as (March, 1969). Though linked conceptually conceptually Though linked 1969). (March, to Rembrandt According Demarcation Line A Demarcation 10, 1965), (December 1965 and 1969: Cricotage Sea-Happening 12, 1967), A Panoramic (January 1966), A Letter A Lesson 18, 1969), and (January Assemblage 1967), A Winter The logic of activating that which is repressed in the object or subject or object the in repressed is which that activating of logic The “The time of the war and the time of ‘the lords of the world’” made made world’” the of ‘the lords the time of and war the of “The time
21 22 , 255. in A Journey 12,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, , 228-29. in A Journey 6,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, REALIZED, BE FINALLY PERCEIVED. BE FINALLY REALIZED, REEMERGES IN OUR CIVILIZATION, / IT IS IMPERATIVE THAT THAT IS IMPERATIVE / IT IN OUR CIVILIZATION, REEMERGES CIVILIZATION OF UNIVERSAL CONSUMERISM, […] / IN THE THE […] / IN CONSUMERISM, UNIVERSAL OF CIVILIZATION THE CONSTRUCTIVISTS’ LESSON BE REMEMBERED, / AND AND / LESSON BE REMEMBERED, THE CONSTRUCTIVISTS’ FULLY HAVE NOT MIGHT THEY WHICH THEIR GOALS, THAT TIMES WHEN THE SPIRIT OF BOURGEOIS PRAGMATISM PRAGMATISM BOURGEOIS OF THE SPIRIT WHEN TIMES TODAY, IN THE DILAPIDATED WORLD DOMINATED BY THE THE BY DOMINATED WORLD THE DILAPIDATED IN TODAY,
21 22 negation manifesting forms that were freed from the strict laws the strict laws from freed were that forms negation manifesting destroying or dissolving, deconstructing, negating, decomposing, rebellion against traditional or antiquated aesthetic categories. aesthetic categories. antiquated or against traditional rebellion marginalized objects, degraded objects—stood in opposition objects—stood degraded objects, marginalized process of becoming. To accomplish this goal, the Constructivists this goal, the Constructivists To accomplish becoming. of process and of the revolution ideas of the and disseminated promoted parallel to a social revolution in the Soviet Union in the 1920s; that Union in the Soviet revolution to a social parallel emphasis on spatial structures exhibiting their industrial function industrial their exhibiting emphasis on spatial structures of construction and were instead always changing and fluid, and changing always instead were construction and of of the processes and the procedures of turning artistic practice into into practice artistic turning of the procedures and the processes of TELEVISION. / MEDIA, and MASS THEATRES, / in today everywhere complementing the new revolutionary situation. revolutionary complementing the new to classical beauty. His was not a manifestation of an avant-garde an avant-garde of not a manifestation was His beauty. to classical was tintended as an expression of the dynamics of modern, the dynamics of of as an expression tintended was the new art using tools that were alien to the bourgeoisie and its its and bourgeoisie alien to the were that art using tools the new that is, that which was not or could not yet be seen but was in the in was be seen but yet could not or not was which that is, that Dada, Surrealism, and their techniques of protest, mutiny, and mutiny, protest, of techniques and their Dada, Surrealism, Kantor’s objects, wrenched out of the reality of war—matter, war—matter, of the reality out of wrenched objects, Kantor’s For him, the Constructivists believed that artistic revolution was was that artistic revolution believed him, the Constructivists For 200-year-old aesthetics. Lyubov Popova’s Constructivism and its Constructivism and its Popova’s aesthetics. Lyubov 200-year-old a promise of representation: a promise of a reified form by the culture industry. “HOLY TECHNOLOGY rules TECHNOLOGY “HOLY industry. the culture by form a reified avant-garde technology, and sought to create a new artistic space a new sought to create and technology, avant-garde art had the capacity to inject into life’s fabric justice and equity, justice and equity, fabric life’s into to inject art had the capacity / It produces this surrealistic ‘enchantment’ by the thousands.” by ‘enchantment’ this surrealistic / It produces There was a reason Kantor talked frequently about Constructivism, frequently talked Kantor a reason was There The sightless eyes stare at those who understood the consequences understood who at those stare eyes The sightless
Spectres 42 45Spectres
27 , the space Birthday My Is Today , a poor and , a poor Return In I Shall Never 30 28 Historical fragments of the past and shreds of artistic or artistic or of the past and shreds of fragments Historical His individual human life was set against the “consumerism set against the “consumerism was His individual human life 31 29 , 389. On, Nothing in Further Oblivion,” From “To Save Kantor, Ibid., 390. Ibid., 393. , 249. in A Journey 12,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, Then—according to the principles of my theatre— / the dead / theatre— my of principles to the Then—according ‘come alive’ and play their parts as if nothing happened.” nothing as if parts their play and alive’ ‘come 27 Ibid. 28 29 30 31 landscape. This was true in his theatre experiments between between experiments in his theatre true was This landscape. some degree of reality, before they dissipated into the space of the space of into dissipated they before reality, of some degree shame, humiliation, derision.” shame, into a Grand Emballage of the end of the 20th century in order to save to save in order the 20th century end of the of Emballage a Grand into between the frames became the focal point of the discourse where where the discourse point of focal became the frames the between personal memories—Kantor’s ready-made objects—are transformed transformed objects—are ready-made memories—Kantor’s personal , the inhabitants of his of Wielopole, Wielopole, the inhabitants the past. In memories of life about his thoughts to explore Kantor allowed memory of room to reveal in order and diverged and art converged history, life, private people, who emerged, disappeared, and reemerged repeatedly at repeatedly reemerged and disappeared, emerged, who people, personal confessions. diverse traces of past artistic representations, private recollections, recollections, private past artistic representations, of traces diverse disreputable Inn, somewhere on a forgotten Street of Dreams—a new Dreams—a new of Street on a forgotten somewhere Inn, disreputable of the world” even at the price of “pain, suffering, despair, and then and then despair, suffering, “pain, at the price of even world” the of condition of an artist in contemporary society. The negatives of his of negatives The society. an artist in contemporary condition of different stages of Kantor’s life and history, to give testimony to the testimony to give and history, life Kantor’s of stages different and on art attacks genocide and “terrorist witnessed that generation culture.” these fragments from oblivion. In from these fragments the landscape where Kantor staged his battle against “official” against “official” his battle staged Kantor where the landscape world happening inside a narrative, performative, or sonorous sonorous or performative, inside a narrative, happening world Kantor’s world after the disaster is like the emergence of another another of emergence the like is disaster the after world Kantor’s History. Kantor’s obsessions—World War I, World War II, Nazi power, his own his own power, Nazi II, War World I, War obsessions—World Kantor’s version of Kantor’s room of imagination—was filled with objects and and objects with filled imagination—was of room Kantor’s of version , these were The Dead Class, In these were confessions? these personal are What accidental events, and historical narratives came to life to claim to claim came to life narratives and historical events, accidental , and Return Die, I Shall Never Artists the , Let Wielopole, Wielopole and death, about his family and the events of World War II, as well well as II, War World of and the events family and death, about his the Die addressed Artists the Let Judaism. and as about Christianity , The Dead Class as in his productions well as 1944 and 1973 , which Kantor catalogued as the theatre of of the theatre as catalogued Kantor which , Birthday My Is Today
26
24 25 Blackwell, 1978), 317. Blackwell, by the world before our world, / by the only known ‘R known the only / by world, our before world the by E P O R T’ deprive them of any motivation and effects. I keep turning themturning I keep effects. and motivation any of them deprive begin to fascinate us. until they own; their of of their greatness. of their , 435. On, Nothing in Further Night,” “Silent Kantor, , 85-86. in A Journey Happening,” “Theatre Kantor, Basil (Oxford: Gebhardt and Eike Arato Andrew , ed. Reader School Frankfurt in The Essential “Commitment,” Adorno, Theodor them) / a heap of broken Objects— / this is all that is left. […] / this is all that is left. Objects— broken a heap of / them) the principle that governs autonomous works of art is not the of works autonomous governs the principle that They structure. inherent own but their effects, their of totality a disaster, / a heap of dead bodies / (there are many of of many are dead bodies / (there / a heap of a disaster, around, recreate them indefinitely, until they begin to have a life a life to have begin until they them indefinitely, recreate around, about it by Plato / and by Plato’s opening words: / That night. / / words: opening Plato’s / and by Plato about it by are knowledge as nonconceptual objects. This is the source is the source This objects. as nonconceptual are knowledge Then everything started anew and out of nothing.” and out of anew started Then everything “Now then, here on this stage, / the end of the world, / after / after world, the / the end of on this stage, here then, “Now “A long time ago, I was fascinated by / the Atlantis / disaster, / / disaster, Atlantis / the by fascinated I was time ago, “A long
26 24 25 shaving, talking on the phone, carrying buckets of coal for heating, for coal of carrying buckets on the phone, shaving, talking in isolation and taking place simultaneously, gained their own own gained their place simultaneously, in isolation and taking representational form affirming life: affirming life: form representational moving objects, etc., bereft of the cause-and-effect pattern of of pattern the cause-and-effect of bereft etc., objects, moving commodified aesthetics, reclaimed their unstriated multiplicity and multiplicity unstriated reclaimed their commodified aesthetics, in them. culture of residues reified the confront we demanded that to developing sentenced upon themselves, enclosed development, , for example, fourteen everyday actions: sitting, eating, actions: sitting, everyday fourteen example, for , In Cricotage they could be used to describe Kantor’s life-long resistance to any to any resistance life-long Kantor’s used to describe could be they the war and the time of ‘the lords of the world’.” the of lords ‘the and the time of war the was the actual force of resistance to any representational form form representational to any resistance of force the actual was the Adornian the Adornian sense: Even though these words describe the opening of The Silent Night, describe the opening of words though these Even Kantor’s nonconceptual objects, derailed from the track of of the track from derailed objects, nonconceptual Kantor’s affirming life, which had been irrevocably damaged by “the time of by “the time damaged irrevocably which had been affirming life, autonomy and realness in 45 minutes. This autonomy and realness and realness This autonomy in 45 minutes. and realness autonomy aesthetics or realness,” was autonomous: a non-conceptual object in object in a non-conceptual autonomous: was realness,” aesthetics or Thus, an object existing-in-a-medium, “derailed from the track of of the track from “derailed object existing-in-a-medium, Thus, an
Spectres 44 47Spectres i.e. his room of of room his i.e. Today, we might see we Today, Kantor’s hollowed-out hollowed-out Kantor’s 35 36 34 , 501. On, Nothing in Further ,” Was… Credo the Beginning My “From Kantor, , 443. On, Nothing in Further (Cricotage),” Night “Silent Kantor, mine). Pisma, 3:408-17 (translation Kantor: in Tadeusz teatru,” ‘terapeutyczna’ rola mi odpowiada “Nie bardzo See Kantor, 34 35 36 linear temporality. We can look at these objects and costumes from from and costumes can look at these objects We temporality. linear landscape, but are scattered around like debris. Kantor does not debris. Kantor like around scattered but are landscape, impressed deeply / in the immemorial past,” immemorial / in the deeply impressed imagination—will always be his protest against “official” history, his history, against “official” be his protest always imagination—will intelligibility, these objects are no longer gathered into a coherent a coherent into gathered no longer are objects these intelligibility, back to life, we are asking questions about our uncertain future. future. uncertain asking questions about our are we back to life, between them. meanings Their a disaster. a landscape after constitute productions materialized here as a heap of scattered objects of that which used which that of objects scattered as a heap of here materialized bio-objects, a human emballage, a photograph, and the “imprints / and the a photograph, a human emballage, bio-objects, but not their past … a tragic past. past … a tragic but not their part of the cultural heritage. Resisting the laws which gave them gave which the laws Resisting heritage. the cultural part of therapeutic to spotlight harmonious synthesis bring about their entangled forms, we can begin to decipher the forces which govern govern which forces the to decipher can begin we forms, entangled 1947. from statement to Kantor’s to return time, our co-curator, Małgorzata Paluch-Cybulska, a world after a disaster, a disaster, after world a Paluch-Cybulska, Małgorzata co-curator, objects—a chair, the piece of the iron bridge, school desks, crosses, crosses, school desks, bridge, the iron of the piece objects—a chair, critique of conformist logic and of the established system of life, life, of system the established logic and of conformist critique of In this museum space, different ideas form a spatial narrative, in form a spatial narrative, ideas different this museum space, In forms and a thic layer of objects and costumes from Kantor's past Kantor's from and costumes objects of a thic layer and forms from / the politicians / nor the authorities.” the / nor / the politicians from to exist. Beginning to live again here, they reveal the cracks in our in our the cracks reveal they again here, Beginning to live to exist. difficult past bringing Kantor’s In and in this museum space. world shreds fragments—Kantor’s archival costumes, these objects, which them as useless objects which have indeed lost their function in life, in life, function lost their indeed have which them as useless objects which refutes its own promises. Kantor’s hollowed-out objects break break objects hollowed-out Kantor’s promises. own its refutes which and pieces of the past—create a palpable network of tensions tensions of a palpable network the past—create and pieces of and disturb unsettle They and repeated. palimpsested and shapes are And in their are. they compressed can see how We distance. a safe away from experience of a world in which the unreasonable becomes the unreasonable which in a world of experience from away ending…. and an “empowering” alternatives A lesson worth worth remembering…. A lesson These forms, madly intermingled, whirling, and crisscrossing these crisscrossing and whirling, intermingled, These madly forms, The world of this exhibition is, as it was originally envisioned by the by envisioned originally was is, as it this exhibition of world The 33 His objects of the reality of the lowest rank and and rank lowest the of the reality of His objects 32 be saved / from destruction and oblivion; / saved from oblivion; / saved from destruction and from / be saved of impending failure. […] / It is only in / this “individual human life” that / TRUTH / TRUTH / / that “individual human life” in / this […] / It is only , 497. on, Nothing in Further ,” Was… Credo the Beginning My “From Kantor, , 390-91. On, Nothing in Further Oblivion,” From “To Save Kantor, DIVINITY and / GRANDEUR / were preserved. / They should They should / preserved. were and / GRANDEUR / DIVINITY all / “powers” of the world; / despite the awareness / awareness the / despite world; the of all / “powers” Against / halfhuman creatures / stands / / stands / halfhuman creatures Against a h u m a n b e i n g
32 33 life or death in his poor room of imagination: of room death in his poor or life unregulated relationships. The irrepressible chaos was beyond beyond was chaos The irrepressible relationships. unregulated in the exhibition space, one becomes aware that it is not the that it is not the one becomes aware space, in the exhibition impending failure”—is a radical gesture in Kantor’s theatre of personal of theatre in Kantor’s gesture a radical failure”—is impending multilayered history. history. multilayered matters. Rather, these objects negate their original function and original their negate these objects Rather, matters. his theatre of personal confession helped him explore the fissures fissures the him explore helped confession personal of his theatre his death is to ponder of the 30th anniversary of on the eve practice becoming a “framed” singular narrative about the staging of difficult difficult of about the staging narrative singular a “framed” becoming heritage. difficult past or growing nationalism and populism. To think about Kantor’s theatre theatre Kantor’s about To think nationalism and populism. growing elaborates the initial forgetting that “Freedom in art / is a gift neither / is a gift neither in art that “Freedom forgetting initial the elaborates confessions addressing the riddle of humanity as a dialectical image. as a dialectical image. humanity the riddle of addressing confessions the experience of the world and, as such, reveal their complex, complex, their reveal and, as such, the world of the experience the shattering force revitalizing his historical remnants and objects and objects remnants his historical revitalizing force the shattering is different which history, own their have that, indeed, they to reveal metaphysics the discredited them by than that superimposed upon Kantor never cut himself off from the world but staged a battle for for a battle world but staged the from off cut himself never Kantor Maybe this last thought—a call for action “despite the awareness of of the awareness action “despite for this last thought—a call Maybe that an anamnesis onstage visualized confessions personal Kantor’s Kantor’s theatre was, as he contended, not a representation of, but of, not a representation as he contended, was, theatre Kantor’s and history of the 20th century. Looking at these objects amassed at these objects Looking the 20th century. of and history that in those objects history of the traces accumulation of archival with saturated are They protest. messages of into transformed are and cracks in national mnemotechnics offering, then and today, today, then and offering, in national mnemotechnics and cracks times of in in Poland amnesia historical the politics of a critique of an answer to reality. an answer All there is is a state of unrest and resistance to the status quo. quo. status to the and resistance unrest of is is a state All there
Spectres 46 49Spectres
37 38 Małgorzata Paluch-Cybulska in the exhibition project description (unpublished manuscript). (unpublished description project the exhibition in Paluch-Cybulska Małgorzata , 237. in A Journey 7,” Lesson “Milano Lessons: Kantor, to open them.” to open “Important events stand behind the doors / it is enough behind the doors stand events “Important
37 38 seducing and entrapping the audience” in a multilayered in a multilayered the audience” seducing and entrapping situation: the objects watch the visitors on the walkway. The The walkway. on the visitors the watch the objects situation: undivided whole, where these three elements will create a new work work a new create will elements these three where whole, undivided practitioners and people who have never seen productions by the by seen productions never have who and people practitioners circulation of matter, in which they are one of the components. one of are they which in matter, of circulation documenting objects, this exhibition is an “ACTIVE ENVIRONMENT ENVIRONMENT is an “ACTIVE this exhibition documenting objects, objects demand attention and response. and response. attention demand objects entering the theatre.” entering objects were to become the audience—watch the actors. Repeating Repeating the actors. become the audience—watch to were objects of art and a new museum”: this is, indeed, Kantor’s gauntlet thrown gauntlet thrown this is, indeed, Kantor’s museum”: art and a new of well as theatre and critics, as scholars all—museum staff, to us down this idea now, we are confronting the audience with a similar a similar with audience the confronting are we this idea now, the audience to move between the various groups of objects in in objects of groups various the between to move the audience Rather than adhering to its traditional functions of presenting and presenting functions of traditional than adhering to its Rather Kantor wanted to reverse the perceptual order: the theatrical the theatrical order: the perceptual to reverse wanted Kantor . Birthday is My and Today Die Artists the Let of Cricot 2 productions Cricot 2 Theatre or Kantor’s art work…. art Kantor’s or Theatre Cricot 2 a non-chronological manner. The walkway is a gesture echoing echoing is a gesture walkway The manner. a non-chronological in the to employ wanted he which Kantor's, idea of an unrealized
The audience, Kantor avers, “holds a full responsibility for the act of act of the for responsibility “holds a full avers, Kantor The audience, The walkway was to have functioned as a runway for the actors. the actors. for functioned as a runway to have was walkway The The spine of the exhibition is a wooden walkway, which enables enables which walkway, is a wooden the exhibition of The spine “A triad, ‘a work of art—space—spectator’, has to create a new a new has to create art—space—spectator’, of ‘a work “A triad, ***
Spectres 48 51WIDMA . 2 , seria Pisma, t. 3, Wrocław–Kraków: Wrocław–Kraków: t. 3, z lat 1985–1990, seria Pisma, teksty Dalej już nic…: 1 w: https://dzieje.pl/artykulyhistoryczne/tadeusz-kantor-historia-jako-ready-made (dostęp: 29.05.2020). (dostęp: w: https://dzieje.pl/artykulyhistoryczne/tadeusz-kantor-historia-jako-ready-made Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 126–129. Ossolineum–Cricoteka, i o f i c j a l n e / Ruchami, się masowymi zajmującej / historii j, masowymi ideologiami, / przemijającymi kadencjami Rządów, / Rządów, kadencjami ideologiami, / przemijającymi masowymi od zbiorowości. / O kolosalnej sile. / Nareszcie mam to, / czego mi / czego mam to, / Nareszcie sile. / O kolosalnej od zbiorowości. […] Nareszcie / „jednostka bojowa”, / zespolona, / odcięta / odcięta / zespolona, bojowa”, / „jednostka […] Nareszcie […] U początku stoi / pogarda (moja) / dla Historii „powszechnej” / „powszechnej” / / dla Historii (moja) pogarda / stoi […] U początku ready made, made, ready jako Historia Kantor. Tadeusz Paluch-Cybulska, Małgorzata artykułu: wersją zmienioną jest Tekst , w: tegoż, zapomnieniem Ocalić przed Kantor, Tadeusz trzeba było: / Ż było: trzeba Y C I E nad tą / odnieść zwycięstwo teraz / Zdolne indywidualne! to stokroć I N D Y W I D U A L N E, / M O J A przez E!!/ terrorem władzy, / masowymi wojnami, / masowymi zbrodniami… zbrodniami… / masowymi wojnami, / masowymi władzy, terrorem Mogę wprowadzić je już / n je już wprowadzić Mogę a s c e n publiczny / Na widok ę. Naprzeciw / tych „potęg” / stoi / M / stoi „potęg” / tych Naprzeciw a ł a, / B i e d n a, / B e z b r o n n a, / ale wspaniała / Historia / indywidualnego / ludzkiego / życia. / ludzkiego / życia. / indywidualnego / Historia wspaniała ale „m a s ó w k / świata. ą” gotowa” Kantor. Historia 2 1 MAŁGORZATA PALUCH-CYBULSKA, CRICOTEKA PALUCH-CYBULSKA, MAŁGORZATA kontradykcji w jego sztuce z perspektywy schyłku twórczości. twórczości. schyłku z perspektywy sztuce w jego kontradykcji jako „realność Tym manifestem Tadeusz Kantor określa jedną z najważniejszych jedną z najważniejszych określa Kantor Tadeusz manifestem Tym 53WIDMA . 6 . 7 , dz. cyt., s. 90–91. Dalej już nic…, dz. cyt., , dz. cyt., s. 11. , dz. cyt., Metamorfozy… w: tegoż, 12, w: tegoż, mediolańskie. Lekcja Lekcje , w: tegoż, , w: tegoż, moja podróż twórczość, Moja u mnie uczucie, jakbym dopiero / się narodził. / Dzisiaj wydaje mi się, mi wydaje / Dzisiaj narodził. / się dopiero jakbym u mnie uczucie, inne groźne symptomy naszej epoki: / TĘPA BIUROKRACJA, / BIUROKRACJA, TĘPA epoki: / naszej symptomy inne groźne być może – jest to głos wewnętrzny i nakazujący, / dyktujący mi / dyktujący i nakazujący, wewnętrzny – jest to głos może być mojego drugiego / dzieciństwa. / Miałem przed sobą całe życie sobą całe przed / Miałem / dzieciństwa. mojego drugiego dzikich instynktów, / absurdów władzy, / która nie chce się za nic nie chce się za / która władzy, / absurdów dzikich instynktów, czas po wojnie, ciężki od wspomnień, / a jednocześnie wywołujący wywołujący / a jednocześnie od wspomnień, ciężki po wojnie, czas […] / Bo z biegiem czasu pojawiły się i urosły do niebywałej / potęgi do niebywałej się i urosły pojawiły […] / Bo z biegiem czasu takie, a nie inne postępowanie – / PROTEST, / BUNT / PRZECIW / PRZECIW / BUNT – / PROTEST, a nie inne postępowanie takie, POWSZECHNY, OBOWIĄZUJĄCY PRAKTYCYZM ŻYCIA, / ŻYCIA, PRAKTYCYZM OBOWIĄZUJĄCY POWSZECHNY, Niełatwo mi przychodzi dziś wytłumaczyć ten dziwny / i niezwykły dziwny / ten wytłumaczyć dziś mi przychodzi Niełatwo Upływają lata 40… 50… 60… 70… / rozwijają się idee artystyczne, / się idee artystyczne, / 40… 50… 60… 70… / rozwijają lata Upływają OTĘPIAJĄCY UMYSŁ I DUCHA LUDZKIEGO… I DUCHA UMYSŁ OTĘPIAJĄCY że słońce świeciło wtedy / dzień i noc, przez wszystkie te lata jakby jakby te lata wszystkie przez dzień i noc, wtedy / świeciło że słońce WSZYSTKIEMU, CO „ZATWIERDZONE”, / ZA REALNOŚCIĄ, / ZA REALNOŚCIĄ, / ZA / ZA CO „ZATWIERDZONE”, WSZYSTKIEMU, / KANIBALIZM KONSUMPCJI, / TECHNIKA, WSZECHWŁADNA ŚWIĘTOŚCIOM GŁOSZONYM OFICJALNIE, / PRZECIW PRZECIW OFICJALNIE, / GŁOSZONYM ŚWIĘTOŚCIOM ale nieustannie, jakby z daleka, odbieram ostrzegawcze / sygnały, / sygnały, ostrzegawcze odbieram z daleka, jakby ale nieustannie, „BIEDĄ”… / Czyżby trwał dalej / czas pogardy, / krwiożerczych, / krwiożerczych, pogardy, dalej / czas trwał / Czyżby „BIEDĄ”… historii…? okresach w pierwotnych ciągle / i trwa „ucywilizować” szczególny. To, co skazane na degenerację i osamotnienie, stało stało i osamotnienie, na degenerację co skazane To, szczególny. choćby jak materialnej, w sferze zarówno walki, niego polem się dla idea „przedmiotu biednego” czy „realności najniższej rangi”, jak rangi”, najniższej „realności czy biednego” idea „przedmiotu operowania pomiędzy, na granicy, – bycia mentalnej i w sferze Tenże, 6 Tenże, powszechnej z jej masowymi ruchami i totalitaryzmem, które tkwią tkwią które ruchami i totalitaryzmem, z jej masowymi powszechnej których i wobec się jego częścią stały w artyście, podskórnie bunt i sprzeciw w nim rodzą ponieważ on w opozycji, musi być w teatrze zderzane i wydarzenia, postaci są historyczne protestu niedopowiedzeniem, niepokojem, sprzecznością, aurą. sprzecznością, niepokojem, niedopowiedzeniem, Tenże, 7 Tenże, tak silny, że staje się determinantą twórczą. Narzędziami tego tego Narzędziami twórczą. się determinantą że staje silny, tak Korekta tego poczucia wolności pojawiła się bardzo szybko: szybko: się bardzo pojawiła wolności poczucia tego Korekta Po wojnie przyszło krótkie poczucie wolności: wolności: poczucie krótkie przyszło Po wojnie zapomnieć czasu wojny ani wyzwolić się od machiny historii historii się od machiny wyzwolić ani wojny czasu zapomnieć Twórczość Kantora świadczy dobitnie o tym, że nie da się da się że nie dobitnie o tym, świadczy Kantora Twórczość
. Jak mówił: „Wojna „Wojna mówił: Jak . 4 . Trzeba było stanąć stanąć było Trzeba . 5 . 3 , seria Pisma, t. 2, Wrocław–Kraków: Wrocław–Kraków: t. 2, z lat 1975–1984, seria Pisma, teksty Śmierci: Teatr , seria Pisma, t. 1, Wrocław–Kraków: Wrocław–Kraków: t. 1, 1934–1974, seria Pisma, o latach teksty Metamorfozy: , w: tegoż, 1944, w: tegoż, Ulisses , w: tegoż, , w: tegoż, osobie w trzeciej o sobie Mówić Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 83. Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 433. Ossolineum–Cricoteka, przenosiłem się na wyspę Itakę” się na wyspę przenosiłem takie było moje mniemanie. Wszystko mogło się zdarzyć. się zdarzyć. mogło Wszystko moje mniemanie. było takie śmierci i – poprzez tę parantelę – bliski poezji. Przynajmniej Przynajmniej – bliski poezji. tę parantelę i – poprzez śmierci Zatarły się granice czasu. Czas jak gdyby stanął. Z łatwością Z łatwością stanął. jak gdyby Czas czasu. się granice Zatarły „Wojna uczyniła ze świata «tabula rasa». Świat stał się bliski stał Świat rasa». «tabula ze świata uczyniła „Wojna
5 Tamże. Tenże, 4 Tenże, Tenże, 3 Tenże, Powrót (1943) i Powrót Balladyna Niezależnego, Teatru Podziemnego spektakle i w rysunkach oraz obrazach z tego okresu porównał swoją kondycję kondycję swoją porównał okresu z tego obrazach oraz i w rysunkach i w obliczu klęski stały się niezbędnymi determinantami całej determinantami się niezbędnymi klęski stały i w obliczu kompromisy” i ryzykująca, odrzucająca wszelkie i powtórzeń interesowały Kantora przez całą twórczość w sposób w sposób twórczość całą przez Kantora interesowały i powtórzeń powrotem do czasu dzieciństwa. Artysta pisał: Artysta dzieciństwa. do czasu powrotem niego artystów w sytuacji zagrożenia i osamotnienia, w prywatnych w prywatnych i osamotnienia, zagrożenia w sytuacji niego artystów i destrukcji, zagrożenia Stan zakazom. wbrew chyłkiem, mieszkaniach, artysty. dzieło uwarunkowały katastrofy w cieniu ryzyka nieustannego przez przeobrażenia społeczno-polityczne zjawiskami, takimi jak takimi zjawiskami, społeczno-polityczne przeobrażenia przez przez się nomadyzm, przeplatające eksterminacje, przesiedlenia, „idea podróży”. jako jego sztuki etapy kolejne młodości deformacja i rozbijanie formy, estetyka resztek, wraków wraków resztek, estetyka formy, i rozbijanie deformacja młodości Nigdy tu już nie powrócę tu już Nigdy W spektaklu twórczości. jego późniejszej bezpośrednio i intensywnie. W czasie okupacji hitlerowskiej w Krakowie w Krakowie okupacji hitlerowskiej W czasie i intensywnie. bezpośrednio do kondycji Odysa, zestawił poszukiwanie Itaki z własnym niemożliwym z własnym Itaki poszukiwanie zestawił Odysa, do kondycji oko w oko z realnością i ze śmiercią. Zaczerpnięte z doświadczeń z doświadczeń Zaczerpnięte i ze śmiercią. z realnością w oko oko odrzuciła wszelkie pryncypia estetyki i filozofii” estetyki pryncypia wszelkie odrzuciła to wspomnienia z dzieciństwa uzupełnione o elementy pamięci o elementy uzupełnione z dzieciństwa to wspomnienia w drodze łączą się z obserwowanymi przez niego, podyktowanymi podyktowanymi niego, przez się z obserwowanymi łączą w drodze Konstrukt „niemożliwego”, a także kreacja pod presją zagrożenia zagrożenia pod presją kreacja a także „niemożliwego”, Konstrukt Przypadająca na czas wojny młodość artysty była „«chmurna» „«chmurna» była artysty młodość wojny na czas Przypadająca Dla urodzonego w 1915 roku Kantora pierwsza wojna światowa światowa wojna pierwsza Kantora roku w 1915 Dla urodzonego Uprawiane przez Kantora niemożliwe powroty i imperatyw bycia bycia i imperatyw powroty niemożliwe Kantora przez Uprawiane Wojna (1944), realizowane były przez Kantora i skupionych wokół wokół i skupionych Kantora przez były (1944), realizowane Odysa zbiorowej. Druga wojna światowa przeżywana była przez niego przez była przeżywana światowa wojna Druga zbiorowej.
WIDMA 52 55WIDMA . 10 (1980) Kantor ustawia na scenie swój ustawia Wielopole, Wielopole (1980) Kantor (nr inw. IV/001920). inw. (nr radość życia, a na Wschodzie były zakazy dyktatury proletariatu. proletariatu. dyktatury zakazy były a na Wschodzie życia, radość Niktwiedział! nie o tym nawet milionami, ale nikt mordowano miliony, grube To były są mordowane. że miliony wiedział, nie przecinającą rynek / małego miasteczka, / gdzieś na końcu gdzieś na końcu / miasteczka, rynek / małego przecinającą jestem jakimś nekrofilem i dopiero… dopiero właściwie we właściwie dopiero i dopiero… jakimś nekrofilem jestem około 50 milionów ludzi na Wschodzie zginęło. W Rosji, w Polsce, w Polsce, W Rosji, zginęło. ludzi na Wschodzie 50 milionów około płacz musi być Śmierci Teatru recepcji objawem Spotkanie Tadeusza Kantora z publicznością, Bari, 23 V 1990. Nagranie dźwiękowe spotkania w zasobach Archiwum Cricoteki Cricoteki Archiwum w zasobach spotkania dźwiękowe 1990. Nagranie V z publicznością, Bari, 23 Kantora Tadeusza Spotkanie w Czechosłowacji, w Rumunii… na Węgrzech. Około 50 milionów. 50 milionów. Około na Węgrzech. w Rumunii… w Czechosłowacji, Nie wolno było o tym ani pisać, ani mówić. I kiedy ja zrobiłem ja zrobiłem I kiedy ani mówić. ani pisać, o tym było wolno Nie Gdy miałem siedem lat, w 22 roku, / SZEROKĄ drogą / ukośnie / ukośnie drogą / SZEROKĄ roku, w 22 siedem lat, miałem Gdy że primo – jestem przeciwko komunizmowi, socjalizmowi, że ja że ja socjalizmowi, komunizmowi, przeciwko – jestem że primo Jak się mówi o śmierci, to się płacze. I ja uznałem, że głównym że głównym I ja uznałem, płacze. to się o śmierci, się mówi Jak świata, / niespodziewanie / „przemaszerowały” dwa / regimenty / regimenty dwa / „przemaszerowały” / niespodziewanie świata, W latach 60. nie wolno było mówić o śmierci! Ani na Zachodzie, Ani na Zachodzie, o śmierci! mówić było wolno 60. nie W latach Włoszech, tak, dopiero we Florencji, a potem w Mediolanie ten ten w Mediolanie a potem Florencji, we dopiero tak, Włoszech, Wojska Polskiego. / Dziecko nie zrozumiało / tego krótkiego krótkiego / tego nie zrozumiało / Dziecko Polskiego. Wojska , to znaczy Teatr Śmierci, oskarżono mnie o to, mnie o to, oskarżono Śmierci, Teatr , to znaczy klasę Umarłą zdania. / Matka: / To są żołnierze. / Dziecko: / Ludzie, ci wokół wokół ci / Ludzie, / Dziecko: To są żołnierze. / / Matka: zdania. ani na Wschodzie. Na Zachodzie był rynek i była wspaniała wspaniała rynek i była był Na Zachodzie ani na Wschodzie. Tak. To znaczy: nie wolno było mówić o śmierci. Wprawdzie Wprawdzie o śmierci. mówić było wolno nie To znaczy: Tak. Teatr Śmierci zyskał… zyskał akceptację. Znaczy zrozumienie. zrozumienie. Znaczy akceptację. zyskał zyskał… Śmierci Teatr 10 i wychował. Przetwarza na scenie nie tylko zapamiętane wątki i postaciwątki zapamiętane na scenie nie tylko Przetwarza i wychował. pokój dzieciństwa na plebanii w Wielopolu Skrzyńskim, gdzie się urodził się urodził Skrzyńskim, gdzie w Wielopolu na plebanii dzieciństwa pokój prowadzony z własną matką: matką: z własną prowadzony : klasy Umarłej kontekst nakreślił sposób oto okno pokoju. Przetwarza na scenie także kontekst historyczny. historyczny. kontekst na scenie także Przetwarza okno pokoju. Wielopole, Wielopole W spektaklu W spektaklu W trakcie spotkania z publicznością w Bari w 1990 roku Kantor w taki w taki Kantor roku w 1990 w Bari z publicznością spotkania W trakcie – rekonstruuje dialog dialog – rekonstruuje Wojsko w tekście – pismach W swoich z dzieciństwa, członków rodziny, sytuacje, obraz świata oglądany przez oglądany świata obraz sytuacje, rodziny, członków z dzieciństwa, . 9 (1975) przywołał (1975) przywołał klasie Umarłej w . Najpierw 8 , Warszawa: Krytyka Polityczna, 2013. Polityczna, Krytyka Warszawa: , Zagłady Polski teatr Niziołek, Grzegorz Por. Niemożliwy). odczuwać rosnące ssanie pustki, która jest w nas” jest ssanie pustki, która rosnące odczuwać ważne od tego, czego nie ma. Służy zaś temu przede wszystkim, wszystkim, przede temu zaś nie ma. Służy czego od tego, ważne (1973, Teatr (1973, Teatr i koczkodanach Nadobnisiach w się pojawia Zagłady motyw Cricot 2 Teatru spektaklach wcześniejszych We 1982, s. 111. Wydawniczy, Instytut Polski Warszawa: i szkice, teatralne felietony Puzyna, Półmrok: Konstanty że czegoś brak – i że o to w istocie chodzi. […] Zaczynamy chodzi. […] Zaczynamy – i że o to w istocie brak że czegoś aby w nas, widzach, budować powoli przeświadczenie, przeświadczenie, powoli budować widzach, w nas, aby „Wszystko, co jest na scenie, co widzimy i słyszymy, mniej jest i słyszymy, co widzimy co jest na scenie, „Wszystko,
8 9 sposób jak klisze pamięci. Nie występują w układzie linearnym, linearnym, w układzie występują Nie pamięci. sposób jak klisze przekształconymi strzępami wrakami, urywkami, są wybiórczymi indywidualnej, biednej, nieporadnej. indywidualnej, ich jako narzędzi świadomie wprowadzanych do złożonych do złożonych wprowadzanych świadomie narzędzi ich jako nierozstrzygalne, kto z nich jest żywy, a kto martwy. a kto z nich jest żywy, kto nierozstrzygalne, rządzącymi historią do przeciwstawienia ich historii jednostki: jednostki: ich historii do przeciwstawienia historią rządzącymi przemilczane i wstydliwe, a także operacje na pamięci, wyparcia, wyparcia, na pamięci, operacje a także i wstydliwe, przemilczane Śmierci Teatru spektaklach wszystkich We przesterowania. przez pamięć oraz wspomnienia i funkcjonują w podobny w podobny i funkcjonują wspomnienia oraz pamięć przez używa Kantor artysty. potrzeb lęków, mechanizm kondycji, przez made, czyli ready jako także a częściowo dzieł, swoich konstrukcji ale też pamięć przeszłości, go nie tylko Interesuje gotową. realność w szkolnych ławkach swoją obecnością i nieobecnością; staje się staje obecnością i nieobecnością; swoją ławkach w szkolnych w kolejnych realizacjach w kolejnych Umarła klasa Kantor używał historii powszechnej, konstrukcji związanych związanych konstrukcji powszechnej, historii używał Kantor Motywy historyczne są silnie zindywidualizowane, przetworzone przetworzone są silnie zindywidualizowane, historyczne Motywy Kantora i jego dziełach malarskich z ich własnym zaprzeczeniem. zaprzeczeniem. własnym z ich malarskich i jego dziełach Kantora W sztuce Kantora historia sama w sobie nie jest tematem. nie jest tematem. w sobie sama historia Kantora W sztuce W spektaklach Teatru Śmierci doświadczenie wojny sączy się powoli się powoli sączy wojny doświadczenie Śmierci Teatru W spektaklach z uczniami w ławkach. Część z nich jest dorosła – grana przez aktorów, aktorów, przez grana – dorosła z nich jest Część w ławkach. z uczniami z totalitaryzmem, masowymi ruchami politycznymi, mechanizmami mechanizmami ruchami politycznymi, masowymi z totalitaryzmem, zapomnienie, czyli rejony zepchnięte poza oficjalną świadomość, świadomość, oficjalną poza zepchnięte czyli rejony zapomnienie, a część to manekiny dzieci. W tym czasie, który już przeminął, pulsują już przeminął, który czasie, W tym dzieci. to manekiny a część artysta z odległych rejonów przeszłości i pamięci klasę szkolną i pamięci klasę szkolną przeszłości rejonów z odległych artysta
WIDMA 54 57WIDMA . 12 , dz. cyt., s. 127–128. , dz. cyt., zapomnieniem Ocalić przed i armią / jest Biedna Trupa Aktorska / Teatru Wędrownego. / Wędrownego. / Teatru / Aktorska Trupa i armią / jest Biedna mi coś / z jej (wojny) słownika: / walka, klęska, zwycięstwo. / / zwycięstwo. klęska, walka, / słownika: mi coś / z jej (wojny) powiedzieć: / tworzymy powiedzieć: często również słówko: / wódz. wódz. / słówko: również często Drugiej Światowej / przypada moja młodość. / Pozostało / Pozostało / przypada moja młodość. Drugiej Światowej się / przewijało dziecinnych w marzeniach że / Nie ukrywam, Urodziłem się w czasie / Pierwszej Wojny Światowej. / Na czas / / Na czas / Światowej. Wojny / Pierwszej w czasie się Urodziłem Wspaniali artyści. / Toczymy walkę razem. / Chciałem / Chciałem razem. walkę Toczymy / artyści. Wspaniali Ta dziecinna rola tkwi we mnie / do dzisiaj. / Moim sztabem sztabem / Moim mnie / do dzisiaj. we tkwi rola Ta dziecinna Tenże, 12 Tenże, i ciemiężeni przez tę samą machinę wojenną, której są ogniwem. której wojenną, machinę tę samą przez i ciemiężeni Niech sczezną artyści sczezną Niech (1979). Wraca śniegi Gdzie są niegdysiejsze (1979). Wraca w spektaklu się już pojawia na scenie towarzyszy historycznej Postaci na koniu-szkielecie. marszałkiem. wodzem, żołnierzem, się dorosłym staje żołnierzyk mały na swój los. Żołnierz pojawia się w podwójnej roli: jako agresor, agresor, jako roli: w podwójnej się pojawia los. Żołnierz na swój gra artysty z mitem wodza pod postacią marszałka Piłsudskiego marszałka pod postacią wodza z mitem artysty gra Kantora To wspomnienie 6 lat”. miałem – gdy „Ja tytułowany chłopiec, w tekstach artysta dopowiada i jak małym chłopcem, był gdy o sobie, śnie W tym o sławie. chłopca snu małego wspomnienie – do spektaklu oprawca, który sam poddawany jest opresji wojny. Oto scena, kiedy scena, kiedy Oto wojny. jest opresji sam poddawany który oprawca, wszechwładnym reżimem, bezdusznością i okrucieństwem i okrucieństwem bezdusznością reżimem, wszechwładnym wraz ze swą obecnością na scenie stan zagrożenia, lęku i osaczenia, lęku i osaczenia, zagrożenia, obecnością na scenie stan ze swą wraz wdowa po miejscowym fotografie uwiecznia wizerunek żołnierzy. żołnierzy. wizerunek uwiecznia fotografie po miejscowym wdowa Mit wodza przeciwstawiony jednostce ludzkiej, jako widmo niosącewidmo ludzkiej, jako jednostce przeciwstawiony wodza Mit Podobnie w scenie ćwiczeń wojskowych prowadzonych przez Ciotkę Ciotkę przez prowadzonych wojskowych ćwiczeń w scenie Podobnie są podporządkowywani – żołnierze Himmlera za przebraną Mańkę Uchwycenie na zdjęciu jest jednocześnie przejściem do wieczności. do wieczności. przejściem jest jednocześnie na zdjęciu Uchwycenie (1985) jako specyficzna (1985) jako artyści Niech sczezną w siłą ze zdwojoną a ciemiężonym życiem ludzkim, jednostką pozbawioną wpływu wpływu pozbawioną ludzkim, jednostką życiem a ciemiężonym jako narzucono, tę rolę któremu ludzkie, istnienie a jednocześnie Aparat fotograficzny wykonuje bowiem serię strzałów, żołnierze giną. giną. żołnierze serię strzałów, bowiem wykonuje fotograficzny Aparat . 11 , dz. cyt., s. 188–190. Dalej już nic…, dz. cyt., i / s z a r / / Oni noszą / Matka: e. m u n d u r / S y. Z A R E. / kto chce, / w różne strony. / A oni wszyscy idą w jedną / stronę, / stronę, w jedną idą wszyscy A oni / strony. w różne / chce, kto mnie, noszą / różne ubrania – / a oni wszyscy / wszyscy – / a oni ubrania / różne noszą mnie, j e d n a k o w e / chodzą w… / O / w… chodzą R D Y N K / rygor że ten czuje, jednak / Dziecko U. (niemal geometria) / jest obcy naturze ludzkiej. naturze / jest obcy geometria) (niemal , w: tegoż, , w: tegoż, wyciśnięte Ślady Kantor, Tadeusz ten wzbudza w dziecku / entuzjazm.) / Matka: / Tak chodzą chodzą Tak / / Matka: / entuzjazm.) w dziecku wzbudza ten Biednego / Pokoiku Wyobraźni. / Szara Piechota / Szara Wyobraźni. Biednego / Pokoiku Dziecko: / Oni podnoszą, wszyscy naraz, / nogi w górę! / (Fakt / (Fakt w górę! / nogi naraz, wszyscy / Oni podnoszą, Dziecko: Dziecko: / Oni wszyscy niosą coś / na ramieniu. / Matka: / / Matka: / na ramieniu. niosą coś / wszyscy / Oni Dziecko: żołnierze. / Oni mżołnierze. a s z e r u j jak – chodzą / Ludzie ą. / Dziecko: / jedni obok drugich, / jedni za drugimi, / równo. / Matka: / Oni / Matka: równo. drugimi, / / jedni za / jedni obok drugich, Tak / Tak W o j s k o / / do mojego w marszu weszło / w ordynku To są / KTo są / A R A B I Nwrogów. / / naszych zabijają / Karabinami Y.
11 miesza miesza piechota Szara W tle żołnierzy. jak mundury i biedne, szare Wspomnienie h-moll Chopina. 110 i scherzem się z Psalmem strzałami pieśni w jidysz, by za chwilę znów zostać rozstrzelany rozstrzelany zostać znów chwilę za by w jidysz, pieśni strzałami i upaść. Kantor udaremnia ten gwałt na jednostce, pozwalając, pozwalając, na jednostce, gwałt ten udaremnia Kantor i upaść. młodości artysty w symbiozie. W jednej ze scen pojawiający się pojawiający ze scen W jednej w symbiozie. artysty młodości rekrutami. Inaczej uwypuklona jest dwukulturowość Wielopola jest dwukulturowość uwypuklona Inaczej rekrutami. reprezentacja matki artysty) czy przebrania w strój wojskowy Adasia wojskowy w strój przebrania czy matki artysty) reprezentacja bestialstwa i bezduszności wojny z bliskimi artysty ma miejsce z bliskimi artysty wojny i bezduszności bestialstwa pokoju na równi z członkami rodziny artysty. Wnętrze pokoju jest pokoju Wnętrze artysty. rodziny z członkami na równi pokoju by Rabinek został podniesiony z ziemi i nietknięty zszedł ze sceny. ze sceny. zszedł z ziemi i nietknięty podniesiony został Rabinek by jak amalgamat z innymi strzępami jego pamięci. Zderzenie pamięci. Zderzenie jego strzępami jak amalgamat z innymi (wuja Kantora ze strony matki) i wrzucenia go do wagonu z martwymi go do wagonu i wrzucenia matki) ze strony Kantora (wuja w Pokoju Dzieciństwa Rabinek zostaje wielokrotnie rozstrzelany przez przez rozstrzelany wielokrotnie zostaje Rabinek Dzieciństwa w Pokoju w scenie lżenia i gwałcenia przez żołnierzy Matki Helki (sceniczna (sceniczna Helki Matki żołnierzy przez i gwałcenia lżenia w scenie Przeciwstawia się historii drugiej wojny światowej, ocalając żydowskie ocalając żydowskie światowej, wojny drugiej się historii Przeciwstawia Skrzyńskiego, gdzie judaizm i chrześcijaństwo egzystowały w czasach w czasach egzystowały gdzie judaizm i chrześcijaństwo Skrzyńskiego, żołnierzy z pierwszej wojny światowej stopiło się w pamięci artysty artysty w pamięci się stopiło światowej wojny z pierwszej żołnierzy żołnierzy. Za każdym razem powstaje z ziemi i wraca do przerwanej do przerwanej z ziemi i wraca powstaje razem każdym Za żołnierzy. życie od Holokaustu, choćby na scenie teatru. na scenie teatru. choćby od Holokaustu, życie mieszkańcami mieszkańcami Wielopolu w się stają mundurach w szarych Żołnierze a odniesieniami do machiny wojennej, budując opozycję między między budując opozycję wojennej, a odniesieniami do machiny Artysta wyraźnie wyostrza napięcia pomiędzy żołnierzami żołnierzami napięcia pomiędzy wyostrza wyraźnie Artysta
WIDMA 56 59WIDMA , miejsce, „w którym „w którym , miejsce, 14 , które wreszcie poddaje wreszcie , które 15 , red. nauk. Jarosław Suchan i Marek Świca, Świca, Suchan i Marek Jarosław nauk. imaginacji, red. Interior Kantor. Tadeusz , namalowanym przez przez , namalowanym papieros ostatni Mój Warszawa–Kraków: Zachęta Narodowa Galeria Sztuki–Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka, 2005, s. 20. Cricoteka, Kantora Tadeusza Sztuki Dokumentacji Galeria Sztuki–Ośrodek Narodowa Zachęta Warszawa–Kraków: , w: Wyobraźni Pokoik Biedny Suchocki, Wojciech , wkraczają żołnierze z drugiej wojny światowej. Ich Ich światowej. wojny z drugiej żołnierze wkraczają , nie powrócę unosi się powoli w kierunku ostrza gilotyny. Gestem tym artysta artysta tym Gestem gilotyny. ostrza w kierunku unosi się powoli z systemów drwi oraz przemocy narrację historyczną udaremnia uczestników. W obrazie tym nagi artysta leży na zbitym z desek na zbitym leży artysta nagi tym W obrazie uczestników. 15 Tamże. 14 stosowanych przez Kantora w teatrze maszyn przemocy, przemocy, maszyn w teatrze Kantora przez stosowanych i kapelusz, w dłoni trzyma tlący się papieros, z którego strużka dymu dymu strużka z którego się papieros, trzyma tlący w dłoni i kapelusz, i ryzyka, aktów przemocy na sztuce i życiu. Podobnie w malarstwie – w malarstwie – Podobnie i życiu. na sztuce przemocy aktów i ryzyka, politycznych i społecznych. To bardzo wymowny manifest manifest wymowny To bardzo i społecznych. politycznych artystę przez bowiem zostali poetycki, się niemal wydaje przemarsz Wioliniści. To Pancerni lęk. budzą twarzy wyraz bezduszny rewolucji francuskiej, a przede wszystkim gilotynowaniem jej gilotynowaniem wszystkim a przede francuskiej, rewolucji szal nieodzowny w swój jest Przyodziany podeście gilotyny. Dziś są moje urodziny są moje Dziś nieobecnych”, a więc członków rodziny przeniesionych do spektaklu do spektaklu przeniesionych rodziny członków a więc nieobecnych”, krzyżują się perspektywy komentarzy” krzyżują się perspektywy jak choćby w obrazie w obrazie jak choćby prywatny i intymny. To artysty „miejsce miejsc” To artysty i intymny. prywatny gloryfikujący ludzkie istnienie, wbrew wszystkiemu. ludzkiewbrew istnienie, gloryfikujący Zamiast broni terroru. narzędzi pozbawieni spacyfikowani, oswojeni, trzymają w rękach skrzypce. Tylko ich machinalne ruchy i zacięty, i zacięty, ich machinalne ruchy Tylko skrzypce. w rękach trzymają w spektaklu ryzykownej próbie. „Mój BIEDNY POKÓJ WYOBRAŹNI WYOBRAŹNI POKÓJ BIEDNY „Mój próbie. ryzykownej w spektaklu wojny i doświadczonych lub zaobserwowanych stanów zagrożenia zagrożenia stanów zaobserwowanych lub i doświadczonych wojny w którym ustawia sztalugi z obrazami, umieszcza postaci „drogich „drogich postaci umieszcza z obrazami, sztalugi ustawia w którym Kantora w Paryżu w 1989 roku z inspiracji dwusetną rocznicą rocznicą dwusetną z inspiracji roku w 1989 w Paryżu Kantora Cricot 2. Artysta rekonstruuje w nim na scenie swój prywatny pokój, pokój, prywatny swój na scenie w nim rekonstruuje Artysta Cricot 2. (1991) to ostatni, nieukończony spektakl Teatru Teatru spektakl nieukończony (1991) to ostatni, są moje urodziny Dziś Nigdy tu już tu już Nigdy skonstruował artysta z którego świat, W intymny Wspomniany aparat fotograficzny-kulomiot jest jedną z wielu jest jedną z wielu fotograficzny-kulomiot aparat Wspomniany ze starego rodzinnego zdjęcia z 1912 roku, postaci jego przyjaciół jego postaci z 1912 roku, zdjęcia rodzinnego ze starego automatów-pułapek. Te narzędzia opresji wynikają wprost ze schedy ze schedy wprost wynikają opresji Te narzędzia automatów-pułapek. artystów. Nie ulega wątpliwości, że jest to obszar na wskroś na wskroś to obszar że jest wątpliwości, Nie ulega artystów. . 13 określone dwoma słowami: / „Ecce homo”, / obszar życia życia / obszar homo”, / „Ecce słowami: dwoma określone / delikatnej. / i najbardziej najcenniejszej / o materii duchowego / PRdzisiaj A W/ ŚW D A, I Ę T O Ś ĆW i / I E L K O Ś Ć. to, co przed wiekami, / u początku naszej kultury / zostało / zostało kultury naszej / u początku wiekami, co przed to, Tamże, s. 126–127. Tamże, wszystkimi / „potęgami” świata. świata. / „potęgami” wszystkimi Należy je ocalić / od zniszczenia i zapomnienia. / Ocalić przed / Ocalić przed i zapomnienia. je ocalić / od zniszczenia Należy / klęski ze świadomością Nawet Naprzeciw / homoidalnych kreatur / stoi / / stoi kreatur / homoidalnych Naprzeciw c z ł o w i e k, / Jedynie / w tym „indywidualnym życiu ludzkim” / zachowała się / zachowała ludzkim” życiu „indywidualnym w tym / Jedynie (1988) przeciwstawienie jednostki jednostki (1988) przeciwstawienie nie powrócę tu już Nigdy
(1814). Zamiast plutonu plutonu (1814). Zamiast madryckich powstańców Rozstrzelanie roku. 13 strój: płaszcz, kapelusz, szal, pali drwiąco papierosa. Jego postać postać Jego papierosa. pali drwiąco szal, kapelusz, płaszcz, strój: scenicznych z poprzednich spektakli, które zaprosił na scenę „jak zaprosił które spektakli, z poprzednich scenicznych intymności, lękach, przeczuciu zbliżającej się śmierci. się śmierci. zbliżającej przeczuciu lękach, intymności, Nigdy tu już nie powrócę nie tu już Nigdy masowym ruchom i ideologiom staje się zasadniczym narzędziem narzędziem się zasadniczym i ideologiom staje ruchom masowym rozstrzeliwany jest Kantor Tadeusz ze scen W jednej kreacji. zapala nienaruszony, bowiem, po wszystkim Nadaremnie, na stypę”. które na obrazach, jak Podobnie i schodzi ze sceny. papierosa podsumowuje on swą dotychczasową twórczość i życie. i życie. twórczość dotychczasową on swą podsumowuje jest przeciwstawiona agresorowi i zostaje ocalona od napaści. i zostaje agresorowi jest przeciwstawiona . do mego pokoju wtargnął Goyi napoleoński z obrazu dnia żołdak egzekucyjnego maluje jednego żołnierza, mierzącego do artysty, do artysty, mierzącego maluje jednego żołnierza, egzekucyjnego do kluczowych momentów. Mówi o sobie samym, o własnej kondycji, kondycji, o własnej samym, o sobie Mówi momentów. do kluczowych Kantor parafrazuje tu obraz hiszpańskiego malarza 3 maja 1808 hiszpańskiego malarza tu obraz parafrazuje Kantor Pewnego Pewnego zatytułowanych czasie, samym w tym malował Kantor Patrząc wstecz na swoją wędrówkę, dokonuje syntezy, powraca powraca syntezy, dokonuje wędrówkę, na swoją wstecz Patrząc Ostatnie lata twórczości Tadeusza Kantora to czas, kiedy kiedy to czas, Kantora Tadeusza twórczości lata Ostatnie W a nie do grupy ofiar. Artysta, ubrany w charakterystyczny dla niego w charakterystyczny ubrany Artysta, ofiar. a nie do grupy aparatem fotograficznym-kulomiotem przez widma postaci widma postaci przez fotograficznym-kulomiotem aparatem
WIDMA 58 61WIDMA , okrzyki, 22 Łączył kondycję biednej kondycję . Łączył 23 . 20 Kondukt pogrzebowy wpisał Kantor Kantor wpisał pogrzebowy . Kondukt 21 , dz. cyt., s. 38. , dz. cyt., twórczość… Moja s. 299. , dz. cyt., są moje urodziny… Dziś do spektaklu Tadeusza Kantora, Mediolan 1991. Mediolan Kantora, Tadeusza do spektaklu p r o t e s t o w a ł e m / dumną, / z jego światu przeciwko bunt i protest mój największy osobistego, / z mego bólu, cierpienia, / z mych słabości, / słabości, cierpienia, / z mych / z mego bólu, osobistego, , opr. Denis Bablet, Marie Vayssière i Ludmiła Ryba na podstawie notatek notatek na podstawie Ryba i Ludmiła Vayssière Marie Denis Bablet, , opr. są moje urodziny Dziś po spektaklu Przewodnik , dz. cyt, s. 88. 12, dz. cyt, mediolańskie. Lekcja Lekcje Kantor, Tadeusz w imię postępu, teoriami sztuki, / z jego brutalnymi / z jego brutalnymi sztuki, teoriami postępu, w imię Dzisiaj wiem na pewno, że w tych chwilach, / jak nigdy, / / jak nigdy, chwilach, że w tych na pewno, wiem Dzisiaj żądaniami ofiary, którą miałem obowiązkowo / składać / składać obowiązkowo miałem którą ofiary, żądaniami z mego wewnętrznego, prywatnego życia. / Z mego dramatu / Z mego dramatu życia. prywatnego wewnętrznego, z mego robione że te obrazy, na pewno, wiem / Dziś lęków… z mych „stadową” cywilizacją, / z masowymi ideologiami, / z masowymi, / z masowymi, ideologiami, / z masowymi cywilizacją, „stadową” że to był na pewno, / I wiem „moje”. naprawdę / były „dla siebie”, Tenże, 20 Tenże, 21 Tenże, 22 23 stała się narzędziem kreacji, prowadzącym do zespolenia życia życia do zespolenia prowadzącym kreacji, się narzędziem stała spotęgowane w finałowej scenie spektaklu. Czwartego grudnia Czwartego scenie spektaklu. w finałowej spotęgowane katalizatorem przemian formuły kolejnych spektakli Teatru Śmierci, Śmierci, Teatru spektakli kolejnych formuły przemian katalizatorem kondukt: Rodzina, Drodzy Nieobecni, Domownicy niosą znaną już Nieobecni, Domownicy Drodzy Rodzina, kondukt: jak trumnę” nam DESKĘ stołu, najpierw w spektakl, a następnie w swoje życie. Artysta umiera umiera Artysta życie. w swoje a następnie w spektakl, najpierw dzieło Ostatnie 1990 roku. 8 grudnia dni później, cztery bowiem jazgot i odgłosy wojny milkną. wojny i odgłosy jazgot jednostki z kondycją artysty, który winien być przeciw wszystkiemu. wszystkiemu. przeciw być winien który artysty, jednostki z kondycją twórcy z dziełem sztuki. sztuki. z dziełem twórcy teatralne kończy się zaś w „urwanym bezpowrotnie geście” bezpowrotnie w „urwanym się zaś kończy teatralne wyzwolenia jej z reżimu ideologii, wtórności, pasywności. Jak mówił, mówił, Jak pasywności. wtórności, ideologii, jej z reżimu wyzwolenia wystawia swoją prywatność na widok publiczny. Biografia, będąca Biografia, publiczny. na widok prywatność swoją wystawia Bestialstwo, nieposzanowanie, naruszanie terytorium artysty (jego artysty terytorium naruszanie nieposzanowanie, Bestialstwo, zostaje jego mieszkańców i spokoju Wyobraźni) Biednego Pokoiku Stąd też w późnych spektaklach i dziełach malarskich Kantor Kantor malarskich i dziełach spektaklach w późnych też Stąd artysta zamienia jedną ze scen na scenę konduktu pogrzebowego. pogrzebowego. na scenę konduktu jedną ze scen zamienia artysta Artysta szczególnie w ostatnim okresie domagał się ocalenia sztuki, domagał się ocalenia sztuki, okresie w ostatnim szczególnie Artysta „Teraz w tym cmentarnym tłumie sunie środkiem jakby właściwy właściwy jakby sunie środkiem tłumie cmentarnym w tym „Teraz „Wykpiono czcigodne dotąd pojęcia sztuki” dotąd czcigodne „Wykpiono . 18 . 19 , dz. cyt., s. 276. Dalej już nic…, dz. cyt., . Na scenę co chwilę „pcha się co chwilę . Na scenę 16 , dz. cyt., s. 241. Dalej już nic…, dz. cyt., : żołnierze z pierwszej wojny światowej, żołnierze z drugiej żołnierze światowej, wojny z pierwszej : żołnierze 17 , dz. cyt., s. 293. , dz. cyt., są moje urodziny… Dziś , w: tegoż, , w: tegoż, teoretyczna dygresja Wielka sekretarzy, szpiclów, / zdziczałych policjantów, / krwawych / krwawych policjantów, / zdziczałych szpiclów, sekretarzy, ruszające się, / na wpół martwe „mumie”, / nie wiadomo: wiadomo: / nie „mumie”, martwe / na wpół się, ruszające miesza się z dobrem, / szyderczy śmiech z płaczem rozpaczy, / rozpaczy, śmiech z płaczem / szyderczy się z dobrem, miesza bożków… / Groza wojny i terroru / pomieszana z cyrkiem, / z cyrkiem, / pomieszana i terroru wojny / Groza bożków… / pomnik- mówcą, z wiadomym trybuny w kształcie pomnik cmentarne pomniki / czy cyrkowe klatki na dzikie bestie, / na dzikie bestie, klatki cyrkowe / czy pomniki cmentarne / komisarzy, władców, niedawnych potwory / wózki, cyrkowe okienku / twarz ludzka, / i ludzka, okienku / twarz K R Z Y Ż E / , / pełno krzyży. czołg z ciałem ludzkim, / ruchomy pomnik dygnitarza pomnik dygnitarza / ruchomy ludzkim, z ciałem czołg Tamże, s. 298–299. Tamże, , w: tegoż, , w: tegoż, do spektaklu] [notatki są moje urodziny Dziś Kantor, Tadeusz wzruszenie z cynizmem, / okrucieństwo z liryzmem / okrucieństwo z cynizmem, wzruszenie w jakimś / zwolnionym / czy zwalniającym tempie, / gdzie / zło / gdzie / zło tempie, zwalniającym / czy / zwolnionym w jakimś Straszliwy tłum / pomieszany tragicznie, / tragicznie, / pomieszany tłum Straszliwy k ł ę b i ą c y s i ę / GRABARZE ciągną / jakieś „pomniki” nagrobne, / jeszcze / jeszcze / jakieś „pomniki” nagrobne, GRABARZE ciągną ze stołkiem u tyłka, / pomnik-„Suka”, / a w zakratowanym / a w zakratowanym / pomnik-„Suka”, u tyłka, ze stołkiem nawarstwianie motywów historycznych historycznych motywów nawarstwianie są moje urodziny Dziś
Tenże, 18 Tenże, 19 Tenże, 17 Tenże, 16 staje się polem bitwy. Wojna burzy obraz i jego prawa ILUZJI, wpada wpada ILUZJI, i jego prawa obraz burzy Wojna bitwy. się polem staje suką policyjną w powracającym rytmicznie „akcie gwałtu” „akcie rytmicznie w powracającym policyjną suką się nieskuteczna scena mordowania Wsiewołoda Meyerholda Meyerholda Wsiewołoda scena mordowania się nieskuteczna przez „enkawudystów”. Los słabej, ciemiężonej jednostki jednostki ciemiężonej słabej, Los „enkawudystów”. przez było historii na sile jednostki przeciwstawianej prywatności, wartościom. stale nadszarpywanym równowagi ” klasy z Umarłej „Pedel wraca Oto intensywne. wyjątkowo jest do POKOJU, sieje spustoszenie” sieje do POKOJU, opowiedziany jest także poprzez historię Jonasza Sterna, Sterna, Jonasza historię poprzez także jest opowiedziany skupianie się na intymności, To uporczywe z Holokaustu. ocalałego przywracania narzędziem jedynym jedyną bronią, dla artysty ta hołota” wojny światowej, „organa władzy” z czołgiem, armatą, kulomiotami, kulomiotami, armatą, z czołgiem, władzy” „organa światowej, wojny W notatkach artysty do spektaklu czytamy: czytamy: do spektaklu artysty W notatkach W ze swoim hymnem austriackim, przerywanym wystrzałem wystrzałem austriackim, przerywanym hymnem ze swoim i morderstwie w Sarajewie o zbrodni wieści z armat. Złe arcyksięcia Ferdynanda niesie chłopiec z gazetami. Pojawia Pojawia z gazetami. niesie chłopiec Ferdynanda arcyksięcia
WIDMA 60 63Spectres 3 (The Return of Odysseus, Odysseus, of (The Return Odysa Balladyna (1943) and Powrót Annexing the Impossible. The writings of Tadeusz ed., Annexing the The Impossible. Tadeusz writings F. Simpson, Daniel of from: translation im. Ossolińskich, 2005), 1:83. English , trans. Andrzej Branny (unpublished manuscript in the Cricoteka collection, 1987), 26–27. the Cricoteka in manuscript (unpublished Branny Andrzej trans. , Kantor itself closer to death than life, and, by some analogy, closer closer some analogy, and, by than life, to death closer itself borders of time got blurred. Time seemed to have stopped. With stopped. seemed to have Time time got blurred. of borders great ease, I was able to transport myself to the island of Ithaca.” of island to the myself able to transport I was ease, great to poetry. This is at least what I felt. Anything could happen. The could happen. Anything I felt. what is at least This to poetry. , 3 vols, ed. Krzysztof Pleśniarowicz (Wrocław: Zakład Narodowy Narodowy Zakład (Wrocław: Pleśniarowicz ed. Krzysztof vols, Pisma, 3 Kantor: Tadeusz in: “Ulisses 1944,” Kantor, “The war turned the world into a ‘tabula rasa.’ The world found found world The rasa.’ a ‘tabula into world the turned war “The 3 under pressure of danger and under threat of disaster, became became disaster, of threat and under danger of pressure under supplemented with elements of collective memory. His experience experience His memory. collective of elements with supplemented successive phases of his art as “the idea of the journey.” the journey.” his art as “the idea of phases of successive impossible return to the time of his childhood. He wrote: wrote: his childhood. He time of to the impossible return plays plays and also creation the “impossible,” The construct of his oeuvre. by socio-political transformations that he observed, such as that he observed, socio-political transformations by into woven are which and nomadism, exterminations, resettlements, of World War II was immediate and intense, however. During the During the however. intense, and immediate was II War World of determinants central to his entire later visual and theoretical theoretical visual and later entire to his central determinants and his drawings Return I Shall Never his production In oeuvre. his own with Ithaca for quest the latter’s juxtaposing Odysseus, of contradictions in his art from the perspective of the final period final period the of the perspective from his art in contradictions practice. his creative of face of constant risk and in the shadow of cataclysm conditioned conditioned cataclysm of risk and in the shadow constant of face them in private homes, in secret, and in violation of the prohibitions prohibitions the violation of and in in secret, homes, them in private in the and destruction danger of This state force. in were that Nazi occupation of Kraków, Kantor and the artists of the Podziemny the Podziemny of and the artists Kantor Kraków, of occupation Nazi For Kantor, born in 1915, World War I was a childhood memory a childhood memory I was War World born in 1915, Kantor, For WAR With this manifesto, Tadeusz Kantor defines one of the salient the salient of one defines Kantor Tadeusz manifesto, With this and paintings from this period, he compared his condition to that to that his condition this period, he compared from and paintings as practised by Kantor are connected with phenomena driven phenomena driven with connected are Kantor by as practised 1944) in circumstances of constant threat and isolation, staging and isolation, staging threat constant of 1944) in circumstances Teatr Niezależny (Underground Independent Theatre) produced the the produced Theatre) Independent (Underground Niezależny Teatr The impossible returns and imperatives of being on a journey being on a journey of and imperatives The impossible returns 2 1
https://dzieje.pl/artykulyhistoryczne/tadeusz-kantor-historia-jako-ready-made. (Minneapolis–London: University of Minnesota Press, 2009), 390. Press, Minnesota of University (Minneapolis–London: Theatre Kantor’s ideologies, / passing terms of Governments, / terror by power, / power, by / terror Governments, of ideologies, / passing terms human / life…. life…. human / mass wars, / mass crimes….wars, mass collective life. / Its power is enormous. / At last, I have / what what / last, I have At is enormous. / power / Its life. collective official / mass / mass Movements, of / the history / History, I needed: / I N D I V I D U A L L I F E ! / M I N E ! is And that / I can bring it now / onto the / onto I can bring it now s t a g e. Further On, Nothing: Tadeusz Tadeusz On, Nothing: Further Michal Kobiałka, from: translation 1988. English March oblivion,” from “To save Kantor, Tadeusz ready made,” ready jako Historia Kantor. “Tadeusz Paluch-Cybulska, Małgorzata the article: of version is a modified text This why its strength is increased a hundredfold! / Now it will be will it / Now a hundredfold! is increased strength its why D e f e n c e l e s / of / history s, / but magnificent individual / victorious in the battle with / the consumerismwith in the battle victorious world. the / of an integrated combat unit” / is cut off / from from / / is cut off combat unit” / “an integrated At last, powers” / stands the / / stands / these “powers” Against S m a l l, / P o o / r, general” / and “general” for / (mine) is / the contempt there front, … in the
reality” Kantor. HistoryKantor. 2 1
MAŁGORZATA PALUCH-CYBULSKA, CRICOTEKA PALUCH-CYBULSKA, MAŁGORZATA as “ready-made
Spectres 62 65Spectres 7 The Dead Class in The Dead Class First, 8 (Warszawa: Krytyka Polityczna, 2013). Polityczna, Krytyka (Warszawa: Zagłady Polski teatr Niziołek, Grzegorz Cf. Theatre). The Impossible , 3:90–91. Pisma Kantor: in Tadeusz mediolańskie,” “Lekcje Kantor, (1973, Apes Shapes and Hairy in Dainty productions, Theatre Cricot 2 in previous features annihilation of The motif OMNIPRESENT TECHNOLOGY, CANNIBALISTIC TECHNOLOGY, OMNIPRESENT MATERIALISM AND MANDATORY / COMMON CONSUMPTION AND SPIRIT. MIND THE HUMAN DEVOURS THAT LIFE / OF 8 , ready realnesses. He is interested not only in memory of the of in memory not only is interested He realnesses. mades, ready linear order; they are selective snatches, wrecks, tatters, distorted distorted tatters, wrecks, snatches, selective are they order; linear under the artist’s skin, becoming part of him, and against which him, and against of skin, becoming part the artist’s under totalitarianism, with and constructions connected history world used uses them for a purpose, as instruments deliberately inserted into into inserted deliberately as instruments a purpose, for uses them itself is not a subject of Kantor’s art. Historical motifs are strongly strongly are motifs art. Historical Kantor’s is not a subject of itself and and reminiscences, memory through processed individualized, helpless. and poor, individual as solitary, history with its mass movements and totalitarianisms, which burrow burrow which and totalitarianisms, mass movements its with history an rebellion provoke because they in opposition, he has to stand theatre Kantor’s in confronted which are events, and figures historical official the beyond displaced in regions forgetting, past, but also in in history governing and the mechanisms mass political movements, by the mechanism of the artist’s condition, fears, and needs. Kantor and needs. Kantor fears, condition, the artist’s the mechanism of by 7 element of his creative work. The instruments of that protest are are protest that of The instruments work. his creative element of in and likewise in silence and shame, consciousness, passed over Kantor on memory: denial, and re-alignment. performed operations gradually through successive productions. successive through gradually (1975), he called forth from distant regions of the past and memory the past and memory of regions distant from forth (1975), he called In the plays of the Theatre of Death the experience of war seeps seeps war of Death the experience of Theatre the of the plays In function similarly to frames from memory. They do not appear in do not appear They memory. from to frames function similarly the wartime period or to free oneself from the wheels of universal universal of wheels the from oneself to free period or wartime the the complex constructions of his works, and partly also as ready- and partly works, his constructions of the complex Kantor’s art demonstrates emphatically that it is impossible to forget to forget that it is impossible emphatically art demonstrates Kantor’s and opposition in him so strong that they become the determinant become the determinant that they in him so strong and opposition in and of History contradictions. own their with and in his artworks the of history to the as a contrast Death productions of Theatre all his The Dead Class Dead The There There 5 , 1. on, nothing Further As he himself said: “The “The said: he himself As 4 6 translations of Kantor’s words are by Jessica Taylor-Kucia. Jessica by are words Kantor’s of translations us since the dawn of history? / […] With the passing of time, time, With the passing of / […] history? of us since the dawn still ahead of me. still ahead of strength. Those were / NARROW-MINDED BUREAUCRACY, BUREAUCRACY, / NARROW-MINDED were Those strength. civilized” / has never left left / has never “civilized” to become authorities that refuse by have been breaking the surface, / but all the time, as if from far far from as if / but all the time, the surface, been breaking have been receiving / I have voice— inner my was it beyond—maybe other perilous symptoms of our epoch / emerged and grew in and grew epoch / emerged our of symptoms perilous other contempt, / of bloody and wild instincts, / of absurd actions absurd / of instincts, wild and bloody / of contempt, one action over the other— / PROTEST / REVOLT / AGAINST AGAINST / / REVOLT / PROTEST the other— one action over It is not easy for me to explain that strange and remarkable and remarkable that strange me to explain for It is not easy to me that the sun was shining day and night during all those and night during all those shining day was that the sun to me time after the war, that time still full of painful war memories memories war painful full of time still that war, the time after , 2:433. Here and throughout, unless stated otherwise, all otherwise, unless stated throughout, and Pisma, 2:433. Here Kantor: in Tadeusz osobie,” w trzeciej o sobie “Mówić Kantor, Pisma, 2:433. Kantor: in Tadeusz osobie,” w trzeciej o sobie “Mówić Kantor, Kobiałka, from: 1988. translation English Journey,” Work—My “My Kantor, warning signals that ordered me and dictated / that I chose me and dictated signals that ordered warning APPROVAL” / FOR FOR “APPROVAL” / OF A STAMP HAD THAT EVERYTHING “POVERTY”…. REALNESS / FOR Is it possible that the time of years of, as it were, second childhood. / My whole life was was life whole second childhood. / My were, as it of, years and yet one in which I felt as though reborn. Today, it seems it seems Today, as though reborn. I felt which one in yet and THE OFFICIALLY RECOGNIZED SACRED SITES, / AGAINST AGAINST SITES, / SACRED RECOGNIZED THE OFFICIALLY The 1940s … Artistic ideas passed. / 50s … 60s … 70s … have
5 4 isolation became his battleground, both in the material sphere, as as sphere, both in the material his battleground, isolation became and Rank,” the Lowest of “Reality or object,” the “poor in the idea of being between, liminality, of in a state in being realm, in the mental 6 deformation and smashing of form, and an aesthetic style founded founded and an aesthetic style form, of and smashing deformation experiences the from drawn and repeats, wrecks, on remnants, his interest of focus a particular to remain were youth, his of throughout his oeuvre. Things condemned to degeneration and and Things condemned to degeneration his oeuvre. throughout war refuted all principles of aesthetics and philosophy.” aesthetics of all principles refuted war was no option but to look both reality and death in the eye. The The in the eye. and death reality both but to look no option was But that sense of freedom was very soon to be curbed: soon to be very was freedom But that sense of and using understatement, unease, contradiction, and aura. contradiction, unease, and using understatement, and risky, rejecting all compromise.” rejecting and risky, After the war came a brief sense of freedom: freedom: sense of came a brief war the After The artist’s youth, which coincided with the war, was “‘clouded’ was “‘clouded’ which with coincided youth, war, the The artist’s
Spectres 64 67Spectres 11 , 449–50. on, nothing Further somewhere in the middle of nowhere. / Mother: / These are These are Mother: / nowhere. / in the middle of somewhere this simple sentence. / understand / The child did not soldiers. / in… / P AT T E R N S. / that this / feels The child, however, how / the A the how / R M of Room Poor / my into in line / marched Y / order (almost geometrical) / is alien to human nature. / This is nature. / geometrical) / is alien to human (almost order on their shoulders. / Mother: / those are / G those are / Mother: / shoulders. / on their U NThe S. / legs up / their all raise They Child: / enemies. / guns kill / our Imagination and Memory. / Gray Infantry. and Memory. / Imagination together! / (the child shows signs of enthusiasm) / Mother: / Mother: / enthusiasm) / signs of (the child shows together! / walk They Mother: / in one / direction. / the same pace, / they all wear / the wear / all they s a m e / g r a u ywear n They clothes. Mother: / i f o r m s. / G R something / AY. / all carry Child: / they 1990. English translation from: Kobiałka, Kobiałka, from: 1990. translation English (Cricotage),” Night “Silent Kantor, People walk the way they want to, / in different directions. / directions. / in different to, / want they way the walk People Child: / All the people around me wear / different clothes— / clothes— / different wear / me All the people around Child: / When I was seven, in 1922, / two regiments of the Polish Army Army the Polish of regiments in 1922, / two seven, I was When This is a soldier’s walk. / They are are They walk. / This is a soldier’s m a r c h i n g. / Child: / at one behind the other, / other, / to each next walk all They “marched” / across the market square of / a little village / lost a little of / square the market across “marched” / 11 stage his room from his childhood at the presbytery in Wielopole Wielopole in at the presbytery his childhood from his room stage members, situations, or the view of the world from his bedroom his bedroom from world the of view the or situations, members, room on an equal footing with the members of the artist’s family. family. the artist’s of the members with footing on an equal room mingle piechota song Szara the soldiers’ of strains background, only themes and figures remembered from his childhood; family family his childhood; from remembered figures themes and only (The Army), he reconstructs he reconstructs Army), (The Wojsko entitled in his text writings, his In , soldiers in gray uniforms become residents of the of become residents uniforms in gray In Wielopole, soldiers (1980) Kantor recreates on the on the recreates Kantor (1980) Wielopole Wielopole, the play In from World War I has become amalgamated in the artist’s mind in the artist’s I has become amalgamated War World from window, but also the historical context. context. but also the historical window, with other tatters of his memory. The bestiality and soullessness The bestiality his memory. of tatters other with with Psalm 110 and a Chopin scherzo. The memory of soldiers soldiers of The memory 110 and a Chopin scherzo. Psalm with Skrzyńskie, where he was born and brought up. He processes not processes He up. born and brought was he where Skrzyńskie, Wielopole, Wielopole a dialog with his mother: his mother: with a dialog The interior of the room is gray and poor, like their uniforms. In the In uniforms. their like and poor, is gray the room of The interior 10 9 , my Theatre of Death, I was Death, I was of Theatre The Dead Class, my (inv. no. IV/001920). is what it is all about. … We start to sense the growing pull of pull of the growing to sense start We it is all about. … what is reception of the Theatre of Death had to be crying. Death had to be of Theatre the of reception really in Italy, yes, only in Florence, and then in Milan, that and then in Milan, that in Florence, only yes, in Italy, really murdered. These were many, many millions, about 50 million millions, about 50 million many many, were These murdered. in in Poland, In Russia, in the East. murdered were people proletariat. Yes. That meant talking about death was strictly strictly was death about That meant talking Yes. proletariat. primary purpose is to awaken slowly in us, the audience, the the in us, the audience, slowly purpose is to awaken primary even knew about it! Nobody knew that millions were being being were that millions knew about it! Nobody knew even In the ’60s no-one spoke of death; it was not allowed! not allowed! was death; it of the ’60s no-one spoke In forbidden. Millions of people were murdered, but no-one but no-one murdered, were people Millions of forbidden. (Warszawa: PIW, 1982), 111. PIW, i szkice (Warszawa: teatralne felietony Puzyna, Półmrok: Konstanty Archive the Cricoteka in the meeting of recording Audio 1990. Bari, 23 May the public, with meeting Kantor’s Tadeusz the Theatre of Death gained… gained acceptance. I mean, I mean, acceptance. Death gained… gained of Theatre the cry. you death, about talk you When understood. was that I was some kind of necrophile, and it was only… only only only… was and it necrophile, some kind of that I was the market and a brave new joy of living, and in the living, and in the of joy new and a brave the market the void that is within us.” within that is void the Either in the West or in the East. In the West there was was there West the In in the East. or West in the Either the of the dictatorship of the proscripts were there East Czechoslovakia, in Romania… in Hungary. About 50 million. About 50 million. in Hungary. in Romania… Czechoslovakia, accused firstly of being against communism, socialism, being against communism, socialism, of firstly accused and hear, is less important than what is not there. And its And its is not there. what than important is less and hear, this missing—and that in essence that something is awareness And I came to the conclusion that the main symptom of of conclusion that the main symptom And I came to the And no-one was allowed to write about it or talk about it. about it. talk about it or to write allowed was And no-one And when I did “Everything that is on the stage, everything that we see see we that everything that is on the stage, “Everything
9 10 played by actors, are adults, while some are dummies representing dummies representing some are while adults, are actors, by played as follows: The Dead Class as follows: of context children. In this time from the past, they pulse in their presence and and presence in their pulse the past, they from this time In children. alive. which dead and them are of During one meeting with the public in Bari, in 1990, he outlined the the public in Bari, in 1990, he outlined with During one meeting a school class of pupils sitting on benches at desks. Some of them, them, of Some at desks. on benches sitting pupils class of a school which to tell impossible it becomes desks; school at their absence
Spectres 66 69Spectres 12 is my headquarters and my army. / Wonderful artists. We fight We artists. Wonderful / army. and my headquarters is my its (war’s) vocabulary / have always remained with me: / with remained always / have (war’s) vocabulary its my childhood dreams. / I have played the part of a leader up a leader of the part played / I have childhood dreams. my I was born during / The First World War. / During / The / / During War. World The First born during / I was till now. / A Poor Troupe of Actors / of a Wandering Theatre / Theatre a Wandering / of Actors of Troupe A Poor / till now. create. we / to say: / I wanted together. , 391. on, nothing Further Kobiałka, from: translation 1988. English March Oblivion,” from “To Save Kantor, Second World War / came my youth. / Same words from from words / Same youth. my / came War World Second a struggle, a failure, a victory. / I cannot deny that / there was was that / there / I cannot deny a victory. a failure, a struggle, / in frequently reverberated which a leader / word / also the (1988), the opposition of the individual to mass (1988), the opposition of Return I Shall Never 12 up of his artistic work and life. Looking back over his journey, he drew he drew his journey, back over Looking and life. work his artistic up of is unsuccessful; after it is all over, he lights a cigarette, unscathed, a cigarette, he lights it is all over, after is unsuccessful; I Shall Never Return Never I Shall place 1808 (1814). In May of Third painting The Goya’s paraphrasing his prescience of his imminent death. his imminent death. of his prescience tool. creative and ideologies is used as a fundamental movements But the assassination a wake.” for if “as the stage onto he had invited himself when he was a little boy and, as he adds in texts on the play, play, on the he adds in texts and, as boy a little was he when himself of Goya’s firing squad, Kantor paints a single soldier, who is aiming a single soldier, paints Kantor firing squad, Goya’s of In the final years of Kantor’s artistic work he undertook a summing work he undertook artistic Kantor’s of years final the In In that is also a camera with is executed Kantor Tadeusz one scene, In talked about himself, his own condition, his intimacies and fears, and fears, his intimacies and condition, his own about himself, talked a Napoleonic made in the same period, entitled One Day that Kantor Kantor figure in the painting is dressed in his signature outfit: overcoat, overcoat, outfit: in his signature in the painting is dressed figure Kantor . Here, Kantor is Kantor . Here, Room My into Burst Painting a Goya from Soldier at a figure that represents him, rather than at a group of victims. The victims. of than at a group rather him, represents that at a figure all the strands of his work together and returned to key moments. He He moments. to key and returned together work his of all the strands visible on the paintings is Something similar the stage. and leaves a bullet-sprayer by spectres of characters from previous plays, whom plays, previous from characters of spectres by a bullet-sprayer a small boy, titled “Me when I was six.” This is Kantor’s memory of of memory is Kantor’s This six.” I was when titled “Me boy, a small that dream, In famous. being of dream boy’s that little of a memory a marshal. a leader, adult soldier, becomes an boy soldier a little
soldiers fall dead. Likewise, in the scene in which Aunt Mania, dressed dressed Mania, Aunt which in the scene in dead. Likewise, fall soldiers subordinated are drill, the soldiers military is taking up as Himmler, squad. Each time, he gets up and returns to his interrupted Yiddish Yiddish interrupted to his up and returns he gets time, squad. Each a moment later. floor to the fall shot again and to be song, only subjected to the oppression of war. This is exemplified in the scene in This is exemplified war. of oppression to the subjected in an army uniform and thrown into a railroad car with the bodies the bodies with car a railroad into and thrown uniform in an army who Rabbi the one scene, In way. in a different foregrounded is Let Artists the Die horse. This famous historical figure is accompanied on the stage by by is accompanied on the stage figure historical famous This horse. regime, with its soullessness and cruelty, and the life of the oppressed the oppressed of and the life soullessness and cruelty, its with regime, The soldier fate. own their in agency human, the individual denied of the leader, in the person of Marshal Piłsudski on a skeleton on a skeleton Piłsudski Marshal of in the person the leader, of of the soldiers; capturing them on camera at once immortalizes at once immortalizes them on camera capturing the soldiers; of on whom this role has been forced, as a persecutor who is himself is himself who as a persecutor forced, has been this role on whom of dead recruits. The biculturalism of Wielopole Skrzyńskie, where where Wielopole Skrzyńskie, of The biculturalism dead recruits. of of war crash in upon the artist’s loved ones in the scenes where where in the scenes ones loved artist’s in upon the crash war of (1985) as a play by the artist on the myth the artist on the myth by (1985) as a play Die Artists the in Let force foreboding, and inescapability, had featured in a previous play, play, in a previous featured had and inescapability, foreboding, features in a dual role: as aggressor, but also as a human being, but also as a human as aggressor, in a dual role: features them—literally, because the camera emits a barrage of shots and the shots of a barrage emits because the camera them—literally, cogs. are they which in war the same machine of by oppressed to and the Holocaust, at least on the stage of the Cricot 2 Theatre. Theatre. the Cricot 2 of at least on the stage the Holocaust, the all-powerful building opposition between machine by war to the with a spectral presence on the stage introduces a state of fear, fear, of a state introduces on the stage presence a spectral with which the widow of the town photographer “immortalizes” an image “immortalizes” photographer the town of widow the which Kantor prevents this violence against the individual by allowing the allowing by against the individual violence this prevents Kantor untouched. the stage and exit the ground from up lifted to be Rabbi from life saving a Jewish II by War World of opposes the history He and references the soldiers between the tension raises palpably He Mother Helka (the stage representation of Kantor’s mother) is mother) Kantor’s of representation (the stage Helka Mother Judaism and Christianity co-existed in symbiosis in the artist’s youth, youth, in the artist’s in symbiosis co-existed and Christianity Judaism (1979). It returns with redoubled redoubled with (1979). It returns Yesteryear of Snows the Are Where abused and raped, and Adaś (Kantor’s maternal uncle) is dressed is dressed uncle) maternal (Kantor’s Adaś and and raped, abused firing by executed Childhood is repeatedly of in the Room appears The myth of the leader in opposition to the human individual, which which human individual, in opposition to the the leader of The myth
Spectres 68 71Spectres
16 which which he : soldiers from : from soldiers 15 17 19 as an artist, a place 14 In the artist’s notes on the play, we read: read: we play, on the notes the artist’s In 18 (Warszawa–Kraków: Zachęta Narodowa Galeria Sztuki–Ośrodek Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora Cricoteka, 2005), 20. Cricoteka, Kantora Tadeusza Sztuki Dokumentacji Galeria Sztuki–Ośrodek Narodowa Zachęta (Warszawa–Kraków: stool stuck to his behind, a “Black Maria” monument, with with monument, a “Black Maria” behind, to his stuck stool narks, depraved policemen, bloody gods…. The threat of war war of The threat gods…. policemen, bloody depraved narks, weeping, despairing with laughter scornful good, with mingles cemetery monuments or circus cages for wild beasts, circus circus beasts, wild for cages circus or monuments cemetery with monument a tank speaker, the obvious with a tribune of mingled, tragically crowd, A terrible meverywhere. i l l i n g lyricism. with cruelty cynicism, with emotion Suchocki, “Biedny Pokoik Wyobraźni,” 20. Wyobraźni,” Pokoik Suchocki, “Biedny Pisma, 3:276. Kantor: in Tadeusz do spektaklu],” [notatki są moje urodziny “Dziś Kantor, Pisma, 3:241. Kantor: in Tadeusz teoretyczna,” dygresja “Wielka Kantor, 3:293. są moje urodziny,” “Dziś Kantor, 3:298–99. są moje urodziny,” “Dziś Kantor, , sci. ed. Jarosław Suchan and Marek Świca Suchan and Marek Jarosław , sci. ed. imaginacji Interior Kantor. in Tadeusz Wyobraźni,” Pokoik “Biedny Suchocki, Wojciech wagons, monstrous recent rulers, commissars, secretaries, secretaries, commissars, rulers, recent monstrous wagons, and terror combined with a circus, a monument in the form form a monument in the a circus, with combined and terror his with a dignitary monument of a moving a human body, and window, in the grilled face a human C R O S S E S , crosses a r o u n d evil where motion, slowing or slow in some kind of 15 16 17 18 19 14 ultimately puts to a risky test in the play. “My POOR ROOM OF OF ROOM POOR “My in the play. test to a risky puts ultimately intimate space. It is his “place of places” of It is his “place space. intimate its right of ILLUSION, bursts into the ROOM, spreads devastation.” spreads ROOM, the into bursts ILLUSION, right of its recurrent “act of violence.” of “act recurrent ” is back with his with The Dead Class” is back from “Pedel intense. especially of “cross-over of the perspectives of commentaries,” of the perspectives of “cross-over of the superimposition of historical motifs is motifs historical the superimposition of Birthday My Is In Today IMAGINATION becomes a battlefield. War distorts the image and distorts War becomes a battlefield. IMAGINATION from an old family photograph from 1912, and figures of his artist of figures and 1912, from photograph family an old from private, no doubt that this is an absolutely can be There friends. which he sets up an easel and paintings, and installs figures of his of figures paintings, and installs up an easel and he sets which Cricot 2 Theatre. In it, Kantor reconstructs his own private room, in in room, private own his reconstructs it, Kantor In Theatre. Cricot 2 World War I, soldiers from World War II, “bodies of authority” with with authority” “bodies of II, War World from soldiers I, War World a tank, a cannon, bullet-sprayers, a police van, in a rhythmically in a rhythmically van, a police a cannon, bullet-sprayers, a tank, Austrian national anthem, interrupted by a cannonade. A newspaper A newspaper a cannonade. by national anthem, interrupted Austrian Again and again “this rabble barges” onto the stage onto barges” and again “this rabble Again (1991) is the last, unfinished production by the by production the last, (1991) is unfinished Birthday My Is Today Today Is My Birthday My Is Today “absent loved ones”—members of his family imported into the play the play into imported family his of ones”—members loved “absent 13 spiritual life / of the most precious / and the most delicate most delicate and the precious / the most of life / spiritual the awareness / despite world / the of all / “powers” saved from matter. / It is only in / this “individual human life” that / human life” in / this “individual It is only matter. / of impending failure. of the one, who centuries ago, / at the beginning of our culture / culture / our of the beginning at ago, / centuries who the one, of a domain Homo,” / “Ecce words: / two by identified was , 390–91. on, nothing Further Kobiałka, from: translation 1988. English March Oblivion,” from “To Save Kantor, Against / half-human creatures stands / a stands / creatures half-human Against / h u m a n b e i n g / TRUTH, / DIVINITY, and / GRANDEUR / were preserved. / preserved. / were and / GRANDEUR / DIVINITY, TRUTH, / oblivion; / destruction and from be saved / They should
13 soulless expressions on their faces arouse fear. These are the These are fear. arouse faces on their soulless expressions social systems. This is an eloquent manifesto glorifying human This is an eloquent manifesto social systems. inspired by the bicentenary of the French revolution, and above all and above revolution, the French of the bicentenary by inspired instruments of violence, automated traps, used by Kantor in his Kantor used by traps, automated violence, of instruments hat, and scarf, and is defiantly smoking a cigarette. He is portrayed as is portrayed He a cigarette. smoking and is defiantly hat, and scarf, naked save for his trademark scarf and hat on a guillotine platform platform and hat on a guillotine scarf his trademark for save naked cigarette, holds a glowing He wood. of planks from fashioned roughly existence in the face of all adversity. of face in the existence seems march Their II soldiers. War World by is invaded constructed holding are they weapons place of In terror. of instruments their of guillotine. With this gesture the artist refutes the historical narrative narrative the historical the artist refutes With this gesture guillotine. against political and violence against the individual, and rails of of war that lived in him, and from the states of danger and risk and and risk and danger of the states from in him, and that lived war of in instance for in his painting, is observed effect A similar observed. from which a wisp of smoke is rising slowly towards the blade of the the the blade of towards is rising slowly smoke of a wisp which from the antithesis of the aggressor, and impervious to the attack. to and impervious aggressor, of the the antithesis the guillotining of the insurrectionists. In this painting the artist lies this painting the artist In the insurrectionists. the guillotining of , which Kantor painted in Paris in 1989, in Paris painted Kantor which , Cigarette Last the piece My theatre. These tools of oppression are taken directly from the legacy the legacy from directly taken are oppression of These tools theatre. violins. Only their mechanical movements and the determined, and the determined, mechanical movements their violins. Only almost poetic; they have been assimilated, pacified, and stripped been assimilated, have almost poetic; they acts of violence against art and life that he had experienced or or that he had experienced violence against art and life of acts Armoured Violinists. Violinists. Armoured The camera-cum-bullet-sprayer mentioned here is one of many many is one of mentioned here The camera-cum-bullet-sprayer I Shall Never Return is Return I Shall Never the play which from world The intimate
Spectres 70 73Spectres should oppose everything. Thus also in his late plays and paintings and plays late Thus also in his oppose everything. should productions by the Theatre of Death, became an instrument of instrument of became an Death, of Theatre the by productions creation that led to the fusion of his life with his art. with his life of that led to the fusion creation was the catalyst for the changes in the formulas of successive successive of formulas in the the changes for the catalyst was Kantor puts his privacy on public display. His biography, which which His biography, display. on public privacy his puts Kantor
22 21 20 He linked the linked He 23 , 23–24. on, nothing Further , compiled by Denis Bablet, Marie Vayssière, and Ludmiła Ryba on the basis of Kantor’s Kantor’s basis of on the Ryba and Ludmiła Vayssière, Marie Denis Bablet, Birthday, compiled by My Is Today notes on the play [Milan, 1991]. play on the notes , ed. & trans. Michal Kobialka (Los Angeles: University of California Press, 1993), 259. Press, California of Angeles: University (Los Michal Kobialka trans. , ed. & Kantor 1944–1990. Tadeusz its theories of art for the masses / against its brutal demand for for demand brutal against its the masses / for art theories of its pain suffering, / my tragedies, / my Out of life. / and private inner my weaknesses, / my fear… my weaknesses, / those certain, my .for I know Today, / I also to “me.” / belonged really “myself” / for paintings, painted protest. and biggest revolt my was that this know of herd mentality, / against its ideology of the masses, / against of ideology against its mentality, / herd of A Journey Through Other Spaces. Essays and Manifestos, and Manifestos, Spaces. Essays Other Through A Journey from: translation 12.” English Lesson “The Milano Lessons: Kantor, Kantor, “Dziś są moje urodziny,” 3:299. są moje urodziny,” “Dziś Kantor, play Guide to the 1988. English translation from: Kobialka, Kobialka, from: 1988. translation English Journey,” Work—My “My Kantor, against the world, / against its proudly-manifested civilization civilization proudly-manifested its against world, / against the my of out make willingly to / supposed which I was a sacrifice, Today, I know for certain, at those times / I at those certain, for I know Today, p r o t e s t e d /
23 21 22 20 liberation from the regime of ideology, secondariness, and passivity. secondariness, and passivity. ideology, of the regime from liberation becomes stronger still in the final scene of the play. On 4 December, On 4 December, the play. of final scene still in the becomes stronger his life. For he died four days later, on 8 December, 1990. His final 1990. His on 8 December, later, days four he died For his life. boy brings the bad news of the crime in Sarajevo and the murder the murder and in Sarajevo the crime of the bad news brings boy the of fate The the “NKVD.” by Meyerhold Vsevolod of murder restoring the equilibrium of values constantly being undermined. constantly values the equilibrium of restoring condition of the poor individual with the condition of the artist who who the artist the condition of with individual poor the condition of of the Household carry the now familiar TABLETOP like a coffin.” like TABLETOP familiar the now carry the Household of cortège. “Now, the cortège proper, as it were, glides along through glides along through were, as it proper, the cortège “Now, cortège. of Archduke Ferdinand. Then there is the inefficient scene of the scene inefficient is the Then there Ferdinand. Archduke of (his Poor Room of Imagination) and of the peace of its residents residents its the peace of and of Imagination) of Room (his Poor the middle of this funereal crowd: Family, Absent Friends, Members Members Absent Friends, Family, crowd: funereal this the middle of the artist replaced one of the scenes with a scene of a funeral a funeral a scene of with the scenes of one the artist replaced theatrical work thus ends in an “irrevocably interrupted gesture,” interrupted ends in an “irrevocably thus work theatrical to history, was the artist’s only weapon, his only instrument for for instrument his only weapon, only the artist’s was to history, weak, oppressed individual is also recounted through the story of of the story through recounted is also individual oppressed weak, Kantor inscribed the funeral cortège first into his play and then into and then into his play into first cortège funeral inscribed the Kantor Particularly in his last days, Kantor called for the salvation of art, its art, its of the salvation for called Kantor in his last days, Particularly Jonasz Stern, a Holocaust survivor. This insistent focus on intimacy on intimacy focus This insistent survivor. a Holocaust Stern, Jonasz and the cries, clamour, and voices of war fall silent. fall war of voices and and the cries, clamour, and privacy, on the strength of the human individual in opposition the human of strength on the and privacy, As he said: “A holy concept of art was mocked.” was art concept of he said: “A holy As This brutality, lack of respect, and violation of the artist’s space the artist’s violation of and respect, lack of This brutality,
Spectres 72 75WIDMA ) punktu widzenia, ) widzenia, punktu 3 ), postrzeganych nie ), postrzeganych 4 . Trwające od kilku dekad poszukiwania poszukiwania od kilku dekad Trwające . 1 ) czy z roślinnego (Judith Sumner (Judith z roślinnego ) czy 2 , tłum. Wanda Jedlicka, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1962, s. 72. PWN, Naukowe Wydawnictwo Warszawa: Jedlicka, Wanda tłum. , historyka czyli O zawodzie historii Bloch, Pochwała Marc 2014. w Podwórku, Wydawnictwo Gdańsk: Tarasewicz, Paulina tłum. , historii wersja inna widzenia: punkt Zwierzęcy Baratay, Éric 2019. & Company, McFarland Jefferson: II, War World of History A Botanical to War: Go Plants Sumner, Judith 3, s. 9–21. 2008, nr Współczesna” , „Kultura nad rzeczami a studia nie-antropocentryczna Humanistyka Domańska, Ewa Przedmioty historii na scenie 2 4 3 1 społecznych pozwala dostrzec zupełnie inny wymiar dziejów. wymiar zupełnie inny dostrzec pozwala społecznych Rzeczy nowymi ideami badaczy zajmujących się rozmaitymi projektami historii peryferyjnej peryferyjnej historii projektami się rozmaitymi zajmujących badaczy partnerzy w działaniu, współaktorzy na scenie historii. Przyznanie Przyznanie na scenie historii. współaktorzy w działaniu, partnerzy ich do odbić zmian sprowadzania zamiast sprawczości rzeczom obu czas należy zaliczyć niewątpliwie do których reprezentacji, jako pokorne narzędzia, słudzy, cienie ludzkiej działalności, ale jako ale jako działalności, cienie ludzkiej słudzy, narzędzia, pokorne jako już ekskluzywna: można ją opowiadać chociażby ze zwierzęcego ze zwierzęcego chociażby ją opowiadać można już ekskluzywna: o człowieku w czasie” o człowieku doprowadziły jednak do poszerzenia tej definicji. Historia nie jest Historia definicji. tej jednak do poszerzenia doprowadziły czas przewrotów politycznych i zmian ustroju. Nic więc dziwnego, dziwnego, więc Nic i zmian ustroju. politycznych przewrotów czas (Éric Baratay (Éric wojen światowych i okres bezpośrednio po nich następujący, po nich następujący, bezpośrednio i okres światowych wojen Przedmioty zyskują szczególną wagę w czasach kryzysu kryzysu w czasach wagę szczególną zyskują Przedmioty Według słynnych słów Marca Blocha historia jest „wiedzą „wiedzą jest Blocha historia Marca słów słynnych Według ANNA R. BURZYŃSKA, UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI R. BURZYŃSKA, UNIWERSYTET ANNA a także z perspektywy rzeczy (Ewa Domańska (Ewa rzeczy z perspektywy a także 77WIDMA . 10 , odsyłająca , odsyłająca 9 , „Didaskalia” 2014, , „Didaskalia” rzeczy i (jego) Człowiek , seria Pisma, t. 3, z lat 1985–1990, seria Pisma, teksty Dalej już nic…: . 8 południe W samo czy Klaty Jana Transfer! . 7 Literackich PAN, 2013, s. 42. PAN, Literackich Wrocław–Kraków: Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 403. Ossolineum–Cricoteka, Wrocław–Kraków: nr 123, s. 64–71. nr 123, O wędrówkach tego wątku w polskim teatrze pisał Marcin Kościelniak w artykule w artykule Kościelniak pisał Marcin teatrze w polskim wątku tego O wędrówkach Badań Instytut Warszawa: Shallcross, Bożena tłum. , przedmiotów i ontologia archeologia rzeczy: Olsen, W obronie Bjørnar Zob. Stanisława Barańczaka. Stanisława taka to wyłącznie porcelana Jeżeli czy Miłosza Czesława o porcelanie Piosenka to znane przykłady Najbardziej ], w: tegoż, z przeszłości pozostały które resztki, [Zebrać Kantor, Tadeusz 8 9 10 pojawia się jednak stolik, na którym na którym się jednak stolik, pojawia są moje urodziny Dziś spektaklu wraz filiżanka rodzinna oraz fotografia lampa naftowa, stoją Sen o Bezgrzesznej o Bezgrzesznej jak Sen takich w spektaklach seansom pamięci poezji nawiązującej do drugiej wojny światowej (lub rozruchów (lub rozruchów światowej wojny do drugiej nawiązującej poezji filiżanka jest do wojny) prowadzących potencjalnie melancholijnym – pamiątki po przodkach, rozbite lustra minionych minionych lustra rozbite po przodkach, – pamiątki melancholijnym toto pro się pars staje pięknem. Krucha porcelana niepraktycznym niesie samym Tym alegorią. nostalgiczną kultury, mieszczańskiej kiczu. ładunek niezamierzony postuluje artysta manifestów z późnych w jednym – rzadko niezwykle podkreśla, że badanie pamiątek kultury materialnej często prowadzi prowadzi często materialnej kultury pamiątek że badanie podkreśla, „Archeologiczne niematerialne: zgoła na kwestie naprowadzić jako przeszłości, reprezentacja niekompletna jako pojmowane było podczas prób zasiadał sam reżyser) na pierwszy rzut oka wygląda wygląda rzut oka na pierwszy sam reżyser) zasiadał prób podczas czasów, tak chętnie wprowadzane na scenę, by służyć zbiorowym zbiorowym służyć by na scenę, wprowadzane chętnie tak czasów, do czasów spokoju, dostatku, delektowania się wysublimowanym, wysublimowanym, się delektowania dostatku, spokoju, do czasów 7 do tego, że przedmioty te są jedynie wehikułami, „oknami”, mającymi mającymi „oknami”, wehikułami, te są jedynie że przedmioty do tego, osobistych, wręcz intymnych przedmiotów na stole (przy którym którym (przy na stole przedmiotów intymnych wręcz osobistych, (lub przeszłości) jako takiej” jako (lub przeszłości) w Muzeum Auschwitz-Birkenau stosów okularów, butów, walizek. walizek. butów, okularów, stosów Auschwitz-Birkenau w Muzeum Olsen niewątpliwie ma rację. Ogranym motywem w polskiej w polskiej motywem Ogranym ma rację. Olsen niewątpliwie Obrazom o sile traumatycznej towarzyszą te o wymiarze raczej raczej te o wymiarze towarzyszą o sile traumatycznej Obrazom Jerzego Jarockiego, Jarockiego, Jerzego świadectwo – rzeczy z przeszłości znajdujące się w teraźniejszości – w teraźniejszości znajdujące się z przeszłości – rzeczy świadectwo społeczności element dawnej jako ślad nieobecnej obecności, a nie W przyjęciu tej perspektywy kryje się jednak pewne ryzyko. ryzyko. się jednak pewne kryje perspektywy tej W przyjęciu W jego ostatnim, najbardziej dosłownie traktującym historię historię traktującym dosłownie najbardziej ostatnim, W jego Wojtka Ziemilskiego Wojtka zresztą eliminowanie „sentymentalnego «pamiętnikarstwa»” „sentymentalnego eliminowanie zresztą ze spodkiem i z łyżeczką. Umieszczenie tych kruchych, bardzo bardzo kruchych, tych Umieszczenie i z łyżeczką. ze spodkiem Analizując archeologiczne podejście do przeszłości, Bjørnar Olsen Bjørnar do przeszłości, podejście Analizując archeologiczne Tego typu oczywiste pamiątki pojawiają się w teatrze Kantora Kantora w teatrze się pamiątki pojawiają oczywiste typu Tego . 6 – jak pisze Jakub Kornhauser. Jakub – jak pisze 5 przedmioty przestają przylegać do ciała i być jego przedłużeniem, jego przedłużeniem, i być przylegać do ciała przestają przedmioty niezbędny dla przetrwania i jednych, i drugich, ma też swoją swoją ma też i drugich, i jednych, dla przetrwania niezbędny jakiś element gdy się on przemieszcza, na którą stronę, ponurą gdy zaczyna panoszyć się w prywatnej przestrzeni jednostki przestrzeni w prywatnej się panoszyć zaczyna gdy , Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017, s. 15. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , Kraków: deformacje zakłócenia, strajki, Awangarda: Kornhauser, Jakub 2013, s. 11. Bęc Zmiana, Kultury Nowej Fundacja Warszawa: , przedmiotów szkice z socjologii rzeczy…: Są w życiu Krajewski, Marek tej relacji usiłuje dominować. Dzieje się tak wówczas, gdy gdy wówczas, tak się Dzieje usiłuje dominować. relacji tej a stają się przeszkodą, obiektem, którego nie sposób okiełznać, nie sposób okiełznać, którego obiektem, się przeszkodą, a stają Ten symbiotyczny związek pomiędzy ludźmi i przedmiotami, choć ludźmi i przedmiotami, pomiędzy związek symbiotyczny Ten
5 uciekających, przesiedlanych, umierających, zabijanych ludzi lub im zabijanych umierających, przesiedlanych, uciekających, się nowymi ideami, zasiedlą manifesty i eseje, wpełzną do wierszy do wierszy wpełzną i eseje, manifesty ideami, zasiedlą się nowymi i opowiadań, zagracą galerie, będą podstawiać nogi w miastach, w miastach, nogi będą podstawiać galerie, zagracą i opowiadań, 6 Przedmioty osierocone przedmiotów. Obie formy dominacji realizują się w swoistym agonie, agonie, w swoistym się dominacji realizują formy Obie przedmiotów. funkcję gdy silny, – szczególnie teatralny potencjał niosą ze sobą przynoszącą obu stronom korzyści. I zauważa: I zauważa: korzyści. stronom obu przynoszącą mają swoje „instrukcje obsługi”, ich znaczenie (także symboliczne) symboliczne) (także ich znaczenie obsługi”, „instrukcje mają swoje przynoszą historyczne okresy Burzliwe niż go kwestionują. porządek, lecz także człowieka, ontologii przewartościowanie nie tylko wszystko Nade przedmiotów. ontologii tradycyjnej podważenie jest wyobrażenie przedmiotów osieroconych, porzucanych przez przez porzucanych osieroconych, przedmiotów wyobrażenie jest jest określone i stabilne; tym samym raczej utrwalają społeczny społeczny utrwalają raczej samym tym i stabilne; jest określone ich i nieodwracalnie) fundamentalnie (często jednak zmieniają dominuje, używa i nadużywa (często wbrew ich przeznaczeniu) ich przeznaczeniu) wbrew (często i nadużywa używa dominuje, wzajemne relacje. Marek Krajewski definiuje relację między ludźmi ludźmi między relację definiuje Krajewski Marek relacje. wzajemne Najprostszym skojarzeniem łączącym człowieka, rzeczy i historię i historię rzeczy człowieka, łączącym skojarzeniem Najprostszym Oczywiście znacznie częstszą sytuacją jest ta, w której to człowiek to człowiek w której jest ta, sytuacją znacznie częstszą Oczywiście że znalazły się w centrum ruchów awangardowych: „Rzeczy staną staną „Rzeczy awangardowych: ruchów w centrum się że znalazły W czasach pokoju rzeczy łączone są z konkretną, stałą funkcją, funkcją, stałą są z konkretną, łączone rzeczy pokoju W czasach zabieranych. Esencja ikonografii Zagłady to widok przechowywanych przechowywanych to widok Zagłady ikonografii Esencja zabieranych. zastrajkują” apodyktycznego reżysera przejmuje historia. przejmuje reżysera apodyktycznego a rzeczami jako szczególnego rodzaju współ-bycie, symbiozę symbiozę współ-bycie, rodzaju szczególnego jako a rzeczami
WIDMA 76 79WIDMA s. 89. . 13 . W przypadku . W przypadku 12 , dz. cyt., s. 46. Dalej już nic…, dz. cyt., . 14 , Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017, Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , Kraków: w teatrze o rekwizytach nowy”: nie jest „Koń sam przez siebie. / Objawił swoją egzystencję. / A jeśli A jeśli / egzystencję. swoją / Objawił siebie. sam przez jakby ta czynność była spełniana była ta czynność jakby p o r a z p i e r w s z y / od stworzenia świata” od stworzenia Katarzyna Waligóra, Waligóra, Katarzyna , w: tegoż, , w: tegoż, 1 mediolańskie. Lekcja Lekcje Kantor, Tadeusz łączyło się z nim czynność wynikającą z jego funkcji, / to tak, / to tak, funkcji, z jego wynikającą się z nim czynność łączyło „Usprawiedliwiał się nie przez obce mu okoliczności, / lecz obce mu okoliczności, się nie przez „Usprawiedliwiał 14 Tamże. 12 13 sposobu ich użytkowania (to chociażby fenomen tajemniczych maszyn, tajemniczych fenomen (to chociażby sposobu ich użytkowania użyć, które odciskają się w jej materialności” w jej się odciskają które użyć, symbole-indeksy odsyłają do istniejących w widmowej przestrzeni przestrzeni w widmowej do istniejących odsyłają symbole-indeksy Przedmioty zdefunkcjonalizowane pełnić swoich funkcji: ulegają uszkodzeniu, zanika wiedza na temat wiedza zanika ulegają uszkodzeniu, funkcji: pełnić swoich i na polu, dziś zagrodzie w domu, do pracy wykorzystywanych niegdyś funkcjonowania. je z dotychczasowego „wyłączają” historyczne użytecznym do bycia niezdolny BIEDNY, nędzny, „przedmiot na ulicy pamięci teatralnych kreacji Cricot 2, ale też realnie istnieją, działają. istnieją, działają. realnie ale też Cricot 2, kreacji pamięci teatralnych go funkcji życiowej, nagi, bezinteresowny, / artystyczny!” nagi, bezinteresowny, życiowej, funkcji go odgadnąć ich przeznaczenie), zmieniające się realia ekonomiczno- zmieniające się realia odgadnąć ich przeznaczenie), dorobku Kantora życie przedmiotów trwa długo po ich scenicznej po ich scenicznej długo trwa przedmiotów życie Kantora dorobku I z każdą kolejną ekspozycją pokrywają się nowymi śladami, które śladami, które się nowymi pokrywają ekspozycją kolejną I z każdą wzbudzających fascynację turystów, którzy w skansenach próbują próbują w skansenach którzy turystów, fascynację wzbudzających dostrzegł Artysta teatru. się modelu swojego wykrystalizowanie Przedmioty zwracają uwagę człowieka także wtedy, gdy nie mogą już nie mogą gdy wtedy, także człowieka uwagę zwracają Przedmioty życiowo, przed / wyrzuceniem na śmietnik. / Obnażony z chroniącej z chroniącej / Obnażony wyrzuceniem na śmietnik. / przed życiowo, Jak pisze Katarzyna Waligóra w książce o rekwizytach teatralnych: teatralnych: o rekwizytach w książce Waligóra Katarzyna pisze Jak śmierci – wracają w kolejnych wystawach, gdzie nie tylko jako jako gdzie nie tylko wystawach, w kolejnych wracają śmierci – zdefunkcjonalizowanych przedmiotów Kantor przypisuje Kantor przedmiotów zdefunkcjonalizowanych zostawia na nich rzeczywistość. na nich rzeczywistość. zostawia Zauważył, że pozbawiony funkcji życiowej przedmiot stał się pusty: się pusty: stał przedmiot życiowej funkcji że pozbawiony Zauważył, Takiej właśnie dokonanej w 1944 roku obserwacji obserwacji roku w 1944 dokonanej właśnie Takiej „Rzecz jest (indeksalnym) śladem, ale także nosi ślady poprzednich poprzednich ślady nosi ale także śladem, jest (indeksalnym) „Rzecz -przemysłowe (nowe wynalazki wypierające stare urządzenia) lub urządzenia) stare wypierające wynalazki (nowe -przemysłowe . 11 (bezpiecznego obszaru wolnej, wyobraźni)” wolnej, autonomicznej (bezpiecznego obszaru , Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997, s. 275–276. Dolnośląskie, Wydawnictwo Wrocław: , wieku końca artysta Kantor: Pleśniarowicz, Krzysztof wydarzeń nieuchronnie zmierzających do destrukcji pokoju pokoju do destrukcji zmierzających nieuchronnie wydarzeń z coraz bardziej wszechobecnej historii naszego wieku. Był to cykl to cykl Był wieku. naszego historii wszechobecnej bardziej z coraz „stopniowym nasycaniu przestrzeni pokoju-pracowni cytatami cytatami pokoju-pracowni przestrzeni nasycaniu „stopniowym
zdaje się to potwierdzać. zdaje są moje urodziny 11 sztuki, obiektów scenograficznych czy kostiumów – jest faktem. – jest kostiumów czy scenograficznych obiektów sztuki, martwe (jak bezużyteczna pod koniec XX wieku lampa naftowa czy czy lampa naftowa wieku XX pod koniec (jak bezużyteczna martwe opuścić, chciały go już nie będą pokoju, w przestrzeń wprowadzone raz na gest postawienia w świetle reflektorów rzeczy należących należących rzeczy reflektorów w świetle postawienia na gest nostalgiczny azyl, ale – wedle słów samego Kantora – „ciemna dziura, dziura, – „ciemna samego Kantora słów wedle azyl, ale – nostalgiczny na polegały ich działania z zewnątrz, przybywających przyniesionych przez siebie przedmiotów, takich jak złoty róg). jak złoty takich siebie przedmiotów, przez przyniesionych prowadzą do rozpadu symbolicznej bronowickiej chaty, wspólnoty wspólnoty chaty, bronowickiej symbolicznej do rozpadu prowadzą reżysera i jako postaci scenicznej (Autoportretu) mniej ma mniej scenicznej (Autoportretu) postaci i jako reżysera dochodziło do wielu interwencji postaci i przedmiotów i przedmiotów postaci interwencji do wielu dochodziło urodziny obiekty z dawnych, niegranych od dekad przedstawień Teatru Cricot 2) Teatru przedstawień od dekad niegranych z dawnych, obiekty Dziś Dziś w spektakli z dawnych i obiektów postaci sztuki, dla niego dzieł do człowieka zbliżającego się do kresu życia, stopniowo znikających znikających stopniowo życia, się do kresu zbliżającego do człowieka Dziś są mojeDziś w z zewnątrz”; przedmioty różne wpadają do której wraz z nim, tracących ważność i sens. Byłaby to więc strategia strategia to więc i sens. Byłaby ważność z nim, tracących wraz – narracji historycznej z wielkiej mikrohistorii wydobywania w niej zgromadzonej (czynią to zresztą po części za pomocą za po części to zresztą (czynią zgromadzonej w niej , Dziadów z Mickiewiczowskich Guślarza z zaklęciami wspólnego Chochoła, na uroczystość zaproszeniem – z nieostrożnym więcej Rachelę, przez Wyspiańskiego Stanisława Weselu w wypowiadanym Przywołując ludzi, rzeczy, idee z przeszłości, należy liczyć się z tym, liczyć należy idee z przeszłości, ludzi, rzeczy, Przywołując Krzysztof Pleśniarowicz podkreśla, że „biedny pokój artysty” to nie to nie artysty” pokój że „biedny podkreśla, Pleśniarowicz Krzysztof Poetę i Pana Młodego. Chochoł pojawia się z gośćmi, którzy się z gośćmi, którzy pojawia Chochoł Młodego. i Pana Poetę że nie da się ustawić ich karnie w szeregu, umieścić w szufladkach w szufladkach umieścić w szeregu, ich karnie da się ustawić że nie Wielokrotne i nieprzewidywalne życie przedmiotów – pamiątek, dzieł – pamiątek, przedmiotów życie i nieprzewidywalne Wielokrotne z datami i nazwami. „Widma i pomniki”, a także rzeczy z pozoru już z pozoru rzeczy a także i pomniki”, „Widma i nazwami. z datami zapraszanie na scenę ludzi, których Kantor kiedyś znał, ważnych ważnych znał, kiedyś Kantor na scenę ludzi, których zapraszanie a ich aktywność okaże się dla zapraszającego groźna i bolesna. groźna się dla zapraszającego okaże a ich aktywność A jednak nie jest to łzawy seans pamięci; gest Kantora jako jako gest Kantora seans pamięci; nie jest to łzawy A jednak
WIDMA 78 81WIDMA . 18 , co dobitnie 17 , Wielopole, Wielopole …, dz. cyt., s. 429. …, dz. cyt., Śmierci Teatr Teatr s. 219. …, dz. cyt., Śmierci Teatr ], w: tegoż, [Partytura , w: tegoż, , w: tegoż, kostiumu funkcja Nowa Wielopole, Wielopole Tenże, 18 Tenże, Tenże, 17 Tenże, ukształtowany został przez wojenne doświadczenie – kostiumy – kostiumy doświadczenie wojenne przez został ukształtowany Właściwa Właściwa tę sekwencję zatytułował Kantor mundurów. i założenia istnieć OBOK AKTORA, stać się przedmiotem jego ŻONGLERKI” przedmiotem się stać AKTORA, istnieć OBOK nie jako żywych, ale jako martwych już w momencie mobilizacji mobilizacji w momencie już martwych ale jako żywych, nie jako raz zostały one wykorzystane podczas francuskiej rewolucji lipcowej lipcowej rewolucji francuskiej podczas wykorzystane one zostały raz mundury i bandaże, potem ich skrawki wracały i zamieniały się i zamieniały wracały ich skrawki potem i bandaże, mundury spadochrony; wytwarzano pościeli i ubrań Z jedwabnej pasów. suknie ślubne. szyto już spadochronów z nieużywanych po wojnie worki, czy jak karton materiałów, nietypowych będą z tak powstawać W spektaklach życia. i intensywnego długiego będą nosić ślady podkreśla ambiwalentny wymiar tego na pozór oswojonego oswojonego na pozór tego wymiar ambiwalentny podkreśla Nigdy w spektaklu raz jeszcze wystąpi (aparat-karabin przedmiotu obsługa wynalazku Pana Daguerre’a: po wojskowemu wynalazku Pana Daguerre’a: obsługa jest barykada – „budowla” obronna skonstruowana prowizorycznie prowizorycznie skonstruowana obronna – „budowla” jest barykada od francuskiego wyrazu „barriques” oznaczającego beczki. Pierwszy beczki. Pierwszy oznaczającego „barriques” wyrazu od francuskiego obiekt w czasie powstania spektaklu już archeologiczny, ulega już archeologiczny, spektaklu powstania w czasie obiekt żołnierzach. na przerażonych gwałtem Innym wyrazistym historycznym przykładem mobilizacji przedmiotów przedmiotów mobilizacji przykładem historycznym wyrazistym Innym w rekrutów obiektyw okazuje się lufą karabinu maszynowego, maszynowego, karabinu się lufą okazuje obiektyw w rekrutów wypełnione piaskiem (widać je na obrazie Eugène’a Delacroix Eugène’a Delacroix je na obrazie wypełnione piaskiem (widać w patchworkowe ubrania, linki spadochronowe służyły do tkania do tkania służyły linki spadochronowe ubrania, w patchworkowe Morderczy aparat wróci w partyturze spektaklu w partyturze wróci aparat Morderczy Podczas wojen powszechne było „mobilizowanie” tkanin: tkanin: „mobilizowanie” było powszechne wojen Podczas może i ofiarą, jego katem być może HAMULCEM, REZONATOREM, Sposób traktowania tkanin przez Kantora na pewno w dużym stopniu stopniu w dużym na pewno Kantora przez tkanin Sposób traktowania Cricot 2 kostium w stosunku do żywego organizmu aktora „staje się „staje aktora organizmu do żywego w stosunku Cricot 2 kostium , gdzie określony zostanie po prostu jako kulomiot). jako po prostu zostanie , gdzie określony nie powrócę tu już z którego strzelać będzie fotograf, uwieczniając młodych żołnierzy żołnierzy młodych uwieczniając fotograf, będzie strzelać z którego z przedmiotów codziennego użytku. Słowo to pochodzi to pochodzi użytku. Słowo codziennego z przedmiotów ze skonfiskowanych materiałów (zwłaszcza bawełny) produkowano produkowano bawełny) (zwłaszcza materiałów ze skonfiskowanych animizacji i wirylizacji, objawia niespodziewanie groźną i obsceniczną i obsceniczną groźną niespodziewanie objawia i wirylizacji, animizacji – ściślej seksualnym, się aktem staje fotografowania Akt aktywność. Wycelowany wymiar. ma nieco inny jego niezwykłość razem ale tym 1830 roku – główne tworzywo barykad stanowiły wówczas beczki wówczas stanowiły barykad tworzywo – główne 1830 roku . Dalej zauważa, że chcąc że chcąc . Dalej zauważa, 16 . To konkurowanie przyjmie . To konkurowanie 15 , seria Pisma, t. 2, Ossolineum–Cricoteka, t. 2, Ossolineum–Cricoteka, z lat 1975–1984, seria Pisma, teksty Śmierci: Teatr , w: tegoż, , w: tegoż, klasa [Partytura] Umarła Kraków 2004, s. 156. –Kraków Wrocław Tamże, s. 47. Tamże,
, Kantor szkicuje zaskakujący obraz: „Miech kamery kamery „Miech obraz: szkicuje zaskakujący , Kantor historyczny 15 16 Tenże, sposób przechodzą drogę od pokojowego narzędzia pracy pracy narzędzia od pokojowego drogę sposób przechodzą ustalonemu porządkowi, jako morderczy instrument chłopskiego chłopskiego instrument morderczy jako porządkowi, ustalonemu Przedmioty zmobilizowane i zdemobilizowane podziemnym spektaklu przedmiot przestał być na scenie rekwizytem, rekwizytem, na scenie być przestał przedmiot spektaklu podziemnym i wyparły z niej wysublimowane, wysublimowane, z niej i wyparły Odysa Powrotu na scenę odgrywać by się na to, . Nie zgodziły Balladyny przedstawienia, rzeczy – zardzewiała lina okrętowa, ubłocone koło od chłopskiego od chłopskiego koło ubłocone lina okrętowa, – zardzewiała rzeczy którym uciekają pozujący. Staroświecki aparat wielkoformatowy, wielkoformatowy, aparat Staroświecki pozujący. uciekają którym nie pojawiają, ale funkcjonuje wiele przedmiotów, które w podobny w podobny które przedmiotów, wiele funkcjonuje ale nie pojawiają, broń. zabójczą po bezlitosną, karmieniu ludzi i zwierząt, ale też zabijać (i to zarówno zgodnie zgodnie (i to zarówno zabijać ale też ludzi i zwierząt, karmieniu jak jakiś mechaniczny organ falliczny” organ jak jakiś mechaniczny jednego z najbardziej znanych Kantorowskich obiektów. obiektów. Kantorowskich znanych jednego z najbardziej jest postawiona na sztorc kosa. Pełni ona kluczową funkcję w akcji w akcji funkcję ona kluczową Pełni kosa. na sztorc jest postawiona daje się rozsuwać w nieskończoność. Wysuwa się jak długi wąż lub wąż się jak długi Wysuwa w nieskończoność. daje się rozsuwać organu”, można go też porównać do trąby szarżującego słonia, przed przed słonia, szarżującego do trąby porównać go też można organu”, odwetu podczas rabacji). W teatrze Kantora kosy się co prawda się co prawda kosy Kantora W teatrze rabacji). podczas odwetu w teatrze podrzędną rolę; jak pisze Kantor, w jego drugim w jego Kantor, jak pisze rolę; podrzędną w teatrze wozu, spróchniała deska od klozetu – zdecydowanie wkroczyły wkroczyły – zdecydowanie od klozetu deska spróchniała wozu, w przyszłości różne, coraz bardziej złożone formy. złożone bardziej coraz różne, w przyszłości Być może najbardziej emblematycznym rekwizytem polskiego teatru polskiego teatru rekwizytem emblematycznym najbardziej może Być Dagerotyp Dagerotyp jako określonej w scenie , klasy Umarłej W partyturze Wyjątkowo interesujące są metamorfozy aparatu fotograficznego – fotograficznego – aparatu są metamorfozy interesujące Wyjątkowo zrezygnować z fallicznych skojarzeń w opisie tego „nacierającego „nacierającego tego w opisie skojarzeń z fallicznych zrezygnować z prawem i w imię państwa, jako broń kosynierów, jak i na przekór jak i na przekór kosynierów, broń jako państwa, i w imię z prawem Stanisława Wyspiańskiego jako narzędzie, które może służyć służyć może które narzędzie, jako Wyspiańskiego Stanisława Wesela a stał się „konkurentem aktora” się „konkurentem a stał abstrakcyjnie piękne dekoracje współtworzące świat poprzedniego poprzedniego świat współtworzące piękne dekoracje abstrakcyjnie Trywialne, brzydkie, brudne, „bezrobotne” w nowej rzeczywistości rzeczywistości w nowej „bezrobotne” brudne, brzydkie, Trywialne,
WIDMA 80 83WIDMA . 23 The Oxford Handbook of Material Culture Culture Material of Handbook The Oxford prezentują (rozwijając ekonomiczne założenia Karola Karola założenia ekonomiczne (rozwijając prezentują 22 , eds. Mary C. Beaudry, Dan Hicks, Oxford: Oxford University Press, 2010. Press, University Oxford Oxford: Hicks, Dan C. Beaudry, , eds. Mary Studies , w: Agency Material Objects: Inanimate of Nicole Boivin, The Malice M. Jones, Andrew 2010. Press, University Duke Things, Durham and London: of Ecology A Political Matter: Vibrant Bennett, Jane , podobni do spotworniałych nakręcanych nakręcanych Wielopolu, Wielopolu, podobni do spotworniałych 22 23 mechanicznie poruszająca się kołyska staje się trumną, tak tak się trumną, staje się kołyska klasie mechanicznie poruszająca się wieść własne życie, zachowując się w sposób nieprzewidywalny nieprzewidywalny w sposób się zachowując życie, własne wieść się użytku, które uległy groteskowym transformacjom i mutacjom. i mutacjom. transformacjom groteskowym uległy użytku, które Umarłej Umarłej W tortur. narzędzia w potężne się zamieniają i relaksu niedającymi się ustawić we właściwych miejscach meblami (a więc miejscach meblami (a więc właściwych we się ustawić niedającymi wprowadzają strony z jednej do mikrohistorii), należącymi rzeczami walki niekomicznej dla zgoła kontrapunkt budują komiczny sztuki. części w dalszej się toczy która przedmiotów bezpańskie psy, snujące się po wojennych ulicach – dziczeją lub ulicach – dziczeją snujące się po wojennych psy, bezpańskie klasycznych slapstickowych „złośliwych rekwizytów”, które wydają wydają które rekwizytów”, „złośliwych slapstickowych klasycznych rodzajów broni palnej, rozmaitych pojazdów i „pojazdów” i „pojazdów” pojazdów palnej, rozmaitych broni rodzajów do zadawania służących obiektów a także policyjną), po sukę ludzkiego ciała. deformowania więżenia, bólu, unieruchamiania, bieg historii, przyspieszają jej tempo, modyfikują tryb życia człowieka. człowieka. życia modyfikują tryb jej tempo, przyspieszają bieg historii, dla postaci scenicznych i widzów. Wujkowie bliźniacy, którzy którzy bliźniacy, Wujkowie i widzów. scenicznych dla postaci pamięci, z drugiej jednak ludzkiej bezsilności temat do spektaklu Inna badaczka, Jane Bennett, podkreśla, że ludzie nie doceniają nie doceniają że ludzie podkreśla, Bennett, Jane badaczka, Inna toczą zmagania z niesfornymi, zmagania z niesfornymi, toczą Wielopola, Wielopola w prologu w wzbogacić lub unieszkodliwić, uszlachetnić lub zdegradować, uszlachetnić lub zdegradować, wzbogacić lub unieszkodliwić, a nawet «szacunku»” uwagi, domagają się naszej razie w każdym wojskowych (od szkieletu generalskiego konia przez czołg czołg przez konia generalskiego (od szkieletu wojskowych Przedmioty w teatrze Kantora często przyjmują rolę niemal niemal rolę przyjmują często Kantora w teatrze Przedmioty Marksa) tezę, że rzeczy (a ściślej – maszyny i technologie) zmieniają i technologie) – maszyny (a ściślej że rzeczy tezę, Marksa) Często ich bazą są pozornie oswojone przedmioty codziennego przedmioty oswojone są pozornie ich bazą Często W spektaklach Cricot 2 pojawia się ogromna ilość niezliczonych ilość niezliczonych się ogromna Cricot 2 pojawia W spektaklach się ludzie zarażają nie tylko Kantora świecie W teatralnym z niosącymi śmierć przedmiotami (wysłannikami „dużej” historii), historii), „dużej” (wysłannikami przedmiotami śmierć z niosącymi złem i przemieniają się w mordercze maszyny – jak żołnierze – jak żołnierze maszyny w mordercze się i przemieniają złem – podobnie jak które przedmiotom, się to także Zdarza zabawek. pracy narzędzi łagodnych Z posłusznych, wścieklizną. zarażają Andrew M. Jones i Nicole Boivin w swoim tekście o sprawczości o sprawczości tekście w swoim i Nicole Boivin M. Jones Andrew „tych materialnych sił, które mogą nam pomóc lub nas zniszczyć, mogą nam pomóc lub nas zniszczyć, które sił, materialnych „tych – 19
20 . 21 Tadeusz Kantor. Obiekty/Przedmioty. Zbiory Zbiory Obiekty/Przedmioty. Kantor. Tadeusz , dz. cyt., s. 39. Dalej już nic…, dz. cyt., , w: tegoż, , w: tegoż, artyści” „Niech sczezną po spektaklu Przewodnik , Warszawa: Wydawnictwo „Murator”, 1997), Michał Kobiałka 1997), Michał Kobiałka „Murator”, Wydawnictwo Warszawa: , komentarze rozmowy, Świadectwa, (Deska. Porębski Mieczysław , Minneapolis: University of Minnesota Press, 2009), a ostatnio Katarzyna Fazan Fazan Katarzyna 2009), a ostatnio Press, Minnesota of University , Minneapolis: Theatre Kantor’s Tadeusz On, Nothing. (Further , Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , Kraków: nie/obecność Kantor: w książce , red. Anna Halczak, Bogdan Renczyński, Kraków: Cricoteka, 2007, s. 9. Przedmiotami u Kantora zajmowali się także: także: się zajmowali u Kantora 2007, s. 9. Przedmiotami Cricoteka, Kraków: Bogdan Renczyński, Anna Halczak, , red. Cricoteki stopień autonomii, a być może nawet zdolność mszczenia się mszczenia zdolność nawet może a być autonomii, stopień bierności, na jaki skazuje czyniony zeń użytek, zyskać pewien pewien zyskać użytek, zeń czyniony bierności, na jaki skazuje nad nim” panowania swego pewnym na podmiocie nazbyt , tłum. Sławomir Królak, Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2008, s. 10. Wydawnictwo Warszawa: Królak, Sławomir tłum. , klucze Słowa Baudrillard, Jean w: , tłum. Janusz Jarecki, użycia Sposób Uwagi. Kantora. Maszyny Brunella Eruli, a przynajmniej może wieść własne życie, wyjść ze stanu wyjść ze stanu własne wieść życie, a przynajmniej może „Wydawało mi się, że przedmiot jest obdarzony uczuciami, jest obdarzony że przedmiot się, mi „Wydawało
20 21 Tenże, 19 Tenże, stare papiery czy ciała ludzkie – wszystko funkcjonuje na tej samej na tej funkcjonuje wszystko ludzkie – ciała czy papiery stare na śmieci, metalowe i drewniane stelaże łóżek. stelaże i drewniane na śmieci, metalowe rzeczy zachowują (lub odzyskują) swoją podmiotowość, stają się stają podmiotowość, swoją (lub odzyskują) zachowują rzeczy płaszczyźnie. Przywileje, które człowiek sobie przyznaje w świecie, w świecie, sobie przyznaje człowiek które Przywileje, płaszczyźnie. jak pisał Kantor, odnosząc się do pojawiającej się wcześniej wcześniej się się do pojawiającej odnosząc jak pisał Kantor, jednoczą się z ludźmi w walce w imię wolności. w imię się jednoczą z ludźmi w walce do budowy barykad mogło być praktycznie wszystko, co było co było wszystko, praktycznie być mogło barykad do budowy kosze krzesła, stoły, drzwi, i trwałe: ciężkie duże, dostatecznie obiektami, których nie sposób okiełznać, okazują różny temperament. temperament. różny okazują nie sposób okiełznać, których obiektami, drewno, aktorzy, „Obiekty, pisała: Eruli Brunella Kantora o maszynach dzieła sztuki, banalne pomoce życia domowego i narzędzia tortur tortur i narzędzia domowego pomoce życia banalne sztuki, dzieła w przedstawieniu przemiany ołtarza budowanego przez Wita Wita przez budowanego ołtarza przemiany w przedstawieniu wynikają z kłamstwa, z żałosnych, kuglarskich sztuczek” kuglarskich z żałosnych, z kłamstwa, wynikają Niech sczezną Niech sczezną spektaklu w finale się pojawi barykada Podobna Stwosza w celę kaźni. Przedmioty codziennego użytku (krzesła, łóżko, łóżko, użytku (krzesła, codziennego Przedmioty kaźni. w celę Stwosza
świecie, gdzie panują prawa odbicia,prawa gdzie panują świecie, odwrotności i śmierci” W klasycznym, opublikowanym po raz pierwszy w 1985 roku artykule artykule roku w 1985 pierwszy po raz opublikowanym W klasycznym, zlew, miednica) spotkają się „na froncie” z krzyżami i pręgierzami, i pręgierzami, z krzyżami się „na froncie” spotkają miednica) zlew, z powstania warszawskiego można z kolei zobaczyć, że materiałem że materiałem zobaczyć, z kolei można warszawskiego z powstania – a jej obecność nie jest bynajmniej zaskoczeniem „w tym „w tym zaskoczeniem nie jest bynajmniej – a jej obecność artyści ) oraz materace. Na zdjęciach Na zdjęciach materace. ) oraz lud na barykady wiodąca Wolność a także z dziwacznymi Kantorowskimi maszynami. Święte przedmioty, przedmioty, maszynami. Święte Kantorowskimi z dziwacznymi a także Złośliwość przedmiotów martwych przedmiotów Złośliwość – pisał Jean Baudrillard. W teatrze i happeningach Tadeusza Kantora Kantora Tadeusza i happeningach W teatrze Baudrillard. Jean – pisał
WIDMA 82 85Spectres ), 3 ), plants (Judith Sumner (Judith ), plants 2 ), perceived not as obedient tools, not as obedient tools, ), perceived 4 Decades of research by scholars conducting various various conducting scholars by research Decades of 1 , trans. Peter Putnam (New York: Knopf, 1953), 27. Knopf, York: Putnam (New Peter trans. , Craft Bloch, The Historian’s Marc du Seuil, 1995). Editions (Paris: de l’histoire version autre vue animal. Une de point Le Baratay, Éric 2019). Inc., & Company, McFarland II (Jefferson: War World of History A Botanical to War: Go Plants Sumner, Judith 3 (2008). Współczesna Kultura nad rzeczami,” a studia nieantropocentryczna “Humanistyka Domańska, Ewa Objects on the on the Objects stage ofstage history 2 4 3 1 servants, shades of human activity, but as partners in action, co- partners but as human activity, shades of servants, history. of dimension different an entirely us to perceive in time.” peripheral history projects, however, have led to an extension of that of extension led to an have however, projects, history peripheral rather than reducing their role to reflection of social changes permits permits social changes of to reflection role their than reducing rather “Things were: change—undeniably and systemic political upheaval definition. History is no longer exclusive: it can be recounted from from recounted it can be exclusive: is no longer History definition. In the famous words of Marc Bloch, history is “the science of men is “the science of Bloch, history Marc of words famous the In the point of view of animals (Éric Baratay animals (Éric of view the point of which both world wars and their immediate aftermaths—times of of aftermaths—times immediate and their wars world both which and essays, manifestos populate will ideas, they become the new will Objects gain particular import in times of crises of representation, representation, crises of import in times of gain particular Objects ANNA R. BURZYŃSKA, JAGIELLONIAN UNIVERSITY R. BURZYŃSKA,JAGIELLONIAN ANNA actors on the stage of history. Recognizing the agency of things of the agency Recognizing history. of on the stage actors and even things (Ewa Domańska things (Ewa and even Things are the new ideas new the are Things , dz. cyt., s. 397. , dz. cyt., Śmierci… Teatr . Kantor mu wtóruje, wtóruje, mu . Kantor 24 . Być może wyjątkowo na tle historii teatru teatru na tle historii wyjątkowo może . Być 25 , Warszawa: Wydawnictwo Pavo, 1995, s. 37. Pavo, Wydawnictwo Warszawa: , cynamonowe Bruno Schulz, Sklepy , w: tegoż, spektaklu – materia przedmiotu „Życie” Kantor, Tadeusz
24 25 się nieznane formy życia. Skala tych form jest nieskończona, nieskończona, jest form tych Skala życia. formy się nieznane intensywne życie pośmiertne Cricot 2 wynika właśnie z decyzji, by by z decyzji, właśnie wynika Cricot 2 pośmiertne życie intensywne podkreślając, że materię jego przedstawień tworzyło „«wewnętrzne „«wewnętrzne tworzyło jego przedstawień że materię podkreślając, Dziś są moje są moje z Dziś Meyerholda Podest do gilotyny. podobieństwo przyznać przedmiotom status podmiotów. status przyznać przedmiotom – martwota jest jedynie pozorem, za którym ukrywają ukrywają którym za jest jedynie pozorem, o manekinach – martwota staje się miejscem kaźni. się miejscem staje urodziny obszar imaginacyjny” obszar
w urządzenie mogące rozerwać ciało na strzępy. Pułapka na szczury na szczury Pułapka na strzępy. ciało rozerwać mogące w urządzenie życie» PRZEDMIOTU, jego właściwości, przeznaczenie, jego przeznaczenie, właściwości, jego PRZEDMIOTU, życie» zwana maszyna rodzinna z fotela ginekologicznego zmienia się zmienia ginekologicznego z fotela rodzinna maszyna zwana uderzające grozę: swoją w pełni objawia i koczkodanów z Nadobniś a odcienie i niuanse niewyczerpane” a odcienie i niuanse Traktacie Traktacie w Bruno Schulz – pisze martwej ma materii „Nie
WIDMA 84 87Spectres
7
8 it would invite invite would it 9 Today Is My My Is In Today 10 [Dream of a Sinless Woman], Jan Jan Woman], a Sinless of [Dream o Bezgrzesznej Sen his last production—also the one which features his most his features which the one his last production—also
(Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2005), 3:403. Narodowy Zakład (Wrocław: 123 (2014). Didaskalia (Plymouth: AltaMira Press, 2010), 25. Press, AltaMira (Plymouth: Objects of Ontology the and Archaeology Things. of Defense Olsen, In See Bjørnar . taka to wyłącznie porcelana Jeżeli Barańczak’s and Stanisław o porcelanie Piosenka Miłosz’s Czesław are examples The best-known Pleśniarowicz ed. Krzysztof vols, Pisma, 3 Kantor: in Tadeusz z przeszłości],” pozostały które resztki, “[Zebrać Kantor, Tadeusz The vicissitudes of this thread in Polish theatre were the subject of Marcin Kościelniak in his article “Człowiek i (jego) rzeczy,” rzeczy,” i (jego) in his article “Człowiek Kościelniak Marcin the subject of were theatre in Polish thread this of vicissitudes The 8 9 literal treatment of history there is, however, a small table, and on it a small table, is, however, there history of treatment literal 10 —not as part of the past society (or the past) itself.” (or the past society —not as part of presence such over-used motif in Polish poetry referencing World War II War World referencing poetry in Polish motif such over-used stage in the service of collective séances of memory in plays such as in plays memory of séances collective of in the service stage intended to offer a perspective on entirely non-material issues: “The non-material on entirely a perspective to offer intended intimate objects on a table (at which Kantor himself sat when directing directing when sat himself Kantor which (at on a table objects intimate reminiscences of times of peace and plenty, when it was possible was it when peace and plenty, times of of reminiscences bourgeois for toto pro a pars become would tea-cup porcelain kitsch. burden of rehearsals) seems like a deliberate gesture: placing in the spotlights gesture: a deliberate seems like rehearsals) culture and nostalgic allegory, thus carrying an unintentional carrying an unintentional thus allegory, and nostalgic culture of spectacles, shoes and boots, and suitcases held in the Auschwitz Auschwitz the held in suitcases and boots, shoes and spectacles, of the mementoes dimension: melancholy more a rather with others on the so popular times past of mirrors broken and ancestors of often leads to such objects being reduced to vehicles, “windows” “windows” to vehicles, being reduced objects leads to such often 7 (or the upheaval that is often a prelude to any war); any to a prelude that is often upheaval (or the In his analysis of the archaeological approach to the past, Bjørnar past, Bjørnar to the approach the archaeological of his analysis In to enjoy the luxury of sublime, impractical beauty. The fragile fragile The beauty. impractical sublime, of the luxury to enjoy theatre; indeed, in one of his late manifestos, the artist postulated the artist postulated manifestos, his late indeed, in one of theatre; ‘memento-touting’.” “sentimental the elimination of Museum. Images with a traumatic force are accompanied by by accompanied are force a traumatic with Images Museum. [High Noon]. południe W samo Ziemilski’s Wojtek , or Transfer! Klata’s Olsen is without a doubt right. The china cup was to become one to become was The china cup a doubt right. without Olsen is Obvious mementoes of this type are extremely rare in Kantor’s in Kantor’s rare extremely are this type of mementoes Obvious Olsen stresses that researching relics of material culture all too too all culture material of relics that researching Olsen stresses , Birthday Jerzy Jarocki’s Jarocki’s Jerzy archaeological record, past things in the present, was conceived of of conceived was present, past things in the record, archaeological an absent of the past, as traces of representation as an incomplete a kerosene lamp, a family photograph, and a cup and saucer with and saucer and a cup photograph, a family lamp, a kerosene even personal, highly fragile, placing these glance, first At a teaspoon. There is a certain risk inherent in adopting this perspective, however. however. adopting this perspective, in risk inherent is a certain There 6 Jakub Kornhauser writes. Jakub Kornhauser 5 under control when it starts throwing its weight about in the weight its throwing it starts when control under private sphere of the individual. of sphere private cleaving to the body and being an extension of it, and becomes of being an extension and body cleaving to the essential to the survival of both sides, also has its sinister side, side, sinister both sides, also has its of survival essential to the towards which it shifts when one element of the relationship the relationship one element of when it shifts which towards (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017), 15. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo (Kraków: deformacje zakłócenia, Strajki, Awangarda. Kornhauser, Jakub 2013), 11. Bęc Zmiana, Fundacja (Warszawa: przedmiotów Szkice z socjologii rzeczy…” „Są w życiu Krajewski, Marek attempts to dominate. This happens when an object stops an object stops when This happens to dominate. attempts bringing of way is no there which an object an encumbrance, This symbiotic bond between people and objects, though people and objects, bond between This symbiotic
5 Orphaned Objects up in cities, go on strike,” up in cities, symbolic dimension) is stable and defined; as such, they act more act more as such, they and defined; is stable dimension) symbolic irreversibly) the mutual relations of the two. Marek Krajewski defines defines Krajewski Marek two. the of relations the mutual irreversibly) in the relationship dominates, uses, and abuses the objects (often in (often uses, and abuses the objects dominates, in the relationship is the imagination of orphaned objects abandoned by fleeing, abandoned by orphaned objects is the imagination of 6 human ontology but also an undermining of the traditional ontology ontology traditional the of but also an undermining human ontology resettled, dying, or murdered people, or seized from them. Among them. from seized or people, murdered or dying, resettled, of objects. Above all, however, they alter (often fundamentally and fundamentally (often alter they all, however, Above objects. of In peacetime things are associated with a specific, constant constant a specific, with associated things are peacetime In factor. Turbulent periods in history prompt not only a revaluation of of a revaluation not only prompt in history periods Turbulent factor. function; they have “instructions for use”; their meaning (also in its in its (also meaning their use”; for “instructions have they function; the relationship between people and things as a unique type of being of type as a unique people and things between the relationship And he notes: beneficial. that is mutually a symbiosis together, take the form of something akin to death throes, and harbour and harbour throes, something akin to death of form the take history when strong becomes particularly theatrical potential—which they will creep into poems and stories, clutter galleries, trip people galleries, clutter and stories, poems into creep will they the essential iconography of the Holocaust is the sight of the piles is the sight of the Holocaust of the essential iconography Naturally, the far more frequent situation is that in which the human which is that in situation frequent more far the Naturally, assumes the function of overbearing director. overbearing of function assumes the a manner at odds with their designation). Both forms of domination of forms Both designation). their with at odds a manner as a stabilizing element in the social order than as a questioning than in the social order element as a stabilizing The simplest association connecting humans, things, and history history The simplest association connecting humans, things, and
Spectres 86 89Spectres 14 He 13 In the case of Kantor’s Kantor’s the case of In 12 (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2017), 89. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo (Kraków: w teatrze O rekwizytach nowy”. nie jest „Koń itself. It revealed its existence. And if it had a connection with anwith it had a connection And if existence. its It revealed itself. fulfilled for the first timeworld.” the of since the creation Tadeusz Kantor: Pisma, 3:46. Kantor: in Tadeusz 1,” mediolańskie—lekcja “Lekcje Kantor, Tadeusz Pisma, 3:46. Kantor: in Tadeusz 1,” mediolańskie—lekcja “Lekcje Kantor, Tadeusz Katarzyna Waligóra, Waligóra, Katarzyna action arising out of its function, it was as if that action was beingwas that action as if was function, it its action arising out of “It justified itself not through circumstances alien to it, but through to it, but through alien circumstances not through “It justified itself 13 14 12 uses, which are imprinted in its materiality.” in its imprinted are which uses, is an (indexable) trace, but it also bears the traces of its previous previous its of the traces bears but it also trace, is an (indexable) indices, they make reference to the theatrical creations of Cricot 2 of creations theatrical to the reference make indices, they in outdoor museums that today fascinate tourists, who attempt attempt who tourists, fascinate museums that today in outdoor Defunctionalized objects noticed on the street “a meagre, POOR object, incapable of fulfilling POOR object, incapable of “a meagre, noticed on the street noticed that once bereft of its vital function, an object became empty:function, an object became vital its of noticed that once bereft person who invited them. The many and unpredictable lives of of lives and unpredictable The many them. invited who person return in successive exhibitions, where, not only as symbols and as symbols not only where, exhibitions, in successive return household utensils, garden implements, and farming contraptions contraptions farming and implements, garden household utensils, observation of defunctionalized objects that he made in 1944. He that he made in 1944. objects defunctionalized of observation objects—mementoes, artworks, props, or costumes—are fact. fact. costumes—are or props, artworks, objects—mementoes, existing in the spectral space of memory, but also exist and act really. and act really. but also exist memory, space of in the spectral existing oeuvre, the life of objects extends long past their stage death—they death—they stage long past their extends objects of the life oeuvre, functioning (when new inventions supersede old devices, for example). for old devices, supersede inventions new functioning (when the vital function protecting it, naked, disinterested, artistic!” disinterested, it, naked, protecting function vital the traces, left on them by reality. reality. on them by left traces, their functions: when they become damaged, the knowledge of how how of become damaged, the knowledge they when functions: their the obscure of happens in the case what (this is fades them to use economic or changing historical when or original use), their to guess Kantor attributes the shape that his theatre took to precisely this, an to precisely took the shape that his theatre attributes Kantor Objects attract people’s attention even when they can no longer fulfil can no longer they when even attention people’s attract Objects a vital function, about to be thrown on the rubbish heap. Denuded of Denuded of on the rubbish heap. thrown about to be function, a vital and industrial conditions “exclude” them from their previous mode of mode of previous their from them and industrial conditions “exclude” As Katarzyna Waligóra writes in her book on theatre props: “A thing “A thing props: on theatre book in her writes Waligóra Katarzyna As And with each successive exposition they become cloaked in new new in become cloaked they exposition each successive with And 11 century, or objects from from objects or century, th . The Chochoł brings more The Chochoł brings more . The Wedding quotations from the increasingly ubiquitous history of our century. century. our of history ubiquitous the increasingly from quotations imagination).” autonomous free, the of area (the safe the room of (Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1997), 275–76. Dolnośląskie, Wydawnictwo (Wrocław: Kantor Pleśniarowicz, Krzysztof This formed a series of events inexorably leading to the destruction leading to the inexorably events a series of formed This “gradual suffusion of the space of the workshop-room with workshop-room the of the space of suffusion “gradual
11 such, this would be a strategy for isolating micro-history from large- from isolating micro-history for be a strategy would such, this in the stage onto inviting of the process narration; scale historical interpretation. this of confirmation seems to be productions, stage in drawers labelled with dates and names. Such “spectres and and names. Such “spectres dates with labelled in drawers monuments”, as well as things apparently already dead (like the dead (like already as things apparently well as monuments”, the 20 useless at the end of lamp, kerosene nostalgic haven but—in Kantor’s own words—“a dark hole into which which hole into words—“a dark own Kantor’s but—in haven nostalgic brought with them, including the golden horn). them, including with brought early productions of the Cricot 2 Theatre not staged for decades), decades), for not staged Theatre the Cricot 2 of productions early it to leave want not will the room, the space of into once brought gradually fading with him, losing their importance and meaning. As and meaning. importance their him, losing with fading gradually director and stage character (“Self-portrait”) has less in common has less in common (“Self-portrait”) character stage and director gathered in it (indeed, they do so in part wielding objects they have have they objects wielding do so in part in it (indeed, they gathered guests with him, who cause the collapse of the symbolic cottage in cottage the symbolic the collapse of cause who him, with guests to be aware that they cannot be called to order in a row, or placed or in a row, cannot be called to order that they aware to be things belonging to a person nearing the end of his life, things that are things that are his life, end of nearing the to a person things belonging there were a series of interventions by personae and objects and objects personae by interventions a series of were there were of importance to him, and characters and objects from previous previous from and objects and characters to him, importance of were the Kraków suburban village of Bronowice, along with the community the community with along Bronowice, village of suburban the Kraków with the incantations of the rite master (Guślarz) from Adam Adam from (Guślarz) master rite the of the incantations with than with the rash invitation of the of invitation the rash with than Eve Forefathers’ Mickiewicz’s Krzysztof Pleśniarowicz stresses that the “artist’s poor room” is no room” poor that the “artist’s stresses Pleśniarowicz Krzysztof Straw Man (Chochoł) by Rachela, the Poet, and the Groom in and the Groom the Poet, Rachela, by (Chochoł) Man Straw play Wyspiański’s Stanisław Birthday My Is Today in the play outside”; from fall objects various When calling forth people, things, or ideas from the past one has from ideas things, or people, forth calling When again, and their activity will prove dangerous and painful for the for and painful dangerous prove will activity again, and their appearing from outside, involving the involving outside, from appearing And yet it is not a tearful séance of memory. Kantor’s gesture as as gesture Kantor’s memory. of séance it is not a tearful yet And people whom Kantor once knew, artworks that artworks once knew, Kantor whom people Birthday My Is Today
Spectres 88 91Spectres 18 which unequivocally stresses the ambivalent dimension dimension the ambivalent stresses unequivocally which 17 , 2:219. Pisma Kantor: in Tadeusz Wielopole [Partytura],” “Wielopole, Kantor, Tadeusz Pisma, 2:429. Kantor: in Tadeusz kostiumu,” funkcja “Nowa Kantor, Tadeusz lines were used to weave belts. Silk bedlinen and clothes were were Silk bedlinen and clothes belts. used to weave were lines 17 18 specifically the rape of the terrified soldiers. terrified soldiers. the of rape the specifically undergo metamorphoses in patchwork garments, while parachute parachute while garments, in patchwork metamorphoses undergo but this time its unusual character has a slightly different different has a slightly unusual character but this time its to shoot is going the photographer which gun, a machine of barrel invention: Daguerre's Mr use of [The correct po wojskowemu” military], materials as cardboard or sacks, and they bore the traces of long long of the traces bore and they sacks, or as cardboard materials a RESONATOR, “becomes the actor of organism the live of respect materials (above all cotton) were requisitioned for uniforms and and uniforms for requisitioned were all cotton) (above materials and return would materials of them, scraps bandages; and after parachutes redundant war, the after parachutes; made into dimension. Trained on the recruits, the lens turns out to be the the to be out the lens turns on the recruits, Trained dimension. titled Kantor uniforms. up and don their called are as they even of this apparently domesticated object (the camera-machine gun gun object (the camera-machine domesticated this apparently of objects is the barricade—a defensive “building” constructed in an in an constructed “building” is the barricade—a defensive objects from, immortalizing the young soldiers not as alive, but as dead as dead but alive, not as soldiers young the immortalizing from, fabrics was undoubtedly shaped to a considerable extent by his his by extent shaped to a considerable undoubtedly was fabrics this sequence “Właściwa obsługa wynalazku Pana Daguerre’a: Daguerre’a: wynalazku Pana obsługa “Właściwa this sequence ”, meaning barrels. It was first used during used during first was It meaning barrels. “barriques”, the French the element of the core when 1830, July in Revolution the French , where it , where Return I Shall Never in the play once more, to feature was as a “bullet-sprayer”). identified simply was wartime experience: his costumes were made from such untypical such untypical from made were his costumes experience: wartime were altered to make wedding dresses. Kantor’s treatment of of treatment Kantor’s dresses. wedding to make altered were virilization, and evinces an unexpectedly threatening and obscene and obscene threatening an unexpectedly and evinces virilization, ad hoc fashion from everyday objects. The word itself comes from from comes itself word The objects. everyday from fashion ad hoc activeness. The photographic act becomes a sexual act; more act; more a sexual act becomes The photographic activeness. and intensive lives. In the productions of Cricot 2, the costume in in Cricot 2, the costume of the productions In lives. and intensive Another expressive historical example of the mobilization of of the mobilization of example historical expressive Another A BRAKE, it can be his executioner and victim, it can exist victim, it can exist and it can be his executioner A BRAKE, JUGGLING FEAT.” his be the object of ACTOR, THE ALONGSIDE Wielopole, Wielopole , Wielopole, of the score in returns camera The murderous “Mobilization” of materials was a widespread phenomenon in wars: wars: phenomenon in a widespread was materials of “Mobilization” Return of of Return by Stanisław Wyspiański Wyspiański Stanisław by In the future this competition this competition future the In He goes on to remark that that goes on to remark He 15 16 . They did not consent to play a subordinate a subordinate consent to play did not They Balladyna. Tadeusz Kantor: Pisma, 3:47. Kantor: in Tadeusz 1,” mediolańskie—lekcja “Lekcje Kantor, Tadeusz , 2:156. Pisma Kantor: in Tadeusz klasa [Partytura],” “Umarła Kantor, Tadeusz
15 16 The of the stage onto assertively all strode seat—they The Wedding The Wedding the plot of on end. In stood it plays a key role as an instrument which can feed both humans both humans feed can which as an instrument role a key it plays during the Galician slaughter). peasant revenge instrument of if a move away from phallic associations in the description of phallic associations in the description of from away a move if production, production, underground in his second writes, as Kantor in the theatre; role and on the stage, a prop to be the object ceased production, actor.” to the became a “competitor kind of mechanical phallic organ.” mechanical kind of many objects do function in it that have travelled the road from from the road travelled in it that have do function objects many weapon. murder to merciless peacetime tool Mobilized and demobilized objects mooring rope, a muddy wheel off a peasant’s cart, a rotting toilet toilet cart, a rotting a peasant’s off wheel a muddy rope, mooring decorations that had composed the world of the previous the previous of world the that had composed decorations The Dead The Dead of the score In objects. Kantorian the best-known of , or scythe-bearers, scythe-bearers, , or the kosynierzy of weapon as the the state, of to stretch into eternity. They extend like a long snake or some some or a long snake like extend They eternity. into to stretch the production came into being, undergoes animatization and and animatization being, undergoes came into the production this “pressing organ” were desired, it could also be likened to the to the it could also be likened desired, were organ” this “pressing This it. from fleeing the sitter with elephant, a charging trunk of was to take various, increasingly complex forms. complex increasingly various, to take was Kantor paints a surprising picture: “The camera bellows seem seem bellows “The camera a surprising picture: paints Kantor Perhaps the most emblematic prop in Polish theatre is the scythe is the scythe theatre in Polish prop the most emblematic Perhaps Of particular interest are the metamorphoses of the camera, one one the camera, of the metamorphoses are interest particular Of and ousted from it all the exquisite, abstractly beautiful beautiful abstractly the exquisite, it all from and ousted Odysseus , in the scene described as “Historical Daguerreotype,” Daguerreotype,” “Historical Class, in the scene described as vintage large-format camera, already an archaeological relic when when relic an archaeological already camera, large-format vintage and animals, but also kill (and that both lawfully and on behalf on behalf and that both lawfully and animals, but also kill (and as the murderous order, the established of and in contravention Admittedly, Kantor’s theatre does not feature the scythe, but but the scythe, feature not does theatre Kantor’s Admittedly, Trivial, ugly, dirty, “unemployed” in the new reality of things—a rusted things—a rusted of reality in the new “unemployed” dirty, ugly, Trivial,
Spectres 90 93Spectres
21 23 propound (in their development of the economic theses of theses of the economic of development (in their propound 22 (Kraków: (Kraków: Nie/Obecność in Kantor. Fazan Katarzyna recently, 2009), and, most Press, Minnesota of University Minneapolis: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019). Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo Further On, Nothing. Tadeusz Kantor’s Theatre Kantor’s Tadeusz On, Nothing. (Further Michał Kobiałka 1997), Murator, Wydawnictwo Warszawa: , komentarze Deska. Świadectwa, rozmowy, rozmowy, Świadectwa, (Deska. Porębski include Mieczysław oeuvre Kantor’s in about objects written have who JTK). Others , ed. Mary C. Beaudry, Dan Hicks (Oxford: Oxford University Press, 2010). Press, University Oxford (Oxford: Hicks Dan C. Beaudry, , ed. Mary Studies Culture , ed. Anna Halczak, Bogdan Renczyński (Kraków: Cricoteka, 2007), 9 (English translation from the Polish: the Polish: from translation 2007), 9 (English Cricoteka, (Kraków: Bogdan Renczyński Anna Halczak, , ed. Cricoteki Zbiory (London: Duke University Press, 2009), ix. Press, University Duke Things (London: of Ecology A Political Matter: Vibrant Bennett, Jane The Oxford Handbook of Material Material of Handbook in The Oxford Agency,” Material Objects: Inanimate of Nicole Boivin, “The Malice M. Jones, Andrew Tadeusz Kantor. Obiekty/Przedmioty. Obiekty/Przedmioty. Kantor. in Tadeusz Jarecki, Janusz trans. Sposób użycia,” Uwagi. Kantora. “Maszyny Brunella Eruli, wage struggles with recalcitrant pieces pieces recalcitrant with struggles wage Wielopole, Wielopole 23 22 21 later part of the play. the play. part of later skeleton of a general’s horse, through a tank, to a police van), as as van), to a police a tank, through horse, a general’s of skeleton slapstick “malicious props,” which seem to lead a life of their own, own, their of a life to lead seem which props,” “malicious slapstick imprison, or deform the human body. These are often constructed constructed often These are the human body. deform imprison, or and are evil with succumb to infection who humans it is not only particular) change the course of history, accelerating it and altering it and altering accelerating history, of change the course particular) can aid or which powers, “these material people do not appreciate behaving in a way that is impossible for either the stage characters characters the stage either for that is impossible behaving in a way on the other but human memory, of the impotence of the topos play non-comical battle absolutely to the counterpoint build a comical of firearms, various military vehicles and “vehicles” (from the the (from vehicles and “vehicles” military various firearms, of use, everyday of objects domesticated apparently on a base of world theatrical Kantor’s In and mutated. transformed grotesquely destroy, enrich or disable, ennoble or degrade us, in any case call for for case call us, in any degrade ennoble or disable, or enrich destroy, […].” ‘respect’ even or attentiveness, our or the audience to predict. The twin uncles who in the prologue in the prologue who uncles The twin the audience to predict. or of refuse which microhistory) part of are things that (i.e. furniture of objects, Wielopole, in Wielopole, the soldiers machines, like murderous into transformed the human lifestyle. Another scholar, Jane Bennett, stresses that stresses Bennett, Jane scholar, Another the human lifestyle. well as all manner of objects designed to inflict pain, immobilize, pain, immobilize, designed to inflict objects of as all manner well to be put in the required places on the one hand contribute to the to the hand contribute places on the one put in the required to be with the lethal objects (envoys of “big” history) that is fought in the in the fought that is history) “big” of (envoys objects the lethal with Karl Marx) the thesis that things (and machines and technologies in machines and technologies the thesis that things (and Marx) Karl Objects in Kantor’s theatre often take on the role of almost classic classic almost of role on the take often theatre in Kantor’s Objects , who are like monstrous clockwork toys. The same thing The same thing toys. clockwork monstrous like are who Wielopole, a function of deceit, of pitiful tricks of sleight of hand.” of sleight of tricks pitiful deceit, of of a function Andrew M. Jones and Nicole Boivin, in their text on the agency of of on the agency text and Nicole Boivin, in their M. Jones Andrew The Cricot 2 plays feature a vast quantity of innumerable types types innumerable of quantity a vast feature The Cricot 2 plays The privileges that humans award themselves in the world are are world in the themselves award that humans The privileges as
19 20 Polish: JTK). Polish: degree of autonomy, perhaps even the ability to take revenge revenge to take the ability perhaps even autonomy, of degree it,” dominion over their of sure too was on a subject that can at least lead a life of its own, escape the state of passivity passivity of escape the state own, its of can at least lead a life to which the use made of it condemns it, and gain a certain it condemns it, and gain a certain the use made of to which , trans. Sławomir Królak (Warszawa: Wydawnictwo Sic!, 2008), 10 (English translation from the the from translation Sic!, 2008), 10 (English Wydawnictwo (Warszawa: Królak Sławomir trans. , klucze Słowa Baudrillard, Jean Tadeusz Kantor: Pisma, 3:39. Kantor: in Tadeusz artyści””, sczezną „Niech po spektaklu “Przewodnik Kantor, Tadeusz “It seemed to me that the object is endowed with feelings, or or feelings, with that the object is endowed “It seemed to me
20 laws of reflection, reversal, and death hold sway,” hold and death reversal, reflection, of laws 19 see that the material used for the construction of the barricades barricades the of the construction for used the material see that structure of the barricades was barrels filled with sand (as visible visible (as with sand filled barrels was the barricades of structure might be practically anything that was sufficiently large, heavy, heavy, large, sufficiently was that anything might be practically published in 1985, Brunella Eruli wrote: “Objects, actors, wood, old old wood, actors, “Objects, wrote: published in 1985, Brunella Eruli functions on the same plane. human bodies—everything or papers, place earlier in the play. “At the front,” everyday objects (chairs, (chairs, objects everyday front,” the “At in the play. place earlier artworks, objects, Devotional devising. own Kantor’s machines of with unite torture of and instruments banal household utensils, struggle. freedom people in the by Eugène Delacroix) Delacroix) Eugène by People the Leading painting Liberty on the objects that cannot be controlled, they demonstrate various various demonstrate they that cannot be controlled, objects wooden bed frames. bed frames. wooden temperaments. In her classic article on Kantor’s machines, first first machines, classic article on Kantor’s her In temperaments. Kantor, things retain (or regain) their subjectivity, they become become they subjectivity, their regain) (or things retain Kantor, Kantor wrote, describing the transformation of Kraków's famous famous Kraków's of describing the transformation wrote, Kantor —and its presence comes as no surprise “in this world, where the the where world, “in this comes as no surprise presence Die—and its Jean Baudrillard wrote. In the theatre and happenings of Tadeusz Tadeusz and happenings of the theatre In wrote. Baudrillard Jean and mattresses. On photographs from the Warsaw Rising we can can we Rising Warsaw the from On photographs and mattresses. and metal bins, and litter chairs, tables, doors, and durable: a bed, a sink, a bowl) meet crosses and pillories, and also bizarre and pillories, and also bizarre meet crosses a bed, a sink, a bowl) Let Artists the Let the play of finale in the appears barricade A similar Veit Stoss altarpiece into a prison torture cell, a process which takes takes which cell, a process torture a prison into altarpiece Stoss Veit The malice of dead objects dead of malice The
Spectres 92 95Spectres
25 Kantor echoes him, stressing that echoes him, stressing Kantor 24 reveals its horrors in full: it is strikingly similar similar full: it is strikingly in horrors its reveals (New York: Penguin, 1977), 90. Penguin, York: Bruno Schulz, Cinnamon Shops (New , 2:397. Pisma Kantor: in Tadeusz spektaklu,” ” przedmiotu—materia Życie “„ Kantor, Tadeusz
24 25 unknown forms of life. The range of these forms is infinite and their and their is infinite forms these of The range life. of forms unknown shades and nuances limitless.” streets, become feral or rabid. From obedient, meek work tools and and tools work obedient, meek From rabid. or feral become streets, intensity on the scale of theatre history, is precisely a function of that of a function precisely is history, theatre on the scale of intensity relaxation aids, they are transformed into mighty instruments of of instruments mighty into transformed are they aids, relaxation decision to endow objects with the status of subjects. of the status with objects decision to endow
a mechanical cradle becomes a coffin, becomes a coffin, cradle Class a mechanical The Dead In torture. into turns chair a gynaecology from made machine” a “family while becomes Birthday My Is Today from dais Meyerhold’s to a guillotine. the material for his productions was formed from the “‘inner life’ of of life’ the “‘inner from formed was his productions for the material realm.” imaginative designation, its properties, its the OBJECT, Dummies,” “lifelessness is only a disguise behind which hide hide which behind a disguise is only “lifelessness Dummies,” Perhaps the life after death of Cricot 2, which is of exceptional exceptional is of which Cricot 2, of death after the life Perhaps Shapes and Hairy Apes Shapes and Hairy Dainty Dainty from trap rat The apart. that can rip a body an instrument torture. a place of also happens to objects, which, like stray dogs roaming war-torn war-torn dogs roaming stray like which, to objects, also happens “There is no dead matter,” Bruno Schulz writes in “Treatise on Tailors’ on Tailors’ in “Treatise writes Schulz Bruno is no dead matter,” “There
Spectres 94 97WIDMA . 1 , seria Pisma, t. 1, z lat 1985–1990, seria Pisma, teksty Dalej już nic…: , która Widma, która Kantor. Tadeusz . Wspominanie nasuwa też porównania porównania też nasuwa Wspominanie . 2 (dostęp: 23.04.2020). (dostęp: https://www.cricoteka.pl/pl/informacja-o-zawieszeniu Wrocław–Kraków: Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 123. Ossolineum–Cricoteka, Wrocław–Kraków: w: tegoż, , w: tegoż, Przewodnik nie powrócę. tu już Nigdy Kantor, Tadeusz Od 16 marca 2020 roku działalność Cricoteki została zawieszona z uwagi na regulacje związane z pandemią: związane na regulacje z uwagi zawieszona została Cricoteki działalność 2020 roku Od 16 marca Sceny teatru 2 1 KATARZYNA FAZAN, UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI UNIWERSYTET FAZAN, KATARZYNA prowokuje wspomnienia. Pamięć jest ruchliwa i aktywna, sięga i aktywna, jest ruchliwa Pamięć wspomnienia. prowokuje Aktorów Widma jak „Nieustępliwe którzy ciał artystów, realnych […]” sztuki swojej pokaz piątą rocznicę urodzin Tadeusza Kantora oraz trzydziestą rocznicę rocznicę trzydziestą oraz Kantora Tadeusza urodzin rocznicę piątą mówienia, czyli miejsce, z którego jest prowadzona narracja, narracja, jest prowadzona z którego czyli miejsce, mówienia, z pandemią, praca związane ograniczenia 2020 roku, kwiecień przed publicznym otwarciem, w połowie marca, została zamknięta została marca, w połowie otwarciem, publicznym przed jego śmierci. Paradoksalnie zamknięcie staje się nowym otwarciem, otwarciem, się nowym staje zamknięcie Paradoksalnie jego śmierci. do ostatniej bytności w teatrze, wśród żywych widzów, naprzeciw naprzeciw widzów, żywych wśród w teatrze, do ostatniej bytności dodatkowo przeobraża wydarzenia z przeszłości, na przykład sto sto na przykład z przeszłości, wydarzenia przeobraża dodatkowo oraz czas, który ją kształtuje. Określę te okoliczności w skrócie: w skrócie: te okoliczności Określę ją kształtuje. który czas, oraz wokół tematu wystawy w Cricotece: w Cricotece: wystawy tematu wokół Dla podmiotowej pamięci fundamentalna wydaje się perspektywa się perspektywa wydaje fundamentalna pamięci Dla podmiotowej a brak możliwości wyjścia do jakiejkolwiek przestrzeni wspólnej wspólnej przestrzeni do jakiejkolwiek wyjścia możliwości a brak Teatru Wędrownego / wracają / Jakby w odwecie / dają wspaniały wspaniały / dają w odwecie Jakby / wracają / Wędrownego Teatru Ta konieczność, związana z gwałtowną zmianą sytuacji na świecie, na świecie, zmianą sytuacji z gwałtowną związana Ta konieczność, Teatr — realne miejsce nawiedzeń miejsce — realne Teatr wychodzą z grobu wychodzą 99WIDMA niemieccy niemieccy uki z lat trzydziestych XX wieku. Postać żołnierza żołnierza Postać wieku. XX uki z lat trzydziestych frazy. umięśnionego, ciemnoskórego aktora (w tej roli Malick Bauer), Bauer), Malick roli (w tej aktora ciemnoskórego umięśnionego, swoje racje. Są jak wykpione w krzywym zwierciadle inscenizacji inscenizacji zwierciadle w krzywym wykpione Są jak racje. swoje się nawzajem, a ich postaci wyświetlane są w powiększeniu są w powiększeniu wyświetlane postaci a ich się nawzajem, z Kantorowskim na przykład z przeszłości: widmem z innym spotkać i staniku, ze znakiem rozpoznawczym w postaci doklejonego doklejonego w postaci rozpoznawczym ze znakiem i staniku, kontenera, na rusztowaniu do zawieszonego wstępują i śmierć być znakiem przyszłych losów świata. W wizji scenicznej Bauer Bauer scenicznej wizji W świata. losów przyszłych znakiem być anego rozstrzel ojca Kantora wcielenia: niespodziewane różne sam – jak Ulisses. zostaje że na scenie pisze, powtórzenia się historii – co mimo wyostrzeń nie skutkuje nie skutkuje wyostrzeń – co mimo się historii powtórzenia się czerwoną oblewają z przeszłości Dyktatorzy bądź naprawczej. językiem rozjuszonym słuchaczy uszy gwałcąc przemowy, na gigantycznym ekranie, przywołuje ekspresjonistyczną stylistykę stylistykę ekspresjonistyczną przywołuje ekranie, na gigantycznym niemieckiej szt ostrzeżeniem przed nacjonalistyczną ideologią, która w różnych w różnych ideologią, która nacjonalistyczną przed ostrzeżeniem w których fragmentach, Germania, we innym. przed obrony farbą z puszek po benzynie i wygłaszają apokaliptyczne apokaliptyczne po benzynie i wygłaszają z puszek farbą i konieczności siły władczej poczucie niemieckie zasila formach wąsika. Jest jak alegoria śmierci. Z kolei Stalin, kreowany przez przez kreowany Stalin, Z kolei jak alegoria śmierci. Jest wąsika. życie nierozłączne Niczym witalności. wcieleniem się wydaje wykrzykiwać by przeszłość, przez nawiedzanego domu wspólnego groźbę ostrzeżeń w formie niestrudzenie przepisującego teatru, tak w roku 1944 oraz ponownie, przyjmując nowe zadania, w roku w roku zadania, przyjmując nowe ponownie, 1944 oraz w roku tak do spektaklu w przewodniku który samego Kantora, czy w Auschwitz wyciąganiem pozytywnej nauki i nie wyzwala mocy terapeutycznej terapeutycznej mocy wyzwala nauki i nie pozytywnej wyciąganiem Królowie, jak u Müllera, lecz akuszerki reprezentujące Amerykę, Amerykę, reprezentujące lecz akuszerki u Müllera, jak Królowie, w majtkach kobieta – chuda Gaudard Katję przez grana to – Hitler Müllerowskiej w październiku mającym premierę Germania w spektaklu Dramat Odysem, który wracał spod Stalingradu, niosąc bagaż win. Wracał Wracał win. niosąc bagaż spod Stalingradu, wracał który Odysem, żołnierze spod Stalingradu, w maskach – trupich czaszkach, zjadają – trupich czaszkach, zjadają w maskach spod Stalingradu, żołnierze 2019 roku w Berlinie niepodzielonym od dawna, lecz niezwykle lecz niezwykle od dawna, niepodzielonym w Berlinie 2019 roku zmory przeszłości, przyobleczone w wyobrażenia współczesnego współczesnego w wyobrażenia przyobleczone przeszłości, zmory się staje przesłanie: znamienne artykułuje zróżnicowanym, z frontu wschodniego ze współczesnej inscenizacji może się się może inscenizacji ze współczesnej wschodniego z frontu Anglię i Francję, a przychodzący na świat twór (wilkołak?) ma ma (wilkołak?) twór na świat a przychodzący i Francję, Anglię , przechodząc w optyce artystycznej artystycznej w optyce , przechodząc nie powrócę tu już Nigdy 1987 w Germania 3. Germania 3. .
3 Skąd . Skąd 5 Życie Gundlinga Fryderyk Pruski Lessinga Sen Marzenie Krzyk, Marzenie Sen Pruski Lessinga Gundlinga Fryderyk Życie Müller pisał przez całe swoje życie – jak przypominała Małgorzata Sugiera przy przy Sugiera Małgorzata – jak przypominała życie swoje całe pisał przez Müller . Przypadek? Nawet jeśli tak, teraz teraz jeśli tak, Nawet . Przypadek? 4 według Heinera Müllera Müllera Heinera według Germanię , red. Adam Lipszyc, Marek Marek Lipszyc, Adam wieku, red. XX lektury Afektywne oporne. ciała zdruzgotane, Ciała Germanię Germania Śmierć w Berlinie, Germania Śmierć , Teatr Powszechny, Powszechny, , Teatr uciekinierów wyspa Claudia Bauer; Capri – 2019, reż. 17 października Berlin, premiera Volksbühne, Ironiczno-satyryczne fragmenty dramaturgii nabierają nabierają dramaturgii fragmenty Ironiczno-satyryczne . 6 http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/82191,druk.html (dostęp: 25.04.2020). (dostęp: http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/82191,druk.html Warszawa, premiera 12 października 2019, reż., scenariusz i scenografia Krystian Lupa. Krystian scenariusz i scenografia 2019, reż., 12 października premiera Warszawa, wszystkie trzy teksty: teksty: trzy wszystkie . Człowieku Martwym przy Upiory Zaleski, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2015, s. 150. PAN, Badań Literackich Instytut Warszawa: Zaleski, [online], [online], Müllera” Heinera teatru „Wokół projekt W Starym Kraków. Zob. Teatrze. w Starym projektu okazji Théâtre Garonne, Tuluza, premiera 10 stycznia 1991. 10 stycznia premiera Tuluza, Garonne, Théâtre , tłum. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera, Kraków: Panga Pank, 2009 – zawiera 2009 – zawiera Pank, Panga Kraków: Sugiera, Małgorzata Borowski, Mateusz tłum. Germanie, Müller, Heiner wydanie: Polskie Germania, , są moje urodziny Dziś Kantor, Tadeusz 1990. 24 marca Berlin, premiera Theater, , Deutsches HamletMaszyna Müller, Heiner , w: historii ciała Dwa Mościcki, Paweł
5 4 3 6 i skojarzenia, czasem zaskakujące, jednak dzięki pracy analogii – pracy jednak dzięki zaskakujące, czasem i skojarzenia, i liczny zespół aktorski, ucieleśniający postaci dramatów Heinera Heinera dramatów postaci ucieleśniający aktorski, zespół i liczny politycznych w nowych obrazach i postaciach, a apokaliptyczna a apokaliptyczna i postaciach, obrazach w nowych politycznych się do reperkusji odwołuje ponownie dramaturgii narracja zbiorowego węzłowisk i psychicznych traum nieprzepracowanych w zaskakujących grobowców z historycznych przybywającą jak zauważył Paweł Mościcki – rodzą się Benjaminowskie „obrazy „obrazy się Benjaminowskie – rodzą Mościcki Paweł jak zauważył Hamleta Hamleta Müllera Heinera inscenizacji do słynnej oraz urodziny decyzja zderzenia tego, co nieporównywalne? Z przekonania, Z przekonania, co nieporównywalne? tego, zderzenia decyzja do pamięci przełomu politycznego 1989/1990 i dalej – do lat 1989/1990 politycznego do pamięci przełomu dialektyczne”, konstelacje zastępujące logiczne zależności logiczne zastępujące konstelacje dialektyczne”, ciała ludzkości. A zatem, że teatr „wczoraj i dziś” mówi mówi i dziś” „wczoraj że teatr A zatem, ludzkości. ciała z przeszłością sobie zarówno nie radzi które o człowieczeństwie, w Volksbühne w Berlinie w Berlinie w Volksbühne Claudii Bauer w reżyserii współczesnych znaczeń: poród Goebbelsa odbierają nie Trzej Trzej nie Goebbelsa odbierają poród znaczeń: współczesnych wydaje się znaczący i prowokuje do przemyśleń, wywołanych wywołanych do przemyśleń, i prowokuje się znaczący wydaje wcieleniach, jak i z nieprzewidywalnymi kryzysami oraz majakami – majakami oraz kryzysami jak i z nieprzewidywalnymi wcieleniach, Müllera, jego ostatniej pisanej tuż przed śmiercią w 1995 roku roku w 1995 śmiercią przed pisanej tuż jego ostatniej Müllera, Spektakl Claudii Bauer, rozgrywający się na obrotowej scenie scenie się na obrotowej rozgrywający Claudii Bauer, Spektakl że scenę nawiedzają widma niepokojów, wojen, ideologii wojen, niepokojów, widma nawiedzają że scenę Berlin Krystiana Lupy, w lutym 2020 w lutym Lupy, Krystiana uciekinierów Capri. Wyspę Germania Tod in Germania Tod utworu wcześniejszego Germanii, a także Williama Shakespeare’a połączonego z HamletMaszyną Williama Shakespeare’a połączonego W grudniu 2019 roku w Łaźni Nowej w Krakowie oglądałam oglądałam w Krakowie Nowej w Łaźni roku 2019 W grudniu zderzeniem różnych wizji inscenizacyjnych, które prowadzą prowadzą które inscenizacyjnych, wizji różnych zderzeniem zapowiedziami nadciągających niespokojnych czasów. niespokojnych nadciągających zapowiedziami Volksbühne, rozpisany został na orkiestrę, chór, śpiewaków śpiewaków chór, na orkiestrę, został rozpisany Volksbühne, Dziś są moje Dziś Kantora Tadeusza spektaklu 1990–1991. Do ostatniego
WIDMA 98 101WIDMA . 10 . W moim skojarzeniu Odys-Zygfryd Odys-Zygfryd skojarzeniu W moim . 9 w Starym Teatrze w Krakowie oraz w 1999 roku w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Dramatycznym w Teatrze roku w 1999 oraz w Krakowie Teatrze w Starym narracji (dostęp: 26.04.2020). (dostęp: narracji Stanisława Wyspiańskiego: w 1981 roku w 1981 roku Wyspiańskiego: Stanisława Odysa Powrót wyreżyserował dwukrotnie Lupa że Krystian warto, Przypomnieć , „Didaskalia” 2020, nr 155, artykuł dostępny online: https://didaskalia.pl/pl/artykul/awaria- dostępny 155, artykuł 2020, nr , „Didaskalia” narracji Awaria Olga Katafiasz, 9 ludzkiej przemocy i okrucieństwa. „Horda ludzka nie jest zdolna nie jest zdolna ludzka „Horda i okrucieństwa. ludzkiej przemocy 10 uobecnia się postać Odysa: chce on dojrzeć zarys Itaki, wyspy wyspy Itaki, zarys chce on dojrzeć Odysa: się postać uobecnia spotyka się z Odysem-Kantorem. Odys powracający to widmo, sam to widmo, powracający Odys się z Odysem-Kantorem. spotyka się krok po kroku z podniesionym mieczem?”. Jak wyjaśnia Olga Jak mieczem?”. z podniesionym po kroku się krok i choć w spisie ról przypisane jest jej imię Fritza Langa, jej status za za jej status Langa, jej imię Fritza przypisane jest ról w spisie i choć rodzimej, celu wędrówki. Jednak przed nim w rozległej perspektywie perspektywie w rozległej nim przed Jednak wędrówki. celu rodzimej, Przywołanie morza. bezkresnego widok” się „pusty rozpościera nie wie, czy jest żywy, czy martwy. Jego wnętrze przepełnione jest przepełnione wnętrze Jego martwy. czy jest żywy, czy wie, nie pulsuje powraca, cel do którego wrogie, jest miejsce rodzime Ojczyzna jest jak grób mu śmiercią. zagraża nienawiścią, postaci, stają się ich mediumicznymi ucieleśnieniami. Płynność ucieleśnieniami. Płynność się ich mediumicznymi stają postaci, dochodzi do przywoływania w jakich warunki, przypomina bardziej drugiej wojny światowej do powojennego Neapolu. Wędrówka Wędrówka Neapolu. do powojennego światowej wojny drugiej czasem rozmowę o szansach przeżycia po końcu świata. W kolejnej W kolejnej świata. po końcu przeżycia o szansach rozmowę czasem widzowie który filmowy, się cytat pojawia inscenizacji odsłonie duch-widmo Jak ekranie. na wielkim projekcję jako oglądają utrzymanej sceny wobec czuje obcość choć jedna z postaci obrazami śmierci i zniszczenia, albowiem wraca z wojny. Na dodatek Na dodatek z wojny. wraca albowiem i zniszczenia, śmierci obrazami do odrodzenia” – mówi postać grana przez Wojciecha Ziemiańskiego Ziemiańskiego Wojciecha przez grana postać – mówi do odrodzenia” w różne się wcielają Lupy w inscenizacji Aktorzy się zmieni. chwilę wywoływania do czynienia z dziadami, aktami Mamy duchów. eposu, którą niemiecki reżyser nakręcił w pierwszej połowie lat połowie w pierwszej nakręcił niemiecki reżyser eposu, którą XX wieku […]” dwudziestych wstecz w linearnej narracji, co chwila zakłócanej przebijającą się przebijającą zakłócanej co chwila narracji, w linearnej wstecz migawkami wstrząsającymi jest najeżona spektaklu, teraźniejszością tym w teatrze, stwarzanymi możliwościami poparta tożsamości, w archaicznej konwencji: „dlaczego on tak sztucznie?… Porusza Porusza sztucznie?… on tak „dlaczego konwencji: w archaicznej Europy, wędrując z Malapartem poprzez Polskę i Niemcy czasów czasów i Niemcy Polskę poprzez z Malapartem wędrując Europy, Katafiasz: „Istotnie, ekspresja Odysa przywodzi na myśl posągowego posągowego na myśl przywodzi Odysa ekspresja „Istotnie, Katafiasz: Langa w spektaklu Lupy nie jest tylko inkrustacją, inkrustacją, nie jest tylko Lupy w spektaklu Langa Odysei W inscenizacji Lupy przechodzimy od bezczasowości od bezczasowości przechodzimy Lupy W inscenizacji zakotwiczonej w mglistej wizji dwudziestowiecznych dziejów dziejów dwudziestowiecznych wizji zakotwiczonej w mglistej zmarłych, którzy ucieleśniają się na scenie, przybywają poza poza przybywają ucieleśniają się na scenie, którzy zmarłych, ), monumentalnej adaptacji adaptacji ), monumentalnej (Die Nibelungen z Nibelungów Zygfryda , 7 W cieniu Brechta. Niemieckojęzyczny dramat dramat Niemieckojęzyczny Brechta. W cieniu uciekinierów Capri. Wyspie Jeana-Luca Godarda, która jest która Godarda, Jeana-Luca Pogardy to utwór, który który to utwór, Mann Toten am . Germania 3. Gespenster 8 , Kraków: Universitas, 1999, s. 218. Universitas, 1946–1995, Kraków: powojenny Tamże, s. 224. Tamże, w: tejże, z Niemiec, w: tejże, przychodzi który terror, Müller: Heiner Sugiera, Małgorzata Bauer posługuje się ostrymi środkami przerażenia przerażenia ostrymi środkami posługuje się Bauer Germanii
8 skuteczne w sensie politycznym, jednak głębokie w wymiarze w wymiarze jednak głębokie politycznym, w sensie skuteczne innymi) grupa Nibelungów z dramatu Hebbla, ale także Fryderyk II, II, Fryderyk ale także Hebbla, z dramatu grupa Nibelungów innymi) i szoku, jakie generuje autor dramatu w teatrze koszmarów koszmarów w teatrze dramatu generuje autor jakie i szoku, i autotematyczny, drąży problemy sztuki, która próbuje w zwarciu w zwarciu próbuje która sztuki, problemy drąży i autotematyczny, naznaczonych śladami wyłonionymi z głębi przeszłości, pokazuje pokazuje przeszłości, z głębi wyłonionymi śladami naznaczonych rokiem 1990 a 1995 (czyli do końca życia), próbował ukazać różne różne ukazać próbował życia), do końca 1990 a 1995 (czyli rokiem skazane prześwietlał historii, niemieckiej i wykolejenia błędy społeczeństwa. sprawiedliwego stworzenia próby na niepowodzenie nawiedzających świat w drugiej połowie XX wieku. Jak pisała pisała Jak wieku. XX połowie w drugiej świat nawiedzających przedstawienia Krystiana Lupy. Lupa sięga przede wszystkim wszystkim sięga przede Lupa Lupy. Krystiana przedstawienia to film Langa – Fritza przez kręcony o Odyseuszu film się pojawia jego teksty prezentują się „jako teatralne maszyny kolektywnych kolektywnych maszyny teatralne się „jako prezentują jego teksty historiozoficznym. Już w pierwszych scenach w domu Malapartego w domuMalapartego scenach w pierwszych Już historiozoficznym. poza zawieszoną prowadzi na Capri grupa ocalonych/uciekinierów jedną z podstaw dramaturgii spektaklu. Spektakl jest złożony jest złożony Spektakl spektaklu. dramaturgii jedną z podstaw o to, co uczyniliśmy ze scedowaną na nas spuścizną polityczną. polityczną. na nas spuścizną ze scedowaną co uczyniliśmy o to, do upadku imperium sowieckiego. Müller przez pięć lat, między pięć lat, między przez Müller sowieckiego. do upadku imperium 7 do życiorysu Curzia Malapartego (granego przez trzech aktorów) aktorów) trzech przez (granego Curzia Malapartego do życiorysu W i Kaputt. Skóry jego książek: oraz wspomnień” wydarzenia dziejowe w migawkach, nakłada warstwy pamięci, warstwy nakłada w migawkach, dziejowe wydarzenia jak majakami surrealistycznymi sceny wypełnia rzeczywistość w przenikliwy sposób analizuje czas od drugiej wojny światowej światowej wojny od drugiej analizuje czas sposób w przenikliwy w filmie, fragment fragment w filmie, Müller przemierza czasy poprzez absurdalny montaż wydarzeń wydarzeń montaż absurdalny poprzez czasy przemierza Müller Róża Luksemburg, Ernst Thälmann, Walter Ulbricht, którzy wychodzą wychodzą Ulbricht, którzy Walter Thälmann, Ernst Luksemburg, Róża Małgorzata Sugiera, Müller symbolicznym nożem „rozpruwa trumny trumny „rozpruwa nożem symbolicznym Müller Sugiera, Małgorzata Stalin w jednej ze scen – zajdzie w ciążę z przyszłością. w ciążę – zajdzie ze scen w jednej Stalin W teatralnej wizji oprócz Hitlera i Stalina pojawiają się (między się (między pojawiają i Stalina Hitlera oprócz wizji W teatralnej W z horroru. Ta przeszłość jest brzemienna: masowy grób – jak mówi – jak mówi grób masowy brzemienna: jest Ta przeszłość z horroru. z grobów przeszłości i jak marionetki teatru historii zadają pytania pytania zadają historii teatru i jak marionetki przeszłości z grobów zmarłych, umożliwiając podjęcie z nimi dialogu w imię przyszłości” w imię podjęcie z nimi dialogu umożliwiając zmarłych, z historią wypracować własne strategie myślowe – na ogół mało – na ogół mało myślowe strategie własne wypracować z historią Zdecydowanie inny zestaw klisz pamięci krąży po orbicie klisz pamięci krąży zestaw inny Zdecydowanie
WIDMA 100 103WIDMA . Jak podkreśla Niziołek, Niziołek, podkreśla Jak . . 13 14 Kraków: Korporacja Ha!Art, 2010, s. 37. Ha!Art, Korporacja Kraków: samym polski teatr w narzędzia dekonstrukcji, pozwalające pozwalające dekonstrukcji, w narzędzia polski teatr samym bulwersującym, nierozstrzygniętym, niepodlegającym niepodlegającym nierozstrzygniętym, bulwersującym, pamięcią a historią. sztuką, zbadać napięcia między krytycznie się wypełnioną niekończącym ruchomą, otwartą, przestrzeń […] nie była czymś zamkniętym, ale nadal dręczącym, otwartym, otwartym, ale nadal dręczącym, czymś zamkniętym, […] nie była Tamże, s. 41. Tamże, , red. Dorota Jarząbek, Marcin Kościelniak, Grzegorz Niziołek, Niziołek, Grzegorz Kościelniak, Marcin Jarząbek, Dorota polski po 1989, red. Teatr , w: 20-lecie. Europy Ruiny Niziołek, Grzegorz tradycyjnym rytuałom żałoby. […] Kantor wyposażał tym tym wyposażał […] Kantor żałoby. rytuałom tradycyjnym widowiskiem zniszczenia i przemocy, tym razem powracającym powracającym razem tym i przemocy, zniszczenia widowiskiem świętowania aurze w bulwersującej Nie budował z prywatności azylu przed historią, […] tworzył […] tworzył historią, azylu przed z prywatności Nie budował lat po jego śmierci? Że jeszcze raz, czy raczej ponownie, w końcu w końcu ponownie, raczej czy raz, Że jeszcze śmierci? lat po jego 14 13 sceny obecnością tematów wykluczonych z publicznego dyskursu. dyskursu. z publicznego wykluczonych obecnością tematów sceny niepokojących powtórzeń historycznych zagrożeń. Już w roku w roku Już zagrożeń. historycznych powtórzeń niepokojących przepracowanym. Bo choć z jednej strony następstwa rozpadu rozpadu następstwa Bo choć z jednej strony przepracowanym. się wiązały 1989 nie w roku Europy kurtyną podzielonej żelazną przełomu się do politycznego przyczyniły jako reminiscencja czasów minionych, lecz obraz z profetycznej z profetycznej lecz obraz minionych, czasów reminiscencja jako demiurg, artysta-odnowiciel, a jako reżyser męczący widzów widzów męczący reżyser a jako artysta-odnowiciel, demiurg, klęski i obrazami projekcjami niepodległości po uzyskaniu chwilę drugiej dekady XXI wieku wyłonią się na horyzoncie przyszłości nie przyszłości na horyzoncie się wyłonią XXIwieku dekady drugiej od widm przeszłości jak sprawny egzorcysta, albowiem przeszłość przeszłość albowiem egzorcysta, sprawny jak przeszłości od widm efekt traumatyczny wolnościowych przemian, które w istotny sposób w istotny które przemian, wolnościowych traumatyczny efekt Iluzją jest jego zdaniem ciągłość z czasem utraconym, a nie a nie utraconym, z czasem ciągłość zdaniem Iluzją jest jego z dramatu cytatem 1989–2009 rozpoczyna w dwudziestoleciu teatrze prześladującą z groźną wypartymi, z problemami w powiązaniu topos w tym przedstawieniu: przedstawieniu: w tym Puzyna, nazywając ją „pułapką na myszy” zastawioną przez przez zastawioną na myszy” ją „pułapką Puzyna, nazywając wyzwolił wyzwolił nas są moje urodziny Dziś w spektaklu pozornie tylko Kantor Grzegorz Niziołek tekst podsumowujący przemiany w polskim w polskim przemiany podsumowujący tekst Niziołek Grzegorz Müllera: „[…] za mną ruiny Europy” i interpretuje ten ten i interpretuje Europy” mną ruiny „[…] za Müllera: HamletMaszyna W takiej perspektywie twórca Teatru Śmierci jawi się nie jako się nie jako jawi Śmierci Teatru twórca perspektywie W takiej kresu? nowego proroctwo zapowiedzi, z doświadczeniami drastycznymi, z drugiej strony diagnozowano diagnozowano strony z drugiej drastycznymi, z doświadczeniami Konstanty klasie Konstanty duchu pisał o Umarłej w podobnym 1977 . 12 . W procesie . W procesie 11 Odnoszę się m.in. do tekstu się m.in. do tekstu Odnoszę . Syrii , zanim , zanim Casa Malaparte (dostęp: 24.04.2020). (dostęp: , seria Pisma, t. 1, Wrocław–Kraków: Wrocław–Kraków: t. 1, 1934–1974, seria Pisma, o latach teksty Metamorfozy: zatytułowanej zatytułowanej w: tegoż, w: tegoż,
W inscenizacji Lupy polskie ruiny po nazistowskiej po nazistowskiej polskie ruiny Lupy W inscenizacji
, red. Katarzyna Fazan, Agnieszka Marszałek, Marszałek, Agnieszka Fazan, Katarzyna , red. rozmowy – sylwetki – Problemy scenografii. współczesnej Odsłony https://www.youtube.com/watch?v=8bLpdF6GAJw Jadwiga Rożek-Sieraczyńska, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo Kraków: Rożek-Sieraczyńska, Jadwiga Ossolineum–Cricoteka, 2005, s. 97. Ossolineum–Cricoteka, , w: wolności , przyszłości Klisze Kantora, Tadeusza Ruina – alternacje teatralnego obrazu. Między krajobrazem po bitwie a śmietnikiem odzyskanej odzyskanej a śmietnikiem po bitwie krajobrazem Między obrazu. teatralnego – alternacje Ruina Fazan, Katarzyna Zob.
12 Zob. 11 Zob. strategiami w Teatrze Śmierci. Tym bardziej że Lupa – w jednym w jednym – że Lupa bardziej Tym Śmierci. w Teatrze strategiami skądinąd. Seansem (dramatycznym) – przypomnieć warto – nazwał – nazwał warto – przypomnieć Seansem (dramatycznym) skądinąd. inscenizacji pojawiają się zatem ruiny, o których mówił Heiner Heiner mówił o których ruiny, się zatem pojawiają inscenizacji przypadkowe i nie bez podstaw kojarzy się z Kantorem i jego z Kantorem się kojarzy podstaw i nie bez przypadkowe na sceny z wojennego, europejskiego getta nakładają się opustoszałe opustoszałe się nakładają getta europejskiego z wojennego, na sceny współczesnej w tej Nie tylko Aleppo. ulice po bombardowaniach na długo określiła doświadczenie Tadeusza Kantora. Był Był Kantora. Tadeusza doświadczenie na długo określiła obraz bombę mostu, przez zmiażdżonego że widok przekonany, mediumiczna i sztuka zaczyna przemawiać głosami płynącymi płynącymi głosami przemawiać zaczyna mediumiczna i sztuka kreacyjnym dochodzi do podświadomych odkryć i przywołań. i przywołań. odkryć dochodzi do podświadomych kreacyjnym jako generalny gubernator Hans Frank, na opuszczonym ekranie ekranie na opuszczonym Frank, Hans gubernator generalny jako o akcie twórczym, który staje się zapisem widmowym się zapisem staje który twórczym, o akcie chrześcijańską. To (poza)Mickiewiczowskie przywołanie nie jest przywołanie To (poza)Mickiewiczowskie chrześcijańską. eksterminacji połączyły się z azjatyckimi ruinami się z azjatyckimi połączyły eksterminacji oglądamy projekcję: kadry z obozów nasuwają się na fragment się na fragment nasuwają z obozów kadry projekcję: oglądamy wszelką tradycją religijną, choć sceny orgiastyczno-rytualne orgiastyczno-rytualne sceny choć religijną, tradycją wszelką Upiory teatru historii i śmierci historii teatru Upiory Po pierwszej części Capri części Po pierwszej zatytułowanego dramatu swego słowach w początkowych Müller Ruina obecna jako konkretny obraz, a nie artystyczny topos topos a nie artystyczny obraz, konkretny obecna jako Ruina . klasę Umarłą swą Kantor Przeszłość – jak w seansie spirytystycznym – przyobleka swe swe – przyobleka spirytystycznym w seansie – jak Przeszłość Czy jednak przewidywał, że ruiny będą nawiedzać teatr trzydzieści trzydzieści teatr będą nawiedzać że ruiny jednak przewidywał, Czy filmu przedstawiającego nazistowską orgię. W kolejnym momencie W kolejnym orgię. nazistowską filmu przedstawiającego . HamletMaszyna z udzielanych w czasie pracy nad spektaklem wywiadów – mówi – mówi wywiadów nad spektaklem pracy w czasie z udzielanych znajdą się w trzeciej części spektaklu, a ten operuje też symboliką symboliką operuje też a ten spektaklu, części w trzeciej się znajdą znajdziemy się w okupacyjnej Polsce, gdzie na Wawelu zasiada zasiada na Wawelu gdzie Polsce, w okupacyjnej się znajdziemy apokaliptycznego zniszczenia, na lata określi sztukę powojenną sztukę określi na lata zniszczenia, apokaliptycznego amorficzne formy w teraźniejsze kształty. W teatrze otwiera się sfera sfera się otwiera W teatrze kształty. w teraźniejsze formy amorficzne
WIDMA 102 105WIDMA . ., s. 35. Dalej już nic…, dz. cyt 16 w: tegoż, , w: tegoż, artyści” „Niech sczezną po spektaklu Przewodnik Kantor, Tadeusz ansambl postaci będą stanowili: Polacy, Żydzi, Żydzi, Polacy, będą stanowili: ansambl postaci są moje urodziny 16 spolaryzowana, swarliwa, wchodząca w relacje pełne napięć. pełne napięć. w relacje wchodząca swarliwa, spolaryzowana, i opresyjne. Staje się grzmiącym zawołaniem wystawianej wystawianej zawołaniem się grzmiącym Staje i opresyjne. interpretacji przeszłości wizje krzepiące i utwierdzające w dumie, w dumie, i utwierdzające krzepiące wizje przeszłości interpretacji i chwały”, wszelkich widowisk publicznych projektowanych wedle wedle projektowanych widowisk publicznych wszelkich i chwały”, rozgrywa nieustające konflikty i zwiastuje dystopijne modele dystopijne i zwiastuje konflikty nieustające rozgrywa zapowiada siebie i świata przeżywanie wspólnotowe przyszłości, dziejowe katastrofy doświadczeń, polaryzacje kolejne bowiem Dziś Dziś W wspólnoty. ludzkiej zróżnicowanej na próby nieustannie Będzie to wspólnota rodzina. i najbliższa z dzieł sztuki postaci kościelnym, lamentem, sentymentalizującym sytuacje lękowe lękowe sytuacje sentymentalizującym lamentem, kościelnym, metodycznej ideologii narodowej, która potwierdza w plakatowej w plakatowej potwierdza która ideologii narodowej, metodycznej na szkielecie konia. W komentarzu do spektaklu Kantor pisał: Kantor do spektaklu W komentarzu konia. na szkielecie Dybukiem Kantora fascynacja i powracająca to wczesna może go po latach istnieniu, prowokowała w żywym znajduje azyl który jedynie etnicznym i religijnym spoiwem, lecz także aktem aktem lecz także spoiwem, i religijnym jedynie etnicznym odzwierciedla gromadę bliskich sobie istot, niepowiązanych niepowiązanych bliskich sobie istot, gromadę odzwierciedla czy kondukt pogrzebowy sławy narodu […]” narodu sławy pogrzebowy czy kondukt o zachowanie „od powietrza, głodu, ognia i wojny” (a powietrze (a powietrze i wojny” ognia głodu, „od powietrza, o zachowanie zaśpiewem i wyłącznie nie jest tylko zarazę) suplikacji w tej oznacza do nieustannego spotykania żywych ze zmarłymi. Na przykład Na przykład ze zmarłymi. żywych spotykania do nieustannego teatralnej imaginacji i koniecznością dziejową zakorzenioną zakorzenioną dziejową i koniecznością imaginacji teatralnej grupy owej sceniczny Byt historycznych. w doświadczeniach władzy, Infantka. Żywi i martwi, idole religijni i historyczni, artyści, artyści, i historyczni, idole religijni i martwi, Żywi Infantka. władzy, w imię pozytywnej polityki historycznej. historycznej. polityki pozytywnej w imię widm. Pochodzą one zarówno z przestrzeni historycznej, historycznej, z przestrzeni one zarówno Pochodzą widm. HISTORII I ŚMIERCI. / Nie wiadomo, czy to parada zwycięzców, / zwycięzców, to parada czy wiadomo, / Nie I ŚMIERCI. HISTORII Rosjanie, Niemcy, ksiądz katolicki, komuniści, grabarze, ludzie grabarze, komuniści, katolicki, ksiądz Niemcy, Rosjanie, dochodzi do kumulacji dochodzi do kumulacji nie powrócę tu już Nigdy w lat później Parę Szymona An-skiego jako utworem mówiącym o widmie umarłego, umarłego, o widmie mówiącym utworem jako An-skiego Szymona Jej struktura rodzinna, narodowa, europejska, a także artystyczna, artystyczna, a także europejska, narodowa, rodzinna, Jej struktura , prośba , prośba Boże pieśń Święty artyści Niech sczezną w Wykorzystana ze wspomnień rodzinnych, jak i z minionych przedstawień. Być Być przedstawień. i z minionych jak rodzinnych, ze wspomnień śmierci z „teatru scenę kpiącą powoła Artysta Ulissesa. z upiorem „a już w ślad za małym ŻOŁNIERZYKIEM wkraczają / upiory teatru teatru / upiory wkraczają małym ŻOŁNIERZYKIEM za w ślad „a już , 15 politycznych. były niczym polskie Antesterie, Antesterie, niczym polskie były , Warszawa: PIW, 1982. PIW, Warszawa: i szkice, teatralne felietony Półmrok: , w: tegoż, , w: tegoż, umarli Puzyna, My Konstanty
sublimacyjnego, a dzieło sztuki wyzuto z jednoznacznie sakralnego sakralnego z jednoznacznie wyzuto sztuki a dzieło sublimacyjnego, swej praktyki teatralnej Kantor wybierał strategie naładowane naładowane strategie wybierał Kantor teatralnej praktyki swej 15 starożytny teatr rytualny, stwarzały obszar powrotów własnego własnego powrotów obszar stwarzały rytualny, teatr starożytny ironią, wykorzystywał konwencje tragikomiczne jako rodzaj gry gry rodzaj jako tragikomiczne konwencje wykorzystywał ironią, i widma PRL jako wcielenia kamuflażu i hipokryzji w relacjach w relacjach i hipokryzji kamuflażu wcielenia jako PRL i widma m.in. z uzyskaniem niepodległości w 1918 roku) oryginalny wyraz. wyraz. oryginalny roku) w 1918 niepodległości m.in. z uzyskaniem pokracznego jeźdźca apokalipsy (w kreacji Marii Stangret), bohatera bohatera Stangret), Marii (w kreacji apokalipsy jeźdźca pokracznego prowadzących w głąb procesów dziejowych. I choć od początku I choć od początku dziejowych. procesów w głąb prowadzących między władzą a „poddanymi”. Tym samym przeszłość uaktywniana uaktywniana przeszłość samym Tym a „poddanymi”. władzą między nieświadomych traumatycznych źródeł przeszłości. A zatem twórca twórca A zatem przeszłości. źródeł traumatycznych nieświadomych w wyobrażeniach, krążą społeczno-politycznego życia komplikacje zarówno Powraca nawarstwieniach. powtórzeniach, związanych grzechów do narodowych stosunek nieprzepracowany , nie powrócę tu już Nigdy oraz urodziny Niech sczezną w Niech sczezną Jeśli ideologii. politycznie sprofilowanej organizację (związanych i okrucieństwa nadającą scenom męczeństwa on formą porządku pozbawione zostały Stwosza, Wita mariackiego ołtarza efektami okrucieństwa i męczeństwa, atakował odbiorców także także odbiorców atakował i męczeństwa, okrucieństwa efektami oznaczałaby zbawienie i życie wieczne. Do tego chwytu prowadził prowadził chwytu Do tego wieczne. i życie zbawienie oznaczałaby narodu. politycznej do przeszłości stosunek w inscenizacji obecny Kantora „ja” wprowadza które żołnierzykami, od dziecięcej zabawy doświadczenia artystycznego oraz jego historycznych kontekstów kontekstów jego historycznych oraz artystycznego doświadczenia ponowień się źródłem staje a przynajmniej eksploduje, widnieje jako „Wiadomo Kto”), wdzierającego się na scenę w postaci w postaci się na scenę wdzierającego Kto”), „Wiadomo jako widnieje Poddawał ją dysydenckim zabiegom rozsadzającym martyrologiczną martyrologiczną rozsadzającym zabiegom ją dysydenckim Poddawał Piłsudskiego (którego imienia się nie wypowiada; w obsadzie w obsadzie wypowiada; imienia się nie (którego Piłsudskiego Kantora na świadomość widzów pozbawionych własnego czasu własnego pozbawionych widzów na świadomość Kantora Widzenie historii w polifonicznej strukturze spektaklu postępuje postępuje spektaklu strukturze w polifonicznej historii Widzenie Dziś są moje Dziś Kantora, przedstawienia dwa sensie ostatnie W jakimś z rozmontowywaną na ich oczach jednoznaczną wizją historii. historii. wizją jednoznaczną na ich oczach z rozmontowywaną z przeszłości, alter ego wcielone w chłopięcego bohatera, do obrazu do obrazu bohatera, w chłopięcego wcielone ego alter z przeszłości, znaczenia symbolicznego, w którym śmierć na ołtarzu ojczyzny ojczyzny na ołtarzu śmierć w którym symbolicznego, znaczenia z nacjonalistycznymi i rasistowskimi winami społecznymi, jak jak społecznymi, winami i rasistowskimi z nacjonalistycznymi na scenie pojawił się ołtarz jako znak pasji, stawał się się znak pasji, stawał jako się ołtarz na scenie pojawił artyści Teatralne akty przykuwania bohaterów do pręgierzy, wedle wzorców wzorców wedle do pręgierzy, bohaterów przykuwania akty Teatralne Teatru Śmierci to artysta, który odkrywa, że nierozstrzygnięte że nierozstrzygnięte odkrywa, który to artysta, Śmierci Teatru
WIDMA 104 107WIDMA ) nieomal żywym komentarzem rewolucji rewolucji ) nieomal żywym komentarzem 20 Christophera Rütera. Christophera (Ten czas jest kością wyłamaną w stawie) z 1990 roku w reżyserii w reżyserii z 1990 roku w stawie) wyłamaną kością czas jest (Ten aus den Fugen ist film Die Zeit m.in. na myśli Mam 20 sytuacji i relacji scenicznych, zdają się przywoływać mechanizm mechanizm się przywoływać zdają scenicznych, i relacji sytuacji społeczno-politycznej, przemian zachodzących na scenie realnej, na scenie realnej, zachodzących przemian społeczno-politycznej, się po latach wielu interpretacji. Jednak już wcześniej Müller Müller wcześniej już Jednak interpretacji. wielu się po latach inscenizacji Heiner Müller, tak jak go komentował od strony od strony jak go komentował tak Müller, Heiner inscenizacji sytuację ludzkiego uwikłania w absurdalne tryby polityczne. polityczne. tryby w absurdalne ludzkiego uwikłania sytuację . dojmującej nieobecności do doświadczania prowokuje i psychiczną, i materiały archiwalne i materiały Dwa ciałaDwa historii. (Bez)porównania podwojonego, rozszczepionego na siebie i osobnika, który ukradł mu ukradł który i osobnika, na siebie rozszczepionego podwojonego, na ulicach podzielonego Berlina. W Deutsches Theater Müller Müller Theater W Deutsches na ulicach podzielonego Berlina. dziś mit stanowiące przedstawienie niezwykłe zatem reżyseruje następnego. Stał się (co potwierdzają liczne filmy dokumentalne dokumentalne filmy liczne się (co potwierdzają Stał następnego. korzystał ze „skorup” klasycznych dramatów i przepisywał je i przepisywał dramatów klasycznych ze „skorup” korzystał owego hamletycznego nawiedzenia, tak jak go czytał w swej w swej jak go czytał tak nawiedzenia, hamletycznego owego czy wreszcie jako ojca „udomowionego”, lecz schizofrenicznego, lecz schizofrenicznego, ojca „udomowionego”, jako wreszcie czy do słynnej realizacji tego tekstu, tworzonego przez wiele lat przez lat przez wiele przez tworzonego tekstu, tego do słynnej realizacji odpowiedzialnie w niej uczestniczyć, często bezwzględnie analizował analizował bezwzględnie często uczestniczyć, w niej odpowiedzialnie I choć Kantor nigdy nie sięgnął w swym teatrze do Szekspirowskiego do Szekspirowskiego teatrze w swym nie sięgnął nigdy I choć Kantor tekstu, jego operacje na postaciach-widmach, w multiplikacjach w multiplikacjach na postaciach-widmach, jego operacje tekstu, , nawiedza jego przestrzeń mentalną mentalną przestrzeń jego , nawiedza urodziny są moje Dziś w twarz wojny światowej, jako Polaka mordowanego w nazistowskim obozie obozie w nazistowskim mordowanego Polaka jako światowej, wojny w reakcji na polityczne wydarzenia, sprawiając, że dawna forma forma że dawna sprawiając, wydarzenia, na polityczne w reakcji skłania, by powrócić na chwilę na chwilę powrócić by skłania, HamletMaszyny Przywołanie Williama Hamleta na podstawie spektakl Jego Müllera. Heinera w Deutsches Theater w Berlinie w Berlinie Theater w Deutsches HamletMaszyny Shakespeare’a i Nie wierząc, że można oprzeć się historii, wątpiąc, że można że można wątpiąc, się historii, oprzeć że można wierząc, Nie Oświadczenie jego bohatera na tle ruin Europy: „byłem Hamletem” Hamletem” „byłem na tle ruin Europy: jego bohatera Oświadczenie filozoficznej Jacques Derrida. filozoficznej Wschodnim grany był między 29 sierpnia roku 1989 a 24 marca roku roku marca 1989 a 24 29 sierpnia roku między był grany Wschodnim Ten twórczy twórczy Niemiec. Ten zjednoczonych teatru nowego założycielski zamieszkiwana była przez duchy i widma w nowych wcieleniach. wcieleniach. w nowych i widma duchy przez była zamieszkiwana akt bezpośredniego zaangażowania w procesy polityczne doczekał doczekał polityczne w procesy zaangażowania akt bezpośredniego . 17 wyobraźni. dz. cyt., s. 119. Dalej już nic…, dz. cyt., Nigdy tu już nie tu już Nigdy sensu tytułu na drwinę Jak . 18 , oraz biograficzny: Kantor zarówno w Wielopolu, zarówno Kantor biograficzny: , oraz 19 Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984, s. 206. Narodowy Zakład Tamże, s. 120–121. Tamże, Wydawnictwo , Wrocław: Odysa Powrót Achilleis. Wyspiański, Stanisław Zob. Duch”. „Ojca widok: na jego zawoła Telemak w: tegoż, , w: tegoż, nie powrócę tu już Nigdy Kantor, Tadeusz
18 19 spotkanie Hamleta z duchem ojca ukrywającym się w „ambalażu” w „ambalażu” się z duchem ojca ukrywającym Hamleta spotkanie 17 : inicjuje powroty, echa : inicjuje powroty, mobile uruchamia mechanizm perpetuum widmo udział bierze To właśnie wcieleniu tu i teraz. się w nowym – kondycja widm przyjętych przez Kantora do swego teatru teatru do swego Kantora przez przyjętych widm – kondycja powrócę i pogłosy przeszłości. Przeszłość, wspomnienie, pamięć – oddychają pamięć – oddychają wspomnienie, Przeszłość, przeszłości. i pogłosy i konfrontacje społeczne. Wir rzeczywistości, który wyzwalają wyzwalają który rzeczywistości, Wir społeczne. i konfrontacje najwyższy sens sztuki poza iluzją i naśladownictwem. poza sens sztuki najwyższy na «ruinach» / Ławek” rozstrzeliwany w Auschwitz, pojawia się tłum uciekinierów z roku z roku uciekinierów się tłum pojawia w Auschwitz, rozstrzeliwany ponownie. Przyczynia się do tego konkret cielesny teatru: to dzięki to dzięki teatru: cielesny konkret do tego się Przyczynia ponownie. odsłania historyczne zdarzenie sceny właściwościom mediumicznym przedstawienia Kantora, realności anarchicznej niedającej się niedającej anarchicznej realności Kantora, przedstawienia Nigdy Nigdy w pomywaczka – jak mówi któremu upiora, na siebie byt jak w sieć śmierci. Kreują je aktorzy, jednak przyjmują wówczas wówczas przyjmują jednak aktorzy, je Kreują śmierci. w sieć jak osobę Mariana Kantora, spotykał się z jego wcieleniami na scenie. na scenie. wcieleniami się z jego spotykał Kantora, osobę Mariana okiełznać w porządkach prawnych czy regulacjach politycznych, nie politycznych, regulacjach czy prawnych w porządkach okiełznać w swym dramacie w swym w karkołomnych aktach scenicznych, pojawia się jako akt spotkania akt spotkania jako się pojawia scenicznych, aktach w karkołomnych w akcie pozyskiwania realności – tak cenionej przez Kantora jako jako Kantora cenionej przez – tak realności pozyskiwania w akcie tyle jest ponownie antagonizowany, ile podlega agonistycznej wizji, wizji, ile podlega agonistycznej antagonizowany, ponownie jest tyle w grobowym rozkładzie ciele, lecz wypełniany istnieniami złapanymi istnieniami złapanymi wypełniany lecz ciele, rozkładzie w grobowym Realność trudna do osiągnięcia, możliwa do pozyskania do pozyskania trudna do osiągnięcia, możliwa Realność Kondycja ojca jako żołnierza wyruszającego na front pierwszej pierwszej na front wyruszającego żołnierza ojca jako Kondycja Kantor obmyśla świat składający się z resztek wyciągniętych wyciągniętych się z resztek składający świat obmyśla Kantor – zależy widocznie, „aby być OBECNYM” być „aby widocznie, – zależy już nie powrócę tu zbroi, za nieprzeniknioną przyłbicą. To skojarzenie ma podtekst ma podtekst To skojarzenie przyłbicą. nieprzeniknioną za zbroi, ze śmiercią. Kantorowskie dialogowanie z widmami jest niczym z widmami dialogowanie Kantorowskie ze śmiercią. , którzy „W ostatecznym wyczerpaniu / usypiają / usypiają wyczerpaniu „W ostatecznym , którzy klasy z Umarłej z mogiły, takich jak szynel wojskowy: pusty po utraconym po utraconym pusty wojskowy: jak szynel takich z mogiły, autonomicznej w aktach przepracowany zostaje jak i w dwóch ostatnich inscenizacjach przywoływał przywoływał inscenizacjach ostatnich Wielopolu, jak i w dwóch artystyczny, ponieważ jako widmo ojca Wyspiański uformował Odysa Odysa uformował Wyspiański ojca widmo jako ponieważ artystyczny, 1939, przekształconych w pokutne ciała wędrownych aktorów aktorów wędrownych ciała w pokutne 1939, przekształconych Za widmem ojca, ukazanym w spektaklu jako manekin jako w spektaklu ojca, ukazanym Za widmem
WIDMA 106 109WIDMA . 24 niemu. ujawniając przy tym ukryte w nim napięcia i korespondencje” napięcia w nim ukryte tym przy ujawniając Tamże, s. 149. Tamże, także wydarzenie – jako nagłe zerwanie, nieciągłość, każe każe nieciągłość, zerwanie, nagłe – jako wydarzenie także zobaczyć zwykły bieg spraw z całkiem odmiennej perspektywy, perspektywy, z całkiem odmiennej bieg spraw zwykły zobaczyć „Żeby tworzyć porównania, budować analogie, potrzebne jest jest potrzebne analogie, budować porównania, tworzyć „Żeby 24 lecz przeciwnie – pogłębiając wyrwę. Równocześnie szczelina, szczelina, Równocześnie wyrwę. pogłębiając – lecz przeciwnie są ukryte i jedynie podskórnie zasilają nerw jego inscenizacji. jego inscenizacji. nerw zasilają podskórnie i jedynie są ukryte uskok, rozpadlina mieszczą się we wspólnym pejzażu ruiny, ruiny, pejzażu wspólnym we się mieszczą rozpadlina uskok, spotkania. Kantor wybiera tradycję awangardową, nie ceni teatru nie ceni teatru awangardową, tradycję wybiera Kantor spotkania. przepisuje, ceni niemiecką sztukę spod szyldu Bauhausu. Nie sztukę ceni niemiecką przepisuje, pozyskiwanej wierzy ideologizacji, poddaje się socrealistycznej klasyczny i teatr a dramaturgia nie sięga po Shakespeare’a, pejzażu, który wyrywa dwóch artystów z przestrzeni jednorodnej jednorodnej z przestrzeni artystów dwóch wyrywa który pejzażu, pozostaje po wschodniej stronie Berlina, do końca życia przepisuje przepisuje życia Berlina, do końca stronie po wschodniej pozostaje dramatyczną, tworzy wprost na scenie. Nigdy bezpośrednio bezpośrednio Nigdy na scenie. wprost tworzy dramatyczną, godne podjęcia idee. Wierzy w komunizm. Pracuje w mowie, ufa ufa w mowie, Pracuje w komunizm. Wierzy godne podjęcia idee. tożsamości narodowej/światopoglądowej, tożsamości wynikającej wynikającej tożsamości narodowej/światopoglądowej, tożsamości teksty klasyczne, Shakespeare’a i marksistowską ideologię na nowe, ideologię na nowe, Shakespeare’a i marksistowską klasyczne, teksty wprost zaangażowanego, bliski mu jest Witkacy i jego teksty teksty i jego Witkacy bliski mu jest zaangażowanego, wprost Pracuje artystycznej. prawdzie twórczym akcie w indywidualnym odrzuca tradycję przedmiotowi, rewindykowanemu ufa w formie, Jedynym historycznych. z doświadczeń wypływających wniosków zaangażowany. społecznie jest teatr przekonuje, jaki go teatrem, wobec tego, co ujrzało się dzięki co ujrzało tego, wobec Lupy), i Krystiana Claudii Bauer przedstawieniami wspomnianymi wyobraźni językowej, podejmuje dialog – często burzliwy – z tekstami – z tekstami burzliwy podejmuje dialog – często językowej, wyobraźni Müller niestrudzenie wierzy Brechtowi, choć się z nim nie choć Brechtowi, wierzy niestrudzenie Müller Mościcki ten rodzaj napięć lokuje w procesach, które za Alainem Alainem za które w procesach, napięć lokuje rodzaj ten Mościcki ona na wierności się Opiera prawdy”. „procedurą Badiou nazywa Przepracowuje niewygodną przeszłość Niemiec Wschodnich, Wschodnich, Niemiec przeszłość niewygodną Przepracowuje Kantorem a Müllerem, nie dostrzegając w tym zbliżeniu łatwych łatwych zbliżeniu w tym nie dostrzegając a Müllerem, Kantorem W takim polu relacji próbuję umieścić napięte stosunki między między stosunki umieścić napięte próbuję polu relacji W takim owego dialektykę zakreślić i napięciach można W skrótach zgadza w rozstrzygnięciach scenicznych, unikając konkretnych konkretnych unikając scenicznych, w rozstrzygnięciach zgadza z indywidualnych doświadczeń historycznych i biograficznych. i biograficznych. historycznych doświadczeń z indywidualnych analogii (podobnie jak nie ma prostych podobieństw między między podobieństw jak nie ma prostych analogii (podobnie , a marzeniem , a marzeniem 21 . Hamlet nie tyle nie tyle . Hamlet 22 – zauważył Paweł Mościcki. Mościcki. Paweł – zauważył 23 , Międzynarodówka i nowa żałoby długu, praca Stan Widma Marksa. , dz. cyt., s. 148. oporne…, dz. cyt., ciała zdruzgotane, Ciała w: tegoż, , w: tegoż, Marksa Nakazy tłum. Tomasz Załuski, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2016. PWN, Naukowe Wydawnictwo Warszawa: Załuski, tłum. Tomasz , w: historii ciała Dwa Mościcki, Paweł Małgorzata Sugiera, dz. cyt., s. 188. dz. cyt., Sugiera, Małgorzata Derrida, Jacques Zob.
23 21 22 sednem dramatu. Artyści zaangażowani w historię sami stają sami stają w historię zaangażowani Artyści sednem dramatu. wchodzić ze sobą, dialogować te mogą Ciała historii. się ciałami staje się powrotem do stanu lodowca, hibernacji, przewidywaniem hibernacji, przewidywaniem lodowca, do stanu się powrotem staje unicestwia ich siłę, ile ją rozprasza i zamienia w ślady. Kondycja Kondycja w ślady. i zamienia ile ją rozprasza ich siłę, unicestwia synonim apokaliptycznego kresu, regresu biologicznego, bez bez biologicznego, regresu kresu, apokaliptycznego synonim sposób wymazywane z pamięci historycznej wydarzenia powracają powracają wydarzenia z pamięci historycznej wymazywane sposób imploduje, zapada się w siebie, tworząc jeden punkt” jeden tworząc w siebie, się zapada imploduje, i Mao. Ale idee same dryfują, stają się niezależne i nawiedzają – i nawiedzają się niezależne idee same dryfują, stają Ale i Mao. kontrze. Potrzeba asocjacji wynika z nieocenionych korzyści, które które korzyści, z nieocenionych wynika asocjacji Potrzeba kontrze. podobnie jak asocjacji, bez myśleć „Trudno płyną z konfrontacji. brzmi jak ogłoszenie kondycji zarówno aktora, jak i trupa; „autor „autor jak i trupa; aktora, zarówno kondycji ogłoszenie brzmi jak Historia i teraźniejszość. przeszłość czasy: dwa na siebie nakłada nieporównywalni artyści. Ich zestawienie jest w jakimś sensie sensie w jakimś jest zestawienie Ich artyści. nieporównywalni jest jednak konflikt do konfliktu, prowadzi ryzykiem, które symboliki. religijnej przestaje do siebie należeć i staje się wyrwą w czasie. Ostatecznie Ostatecznie w czasie. wyrwą się i staje do siebie należeć przestaje nie ideologii politycznej pomników symbolicznych likwidacji próba ludzkiej ziemi bez życia stanu przedustawnego ponownego jest oczyszczeniem, lecz zwiastuje przełom, upadek w przeszłość, w przeszłość, upadek przełom, lecz zwiastuje jest oczyszczeniem, jak podmuchy zawirusowanego powietrza – przyszłość. Widma Widma – przyszłość. powietrza zawirusowanego jak podmuchy jako jako HamletMaszynie w występuje lodowcowa Epoka egzystencji. graniczną pomiędzy śmiercią a życiem, czyni z niej osobę poddaną czyni a życiem, śmiercią pomiędzy graniczną w jaki to, zapisuje w dramatach Müller nie/obecności. dialektyce trudno jest tworzyć bez wyobraźni” bez trudno jest tworzyć w nieprzewidziane wcześniej relacje, występować w opozycji czy czy w opozycji występować relacje, wcześniej w nieprzewidziane wszelkich oznak (odrzuconej przez Müllera w sposób radykalny) radykalny) w sposób Müllera przez (odrzuconej oznak wszelkich w nowej postaci i w charakterze widm nękają teraźniejszość, która która teraźniejszość, nękają widm i w charakterze postaci w nowej w zbroję ojca, zabija kobiety będące uosobieniami Marksa, Lenina Lenina Marksa, będące uosobieniami kobiety ojca, zabija w zbroję Hamleta, grawitująca między „być albo nie być”, czyni zeń istotę istotę czyni zeń albo nie być”, „być między grawitująca Hamleta, Marksa krążą nad Europą, pisze Derrida pisze nad Europą, krążą Marksa Müllerowskiego Hamleta jest bycie maszyną, bez czucia i bez czucia i bez maszyną, bez jest bycie Hamleta Müllerowskiego świadomości. Bohater wywołany z czyśćca historii i tradycji wchodzi wchodzi i tradycji historii z czyśćca wywołany Bohater świadomości. W ruinach Europy spotykają się zatem Kantor i Müller, dwaj dwaj i Müller, Kantor się zatem spotykają Europy W ruinach
WIDMA 108 111WIDMA . Obaj powoływali . Obaj powoływali 29 . Dziedziczony spadek według według spadek . Dziedziczony 28 Kultury Bęc Zmiana, 2015, s. 64. Bęc Zmiana, Kultury Tamże, s. 65. Tamże, , Warszawa: Fundacja Nowej Nowej Fundacja Warszawa: , ponowoczesności artystyczna i praktyka filozoficzna Teoria Widmontologia. Marzec, Andrzej 29 28 się przetrwać jeszcze przez krótką chwilę” krótką przez jeszcze się przetrwać imaginarium jego dzieła jest przesycone złudzeniem ocalania tego, tego, ocalania złudzeniem jest przesycone imaginarium jego dzieła historiograficzny, historiograficzny, stricte dla Müllera artystycznych: ich działań nie zostaje wskrzeszone, nie ulega regeneracji, staje się jako forma forma się jako staje nie ulega regeneracji, wskrzeszone, nie zostaje i wyeksponowane, wystawione widmo ruina, ślad, resztkowa, melancholijnie aktom permanentnej żałobie, poddawane koniecznym. aktom nieskutecznym, rzeczywistości historycznej i jej materialnego kształtu. Sceniczne kształtu. materialnego i jej historycznej rzeczywistości na scenie odcienie ciemności i posługiwali się kondycją osłabioną osłabioną się kondycją ciemności i posługiwali na scenie odcienie jako przypisaną człowieczeństwu, obaj niezależnie od kontekstów od kontekstów obaj niezależnie przypisaną człowieczeństwu, jako co uległo śmierci, dzięki działaniom jednostkowym, dzięki uporowi dzięki uporowi jednostkowym, działaniom dzięki śmierci, co uległo dla Kantora metafizyczny. Metafizyka Kantorowska wiąże się wiąże Kantorowska Metafizyka metafizyczny. dla Kantora otrzymujemy je w spadku po kimś” w spadku je otrzymujemy oznacza zatem zawsze już być spadkobiercą niedokończonych niedokończonych spadkobiercą już być zawsze zatem oznacza wątków i wydarzeń, siedliskiem głosów przeszłości, którym udało udało którym przeszłości, głosów siedliskiem i wydarzeń, wątków Derridy wiąże się z kategoriami ontologicznymi: „Posiadać istnienie „Posiadać ontologicznymi: się z kategoriami wiąże Derridy filozoficznych działali w obrębie estetyki/polityki widmontologicznej. widmontologicznej. estetyki/polityki w obrębie działali filozoficznych zbiorowej kreacji teatru. To, co było, nie zmartwychwstaje jednak, nie zmartwychwstaje co było, To, teatru. kreacji zbiorowej z procesami opłakiwania i żałoby, niezgody na fakt utracenia utracenia na fakt niezgody i żałoby, opłakiwania z procesami Zasadniczą różnicę tworzy jednak horyzont światopoglądowy światopoglądowy jednak horyzont tworzy różnicę Zasadniczą . 25 . „Według Derridy Derridy . „Według 27 , był przestrzenią Kantorowskiej gry. Kantorowskiej gry. przestrzenią , był 26 , dz. cyt., s. 34. , dz. cyt., Widma Marksa… Badań Literackich PAN, 2014, s. 41–42. PAN, Badań Literackich , Warszawa: Instytut Genezy, Warszawa: nowoczesności. Widmontologie Momro, Jakub Zob. na samą siebie”. patrzyła to śmierć – rzec tak wskazuje w koncepcjach Georges’a Bataille’a, wpisującego myśl dialektyczną w zasadniczą relację podmiotu ze śmiercią. ze śmiercią. podmiotu relację w zasadniczą dialektyczną myśl wpisującego Georges’a Bataille’a, w koncepcjach wskazuje samym szansę narodzin Nowego […]. Lęk przed wpływem wpływem przed […]. Lęk Nowego narodzin szansę samym dla niego z historią, obcowania usamodzielnia jego strategię psychodrama to raczej teatr w ujęciu Artauda w ujęciu teatr to raczej psychodrama przerażenia), by emocjonalny wstrząs wytrącił widzów widzów wytrącił wstrząs emocjonalny by przerażenia), (źródło (źródło Furchtzentrum nazywa co Müller tego, odsłonięciu Tamże, s. 185. Tamże, Momro Jakub którą widmontologii, źródeł wokół się rozważania mogą stać Śmierci Teatru dla interpretacji Kontekstem Derrida, Jacques Zob. z utartych kolein odczuwania i myślenia, dając tym dając tym i myślenia, odczuwania kolein z utartych „Prawdziwą świadomością jest ta, która potrafi nie tylko skonfrontować się ze śmiercią, ale również spowodować, aby – by by – aby spowodować, również ale ze śmiercią, się skonfrontować tylko nie potrafi która ta, jest świadomością „Prawdziwą
25 26 27 umieszczają wśród szczątków przeszłości szczątków wśród umieszczają społecznych i historycznych. społecznych możliwość nie/obecności, a aktualne zaangażowanie polityczne polityczne zaangażowanie a aktualne nie/obecności, możliwość na scenie afektywnego wymiaru doświadczenia, niewiara w utopię w utopię niewiara wymiaru doświadczenia, na scenie afektywnego wpisane wątpienie w przyszłości, ludzkości wspaniałej nowej nowych czasów i niezłomnie ufa estetyce jako poszerzeniu ludzkiej poszerzeniu jako estetyce ufa i niezłomnie czasów nowych nie ma innego dostępnego nam sposobu istnienia, gdyż zawsze gdyż zawsze nam sposobu istnienia, nie ma innego dostępnego narracji katastroficznych, których wyraz łączył tradycyjną symbolikę symbolikę tradycyjną łączył wyraz których katastroficznych, narracji nowoczesnymi. ze strategiami skamielin ruin/szczątków/obumarłych jest on dla niego wprost logocentryczny. Raczej wynika z działania z działania wynika Raczej logocentryczny. wprost niego jest on dla odpowiedzi w ich teatrach, które „myślą” widmami i wcielają i wcielają widmami „myślą” które teatrach, w ich odpowiedzi ciał i aktów performowania realności scenicznej. O ile Kantor O ile Kantor scenicznej. realności performowania ciał i aktów potrzeb wobec awangardowych założeń rewizji radykalnej dokonuje czasownik «być» oznacza dokładnie to samo co «dziedziczyć»; co «dziedziczyć»; to samo dokładnie oznacza «być» czasownik w skrajnie pesymistyczne przesłanie kulturowe. Obaj stają się Obaj stają kulturowe. przesłanie pesymistyczne w skrajnie Pytanie Derridy o widmo Hamleta i Marksa w sposób paradoksalny paradoksalny w sposób i Marksa Hamleta o widmo Derridy Pytanie Są jednak powiązania: obu łączy intensywna wiara w poszukiwanie w poszukiwanie wiara intensywna obu łączy Są jednak powiązania: łączy Kantora i Müllera. Pytanie, dokąd zmierza historia, znajduje historia, zmierza dokąd Pytanie, i Müllera. Kantora łączy Jak zauważyła Małgorzata Sugiera, teatr służy bowiem teatr służy bowiem Sugiera, Małgorzata zauważyła Jak śmierć sama się sobie przygląda śmierć świadomości, Müller tworzy sztukę wprost polityczną, zaangażowaną, zaangażowaną, polityczną, wprost sztukę tworzy Müller świadomości, z przeszłości, stwarza teatr oparty na mowie dramatów, choć nie dramatów, na mowie oparty teatr stwarza z przeszłości, artystami kresu. Przewidywaniom końca XX wieku towarzyszyły wzorce wzorce towarzyszyły wieku XX końca Przewidywaniom kresu. artystami a zarazem komplikuje rodzaj Brechtowskiej odpowiedzi na układy sił sił na układy odpowiedzi Brechtowskiej rodzaj komplikuje a zarazem Teatr okrucieństwa jako źródło przerażenia śmiercią, teatr, w którym w którym teatr, śmiercią, przerażenia źródło jako okrucieństwa Teatr
WIDMA 110 113Spectres
5
4 staging of of staging
3 throughout his life, as Małgorzata Sugiera noted during the project in the project during noted Sugiera as Małgorzata his life, Germania throughout Reminiscence also invites comparisons and comparisons also invites Reminiscence 2 The ironic, satirical snippets recorded by Müller take take Müller by recorded satirical snippets The ironic, , and Germania 3 Krzyk Marzenie Sen Pruski Lessinga Gundlinga Fryderyk w Berlinie, Życie Germania Śmierć 6 , premiere at Teatr Powszechny, Powszechny, Teatr at , premiere uciekinierów Capri—wyspa Bauer. Claudia Berlin 17.10.19, dir. Volksbühne, at premiere Kraków’s Stary Theatre. See: Projekt w Starym Teatrze, http://www.e-teatr.pl/pl/artykuly/82191,druk.html. Teatrze, w Starym See: Projekt Theatre. Stary Kraków’s Warsaw, 12.10. 2019, written, directed, and designed by Krystian Lupa. Krystian by and designed directed, written, 12.10. 2019, Warsaw, (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2015), 150. PAN, Badań Literackich Instytut (Warszawa: . Müller wrote wrote . Müller Człowieku Martwym przy Upiory Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2005), 1:123. Narodowy Zakład all three texts: texts: all three , Théâtre Garonne, Toulouse, premiere 10.01.1991. premiere Toulouse, Garonne, Théâtre , urodziny Dziś są moje Dziś Kantor, Tadeusz 24.03.1990. Berlin 1989/90, premiere Theater , Deutsches Hamlet/Maschine Müller, Heiner , trans. Mateusz Borowski, Małgorzata Sugiera (Kraków: Panga Pank, 2009), comprises Pank, Panga (Kraków: Sugiera Małgorzata Borowski, Mateusz trans. Germanie, edition H. Müller, The Polish , 3 vols, ed. Krzysztof Pleśniarowicz (Wrocław: (Wrocław: Pleśniarowicz ed. Krzysztof vols, , 3 Pisma Kantor: Tadeusz in Przewodnik,” nie powrócę. tu już “Nigdy T. Kantor, and M. Zaleski A. Lipszyc wieku, ed. XX lektury Afektywne oporne. ciała zdruzgotane, in Ciała historii,” ciała “Dwa P. Mościcki, Germania, 5 2 4 3 famous Müller’s , and Heiner Birthday My Is Today last play, stage visions that lead to memory of the political watershed of of watershed the political of visions that lead to memory stage unprocessed traumas and mental entanglements of the collective the collective of entanglements and mental traumas unprocessed head its that cannot handle a past rearing about a humanity speaks 6 ideologies, in new images and characters, and the apocalyptic and characters, images ideologies, in new images,” constellations in place of logical dependencies. in place of constellations images,” playing characters from plays by Heiner Müller: his last, Germania, Müller: Heiner by plays from playing characters provokes a few thoughts, precisely in the confrontation of various various of in the confrontation precisely thoughts, a few provokes based on the text by Heiner Müller, directed by Claudia Bauer. by directed Müller, Heiner by based on the text narration of the drama once again references the repercussions of of the repercussions once again references the drama of narration and today” “yesterday And thus that theatre humanity. of body display of their art (…).” their of display crises, and hallucinations warning of the times to come. of warning crises, and hallucinations on contemporary meanings: Goebbels’ birth is attended not by the not by birth is attended Goebbels’ meanings: on contemporary In December 2019 I went to see Krystian Lupa’s production Capri. production Lupa’s Krystian to see 2019 I went December In from historical tombs in surprising incarnations, with unpredictable unpredictable with incarnations, in surprising tombs historical from that the stage is haunted by spectres of unease, wars, political wars, unease, of spectres by haunted is that the stage actors of troupe and a large vocalists, choir, orchestra, for scored was Germania work, his death in 1995, and a previous just before written combined with his own text Hamlet/Machine. text own his with combined Hamlet Shakespeare’s , Germania I saw Volksbühne, 2020, at the Berlin February In Kraków. Claudia Bauer’s production, on the revolving stage at the Volksbühne, Volksbühne, at the stage on the revolving production, Claudia Bauer’s Wandering Theatre / return / Giving as if in revenge a magnificent a magnificent revenge in as if Giving return / Theatre / Wandering Why the decision to confront the incomparable? Out of a conviction a conviction Out of the incomparable? the decision to confront Why [Isle of Fugitives] at the Łaźnia Nowa in Nowa at the Łaźnia Fugitives] of [Isle uciekinierów Wyspa associations, sometimes surprising ones, but the work of analogy, analogy, of work ones, but the surprising sometimes associations, “dialectical rise to Benjaminian gives has noted, Mościcki as Paweł A coincidence? Even if it was, it now seems significant,and it it now was, it if Even A coincidence? 1989/1990, and thence to the years 1990–1991, to Tadeusz Kantor’s Kantor’s 1990–1991, to Tadeusz years 1989/1990, and thence to the Tod in Berlin. Tod
This paradox, caused by the sudden change in the situation change in the situation the sudden caused by This paradox, 1
pandemic https://www.cricoteka.pl/pl/informacja-o-zawieszeniu/. From 16.03.2020 the Cricoteka’s operations were suspended due to regulations in connection with the novel coronavirus coronavirus novel the with in connection to regulations suspended due were operations the Cricoteka’s 16.03.2020 From
from the Grave Scenes from
1 speech, i.e. the place from which a narrative is conducted and the is conducted a narrative which from the place speech, i.e. KATARZYNA FAZAN, JAGIELLONIAN UNIVERSITY JAGIELLONIAN FAZAN, KATARZYNA in the world at large, also alters events from the past. Two such are such are Two the past. from events also alters at large, world in the public. performers, who “like the intransigent spectres of the Actors from the from Actors the of spectres the intransigent “like who performers, reminiscence. Memory is restive and active: it reaches back to its last back to its it reaches and active: is restive Memory reminiscence. of his death. Nonetheless, a closure can become a new opening, can become a new a closure his death. Nonetheless, of , Spectres Kantor. Tadeusz at the Cricoteka: the exhibition theme of it could be opened to the before closed in mid-March was which time that shapes it. Allow me to delineate my perspective in brief: in brief: perspective my me to delineate Allow time that shapes it. time at the theatre, among live spectators, facing the real bodies of bodies of the real facing spectators, among live time at the theatre, the 105th anniversary of Kantor’s birth and the 30th anniversary birth and the 30th anniversary Kantor’s of the 105th anniversary and the ban on all access to any kind of shared space provokes space provokes shared kind of and the ban on all access to any April 2020, restrictions enforced due to the pandemic, work on the work pandemic, due to the enforced April 2020, restrictions An issue fundamental to subjective memory is the perspective of of is the perspective memory to subjective fundamental An issue
The Theatre As Real Place of Hauntings Place of Real As Theatre The the Theatre Rise Rise the Theatre
Spectres 112 115Spectres . Kaputt includes a film about Odysseus made about Odysseus includes a film is Mann Toten am 3 Gespenster Germania 8 and his plays were “like theatrical machines theatrical “like were plays and his 7 (Kraków: Universitas, 1999), 218. Universitas, 1946–1995 (Kraków: Sugiera, “Heiner Müller,” 224. Müller,” “Heiner Sugiera, W cieniu Brechta. Niemieckojęzyczny dramat powojenny powojenny dramat Niemieckojęzyczny Brechta. in W cieniu z Niemiec,” przychodzi który terror, Müller: “Heiner M. Sugiera, 8 light on various errors and deviances in German history, and German history, in deviances and errors light on various layers of memory, fills out the reality of the stage with surrealistic with surrealistic the stage of reality fills out the memory, of layers staging” there is a film quote, which the audience sees projected onto onto sees projected which the audience quote, is a film there staging” impregnated by the future. the by impregnated name of the future,” the name of Contempt from Contempt excerpt an within a film, is a film Lang—it Fritz by of the main sources as one of and it serves Godard, Jean-Luc by in to develop, attempts art in its by faced issues that explores play Malaparte’s scenes, set in first very the dimension. In historiosophic engaged in are survivors/fugitives of house on Capri, the group political legacy bequeathed to us. Müller traverses time by means of means of time by traverses Müller to us. bequeathed political legacy This is a pregnant movies. horror from scenes hallucinations like be will a mass grave in one scene, Stalin of words past: in the examined various doomed attempts to create a just society. Aside Aside a just society. to create doomed attempts various examined of collective memories.” collective of open the coffins of the dead, facilitating dialogue with them in the with dialogue facilitating dead, of the coffins open the 7 dramaturgy in Lupa’s production. This is a complex, auto-thematic auto-thematic is a complex, This production. in Lupa’s dramaturgy These tend strategies. narrative own its history, with confrontation the of the ensuing “frames In world. the the end of after survival of depths of the past. He depicts historic events as snapshots, adds as snapshots, events historic depicts the past. He depths of from the characters already mentioned above, his theatrical vision his theatrical mentioned above, already the characters from to be rather ineffective in the political sense, though profound in the profound though in the political sense, ineffective rather to be the fall of the Soviet empire. Over a period of five years, between between years, five a period of Over empire. the Soviet of fall the who arise from the tombs of the past and, like puppets from the from puppets past and, like the of the tombs from arise who the with done have we what ask questions about history, of theatre Frederick II, Rosa Luxemburg, Ernst Thälmann, and Walter Ulbricht, Walter and Thälmann, Ernst Luxemburg, Rosa II, Frederick Krystian Lupa production. Lupa’s primary source is the life of Curzio of is the life source primary Lupa’s production. Lupa Krystian The Skin and and his books actors) three by (played Malaparte Capri. Wyspa uciekinierów uciekinierów Capri. Wyspa a work that perceptively analyses the period from World War II until II War World from period the analyses that perceptively a work as well as drama, Hebbel’s from the Nibelung group features also about the chances time, suspended outside somehow a conversation, an absurd montage of events indicated by traces retrieved from the from retrieved traces by indicated events of montage an absurd An entirely different set of freeze-frames of memory orbits theorbits memory of freeze-frames of set different An entirely 1990 and 1995 (i.e. until the end of his life), Müller attempted to cast to cast attempted Müller his life), until the end of (i.e. 1990 and 1995
sharp focus, these warnings neither offer positive lessons nor have have lessons nor positive offer neither warnings these focus, sharp unexpected incarnations in this artistic interpretation: Kantor’s Kantor’s incarnations in this artistic interpretation: unexpected speeches, assailing the ears of their listeners with the frenzied turn of of turn frenzied the with listeners their of speeches, assailing the ears sense of authoritative power and need for defence against the Other. the Other. against defence for and need power authoritative sense of issues warnings of the threat of repeats of history. Yet in spite of their their of in spite Yet history. of repeats of the threat of warnings issues is a thin woman in bra and knickers, played by Katja Gaudard, with Gaudard, Katja by played knickers, and in bra woman is a thin in place of heads, fresh out of Stalingrad, devour each other, and other, each devour Stalingrad, out of fresh heads, in place of held up for ridicule in the distorting mirror of the stage adaptation, adaptation, the stage of mirror in the distorting ridicule for held up production wrote that he remained alone on the stage, like Ulysses. Ulysses. like alone on the stage, that he remained wrote production references the expressionist line of 1930s German art. The character The character German art. 1930s line of the expressionist references phrase so characteristic of Müller’s language. language. Müller’s of so characteristic phrase each other in red paint out of petrol cans and declaim apocalyptic petrol paint out of in red each other clad in the imaginations of contemporary theatre, which tirelessly tirelessly which theatre, contemporary of clad in the imaginations death, they climb into a container home suspended on scaffolding home suspended on scaffolding a container climb into death, they death. Stalin, by contrast, played by a muscular Black actor (Malick Black actor a muscular by played contrast, by death. Stalin, , passing through several several , passing through Return I Shall Never in tasks on new of a soldier from the Eastern Front from this contemporary production production this contemporary from Front the Eastern from a soldier of Kantor’s the past, e.g. from spectre met another have could easily father, shot in Auschwitz, or Kantor himself, who in his guide to the in his guide to the who himself, Kantor or Auschwitz, shot in father, faults. He returned in this state in 1944 and again in 1987, taking in 1944 and again in 1987, taking in this state returned He faults. to shout out their arguments. They are like phantoms of the past, of phantoms like are They arguments. out their to shout the terror and shock concocted by the author of Germania in his of the author by and shock concocted the terror As war. the after world the that haunted the nightmares of theatre their images are beamed up, hugely enlarged, on a gigantic screen, on a gigantic screen, enlarged, hugely beamed up, images are their the nationalistic ideology that in various forms feeds the German feeds forms various that in the nationalistic ideology Bauer), is the incarnation of vitality. Together, like inseparable life and life inseparable like Together, vitality. of is the incarnation Bauer), France, and the creature that is born (a werewolf?) is intended as is intended is born (a werewolf?) that the creature and France, Bauer’s production employs extreme measures to try to rediscover to rediscover to try measures extreme employs production Bauer’s to “slit knife used a symbolic Müller wrote, Sugiera Małgorzata Odysseus, also returning from Stalingrad, toting the baggage of his the baggage of toting Stalingrad, from also returning Odysseus, , in the parts in which German soldiers with skull masks skull masks with German soldiers which in Germania, in the parts 2019 in a Berlin that is long since undivided, but immensely diverse, diverse, undivided, but immensely 2019 in a Berlin that is long since any therapeutic or retributive impact. Dictators from the past douse from impact. Dictators retributive or therapeutic any a sign of the future fate of the world. In Bauer’s stage vision, Hitler Hitler vision, stage Bauer’s In world. the of fate future the a sign of of an allegory She is like her. on to identify stuck moustache a little articulates a telling message: it has morphed into a warning against a warning into message: it has morphed a telling articulates Three Kings, but by midwives representing America, England, and England, America, representing midwives by Kings, but Three , in the production that premiered in October in October that premiered Germania, in the production The play
Spectres 114 117Spectres Tadeusz Kantor: Pisma, 1:97. Kantor: Tadeusz in In the course of of the course In 11 In Lupa’s production, Polish production, Lupa’s In
sci,” przyszło “Klisze Kantor, text to the also I refer Did he, however, foresee that ruins would still be haunting still be would that ruins foresee however, Did he, 12 Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2016). Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , ed. K. Fazan, A. Marszałek, and J. Sieraczyńska-Rożek (Kraków: (Kraków: J. Sieraczyńska-Rożek and A. Marszałek, , ed. K. Fazan, Problemy—sylwetki—rozmowy scenografii. współczesnej Odsłony See https://www.youtube.com/watch?v=8bLpdF6GAJw. in sci,” wolno odzyskanej smietnikiem a po bitwie krajobrazem Miedzy obrazu. teatralnego “Ruina—alternacje See K. Fazan, 11 12 strategies in the Theatre of Death are not groundless, the more so that the more groundless, not are Death of Theatre in the strategies in one interview Lupa gave while working on the play, he spoke of of he spoke play, on the working while gave Lupa in one interview its amorphous forms in contemporary shapes. The theatre takes takes The theatre shapes. in contemporary forms amorphous its Spectres of the Theatre of History and Death and History of Theatre the of Spectres reference is not coincidental, and associations with Kantor and his Kantor with and associations not coincidental, is reference . ruins in Syria Asian with fused are extermination the Nazi by ruins left as a spiritualistic séance. as a spiritualistic Dead Class to his referred does employ Christian symbolism. This (non-) Mickiewiczesque Mickiewiczesque (non-) This symbolism. Christian does employ general, with his seat at Wawel Castle, we watch a projection on the a projection watch we Castle, Wawel his seat at with general, moment, scenes The next orgy. a Nazi showing footage on a piece of this not only Thus Aleppo. of bombed-out streets the deserted, of in the Müller to by the ruins referred features staging contemporary Hamlet/Machine . his play of words opening was He a long time. for Kantor Tadeusz of experience the defined an image a bomb, by a bridge smashed that the sight of convinced many for art post-war define would destruction, apocalyptic of on a mediumistic dimension and the play starts to speak in tongues to speak starts dimension and the play on a mediumistic of the second decade of the 21st century, they would loom large loom large would they the 21st century, of the second decade of times past, but of not as a reminiscence future, the of on the horizon from a ghetto in wartime Europe are superimposed with imageswith superimposed are Europe wartime in a ghetto from the creative act evolving into a spectral record. a spectral into act evolving the creative that seem to come from elsewhere. It is worth recalling that Kantor that Kantor recalling worth It is elsewhere. from that seem to come this work and of the creative process, subconscious discoveries and discoveries subconscious process, the creative and of work this the theatre thirty years after his death? That once again, at the end his death? after years thirty the theatre Ruins present as a specific image rather than an artistic topos than an artistic rather image as a specific present Ruins find ourselves in occupied Poland, where Hans Frank is governor is governor Frank Hans where Poland, in occupied find ourselves years. abandoned screen: snapshots from camps are superimposed camps are from snapshots abandoned screen: associations are made. The past, as in a spiritualist séance, cloaks séance, The past, in a spiritualist as made. associations are as an image from a prophetic prediction, a presage of a new end? a new of a presage prediction, a prophetic from as an image , titled “Casa Malaparte,” and before we before and Malaparte,” Capri, titled “Casa of part first the After 10
9 we progress from a timelessness anchored a timelessness anchored from progress we Odysseus]: at the Stary Theatre in Kraków in 1981, and at the Dramatyczny Theatre in Warsaw in 1999. Warsaw in Theatre the Dramatyczny in 1981, and at in Kraków Theatre the Stary at Odysseus]: ), the Nibelungen (Die Nibelungen of Siegfried statuesque 155 (2020), https://didaskalia.pl/pl/artykul/awaria-narracji. Didaskalia narracji,” “Awaria O. Katafiasz, of [The Return Odysa Powrót Wyspiański’s Stanisław of productions two has directed Lupa Krystian that recalling worth is It German director in the early 1920s (…).” early in the German director a monumental adaptation of that epic piece made by the the epic piece made by that of adaptation a monumental “And indeed, Odysseus’s expression is reminiscent of the of is reminiscent expression indeed, Odysseus’s “And , these are acts of calling up the dead, who materialize on the materialize who up the dead, calling of acts , these are
9 10 stage, appear outside of any religious tradition—though there are are there tradition—though religious any of outside appear stage, senses an alienness in respect of the scene’s archaic convention: convention: archaic the scene’s of in respect senses an alienness intermittently by interference in the form of the present aspect of the aspect of the present of form in the interference by intermittently in a hazy vision of Europe’s 20th-century history, accompanying accompanying history, 20th-century Europe’s vision of in a hazy ritualistic orgiastic scenes in the third part of the play, and the whole the and the play, part of scenes in the third orgiastic ritualistic possibilities that the theatre offers, goes further still towards calling towards still further goes offers, possibilities that the theatre dramatis personae he is personae Ziemiański, and though in the dramatis Wojciech by Lupa’s changes. In moment his status this for Lang, Fritz to as referred and as acting at once as characters roles, various play the actors play play, is spiked with chilling snapshots of human violence and cruelty. violence and cruelty. human of chilling snapshots with is spiked play, returning Odysseus is a spectre; he himself does not know whether whether does not know he himself is a spectre; Odysseus returning death and of with images filled he is dead. Inside or he is alive pulses he is returning to which the destination place is hostile, native he is trying to make out the outline of Ithaca, his native island and island Ithaca, his native of out the outline to make he is trying destruction, because he is returning from war. What is more, his is more, What war. from destruction, because he is returning expanse of “emptiness,” of boundless sea. Lupa’s reference to Lang’s to Lang’s reference sea. Lupa’s boundless of “emptiness,” of expanse mise-en-scène mise-en-scène Lupa’s In In my imagination, Odysseus-Siegfried meets Odysseus-Kantor. The Odysseus-Kantor. meets imagination, Odysseus-Siegfried my In
Forefathers’ Forefathers’ from a scene This is like séance. a spiritualistic to mind their mediums, and the fluidity of their identities, underpinned by the by underpinned identities, their of fluidity and the mediums, their to post-war Naples. This journey back, in a linear narrative interrupted interrupted narrative back, in a linear This journey Naples. to post-war the designated end of his travels. But all that lies before him is a wide him is a wide before But all that lies his travels. end of the designated with hate and threatens him with death. His homeland is like a tomb. with him and threatens hate with Malaparte on his voyage through World War II Poland and Germany, Germany, and II Poland War World through voyage on his Malaparte Eve is not merely an incrustation, though one of the characters the characters though one of an incrustation, is not merely Odyssey a large screen. Odysseus makes an appearance, as a spirit-spectre: a spirit-spectre: as an appearance, makes Odysseus screen. a large As Olga Katafiasz explains: Katafiasz As Olga “The human horde is incapable of revival,” says the character played played the character says revival,” is incapable of “The human horde “Why is he so artificial?… Moving step by step with raised sword?” sword?” raised with step by step Moving is he so artificial?… “Why
Spectres 116 119Spectres
16 an altar, symbol of passion, appeared on the stage, it on the stage, appeared passion, of symbol an altar, were a kind of Polish Anthesteria, the ancient theatre ancient theatre the Anthesteria, Polish a kind of were
come / the phantoms of the theatre HISTORY AND DEATH. / AND DEATH. / HISTORY the theatre of come / the phantoms It is unclear whether this is a procession of victors or the the or victors of a procession this is whether It is unclear funeral cortège of the nation’s glory (…).” glory the nation’s of cortège funeral Tadeusz Kantor: Pisma, 1:35. Kantor: in Tadeusz artyści”,” sczezną „Niech po spektaklu “Przewodnik Kantor, “and already, hard on the heels of the little SOLDIER BOY SOLDIER BOY the little on the heels of hard already, “and list of characters as “You-Know-Who”), charging onto the stage like like the stage onto charging as “You-Know-Who”), characters list of life. This twist is a result of the overt stance on the nation’s political on the nation’s stance the overt of is a result This twist life. 16 structure of the play progresses from a child playing with toy toy with playing a child from progresses the play of structure the past, his alter from Kantor of the person by contributed soldiers, in relations between authority and “subordinates.” Thus the past,Thus the and “subordinates.” authority between in relations chaining the characters The actions of independence in 1918). its heart of the processes of history. And though from the beginning of of the beginning from And though history. of the processes heart of charged chosen strategies always had Kantor practice his theatre martyrological organization of politically profiled ideology. If in LetIf ideology. profiled politically of organization martyrological torment scenes of to the that lent original expression became a form in the polyphonic history of view The in the production. past taken ego embodied in the character of the small boy, to the image of image of to the the small boy, of ego embodied in the character wrote: Kantor play, on the his commentary In a horse. of skeleton on the of transformation; they created a realm of revisitations of his own of revisitations of a realm created they transformation; of death on the altar of the fatherland meant salvation and eternal meant salvation fatherland the of death on the altar and I Shall Birthday My Is Today plays, last two Kantor’s a sense, In with effects of cruelty and suffering, he also assailed his audiences and suffering, cruelty of effects with with game, as a kind of conventions tragicomic leveraging irony, with in altarpiece Stoss Veit the from modelled on images to pillories, Piłsudski (whose name is not spoken aloud and who features on the features who aloud and name is not spoken (whose Piłsudski Republic of Poland as an embodiment of camouflage and hypocrisy hypocrisy and camouflage of as an embodiment Poland of Republic apart the that blasted constructions subject it to dissident would He sublimating order, their stripped of were Church, St Mary’s Kraków’s the Artists Artists the Die , Return Never a grotesque horseman of the apocalypse (Maria Stangret), a hero a hero Stangret), (Maria the apocalypse of horseman a grotesque artistic experience and its historical contexts leading into the very very the leading into contexts historical its and artistic experience activated, explodes, or at least becomes a source of political renewals. renewals. political of a source at least becomes or explodes, activated, eyes. their before apart being taken history vision of an unequivocal of reclamation Poland’s with connected instance (for and cruelty which meaning, in symbolic sacral expressly its of and the artwork
14 Today Is My My Is in Today stresses, Niziołek As 13 unaware of the traumatic wellsprings of the past. Kantor, the past. Kantor, of wellsprings the traumatic of unaware 15 WYDAWCA, 2010), 37. WYDAWCA, memory, and history. He did not convert privacy into a refuge a refuge into privacy did not convert He and history. memory, The Dead Class of the creator way, this (…) In mourning rituals. returning in a shocking atmosphere of festivity. of in a shocking atmosphere returning outrage, remained unresolved, was not in thrall to traditional to traditional thrall not in was unresolved, remained outrage, (…) was not closed, but still open, continued to torment and to torment not closed, but still open, continued was (…) from history, (…) he created a mobile, open space filled with filled open space a mobile, (…) he created history, from furnished Polish theatre with instruments of deconstruction, of instruments with theatre furnished Polish art, between tensions the of the critical examination facilitating Niziołek, “Ruiny Europy,” 41. Europy,” “Ruiny Niziołek, 1982). PIW, (Warszawa: in Półmrok umarli,” Puzyna, “My Konstanty cielniak, and G. Niziołek (Kraków: (Kraków: scielniak, and G. Niziołek abek, M. Ko polski po 1989, ed. D. Jarz Teatr in 20-lecie. Europy,” “Ruiny G. Niziołek, an endless spectacle of destruction and violence, this time violence, and destruction of an endless spectacle
14 15 13 set by Kantor for the consciousness of spectators without a time of a time of without spectators the consciousness of for Kantor set by interprets this topos in combination with issues hitherto repressed, repressed, issues hitherto with in combination this topos interprets past like an adept exorcist, for in Kantor’s play the past: play in Kantor’s for an adept exorcist, past like repeats of historical threats. As long ago as in 1977 Konstanty Puzyna ago as in 1977 Konstanty long As threats. historical of repeats the People’s of spectres as do the return, faults nationalistic and racist experiences are linked to the consequences of the disintegration the disintegration consequences of to the linked are experiences in 1989, the pro-freedom curtain the iron divided by the Europe of to the political breakthrough significantly changes that contributed effect. a traumatic did have discourse menacing the stage. He argues that continuity with with that continuity argues He the stage. menacing discourse , “…behind me the ruins of Europe,” and and Europe,” of me the ruins Hamlet/Machine, “…behind from time lost and not processed is an illusion. For though no drastic though no drastic For is an illusion. processed time lost and not who, barely a moment after Poland’s recovery of independence, was independence, of recovery Poland’s a moment after barely who, of images and unsettling defeat of footage with audiences tormenting then, is an artist who discovers that unresolved complications in social complications that unresolved discovers who then, is an artist with the sinister presence of themes displaced from the public from themes displaced of presence the sinister with theatre in the two decades between 1989 and 2009 with a quote a quote with 1989 and 2009 decades between in the two theatre , calling it a “mousetrap” , calling it a “mousetrap” about The Dead Class vein in a similar wrote own, their From this perspective, the creator of the Theatre of Death comes Death of Theatre the of the creator this perspective, From Unprocessed attitudes towards the nation’s sins related to its society’s society’s to its sins related the nation’s towards attitudes Unprocessed Grzegorz Niziołek begins his summary of the changes seen in Polish Polish seen in the changes of summary begins his Niziołek Grzegorz Kantor only apparently liberated us from the spectres of the of the spectres from us liberated apparently only Kantor Birthday across not as a demiurge, or an artist of renewal, but as a director but as a director renewal, an artist of or not as a demiurge, across and palimpsests. in imaginations, repetitions, circulate and political life
Spectres 118 121Spectres Behind And 17 As if mocking the meaning of the meaning of mocking if As 18 and a biographical one: in both Wielopole, and a biographical 19 , who “In their final exhaustion / fall exhaustion / final their “In who , The Dead Class Tadeusz Kantor: Pisma, 1:119. Kantor: in Tadeusz nie powrócę,” tu już “Nigdy T. Kantor, Pisma, 1:120–21. Kantor: in Tadeusz nie powrócę,” tu już “Nigdy T. Kantor, Ossolineum, 1984), 206. (Wrocław: Odysa Powrót Achilleis. See S. Wyspiański, Father.” My called: “Spirit of Telemak him, of the sight At 17 18 19 situations and relations, seem to call to mind the mechanism of the the mechanism of to mind seem to call and relations, situations schizophrenic father, rendered in duplicate and suffering a schism, and suffering duplicate in rendered father, schizophrenic stage acts, appears in the form of the act of meeting death. Kantor’s meeting death. Kantor’s the act of of form in the appears acts, stage with encounter is akin to Hamlet’s spectres with dialogue of style into himself and a person whose face was stolen by a stranger in a stranger by stolen was face whose and a person himself into impenetrable visor. This association has both an artistic connotation,This association has both an visor. impenetrable in a new incarnation. It is the spectre that contributes to the act of act of to the that contributes incarnation. It is the spectre in a new it initiates returns, echoes, and reverberations from the past. The the past. from reverberations echoes, and returns, it initiates provokes him to experience his father’s harrowing absence. harrowing father’s his him to experience provokes stage of multiplications involving figures, spectral with manoeuvres procuring the reality so valued by Kantor as the supreme sense of art, of sense as the supreme Kantor by so valued the reality procuring illusion and imitation. beyond behind an armour, of “emballage” ghost concealed in its father’s his past, reminiscence, memory all breathe again, assisted in this by the in this by assisted again, all breathe memory past, reminiscence, of mediumistic properties to the thanks it is the theatre: of physicality perputum mobile mechanism: mobile a perputum triggers his theatre into Kantor by by firing squad in Auschwitz, a crowd of fugitives from the year 1939 year the from fugitives of a crowd Auschwitz, in firing squad by of Marian Kantor and confronted incarnations of him on the stage. The stage. him on the incarnations of and confronted Kantor Marian of War World in front the for leaving as a soldier father his condition of I, as a Pole murdered in a Nazi camp, or as the “domesticated” but as the “domesticated” or camp, in a Nazi murdered as a Pole I, for it was as the spectre of his father that Wyspiański mouldedWyspiański that father his of as the spectre was it for though Kantor never used Shakespearean text in his theatre, his in his theatre, text used Shakespearean never though Kantor the stage that a historical occurrence can be revealed here and now now and here can be revealed occurrence that a historical the stage , the condition of the spectres accepted accepted the spectres of , the condition Return the title I Shall Never the spectre of his father, depicted in the play as a dummy executed executed as a dummy the play in depicted father, his of the spectre Shakespearean haunting as read by Heiner Müller in his production in his production Müller Heiner by as read haunting Shakespearean Reality hard to achieve, though possible to produce in convoluted in convoluted though possible to produce to achieve, hard Reality Odysseus in his play, Odysseus says—evidently want “to be PRESENT.” “to be want says—evidently Return I Shall Never and his final two productions Kantor called forth the person called Kantor productions two final Wielopole and his and as commentated from the philosophical angle by Jacques Derrida. Jacques the philosophical angle by from and as commentated appears, transformed into the penitential bodies of the wandering wandering the bodies of the penitential into transformed appears, from actors desks.” their Of asleep on the ‘ruins’ / , haunts Kantor’s mental and psychic space, and space, and psychic mental Kantor’s , haunts Birthday My Is Today as a work speaking of the spectre of a dead of the spectre of speaking as a work The Dybbuk
life is composed of incessant conflicts and heralds the dystopian the dystopian and heralds incessant conflicts is composed of life unleashed by Kantor’s productions, of an anarchic reality that cannot reality an anarchic of productions, Kantor’s unleashed by vision, and is agonistic to an as submitted so much re-aggravated uplifting and pride-inducing visions via poster-style interpretations of of interpretations via poster-style visions uplifting and pride-inducing spectres and phantoms which—as the washerwoman in the script of in the script of washerwoman the which—as and phantoms spectres is not solely a church antiphony, a lament, sentimentalizing situations a lament, sentimentalizing antiphony, a church is not solely in past productions. Perhaps this early and recurring fascination of of fascination recurring and this early Perhaps productions. in past be brought under control by legal orders or political regulations, is not political regulations, or legal orders by control under be brought imagination. autonomous of in acts processed models of the future, for the community experience of itself and the itself of experience the community for future, the models of Today Is My Birthday My Is Today In test. put to the constantly human community mocks the “theatre of death and glory,” and all public spectacles and all public death and glory,” of the “theatre mocks have their origins in the historical space, in family reminiscences, and reminiscences, family in space, in the historical origins their have later, years him, in a living being, provoked refuge finds who man decay, but filled with beings caught as if in death’s net. These are These are net. death’s in as if with beings caught filled but decay, of assumed the life now have however, who, the actors, embodied by catastrophes, and societal confrontations. The confusion of reality reality of The confusion confrontations. and societal catastrophes, disputatious community whose mutual relations are full of tensions. of full are relations mutual whose community disputatious a bond that is solely not by connected other, beings close to each of theatrical imagination and an act of but by ethnic and religious, of anxiety and oppression. It grows into the thunderous cry of a diverse a diverse of cry the thunderous into It grows and oppression. anxiety of designed according to a methodical national ideology which confirmswhich ideology national to a methodical designed according Infanta, living and dead, religious and historical idols, artists, figures figures idols, artists, and historical living and dead, religious Infanta, a group reflects and artistic structure national, European, familial, Its from artworks and from Kantor’s immediate family. It is a polarized, family. immediate Kantor’s from and artworks from
the ensemble of figures comprises Poles, Jews, Russians, Germans, Jews, Poles, comprises figures the ensemble of the past in the name of a positive historical policy. policy. historical a positive name of the past in the to orchestrate constant encounters between the living and the dead. between encounters constant to orchestrate wartime greatcoat, empty of its body, which has been lost to charnel has been lost to charnel which body, its of empty greatcoat, wartime world presages further polarizations of experiences, momentous experiences, of polarizations further presages world Kantor creates a world made from sepulchral remnants, such as the remnants, sepulchral from made a world creates Kantor Kantor’s with with Kantor’s which a scene creates He Ulysses. of phantom the with instance For a Catholic priest, Communists, gravediggers, people in authority, the people in authority, gravediggers, a Catholic priest, Communists, stage Their the past. from in experiences rooted necessity a historic . They . They Return in I Shall Never cumulate spectres these later, years A few , the plea for protection protection for Die, the plea Artists the God used in Let Holy The hymn “from air, famine, fire, and war” (air in this supplication means plague), plague), in this supplication means (air war” and fire, famine, air, “from
Spectres 120 123Spectres Paweł Mościcki remarked. remarked. Mościcki Paweł 23
24 us to see the ordinary run of events from an entirely different different an entirely from events run of the ordinary us to see is also necessary—as a sudden hiatus, discontinuity, it will force force will it discontinuity, hiatus, is also necessary—as a sudden perspective, and will reveal tendencies and correspondences and correspondences tendencies reveal will and perspective, hidden within it.” Mościcki, “Dwa ciała historii,” 148. historii,” ciała “Dwa Mościcki, 149. historii,” ciała “Dwa Mościcki, “In order to generate comparisons or build analogies, an event an event build analogies, comparisons or to generate order “In 23 24 signs of religious symbolism (which Müller radically rejected). radically Müller (which symbolism religious signs of state, a prediction of a revisited pre-adjustable state of life on earth life of state pre-adjustable a revisited of a prediction state, similarities between the productions of Claudia Bauer and Krystian Claudia Bauer of the productions similarities between relationship between Kantor and Müller, and I do not perceive any any and I do not perceive and Müller, Kantor between relationship his dramas records the way in which events erased from historical from erased events which in way the records his dramas to torment as spectres character and form in a new return memory protest. put up opposition or or relationships, unforeseen previously ruin common to both of them, a landscape which wrests them out wrests which them, a landscape of ruin common to both obvious analogies in this juxtaposition (just as there are no simple are (just as there analogies in this juxtaposition obvious gained from confrontation. “It is hard to think without association, justwithout to think “It is hard confrontation. from gained of political ideology is not a purification but heralds a breakthrough, a breakthrough, heralds but is not a purification ideology political of into enter each other, with These bodies can dialogue history. of of a homogeneous identity shaped by nationality and world view, view, world and nationality shaped by identity a homogeneous of It is in this relational field that I attempt to locate the tense the to locate field that I attempt It is in this relational to what one perceives as a result of those tensions. those tensions. of as a result one perceives to what the present, which ceases to belong to itself, and becomes a chasm in a chasm and becomes to itself, ceases to belong which the present, monuments these symbolic to eliminate the attempt Ultimately, time. in Hamlet/Machine as features The ice age existence. human without become the bodies themselves in history involved Artists the drama. the same time, this chasm, rift, crevasse fits into the landscape of of the landscape into fits this chasm, rift, crevasse the same time, Mościcki locates tensions of this type in processes, which, after Alain after which, in processes, this type of tensions locates Mościcki based on faithfulness truth,” of the “procedure Badiou, he terms Lupa also mentioned here). On the contrary, I plumb the chasm. At I plumb the chasm. On the contrary, also mentioned here). Lupa a synonym of an apocalyptic end, a biological regression, devoid of all of devoid regression, an apocalyptic end, a biological of a synonym in a sense is juxtaposition Their artists. incomparable two and Müller, of at the heart is ultimately and conflict a risk that leads to conflict, imagination,” without to create as it is hard a regression into the past, becomes a return to a glacial, hibernating to a glacial, the past,becomes a return into a regression Thus the ruins of Europe are the setting for a meeting between Kantor Kantor between a meeting for the setting are Europe of Thus the ruins The need for association arises from the invaluable benefits to be benefits the invaluable from association arises for The need ) to become almost) to become 20 invites us to return for a moment for us to return invites at the Deutsches Theater in East Berlin ran from from Berlin ran East in Theater at the Deutsches Many years on, his act of immediate involvement involvement immediate on, his act of years Many Hamlet not so much destroys their power as dissipates it as dissipates power their not so much destroys Hamlet 22 The dream of Müller’s Hamlet is to be a machine, without a machine, is to be Hamlet Müller’s of The dream (New York–London: Routledge, 1994). Routledge, York–London: (New International (The Time Is Out of Joint), directed by Christopher Rüter. Christopher by directed Joint), Out of Is Time (The aus den Fugen ist film Die Zeit the such as in mind materials I have Here 188. Müller,” “Heiner M. Sugiera, New the and Mourning, of Work the Debt, the of The State Marx. of in Specters Marx,” of Derrida, “Injunctions Jacques See 21
20 21 22 life, subordinates him to the dialectic of non/presence. Müller in Müller non/presence. dialectic of him to the subordinates life, slays women impersonating Marx, Lenin, and Mao. But their ideas But their and Mao. Lenin, Marx, impersonating women slays . Germany united in those political processes has been interpreted in a range of ways. ways. of in a range has been interpreted in those political processes production that is today the founding myth of the new theatre of the of theatre the new of myth founding the that is today production new incarnations. Not believing that history can be resisted, and can be resisted, that history believing incarnations. Not new his made by Hamlet” “I was The declaration politics. machinations of sounds like Europe the ruins of of against a backdrop protagonist drift off alone, become independent, and haunt the future like gusts like future independent, become and haunt the alone, drift off Derrida Europe, above circle Marx of The spectres air. virus-infested of documentary films and archival materials films and archival documentary each other. History implodes, falls in upon itself, folding into a single into folding in upon itself, falls implodes, History each other. dot.” changes occurring on the real stage, the streets of the divided Berlin. the divided of the streets stage, on the real changes occurring earlier form to become a dwelling-place for ghosts and spectres in spectres and ghosts for a dwelling-place to become form earlier he analysed, it responsibly, with engaging of doubting the possibility in the absurd human embroilment of the situation ruthlessly, often In the Deutsches Theater Müller was thus directing a remarkable a remarkable thus directing was Müller Theater the Deutsches In feeling, without consciousness. The protagonist, called forth from from forth called The protagonist, consciousness. without feeling,
to the famous staging of that text, created over many years by by years many over created text, that of staging famous to the writes. the purgatory of history and tradition, dons his father’s armour and armour father’s dons his and tradition, history of the purgatory the announcement of the condition of both the actor and his corpse: and both the actor the condition of the announcement of and Hamlet based on Shakespeare’s His production Müller. Heiner Hamlet/Machine 29 August 1989 till 24 March 1990. It was (as confirmed by numerous numerous by confirmed (as was 1990. It 1989 till 24 March 29 August and transforms it into traces. Hamlet’s condition, oscillating between Hamlet’s traces. it into and transforms a live running commentary on the social and political revolution, the social and political revolution, on the running commentary a live and rewriting them in response to political events, causing their causing their events, to political them in response and rewriting Yet even before this, Müller was using the “hulls” of previous dramas dramas previous of using the “hulls” was this, Müller before even Yet Hamlet/Machine to The reference Two Bodies of History. (Non-) ComparisonsTwo Bodies (Non-) of History. “to be or not to be,” renders him a liminal being, between death and him a liminal being, between renders not to be,” or “to be “the author superimposes two times, the past and the present, upon times, the past and the present, superimposes two “the author
Spectres 122 125Spectres
29 The 25 This inherited legacy in Derrida legacy This inherited 28 was the space of Kantor’s game. Kantor’s the space of was 26 (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2014), 41–42. PAN, Badań Literackich Instytut Genezy (Warszawa: nowoczesności. Widmontologie “In Derrida’s lexicon, the verb ‘to be’ is an exact synonym synonym is an exact ‘to be’ verb the lexicon, Derrida’s “In 27 (Warszawa: Fundacja Bęc Zmiana, 2015), 64. Bęc Zmiana, Fundacja (Warszawa: ponowoczesności artystyczna i praktyka filozoficzna Teoria Widmontologia. , 65. Widmontologia Momro identifies in the conceptions of G. Bataille, who inscribes dialectic thought into the essential relationship of the human of relationship the essential into thought who inscribes dialectic G. Bataille, of the conceptions in identifies Momro subject with death. “True consciousness is that which is able not only to face up to death, but also to force death to look at itself, itself, at to look death to force but also to death, up to face only is able not which that consciousness is “True death. with subject see J. Momro, so to speak,” , 16. Marx of See Derrida, Specters Mościcki, “Dwa ciała historii,” 185. historii,” ciała “Dwa Mościcki, Jakub which hauntology, of the sources thinking around the is Death of Theatre the interpreting for context One potential 27 28 A. Marzec, 29 Marzec, 25 26 so creating the opportunity for the birth of something new (…). Fear (…). Fear new something birth of the for the opportunity so creating ineffectiveness, vital acts. ineffectiveness, in spectres” and are the embodiment of the potential for presence/ for the potential the embodiment of and are in spectres” individual actions and the perseverance of the collective creation of of creation the collective of individual actions and the perseverance irrespective of their philosophical contexts, operated within the realm the realm within operated philosophical contexts, their of irrespective is linked to ontological categories: “To have an existence thus means an existence “To have categories: to ontological is linked him, psychodrama is more like theatre as conceived by Artaud.” by as conceived theatre like is more him, psychodrama horizons of their artistic activities constituted one of the fundamental the one of artistic activities constituted their of horizons of the past. of of ‘to inherit’; there is no other mode of existence open to us, since open to us, existence mode of is no other there ‘to inherit’; of out of the deeply worn established channels of feeling and thinking, and feeling of channels established worn deeply the out of for history; with communing of strategy his emancipates influence of employed the weakened condition as one innate to humanity; both, to humanity; condition as one innate weakened the employed the ideological Nonetheless, aesthetics/politics. hauntological of historiographic, strictly were these Müller for them: between differences of the past that have succeeded in surviving a brief moment longer.” succeeded in surviving a brief the past that have of death contemplates its own face, own its death contemplates It becomes a remnant form, a ruin, a vestige, a spectre displayed a spectre a ruin, a vestige, form, It becomes a remnant forges a connection between Kantor and Müller. The question of The question of and Müller. Kantor a connection between forges form. The stage imaginary of his oeuvre is suffused with the illusion of of with the illusion is suffused his oeuvre of imaginary The stage form. for Kantor they were metaphysical. Kantor’s metaphysics is connected metaphysics Kantor’s metaphysical. were they Kantor for forever to be an heir of unfinished threads and events, a seat of voices of a seat events, and threads unfinished of an heir to be forever the theatre being able to salvage what has died. But that which oncewhich has died. But that what being able to salvage the theatre regenerated. or dead, is not resurrected the from does not return was we always inherit it from someone.” from inherit it always we where history is headed finds answers in their theatres, which “thinkwhich theatres, in their finds answers is headed history where theatre of cruelty as the root of terror before death, a theatre in which in death, a theatre before terror of as the root cruelty of theatre with the processes of grieving and mourning, and his refusal to come and mourning, and his refusal grieving of the processes with material and its reality historical the loss of of fact the with to terms Derrida’s question about the spectre of Hamlet and Marx paradoxically paradoxically Marx and Hamlet of spectre question about the Derrida’s Both directors called forth on their stages shades of darkness, and shades of stages on their forth called Both directors and exposed, subjected to permanent mourning, acts of melancholy melancholy of mourning, acts to permanent subjected and exposed, absence, and categorize current political engagement among the relics relics engagement among the political current and categorize absence, (seat of fear), as an emotional shock to jolt the audience as an emotional shock to jolt fear), of (seat
shorthands and tensions. Kantor chooses the avant-garde tradition; tradition; chooses the avant-garde Kantor and tensions. shorthands subcutaneously. Müller is indefatigable in his belief in Brecht, though in Brecht, in his belief is indefatigable Müller subcutaneously. theatre of type The only experiences. historical solutions arising out of socially engaged, but at the same time complicated the Brechtian the Brechtian complicated engaged, but at the same time socially ideology to encompass new ideas worthy of address. He believed in believed He address. of worthy ideas new to encompass ideology functioning of the of a product more logocentric, not directly was it inscribed in the extreme pessimism of their cultural message. They They message. cultural their pessimism of inscribed in the extreme makes direct use of Shakespeare, and the presence of classical of presence and the Shakespeare, use of direct makes placing his faith rather in the artistic truth generated in the individual truth generated in the artistic rather faith placing his he is not enamoured of directly engaged theatre. He has an affinity has an affinity He theatre. engaged directly of enamoured he is not bodies and acts of performing the onstage reality. Where Kantor made Kantor Where reality. the onstage performing of bodies and acts he does not concur with his staging decisions, and avoids unequivocal unequivocal decisions, and avoids staging his with he does not concur ruins/vestiges/dead fossils with modern strategies. As Małgorzata Małgorzata As modern strategies. with fossils ruins/vestiges/dead belief in seeking the affective dimension of experience on the stage, experience on the stage, of dimension in seeking the affective belief the the end of for predictions Their the end. of both became artists experiences. The dialectic of the meeting may be delineated in its delineated be may the meeting of The dialectic experiences. drama and theatre is veiled, only feeding the nerve of his productions his productions of the nerve feeding only veiled, is and theatre drama creative act. He works in form, trusts in the revindicated object, rejects object, rejects in the revindicated trusts form, in works act. He creative of the human consciousness, Müller’s art was intensely political and intensely was art the human consciousness, Müller’s of difficult past of East Germany, remained in the eastern part of Berlin, part remained in the eastern East Germany, of difficult past the linguistic imagination, trusted in speech, worked communism. He the past, and from texts with dialogue turbulent engaged in often though drama, based on the speech of theatre of a form created characterized by a fusion of traditional symbolic content comprising content symbolic traditional of a fusion by characterized the dramatic tradition, and creates directly on the stage. He never never He on the stage. directly and creates tradition, the dramatic the new times, and trusted unwaveringly in aesthetics as an extension extension in aesthetics as an unwaveringly times, and trusted the new that convinces him is socially engaged theatre. He processed the processed He engaged theatre. him is socially that convinces with Witkacy, and copies out his texts; he appreciates German he appreciates his texts; and copies out Witkacy, with type of response to the balance of social and historical forces. social and historical forces. balance of to the response of type Bauhaus art. He is not susceptible to Socialist Realist ideologization, ideologization, Realist to Socialist is not susceptible Bauhaus art. He Nonetheless, there are points of connection: they shared an ardent an ardent shared they connection: of points are there Nonetheless, Sugiera noted, the theatre serves “to reveal what Müller terms the terms Müller what “to reveal serves the theatre noted, Sugiera Furchtzentrum Furchtzentrum 20th century were accompanied by models of catastrophist narrations, narrations, catastrophist models of accompanied by were 20th century an identity arising from their individual historical and biographical and biographical historical individual their from arising an identity and to the end of his life worked on adapting Shakespeare and Marxist Shakespeare on adapting worked his life end of and to the the needs of of face principles in the avant-garde of revision a radical a disbelief in the utopia of a future brave new humanity, and the doubt humanity, new brave a future of in the utopia a disbelief
Spectres 124 127WIDMA Odnawia znaczenie wielokrotnie wielokrotnie znaczenie Odnawia . Staging Difficult Pasts: praca pamięci umieszczone w kontekście naszych czasów, by ujawnić niezbadane niezbadane ujawnić by czasów, naszych w kontekście umieszczone BRYCE LEASE, UNIVERSITY OF LONDON OF UNIVERSITY LEASE, BRYCE sposób podejście transnarodowe pytaniom nowym drogę toruje i muzea kształtują publiczną pamięć o trudnych przeszłościach przeszłościach publiczną pamięć o trudnych kształtują i muzea przez Kantora złożonej przeszłości złożonej Kantora przez konfiguracjach przestrzennych. Historia, pamięć i obiekt zostają zostają pamięć i obiekt Historia, przestrzennych. konfiguracjach poprzez inscenizację narracji i obiektów. Zespół składa się się składa Zespół i obiektów. narracji inscenizację poprzez w tworzenie bardziej angażują się coraz historyczne, muzea teatru a twórcy immersyjnego, i środowiska teatralnych przestrzeni już eksponowanych obiektów poprzez umieszczenie ich w nowych w nowych ich umieszczenie poprzez obiektów już eksponowanych jak wskazuje nazwa – ma na celu prześledzenie, w jaki sposób teatry teatry sposób w jaki prześledzenie, – ma na celu nazwa wskazuje jak dotychczas napięcia pomiędzy nimi. Wystawa powstała w ramach w ramach powstała Wystawa nimi. napięcia pomiędzy dotychczas o strategie i dyskursy artystyczne dotyczące pamięci, które pamięci, które dotyczące artystyczne i dyskursy o strategie współpracy z zespołem badawczym Staging Difficult Pasts, który – który Pasts, Difficult Staging badawczym z zespołem współpracy wiedzy (Maria M. Delgado, Michał Kobiałka, Cecilia Sosa i ja). Cecilia Sosa i ja). Michał Kobiałka, M. Delgado, (Maria wiedzy narodowych. w ramach zamknięte pozostają razie w przeciwnym Paluch-Cybulska i Michał Kobiałka, służy badaniu przywoływanej badaniu przywoływanej służy Kobiałka, i Michał Paluch-Cybulska Punktem wyjścia projektu było spostrzeżenie, że muzea, a zwłaszcza a zwłaszcza że muzea, spostrzeżenie, było wyjścia projektu Punktem Używając rozmaitych środków, zastanawiamy się wspólnie, w jaki w jaki wspólnie, się zastanawiamy środków, rozmaitych Używając , której kuratorami są Małgorzata są Małgorzata kuratorami Widma, której Kantor. Tadeusz Wystawa z naukowców reprezentujących różne środowiska kultury i dziedziny i dziedziny kultury środowiska różne reprezentujących z naukowców 129WIDMA Between Hope and Hope Between wprowadzone przez Deborah Britzman, Britzman, Deborah przez wprowadzone 3 Pamięć przedstawiona – jako jedna jedna – jako przedstawiona Pamięć . Lanham: Rowan and Littlefield, 2000. and Littlefield, Rowan Lanham: , red. Roger I. Simon, Sharon Rosenberg i Claudia Eppert, i Claudia Eppert, Rosenberg Sharon I. Simon, Roger , red. Trauma Historical of Remembrance the and Despair: Pedagogy , w: and difficult knowledge ambivalence, action, end: Deferred cannot story the If P. Britzman, Deborah 3 umożliwiającą zrozumienie trudnych przeszłości, zwłaszcza zwłaszcza przeszłości, trudnych zrozumienie umożliwiającą i opierają wchłonięciu przez wielkie lub heroiczne narracje. narracje. lub heroiczne wielkie przez wchłonięciu i opierają przedstawienie przypadkach W wielu quo . status ze i są zgodne i performansie łączą dynamiczne związki z afektywnym odbiorem odbiorem z afektywnym związki dynamiczne łączą i performansie w muzeach obecnie możliwymi spotkaniami i performatywnymi i ucieleśnionego przestrzeni i dla sprzeczności, i dla zgodności. Wykorzystując Wykorzystując i dla zgodności. i dla sprzeczności, przestrzeni pojęcie wiedzy” „trudnej projekt przybliża „trudne przeszłości” jako przeszłości, które mają mają które przeszłości, jako przeszłości” „trudne przybliża projekt wiedzę, umacniają istniejącą które historyczne, narracje heroiczne: performatywne w przestrzeniach muzealnych) powstaje w wyniku w wyniku powstaje muzealnych) w przestrzeniach performatywne w odniesieniu metonimiczną sytuację określoną mogą tworzyć Tadeusz nas skłonił rozważenia do których To pytania, reprezentację? historycznej odbiorców. Akty upamiętniające w teatrze w teatrze upamiętniające Akty odbiorców. historycznej teoretycy jako słowy, Innymi działania. nadaje pamięci charakter coś pamięć jako rozumiemy performansu o d t w o r z o n e g o jeśli towarzyszy jej pragnienie demokratyzacji władzy i wiedzy i wiedzy władzy demokratyzacji jej pragnienie jeśli towarzyszy o nich, odrzucenia totalizujących syntez narracji historycznych, historycznych, narracji syntez o nich, odrzucenia totalizujących charakter konfrontacyjny, przeciwstawiają się mitom społecznym społecznym się mitom przeciwstawiają konfrontacyjny, charakter do znikania? W jakich formach performatywnych przedmioty martwe martwe przedmioty performatywnych formach W jakich do znikania? ją poprzez zastępują a nie tylko stratę, i wyrażają dokumentują ) traumatycznych wydarzeń historycznych, sama historycznych, wydarzeń ) traumatycznych goneness (ang. forma przedstawienia (od obiektów teatralnych po spotkania po spotkania teatralnych (od obiektów przedstawienia forma trudnych przeszłości następuje jednocześnie z przedstawieniami z przedstawieniami jednocześnie następuje przeszłości trudnych trwającego procesu znikania. W jaki sposób obiekty pamięci pamięci obiekty sposób W jaki znikania. procesu trwającego w praktykach performatywnych i muzealnych w ramach procesu procesu w ramach i muzealnych performatywnych w praktykach wspólnych tworzenia świadomości i poszerzania historii wspierania rozbieżnych interpretacji przeszłości oraz zapewnienia zapewnienia oraz przeszłości interpretacji rozbieżnych wspierania wartościują określone grupy etniczne, wspierają polityczne korzyści korzyści polityczne wspierają etniczne, grupy określone wartościują Kontrapunktem dla trudnych przeszłości są więc przeszłości przeszłości są więc przeszłości dla trudnych Kontrapunktem Kantor. Widma. Tadeusz na wystawie wyraz znalazły i które Kantor być może przeszłościach o trudnych publiczna Pamięć z praktyk i źródeł wiedzy społecznej – jest płaszczyzną – jest płaszczyzną społecznej wiedzy i źródeł z praktyk aktywowana, kwestionowana i znajdować wieloraki wyraz wyraz wieloraki i znajdować kwestionowana aktywowana, „doświadczeniowych”. Położenie nacisku na czasownik „pamiętać” „pamiętać” nacisku na czasownik Położenie „doświadczeniowych”. . 2 . Można zatem uznać, uznać, zatem . Można 1 ma charakter performatywnego performatywnego ma charakter obiekt ) museums experiential uwidocznić pewne zdarzenia, praktyki i/lub przekonania i/lub przekonania praktyki zdarzenia, pewne uwidocznić wcześniej” i istniejące już istotne stałe, za uznawane , Bloomington: Indiana University Press, 1999, s. 5. Press, University Indiana , Bloomington: Holocaust the and Fascism, Theatre, Suffering: Spectacular Vivian M. Patraka, z góry wymowie, uprzednio znarratywizowanych, które próbują próbują które znarratywizowanych, uprzednio wymowie, z góry „który jest zawsze rekonstrukcją, zbiorem praktyk o ustalonej o ustalonej praktyk zbiorem rekonstrukcją, jest zawsze „który
2 , Berkeley: University of California Press, 1998. Press, California of University , Berkeley: and Heritage Museums, Tourism, Culture: Destination 1 Barbara Kirshenblatt-Gimblett, umieszczenie obiektu w muzeum stanowi o jego wartości kulturowej, kulturowej, wartości o jego stanowi w muzeum obiektu umieszczenie są zainteresowani inscenizowaniem archiwów, które zawierają zawierają które archiwów, inscenizowaniem są zainteresowani spotkania, będącego wynikiem interakcji widza z wystawą czy czy z wystawą widza interakcji wynikiem będącego spotkania, instalacją. Co więcej, przedmiotów archiwalnych, zdegradowanych zdegradowanych archiwalnych, przedmiotów Co więcej, instalacją. zarówno performatywnych w praktykach się używa i artefaktów relacji, która jest źródłem konfliktu pomiędzy obiektem reprezentacji reprezentacji obiektem pomiędzy konfliktu jest źródłem która relacji, lub pamięcią a historią. a procesem obiektem pomiędzy konfliktu” posługują się tym samym językiem. samym tym posługują się przedmioty i historyczne obrazy eksponowane zazwyczaj w salach w salach zazwyczaj eksponowane obrazy i historyczne przedmioty inscenizującym teatralnym i reżyserom Choć kuratorom muzealnych. kopią, autentyczności nad teatralnością, historycznej aury nad funkcją funkcją nad aury historycznej nad teatralnością, autentyczności kopią, „doświadczeniowych” muzeach nowych W wielu pedagogiczną. na to, czy są one autentykami czy kopiami, wielu krytyków uważa, uważa, krytyków wielu kopiami, czy są one autentykami czy na to, z przeszłością związku jego metonimicznym jednak nie zawsze muszą to być przedmioty oryginalne. Bez względu względu Bez oryginalne. przedmioty to być muszą jednak nie zawsze jako na podstawowe zagadnienie, które może być rozpatrywane rozpatrywane być może które zagadnienie, na podstawowe jako do pobudzania, jak i kwestionowania pamięci publicznej. Vivian pamięci publicznej. jak i kwestionowania do pobudzania, (ang. (ang. trudne przeszłości może przyświecać wspólny cel, niekoniecznie cel, niekoniecznie wspólny przyświecać może przeszłości trudne w kategoriach teatralnych. Sytuuje to Kantora w centrum projektu. projektu. w centrum to Kantora Sytuuje teatralnych. w kategoriach Podczas gdy reprezentacja stara się wskazywać na „byłość” na „byłość” wskazywać się stara reprezentacja gdy Podczas Patraka ma jednak świadomość napięcia leżącego u podłoża u podłoża napięcia leżącego ma jednak świadomość Patraka Barbara Kirshenblatt-Gimblett uważa natomiast, że właśnie że właśnie natomiast, uważa Kirshenblatt-Gimblett Barbara M. Patraka rozumie reprezentację jako obiekt, jako reprezentację rozumie M. Patraka Staging Difficult Pasts zachęca kuratorów do spojrzenia na obiekty na obiekty do spojrzenia zachęca kuratorów Pasts Difficult Staging że w muzeach nadmiernie akcentuje się wyższość artefaktu nad artefaktu wyższość się nadmiernie akcentuje że w muzeach że obiekty muzealne muszą mieć wartość kulturową, sugerując, sugerując, kulturową, wartość mieć muszą muzealne że obiekty w muzeum. znajdują się czy od tego, jest niezależna wartość że ich Wydaje się, że chodzi tu o zwrócenie uwagi na dwa zjawiska. zjawiska. na dwa uwagi tu o zwrócenie że chodzi się, Wydaje Wprawdzie warunkiem istnienia muzeum jest posiadanie eksponatów, eksponatów, jest posiadanie istnienia muzeum warunkiem Wprawdzie a procesem powtórzenia. Określa je mianem „ryzykownego je mianem „ryzykownego Określa powtórzenia. a procesem
WIDMA 128 131WIDMA . We współpracy z kuratorami poprosiłem reżysera reżysera poprosiłem z kuratorami współpracy We . 5 , luty 2019). just , luty way this walked We ( inne-obrazy-zaglady (dostęp: 29.05.2020). (dostęp: inne-obrazy-zaglady zob. https://etnomuzeum.eu/wystawy-czasowe/widok-zza-bliska- zob. bliska Widok zza do wystawy Więcej o podejściu kuratorskim 5 szliśmy szliśmy się podstawą jednego z naszych wczesnych przedsięwzięć przedsięwzięć wczesnych z naszych jednego się podstawą spotkał się z antropolożką społeczną i kuratorką Eriką Lehrer Lehrer Eriką i kuratorką społeczną się z antropolożką spotkał „trudnego na temat dyskusji do szerszych się przyczynkiem stają i artystę wizualnego Wojtka Ziemilskiego o przygotowanie akcji akcji Ziemilskiego o przygotowanie Wojtka wizualnego i artystę pamięci i towarzyszące im upamiętnienia starają się wykazać, wykazać, się im upamiętnienia starają pamięci i towarzyszące performatywnej, polegającej na przetransportowaniu z Muzeum z Muzeum polegającej na przetransportowaniu performatywnej, praw człowieka lub działań umacniających hierarchie cierpienia, cierpienia, hierarchie umacniających lub działań człowieka praw etyczne, Pytania etniczne. grupy określone uprzywilejowują które Akurat tędy tędy Akurat zatytułowanego z Cricoteką, wspólnie realizowanych i Wojciechem Zych z Magdaleną wspólnie przygotowywały którą (przetłumaczonym Zagłady obrazy Inne bliska. Widok zza pod tytułem w czasie świadkami byli których wydarzeń, przedstawienia próbę sztuki definicję utartą kwestionują na wystawie pokazywane etnonacjonalizm. Zadanie przywracania lub wdrażania tych tych wdrażania lub przywracania Zadanie etnonacjonalizm. grupami, stały różnymi między relacje asumpt dały do których oraz Romą Sendyką, kierowniczką Ośrodka Badań nad Kulturami Badań nad Kulturami Ośrodka kierowniczką Sendyką, Romą oraz Vernacular Polish Close: Terribly jako zagranicznych dla odbiorców obiekty kuratorskiego zespołu Zdaniem światowej. wojny drugiej oraz lub „kłopotliwe” „drugorzędne” „pomniejsze”, o przedmioty dziedzictwa” wzorowanego na autach, którymi przewożono zwłoki i prochy ofiar ofiar i prochy zwłoki przewożono którymi na autach, wzorowanego wartości może być realizowane w postaci lekcji historii o łamaniu o łamaniu historii lekcji w postaci realizowane być może wartości Postawiliśmy pytanie: co stało się z obiektem, kiedy przeniesiono go przeniesiono kiedy się z obiektem, co stało pytanie: Postawiliśmy Etnograficznego do Cricoteki jednego z wystawianych obiektów obiektów jednego z wystawianych do Cricoteki Etnograficznego Chcieliśmy zbadać, w jaki sposób performatywna funkcja miejsc funkcja sposób performatywna w jaki zbadać, Chcieliśmy Pamięci Uniwersytetu Jagiellońskiego, żeby omówić wystawę, wystawę, omówić żeby Jagiellońskiego, Uniwersytetu Pamięci podejmujących ludowych, polskich twórców prace Prezentowała nad pamięcią o Zagładzie pole badań poszerzają Holokaustu, Wilczykiem. Ekspozycja została otwarta w grudniu tego samego roku samego roku tego w grudniu otwarta została Wilczykiem. Ekspozycja W czerwcu 2018 roku zespół projektu Staging Difficult Pasts Pasts Difficult Staging projektu zespół 2018 roku W czerwcu z kontekstu muzealnego i etnograficznego do kontekstu teatralnego? teatralnego? do kontekstu i etnograficznego muzealnego z kontekstu ) w Muzeum Etnograficznym w Krakowie. w Krakowie. Etnograficznym ) w Muzeum Holocaust the Face Artists Zagłady, wykonanego przez twórcę ludowego Franciszka Wacka. Wacka. Franciszka ludowego twórcę przez wykonanego Zagłady, , Truposznica o nazwie samochodu-zabawki – drewnianego czasie, ale ale czasie, w . Współcześnie kuratorzy kuratorzy . Współcześnie 4 spotkania z trudnymi z trudnymi spotkania
, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2013, s. 103. Macmillan, Palgrave , Basingstoke: Politics Ethics Trauma, Memories: European Performing Milja Gluhovic,
4 lub marginalizowane, żeby wywołać silne poczucie trwałości poczucie trwałości silne wywołać żeby lub marginalizowane, się za istnieniem spójnej, nieprzerwanej linii łączącej przeszłość przeszłość linii łączącej istnieniem spójnej, nieprzerwanej się za są wzajemnie zrozumiałe – w miejscach łączących ludzi, którzy ludzi, którzy łączących w miejscach – zrozumiałe są wzajemnie i manifesty, obiekty i przedmioty, prowokacje i wskazówki. Zamiast Zamiast i wskazówki. prowokacje i przedmioty, obiekty i manifesty, i ciągłości. Zgodnie z naszą hipotezą to właśnie lęk związany lęk związany to właśnie hipotezą z naszą Zgodnie i ciągłości. inaczej mogliby nie znaleźć płaszczyzny porozumienia. porozumienia. płaszczyzny nie znaleźć mogliby inaczej którymi opowiadają się globalne inicjatywy koalicyjne, kultywujące kultywujące koalicyjne, się globalne inicjatywy opowiadają którymi przez zaciekle bronionych do wartości i tolerancję, pluralizm restrykcyjny popierające ugrupowania neokonserwatywne konstruować bohaterów, Kantor wprowadza na scenę sprzeczne na scenę sprzeczne wprowadza Kantor bohaterów, konstruować nie dają się zsumować które ludzkiego doświadczenia, potrzeby określić – coś, co inni mogliby „boom pamięci” wywołał kulturowych która uwypukla zarówno zmienność przeszłości, jak i nieodłączną jak i nieodłączną zmienność przeszłości, zarówno uwypukla która opowiada która a pamięcią zbiorową, płynność społeczeństwa, norm. Kantor daje nam nowy sposób poznania tych wymogów, wymogów, tych sposób poznania daje nam nowy norm. Kantor kontrpamięci i interakcjami z nią: ujawnieniem tego, co jest co jest tego, z nią: ujawnieniem i interakcjami kontrpamięci badają, w jaki sposób performatywne sposób w jaki badają, bazującej społecznej wiedzy formy nowe generują przeszłościami ale nie zawsze na siebie oddziałują, wzajemnie – które na archiwach dotyczy całego politycznego spektrum, począwszy od wartości, za za od wartości, spektrum, począwszy politycznego całego dotyczy dziś w Polsce mianem w Polsce dziś k r y z y s uwojny nawet czy pamięci. określone wymogi, czas ma własny, niespieszny tryb wpajania wpajania tryb niespieszny własny, ma wymogi, czas określone
względu interesowało nas, jak Kantor może zakłócić mające długą mające długą zakłócić może nas, jak Kantor interesowało względu historią, pomiędzy Maurice’a Halbwachsa rozróżnienie tradycję traumatyczny charakter lub przemilczane” charakter traumatyczny Istniejemy jak „bohater”. kategorii zgrabnej w tak Kantor przewidział ten lęk, a zarazem wprowadził nas w jego głąb. głąb. w jego nas wprowadził lęk, a zarazem ten przewidział Kantor Michał Kobiałka. Podczas gdy przestrzeń nakłada na nas na nas nakłada przestrzeń gdy Podczas Michał Kobiałka. zwyczajem pojawia się i znika. Oferuje nam paradygmaty paradygmaty nam Oferuje się i znika. pojawia zwyczajem są pomijane pęknięcia i katastrofy Przemiany, z teraźniejszością. wartości i chronionych zreifikowanych utratą z odczuwaną niego, o czym często nam przypomina nam przypomina o czym często do niego, należymy zarazem alternatywne reakcje na czas i przebłyski kontrpamięci. Z tego Z tego kontrpamięci. i przebłyski na czas reakcje alternatywne Zainteresowanie trudnymi przeszłościami i pamięcią zbiorową zbiorową i pamięcią przeszłościami trudnymi Zainteresowanie Tadeusz Kantor jest w tym projekcie cały czas obecny. Swoim Swoim obecny. czas cały projekcie w tym jest Kantor Tadeusz „negowane, uważane za nieprzedstawialne ze względu na swój na swój ze względu nieprzedstawialne za uważane „negowane,
WIDMA 130 133WIDMA . Na akcję performatywną performatywną . Na akcję 8 czasu. Stwierdził: „To język odpowiedzialności, odpowiedzialności, „To język Stwierdził: czasu.
. Ziemilski zgodził się, że akcja performatywna musi musi performatywna że akcja się, zgodził . Ziemilski 7 – ich liczba nawiązywała do dziewięćdziesięciu do dziewięćdziesięciu – ich liczba nawiązywała Truposznicy http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html (dostęp: 10 lipca 2020). (dostęp: http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html European Politics and Societies” 2013, t. 27, nr 3 (sierpień), s. 510–544. 3 (sierpień), t. 27, nr 2013, and Societies” Politics European 2019, zapis panelu dostępny: , luty Unrest of State the in Objects Difficult Pasts: Ziemilski, Staging Wojtek , „East , „East Past Polish-Jewish the and Art Interventions Genre New History: Cur(at)ing Waligórska, Magdalena Lehrer, Erica 8 się przestarzały, odejdzie do lamusa. (Z mojej perspektywy pojęcie pojęcie odejdzie do lamusa. (Z mojej perspektywy się przestarzały, symboliczny nie było sytuacją, w której myślelibyśmy o upamiętnieniu. o upamiętnieniu. myślelibyśmy w której sytuacją, nie było , jest zatem kwestią z gruntu teatralną). teatralną). z gruntu kwestią do mimesis, jest zatem nawiązuje kopii którą nie mogę nikogo obarczyć jako artysta. Nie jestem w stanie w stanie Nie jestem artysta. jako obarczyć nie mogę nikogo którą nie obowiązywały bilety, była otwarta dla publiczności. Każdy Każdy dla publiczności. otwarta była bilety, nie obowiązywały replik – Holokaustu w czasie życie stracili którzy polskich Żydów, procent most przez go i przeciągnąć do samochodzika sznurek przywiązać ramy ) oraz i Truposznica podmiot i obiekt (uczestnik na ulicy), wywołania to próba Nie była i teatralne). (muzealne koncepcyjne powroty oznaczają niezdolność do żałoby z powodu nieobecności nieobecności z powodu do żałoby niezdolność oznaczają powroty on „kopiowanie”, wygląda na tani, ale jest drogi, i wkrótce stanie stanie i wkrótce ale jest drogi, na tani, wygląda on „kopiowanie”, oddziaływać inaczej niż wspomniane konteksty – odtworzenie – odtworzenie konteksty wspomniane niż inaczej oddziaływać czasu, nczasu, a s z e g o do Cricoteki. Trasa przejścia z Kazimierza do Podgórza wiodła obok obok wiodła do Podgórza z Kazimierza przejścia Trasa do Cricoteki. ich nie przekraczając nigdy się, zbliżaliśmy granic do którego getta, podmioty i Cricotekę), Etnograficzne (Muzeum instytucje dwie 7 ). bliska widok zza znaczenie: kluczowe miała bliskość (ta „daleka” zebranymi z widzami uczestnika uczestnikami, z innymi (uczestnika wyrazu. Postanowił nie używać drewna i gwoździ (inaczej niż niż (inaczej i gwoździ drewna nie używać Postanowił wyrazu. oznacza ponieważ druk 3D, Wybrał różnorodności. wielości, wzbudzić w ludziach winy” wzbudzić w ludziach poczucia wziąć jedną z dziewięćdziesięciu specjalnie przygotowanych specjalnie przygotowanych wziąć jedną z dziewięćdziesięciu Dowiedziawszy się, że obiekt muzealny nie był dziełem oryginalnym, oryginalnym, dziełem nie był muzealny że obiekt się, Dowiedziawszy łatwej empatii czy nostalgii, tylko synchronizacja naszych ciał ciał naszych synchronizacja tylko nostalgii, empatii czy łatwej Żydów w Polsce lub do włączenia traumy Holokaustu w porządek w porządek Holokaustu traumy do włączenia lub w Polsce Żydów Wacek i Kantor). Nasz dzisiejszy język jest przecież językiem językiem jest przecież język dzisiejszy Nasz i Kantor). Wacek zaproponował aktualizację pojęcia kopii o współczesne środki środki o współczesne pojęcia kopii aktualizację zaproponował z pamięcią jako wspólnym ciężarem. wspólnym z pamięcią jako z uczestników, którzy przyszli do Muzeum Etnograficznego, mógł mógł Etnograficznego, do Muzeum przyszli którzy z uczestników, ale wykonanym przez Wacka na potrzeby ekspozycji, Ziemilski Ziemilski ekspozycji, na potrzeby Wacka przez wykonanym ale było akcją performatywną, pochodem łączącym pochodem łączącym performatywną, akcją było szliśmy tędy Akurat Ziemilski dowodził w ten sposób, że druk 3D należy do swojego do swojego 3D należy że druk sposób, w ten Ziemilski dowodził
. 6 Artura Żmijewskiego (2004) (2004) Żmijewskiego Artura 80064 (2003), po film Pozytywy : http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html : http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html Difficult Pasts Staging projektu internetowej (dostęp: 29.05.2020). Materiały dokumentalne na temat procesu badawczego, warsztatów i akcji performatywnej można znaleźć na stronie na stronie znaleźć można performatywnej i akcji warsztatów badawczego, procesu na temat dokumentalne Materiały
, napisanego w getcie warszawskim w 1944 roku, w 1944 roku, warszawskim , napisanego w getcie martwych rzeczy i jej lokalizacja w Muzeum Etnograficznym, po drugiej stronie po drugiej stronie Etnograficznym, w Muzeum i jej lokalizacja bliska lub odtworzeniem, począwszy od Zbigniewa Libery, który przerobił przerobił który Libery, od Zbigniewa począwszy lub odtworzeniem, ilustracyjne praktyki reprezentacyjne praktyki ilustracyjne i rozwijać narracje wyłaniające się z samych obiektów, a nie z ich a nie z ich obiektów, się z samych wyłaniające narracje i rozwijać 6 narrację historyczną. Poprzez serię ćwiczeń i etiud kuratorzy kuratorzy i etiud serię ćwiczeń Poprzez historyczną. narrację i dynamikę Kantora praktyką rządzące reguły specyficzne poznawali poświęcone Warsztaty przedmiotami. między napięć przestrzennych tym i obrazowemu, przestrzennemu myśleniu wszystkim przede były przedstawiła jego koncepcję aktora, obarczonego nie rolą, lecz lecz nie rolą, obarczonego aktora, jego koncepcję przedstawiła Lament Auerbach się do eseju Racheli Odwołując przedmiotami. młodych kuratorów (Kolektyw Kuratorski), którzy równocześnie równocześnie którzy Kuratorski), (Kolektyw kuratorów młodych wystawowej w sali performatywną interwencję przygotowywali rzeki, zapewniła nam punkt wyjścia o dużym ładunku emocji. Jeśli Jeśli emocji. o dużym ładunku wyjścia nam punkt zapewniła rzeki, kanoniczny obraz ocalonych w pracy zatytułowanej Mieszkańcy zatytułowanej w pracy ocalonych obraz kanoniczny polskich artystów posługiwało się w swej twórczości rekonstrukcją rekonstrukcją twórczości w swej się posługiwało polskich artystów Widok zza Widok zza Wystawa i polityczne. skutki społeczne niosąc obecnym, Rafała Betlejewskiego (2010). (2010). Betlejewskiego Rafała stodoła happening Płonie czy (w latach 1979–1992), do przeprowadzenia intensywnych intensywnych do przeprowadzenia 1979–1992), (w latach tradycyjnego zastosowania, czy narzucane im przez tradycyjne, tradycyjne, narzucane im przez czy zastosowania, tradycyjnego to był początek i koniec, co mogło się wydarzyć po drodze? po drodze? wydarzyć się co mogło i koniec, początek to był wiecznością a śmietnikiem”, a nie określonego przez tekst czy czy tekst przez określonego a nie a śmietnikiem”, wiecznością tygodniowych warsztatów poświęconych funkcji przedmiotów przedmiotów funkcji poświęconych warsztatów tygodniowych z grupą współpracy We Kantora. teatralnej w praktyce wyłącznie do przeszłości, lecz mogą pojawić się ponownie w czasie w czasie ponownie się pojawić lecz mogą do przeszłości, wyłącznie Kuratorzy mogli badać materialność obiektów, ich przedmiotowość, ich przedmiotowość, obiektów, mogli badać materialność Kuratorzy Michał Kobiałka zaprosił Ludmiłę Rybę, aktorkę Teatru Cricot 2 Cricot 2 Teatru aktorkę Rybę, Ludmiłę zaprosił Michał Kobiałka Cricoteki, mieszczącej obiekty i maszyny Kantora, Ryba Ryba Kantora, i maszyny obiekty mieszczącej Cricoteki, że wydarzenia nie są osadzone w historycznej próżni i nie należą należą i nie próżni w historycznej nie są osadzone że wydarzenia W kontekście pamięci o Holokauście uderzające jest, jak wielu wielu jest, jak uderzające pamięci o Holokauście W kontekście zaś, co łączyło te dwa obszary, było było obszary, te dwa co łączyło zaś, n a p i ę c i e fundament teatru. – z serii analizowała Kantorowską wizję obiektu funkcjonującego „między „między funkcjonującego obiektu wizję Kantorowską analizowała Zdaniem Eriki Lehrer i Magdaleny Waligórskiej te kompulsywne te kompulsywne Waligórskiej i Magdaleny Lehrer Eriki Zdaniem
WIDMA 132 135WIDMA samo przejście przez scenę mogło wywołać lęk – nie wyczuwałem wyczuwałem lęk – nie wywołać scenę mogło przez samo przejście i wynosili je z niej podczas warsztatów prowadzonych przez przez prowadzonych warsztatów z niej podczas je i wynosili II materialne i koncepcyjne ślady w tworzonych przez siebie przez w tworzonych ślady i koncepcyjne materialne badań i prac, okresie Po długim dziele. w końcowym nieobecności akcję Ziemilski zaproponował Cricoteki, performatywnego programu uczestników ciałami pomiędzy relacja w której performatywną, na nasze ciała)? Kantor wiedział, że reprezentacja jest problemem jest problemem że reprezentacja wiedział, Kantor ciała)? na nasze nas od ciężaru Ziemilskiego uwolnił przez pochód zwołany może upamiętnienia – dwa mogli podjąć ciężar żebyśmy po to, reprezentacji z nas wielu które motywów, z wizualnych jednym niewątpliwie brną aktorzy przedmiotami klasą, gdzie obarczeni z Umarłą kojarzy i Polski, z Austrii Żydów córka pamięci. Lehrer, przestrzeń przez z Holokaustem, w związku do Krakowa przyjeżdża że gdy przyznała, się tym podzielić okazję miałam „Dziś powiedziała: performatywnej, mimo że stale nie jest stały, jej ciężar także wówczas bezpośrednio, obecnością na scenie. Oczywiście kuratorzy zawsze zostawiają zostawiają zawsze kuratorzy Oczywiście obecnością na scenie. oszukaliśmy ich co do przestrzeni teatralnej, czy też ujawniliśmy, ujawniliśmy, też czy teatralnej, ich co do przestrzeni oszukaliśmy oraz że języki słów i gestów, którymi wyrażamy żałobę, nie są nasze. nie są nasze. żałobę, wyrażamy którymi i gestów, słów że języki oraz ale nie na siebie oddziaływać, wzajemnie mogą także które ciężary, się po akcji odbyło które sympozjum, W trakcie czuje brzemię. wydawać mógł się Wam ciągnąć go sama. nie musiałam ciężarem, wielu kuratorów wyraziło niepokój w związku z pracą w teatrze – już w teatrze z pracą w związku niepokój wyraziło kuratorów wielu wystawach, niemniej jednak są przyzwyczajeni do swojej fizycznej fizycznej do swojej są przyzwyczajeni niemniej jednak wystawach, koordynatorka Zawadzka, i Izabela Kolektyw uczestniczyli w których wielki. Mnie tak naprawdę było dziś lżej”. dziś lżej”. było naprawdę tak Mnie wielki. przekazać nie można że pamięci i jeśli przyjmiemy, w teraźniejszości, Kuratorzy chętnie umieszczali przedmioty w przestrzeni teatralnej teatralnej w przestrzeni przedmioty chętnie umieszczali Kuratorzy własną skrępowanych z nich było wielu ale w Cricotece, Rybę Dziedziczymy je i powtarzamy. Zdałem sobie sprawę, że być że być sobie sprawę, Zdałem je i powtarzamy. Dziedziczymy jest Ciężar jest dość złożone. ciężaru pamięci jako Pojęcie że nie używamy tego samego języka (co ma bezpośredni wpływ wpływ bezpośredni (co ma samego języka tego używamy że nie Jeśli sama pamięć jest ciągle konstruowana i rekonstruowana i rekonstruowana sama pamięć jest ciągle konstruowana Jeśli z ich strony takich obaw w trakcie akcji performatywnej. Czy niejako niejako Czy performatywnej. akcji w trakcie obaw takich z ich strony zawsze być wzajemnie zrozumiałe. wzajemnie być zawsze a przedmiotami miała decydujące, a nie drugorzędne znaczenie. Choć znaczenie. a nie drugorzędne decydujące, miała a przedmiotami . 9 . 10 (dostęp: 10 lipca 2020). (dostęp: sztuki to ignoruje. Zakładają, że czuję to, co czują inni. Opierają inni. Opierają co czują to, że czuję Zakładają, to ignoruje. sztuki ryzykowne” bardzo za uczuciu, co uważam się na wspólnym innym tylko w ograniczonym stopniu. Jeszcze bardziej bardziej Jeszcze stopniu. w ograniczonym tylko innym empatia jest wirtualna, a niewirtualna, empatia jest zapośredniczona ograniczonym, gdy ból ma źródło w przeszłości. Wiele dzieł w przeszłości. ból ma źródło gdy ograniczonym, , „Critical Inquiry” 1999, t. 25, nr 4, s. 722. t. 25, nr 1999, Inquiry” , „Critical Absence, Loss Trauma, Dominick LaCapra, manifest (2019), http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html (2019), http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html Ziemilski, 90/100 manifest Wojtek Jak zauważa Dominick LaCapra, należy pamiętać, że nasza że nasza pamiętać, należy Dominick LaCapra, zauważa Jak „Nie mogę poczuć czyjegoś bólu. Mogę zajmować się kimś zajmować mogę poczuć czyjegoś bólu. Mogę „Nie
9 10 i szacunkiem, lecz którzy okazali się sprawcami? Czy jestem osobą jestem Czy się sprawcami? okazali lecz którzy i szacunkiem, I napisał manifest: mi być przypisana, czy też jaką sam mogę sobie przypisać w akcji w akcji sam mogę sobie przypisać jaką też przypisana, czy mi być w relacyjnym trwając kilkoma, się między wahałem performatywnej, obecności. Przyjmowałem aspektami różnymi napięciu pomiędzy nobliwym dziadkiem lub babką, których wspominamy z czułością z czułością wspominamy których dziadkiem lub babką, nobliwym w tym Kim jestem to znaczyć)? miałoby (cokolwiek postronną performatywna odwoływała się do teatralnej przestrzeni i napięcia, i napięcia, przestrzeni się do teatralnej odwoływała performatywna Myślałem: ról. teatralnych określenia tu jednoznacznego brakowało jak ofiara czy sprawca; raczej uczestniczyłem w ich uczestniczyłem raczej sprawca; czy jak ofiara p r z e s t r z e n i od modelu kontemplacyjnego opisanego przez Brechta. Ziemilski Brechta. opisanego przez od modelu kontemplacyjnego tę stratę, jest procesem defamiliaryzacji, różniącym się jednak różniącym defamiliaryzacji, jest procesem tę stratę, te perspektywy nie jako role – nie odgrywałem żadnych ról, takich takich ról, żadnych – nie odgrywałem role nie jako te perspektywy wydarzeniu? Nie mając pewności, jaka pozycja podmiotu może może podmiotu pozycja jaka Nie mając pewności, wydarzeniu? ? z Truposznicą idziemy A może ich na zagładę? skazując samym tym Performans uświadomił mi dwie rzeczy: mi dwie uświadomił Performans że ból i strata są obecne w tej przestrzeni inaczej, niż ja odczuwam niż ja odczuwam inaczej, przestrzeni w tej są obecne i strata że ból Czy idziemy z Żydami, których przeniesiono z Kazimierza do getta, do getta, z Kazimierza przeniesiono których z Żydami, idziemy Czy w samochodzie-zabawce, małym kierowcą tym jestem Czy
zakwestionować własne warunki percepcji. Uświadomienie sobie, sobie, Uświadomienie percepcji. warunki własne zakwestionować z uśmiechem na twarzy, rumianymi policzkami i łopatą? Czy jestem jestem Czy i łopatą? policzkami rumianymi z uśmiechem na twarzy, , ale kim byliśmy „my”? Chociaż akcja Chociaż akcja „my”? , ale kim byliśmy szliśmy tędy Akurat – nie chodziło o to, żeby tylko wzbudzić empatię, lecz by lecz by wzbudzić empatię, tylko żeby o to, – nie chodziło
WIDMA 134 137Spectres of Remembrance Staging Difficult Pasts: The Labour BRYCE LEASE, UNIVERSITY OF LONDON OF UNIVERSITY LEASE, BRYCE invested in theatrical and immersive environments, and that theatre and that theatre environments, in theatrical and immersive invested in original spatial configurations. History, memory, and object are and object are memory, History, in original spatial configurations. makers were interested in staging archives that included objects and that included objects archives in staging interested were makers While they to museum displays. confined images typically historical and theatre curators difficult pasts, aims in staging shared might have vocabulary. a shared have did not necessarily makers museums, and history museums in particular, were becoming more more becoming were museums in particular, museums, and history positioned within our own time to reveal tensions previously unexplored. unexplored. previously tensions time to reveal own our within positioned of scholars from diverse cultural backgrounds and areas of expertise expertise of and areas backgrounds cultural diverse from scholars of helps transnationally thinking considering how we are modes, different (Maria Delgado, Michal Kobialka, Cecilia Sosa, and myself). Together, in Together, Cecilia Sosa, and myself). Michal Kobialka, Delgado, (Maria frameworks. The project originated from a central observation—that a central from originated The project frameworks. through their staging of narratives and objects. The team is made upThe team and objects. narratives of staging their through and discourses questions about artistic strategies up new to open Małgorzata Paluch-Cybulska and Michal Kobialka, interrogates interrogates and Michal Kobialka, Paluch-Cybulska Małgorzata Difficult Pasts’, which—as the title suggests—examines how theatres theatres how suggests—examines which—as the title Pasts’, Difficult and museums are currently shaping public memory of difficult pasts of shaping public memory currently and museums are in national stuck closed or otherwise that are memory around , curated by by , curated Spectres Kantor. Tadeusz exhibiton The Cricoteka’s objects familiar now revitalizing pasts, complex Kantor’s Tadeusz The exhibition is a collaboration with the research project ‘Staging project the research with is a collaboration The exhibition , 11 c z a s, i nie jest zadaniem,
jako taką, a nasze działanie nadało temu temu nadało działanie a nasze taką, jako , „Yale Journal of Criticism” 1993, 6.02, s. 259. Criticism” of Journal , „Yale Age in an Unmediated and Memory Monument Huyssen, Andreas
11 się tak dlatego, że zajmuje czas, czas, że zajmuje dlatego, się tak n a s z strategia uczestnictwa zawsze się sprawdza, że zawsze udaje jej że zawsze sprawdza, się zawsze uczestnictwa strategia interesuje Bardziej rozpoznania. normy ustalone się przełamywać kształt, ciężar i tempo. Ujmując rzecz inaczej, chciałbym wysunąć wysunąć chciałbym inaczej, rzecz Ujmując i tempo. ciężar kształt, które możemy wykonać. Z pewnością tego nauczył nas Kantor. nas Kantor. nauczył tego Z pewnością wykonać. które możemy możemy uznać tę akcję za kontrprzejście, ukazujące to, co jest to, ukazujące kontrprzejście, za uznać tę akcję możemy się odbywają partycypacyjne Performanse nieprzedstawialne? – badane w odmienny sposób w akcji performatywnej – performatywnej – w akcji sposób w odmienny napięcia – badane mnie samo przejście, akcja.mnie samo przejście, tego i czasowość tempo To właśnie wspólnego przeciągnięcie poprzez fizyczny wymiar powiązaniu go czujemy. Może ciągniemy coś za sobą, ale ten obiekt zmienia obiekt zmienia ten sobą, ale za coś ciągniemy Może go czujemy. dziś wszędzie. Nie chcę naiwnie utrzymywać, że artystyczna że artystyczna utrzymywać, Nie chcę naiwnie wszędzie. dziś dzieła uczyniły zeń pracę zeń uczyniły dzieła roli. teatralnej nie przypisano konkretnej któremu obiektu, tezę, że tym ciężarem może być sama temporalność, to, co Andreas co Andreas to, sama temporalność, być może ciężarem że tym tezę, Huyssen określił jako „powolną i wytrwałą pracę pamięci” pracę i wytrwałą „powolną jako określił Huyssen Gdy wchodzi się na wystawę Paluch-Cybulskiej i Kobiałki, i Kobiałki, Paluch-Cybulskiej się na wystawę wchodzi Gdy zyskują nowy i oryginalny wyraz. Jeśli pamięć jest pracą, dzieje jest pracą, pamięć Jeśli wyraz. i oryginalny nowy zyskują a jedynym, co czyni ją znośną, jest nasza wzajemna obecność. Czy Czy obecność. wzajemna ją znośną, jest nasza co czyni a jedynym,
WIDMA 136 139Spectres Today, curators are are curators Today, 4 the project articulates ‘difficult pasts’ pasts’ ‘difficult articulates the project 3 (Lanham, MD: Rowan and Littlefield, 2000). and Littlefield, MD: Rowan (Lanham, , ed. Roger I. Simon, Sharon Rosenberg, and Claudia Eppert and Claudia Eppert Rosenberg, Simon, Sharon I. , ed. Roger Trauma Historical of Remembrance the and Despair: Pedagogy Between Hope and Hope in Between and Difficult Knowledge,” Ambivalence, Action, Deferred End: Cannot the Story Britzman, “If P. Deborah 2013), 103. Macmillan, Palgrave (Basingstoke: Politics Ethics Trauma, Memories: European Performing Miljia Gluhovic, 4 3 such pasts, to reject totalizing syntheses of historical narratives, narratives, historical of syntheses totalizing to reject such pasts, social myths, and difficult to assimilate in grand or heroic narratives. narratives. or heroic grand in to assimilate and difficult social myths, if there is a desire to democratize authority and knowledge of of and knowledge authority to democratize is a desire there if pluralized in performance and museal practices as part of a process a process of as part practices and museal in performance pluralized and environments affective to the dynamic relationships have in experiential being generated currently encounters performative positions ‘to remember’ verb on the an emphasis museums. Placing theorists, as performance is to say, which as an action; memory social knowledge—affords of a generator and memory—as a practice narratives that reinforce existing knowledge, valorize particular ethnic particular valorize knowledge, existing that reinforce narratives new forms of public knowledge predicated on archives—that are are on archives—that predicated public knowledge of forms new spaces that link understood—in mutually but not necessarily mutual find common ground. might not otherwise who people , provocations and instructions. , provocations and przedmioty objects manifestoes, histories and broadening publics’ historical historical publics’ and broadening histories shared generating of and performance in theatre acts Commemorative consciousness. Britzman’s Deborah Adapting as congruence. well as contradiction knowledge’, ‘difficult concept of groups, champion political gain, or easily conform to the status status to the conform easily champion political gain, or groups, is concurrent difficult pasts of cases, the performance many In quo. deemed unrepresentable has been ‘negated, which that of exposure silenced’. or nature, traumatic its on account of encounters with difficult pasts generate generate difficult pasts with encounters performative how exploring to foster divergent understandings of the past, and to offer space for for space the past, and to offer of understandings divergent to foster Kantor. Spectres. Kantor. exhibition in the articulation their find which embodied. Performed and as enacted memory conceive we with performances of and interactions with countermemory: the countermemory: with and interactions of performances with Public memory of difficult pasts can be activated, contested, and contested, can be activated, difficult pasts of Public memory a productive site in which to apprehend difficult pasts, especially especially difficult pasts, to apprehend which in site a productive as those that are confrontational, antagonistic towards existing existing towards antagonistic confrontational, as those that are and disappears, as is his fashion. He offers us paradigms and us paradigms offers He fashion. as is his and disappears, These are questions that Tadeusz Kantor prompted us to consider, and us to consider, prompted Kantor Tadeusz that questions These are The counterpoint of difficult pasts are then heroic pasts: historical historical pasts: are then heroic difficult pasts of The counterpoint Tadeusz Kantor is interwoven through this project. He appears He this project. through is interwoven Kantor Tadeusz
2 This insight might lead one 1 Press, 1998). Press, (Bloomington: Indiana University Press, 1999), 5. Press, University Indiana (Bloomington: Holocaust the and Fascism, Theatre, Suffering: Spectacular Vivian M. Patraka,
2 (Berkeley, CA: University of California California of CA: University (Berkeley, and Heritage Museums, Tourism, Culture: Destination 1 Barbara Kirshenblatt-Gimblett, struggle’ between object and process or memory and history. There There and history. memory or object and process between struggle’ interactions of the spectator and the exhibition or installation. What’s What’s installation. or and the exhibition the spectator of interactions its metonymic reach into the past. into reach metonymic its process of disappearance. How might objects of memory constitute memory of might objects How disappearance. of process representation and a process of reiteration. She defines this as a ‘risky this as a ‘risky She defines reiteration. of and a process representation is the performative encounter engendered by the by engendered encounter museums, the object is the performative been used in have objects artefactual or degraded, archival, more, public memory. to contest and both to evoke practices performance must be deemed to be of cultural value. This suggests that their that their This suggests value. cultural of to be must be deemed places Kantor at the heart of the project. Although it is a prerequisite a prerequisite Although it is project. the the heart of at Kantor places encounters in museal spaces) is itself generated through an ongoing through generated is itself in museal spaces) encounters of practices that attempts to make visible certain events, practices, practices, events, visible certain to make that attempts practices of on artefact over copy, on authenticity over theatricality, on historical theatricality, over on authenticity copy, over on artefact object’s placement in that space that produces its cultural value, value, cultural its space that produces placement in that object’s or reproduced, critics have widely argued that museum objects that argued widely have critics reproduced, or of a museum to have objects, these do not by necessity have have necessity do not by these objects, to have a museum of which performative modes do inanimate material objects document objects material modes do inanimate performative which the form of performance (from theatrical objects to performative to performative objects theatrical (from performance of form the the relationship that grounds the struggle between an object of object of an the struggle between that grounds the relationship to surmise that there has been undue emphasis placed in museums undue emphasis placed in has been that there to surmise to be historically authentic originals. Whether authentic, copied, authentic, Whether authentic originals. historically to be However, Patraka is conscious of the foundational tension underlyingtension foundational the is conscious of Patraka However, Barbara Kirshenblatt-Gimblett has argued that it is precisely the that it is precisely has argued Kirshenblatt-Gimblett Barbara value is independent of their presence in the museum, while the museum, in presence their of is independent value and mark loss instead of simply substituting it through representation? representation? it through substituting simply of and mark loss instead a particular metonymic situation in relation to disappearance? In to disappearance? in relation situation metonymic a particular appears to be a double marking at work here. While representation representation While here. work a double marking at to be appears events, historical traumatic of the ‘goneness’ to mark attempts and/or beliefs assumed to be fixed, essential, and pre-existing’. fixed, assumed to be beliefs and/or aura over pedagogical function. Indeed, in many new experiential experiential new in many function. Indeed, pedagogical over aura a fundamental problem that can be considered theatrically. And this theatrically. can be considered that problem a fundamental Vivian M. Patraka conceives of representation itself as an object itself representation of conceives Vivian M. Patraka ‘Staging Difficult Pasts’ invites curators to approach objects objects as to approach curators invites Pasts’ Difficult ‘Staging ‘that is always a reconstruction, a pre-framed, pre-narrativised set pre-narrativised a pre-framed, a reconstruction, ‘that is always
Spectres 138 141Spectres In collaboration collaboration In 5 https://etnomuzeum.eu/wystawy-czasowe/widok-zza-bliska-inne-obrazy-zaglady For further details on the curatorial approach to “Widok zza bliska” see the Ethnographic Museum page, page, Museum the Ethnographic see zza bliska” to “Widok approach curatorial on the details further For 5 location within Kraków’s Ethnographic Museum, just across the river the river just across Museum, Ethnographic Kraków’s within location same time preparing a performative intervention in the Cricoteka in the Cricoteka intervention a performative same time preparing introduced Kantor’s concept of the actor, burdened not with a role, a role, with not burdened the actor, concept of Kantor’s introduced isolated or confined to the past but can re-emerge in the present in the present re-emerge can to the past but confined or isolated in Poland attempted to represent the events they witnessed witnessed they the events to represent attempted in Poland but with objects. Using Rachela Auerbach’s essay ‘Lament of the of ‘Lament essay Auerbach’s Rachela Using objects. with but gallery space housing Kantor’s objects and machines, Ryba and machines, Ryba objects space housing Kantor’s gallery on Kantor’s approach to objects in his theatre practice. Working with with Working practice. in his theatre to objects approach on Kantor’s of remembrance and attendant performances of commemoration commemoration of performances and attendant remembrance of not historically are that events to demonstrate attempt often during World War II. According to the curatorial team, the objects the objects team, curatorial to the According II. War World during as is understood what museum challenge in the on display ’, or ‘corpse carrier’, carrier’, ‘corpse or ’, ‘truposznica name the descriptive given a car, of In preparation, Kobialka invited Ludmiła Ryba, an actor in the an actor Ryba, Ludmiła invited Kobialka preparation, In from the Cricoteka, offered us a highly charged point of departure. If If departure. of point charged us a highly offered the Cricoteka, from frame? We hoped to examine how the performative function of sites sites of function the performative how hoped to examine We frame? the dump’, rather than defined by textual or historical narrative. narrative. historical or textual by than defined rather the dump’, these were the start and end points, what was possible in between? possible in between? was what and end points, the start were these to include ‘minor’, ‘peripheral’, or ‘awkward’ objects, and contribute contribute and objects, ‘awkward’ or ‘peripheral’, ‘minor’, to include heritage’. about ‘difficult debates to larger Dead Things’, written in the Warsaw Ghetto in 1944, Ryba explored explored in 1944, Ryba Ghetto Warsaw in the written Things’, Dead and eternity between the object at ‘the threshold vision of Kantor’s with the curators, I commissioned Polish artist Wojtek Ziemilski Wojtek artist I commissioned Polish the curators, with of consisted which action, performance a commemorative to create form in the toy objects—a wooden exhibition’s the one of transporting during (ashes) bodies and human remains used to transport was that Wacek—from artist Franciszek folk the Polish made by the Holocaust, question research Our Cricoteka. to the Museum the Ethnographic a museal out of taken was it when object happened to an What was: and its bliska’ ‘Widok zza social and political consequences. with Holocaust art, expand the field of Holocaust memory studies studies memory Holocaust of field the art, expand Holocaust Cricot 2 Theatre (1979-92), to lead a week-long intensive workshop workshop intensive a week-long (1979-92), to lead Theatre Cricot 2 a collective of young curators (Kolektyw Kuratorski), who were at the were who Kuratorski), (Kolektyw curators young of a collective and ethnographic frame and positioned instead in a theatrical in a theatrical instead and positioned frame and ethnographic Through a series of exercises and etudes, the curators discovered discovered the curators and etudes, exercises a series of Through . Kantor anticipated such anxiety, he also such anxiety, anticipated . Kantor time, as Kobialka frequently reminds us. While space places space While us. reminds frequently as Kobialka time,
lessons in human rights abuses or as reinforcements of hierarchies of of hierarchies of as reinforcements or abuses lessons in human rights loss of reified and safeguarded cultural values that has produced values that has produced cultural and safeguarded reified loss of social anthropologist and curator Erica Lehrer and Roma Sendyka, Sendyka, and Roma Lehrer Erica and curator social anthropologist suffering that privilege particular ethnic groups. The ethical questions ethnic groups. that privilege particular suffering sidelined to produce a strong sense of preservation and continuity. and continuity. preservation sense of a strong sidelined to produce Widok zza bliska. bliska. the title Widok zza under year the same of in December head of the Research Center for Memory Culture at the Jagiellonian Jagiellonian at the Culture Memory for Center the Research head of provoked by the relationships between diverse groups became the groups diverse between relationships the by provoked moved us further into it. The focus on difficult pasts and collective and collective on difficult pasts focus The it. into further us moved values those from the political spectrum across works memory war a memory even crisis or past and society as inherently in flux, and collective memory, which memory, flux, and collective in as inherently past and society or eschewed are and catastrophe rupture, Transformation, present. particular demands on us, time has its own slow inculcation of inculcation of slow own time has its demands on us, particular these demands,recognizing of way us a new offers norms. Kantor of enforce such values in the present can either be enacted as history as history be enacted can either in the present values such enforce espoused by global coalitional initiatives that cultivate pluralism pluralism that cultivate global coalitional initiatives espoused by In June 2018, the Staging Difficult Pasts project team met with team met project Pasts Difficult 2018, the Staging June In conflicting demands of human experience that do not (and cannot) do not that experience human of demands conflicting Akurat tędy szliśmy szliśmy tędy Akurat collaborations, early our one of for foundation [We walked just this way] (February 2019), with the Cricoteka. the Cricoteka. with 2019), (February way] just this walked [We that favour restrictive ethnonationalism. The aim to re-establish and The aim to re-establish ethnonationalism. restrictive favour that Magdalena Zych and Wojciech Wilczyk. The exhibition opened The exhibition Wilczyk. Wojciech and Zych Magdalena local artists how It showcased in Kraków. Museum Ethnographic trouble Maurice Halbwach’s long upheld distinction between history, history, long upheld distinction between Halbwach’s Maurice trouble the of both the alterity highlighting focus a double produces which University, to discuss an exhibition they were curating along with with along curating were they an exhibition to discuss University, Our hypothesis is that it is precisely the anxiety over the perceived the perceived over the anxiety is that it is precisely hypothesis Our For this reason, we have been interested in the way Kantor might Kantor way the in been interested have we this reason, For Rather than constructing heroes, Kantor invites to the stage the stage to the invites Kantor heroes, constructing than Rather (translated for an international audience as an international for (translated Zagłady obrazy Inne and tolerance to those tensely defended by neoconservative groups groups neoconservative by defended tensely to those and tolerance a ‘memory boom’—what others might today in Poland call a memory call a memory in Poland might today others boom’—what a ‘memory advocates for a coherent, unbroken line that stitches the past to the past to the the line that stitches unbroken a coherent, for advocates alternative responses to time, and glimpses of countermemory. countermemory. of and glimpses to time, responses alternative time and both in are We as ‘hero’. a neat category to such add up ) at the Holocaust the Face Artists Vernacular Polish Close: Terribly
Spectres 140 143Spectres ‘Akurat tędy szliśmy’ was szliśmy’ tędy ‘Akurat ). bliska widok zza lives in the Holocaust—tie a string to the front, and pull their small and pull their front, a string to the in the Holocaust—tie lives small driver in the toy truck with the smile and the rosy cheeks and and cheeks smile and the rosy the with truck toy in the small driver subject position as to which I in this? Unsure am Who signify)? performance action called upon theatrical space and tension, upon theatrical space and tension, action called performance people Jewish the with walking we Are thinking: I kept roles. proximity was was crucial: proximity remember with fondness and respect, but who turns out to have to have out turns who but and respect, fondness with remember that might (whatever Am I a bystander been a perpetrator? conceptual frames (the museal and the theatrical). This was not an was This and the theatrical). (the museal frames conceptual burden. as shared memory with bodies our (the Ethnographic Museum and the Cricoteka), subjects (participant (participant subjects the Cricoteka), and Museum (the Ethnographic I might be assigned, or indeed assign myself, in the performance in the performance indeed assign myself, I might be assigned, or ), and and truposznica subject and object (participant to watch), the number correlated to the 90% of Polish Jews who lost their lost their who Jews Polish 90% of to the correlated the number from walk the path of The Cricoteka. to the the bridge truck across the shovel? Am I the noble grandfather or grandmother who we we who grandmother or Am I the noble grandfather the shovel? what was missing was the determination of explicit theatrical theatrical explicit of the determination was missing was what and thus to their ghetto, to the Kazimierz from moved were who myself I offered foci. multiple between relationality of the tension , such roles not playing any not as roles—I was these perspectives own my to challenge but in order empathy, encourage to simply (I) Kazimierz to Podgórze passes by the ghetto, the edge of which we we which the edge of the ghetto, passes by to Podgórze Kazimierz produced— the truposznica of the 90 copies one of could take Museum a performance action, a communal walk connecting two institutions two connecting walk action, a communal a performance and participant, gathering on the street participant and the public approached without ever going inside its boundaries (the ‘distant’ (the ‘distant’ boundaries going inside its ever without approached of but a synchronizing nostalgia, wistful or empathy at easy attempt annihilation? Or are we walking with the corpse carrier? Am I the Am I the the corpse carrier? with walking we are annihilation? Or remaining in positions, of a series between action I fluctuated space—not engaging in their I was rather perpetrator; victim or as The performance led me to two realizations: me to two led The performance ‘We were just walking this way’, but who were ‘we’? Although the ‘we’? were but who just walking this way’, were ‘We The 8 6 Ziemilski agreed that the Ziemilski agreed 7 —the foundation of theatre. The curators curators The theatre. of foundation —the tension (2010). These compulsive returns, Erica returns, These compulsive Burning Barn (2010). http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html Pasts” project website: http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html website: project Pasts” , 27.3 (2013), 510–544. and Societies Politics East European Wojtek Ziemilski, ‘Staging Difficult Pasts: Objects in the State of Unrest’, February 2019, public panel available at available 2019, public panel February Unrest’, of State the in Objects Pasts: Difficult Ziemilski, ‘Staging Wojtek Erica Lehrer and Magdalena Waligórska, ‘Cur(at)ing History: New Genre Art Interventions and the Polish-Jewish Past’, Past’, the Polish-Jewish and Art Interventions Genre New History: ‘Cur(at)ing Waligórska, and Magdalena Lehrer Erica Documentary material on the research process, workshops, and performance action can be accessed on the “Staging Difficult “Staging action can be accessed on the performance and workshops, process, research on the material Documentary (2004), or Rafał Rafał 80064 (2004), or Żmijewski’s to Artur series (2003), Positives
8 6 time. The artist stated, ‘It is a language ‘It The artist stated, our time. time, its printing is of because it signifies the ‘copy’ today, looks cheap but is expensive, expensive, cheap but is looks today, ‘copy’ because it signifies the performance action had to work differently from these contexts— from differently action had to work performance think about would we which in not the context was re-enactment have worked with reconstruction or re-enactment, from Zbigniew Zbigniew from re-enactment, or reconstruction with worked have performance action was not a ticketed event, but was open and free free open and was but event, not a ticketed was action performance 7 of responsibility which is not a responsibility that I can put on you that I can put on you is not a responsibility which responsibility of extended into a contemporary language. He chose not to use wood wood to use chose not He language. a contemporary into extended commemoration. Rather, after learning that the museum object itself learning that the museum object itself after Rather, commemoration. of the Holocaust into the symbolic field. the symbolic into the Holocaust of of creating spatial tensions between objects. The primary focus focus The primary objects. between tensions spatial creating of bound what and visual thinking, and spatial was workshop the of In relation to Holocaust memory, it is striking how many Polish artists Polish many it is striking how memory, to Holocaust relation In for museum display, Ziemilski proposed that the notion of the copy be the copy that the notion of Ziemilski proposed museum display, for , and is therefore mimesis, and is therefore back to links the copy the notion of today is one of multiplicity, of the multiple. He chose 3D printing, He the multiple. of multiplicity, is one of today the the trauma to incorporate or absence in Poland, Jewish to mourn to the general public. Each participant who came to the Ethnographic Ethnographic came to the who participant Each public. general to the was not the original work but one that Wacek had crafted specifically specifically had crafted Wacek but one that work not the original was these together was was these together the specific rules that governed Kantor’s practice and the dynamics and the practice Kantor’s governed rules that the specific and object-ness, their objects, of the materiality to test invited were rather themselves objects the from to emerge narratives to allow them by being imposed upon use or conventional their from than practices. representational illustrative traditional, from from Residents in survivors image of a canonical of remaking Libera’s Betlejewski’s inability an signify argued, have Waligórska and Magdalena Lehrer a fundamentally theatrical question.) Ziemilski thus argued that 3D thus argued theatrical question.) Ziemilski a fundamentally guilty’. feel people as an artist. I am in no position to make and will soon be outdated, old-fashioned. (From my own perspective, perspective, own my (From old-fashioned. soon be outdated, will and and nails (like Wacek, like Kantor). After all, he argued, our language our all, he argued, After Kantor). like Wacek, and nails (like
Spectres 142 145Spectres and the only thing that makes it bearable is it bearable that makes thing and the only 11 , 6.2 (1993), 259. Criticism of Journal Yale Age,” in an Unmediated and Memory “Monument Huyssen, Andreas like to argue that the burden might be temporality itself, what what itself, might be temporality that the burden to argue like 11 shared object without a determined theatrical role. role. theatrical a determined without object shared Surely, can complete. we and it is not a task our time, up time, strategy of participation as one which always works, which always always which works, always which participation as one of strategy I am more recognition. norms of established succeeds in breaking shuffle through the space of memory. Lehrer, the daughter of the daughter Lehrer, of memory. the space shuffle through action, the performance followed that symposium she said at the it did, what is un-representable? Participatory performances are are performances Participatory is un-representable? what it did, . It is precisely the pace and . It is precisely the action itself, walk in the interested it actually felt a little lighter.’ lighter.’ a little felt it actually be mutual but not necessarily mutually understood. mutually but not necessarily be mutual new and inventive modes. If memory is work, it is because it takes it is because it takes work, is memory modes. If inventive and new present, and if we accept that it cannot be directly transmitted, then transmitted, be directly accept that it cannot we and if present, each other. Might we consider this a counter-walk, exposing, as exposing, this a counter-walk, consider we Might each other. artistic the reinforce to naively wish I do not these days. everywhere changes shape, weight, and pace. Differently understood, I would I would understood, Differently and pace. weight, changes shape, remembrance’, of If memory itself is continually constructed and reconstructed in the and reconstructed constructed is continually itself memory If felt. We may be pulling something behind us, but this object be pulling something behind us, but this may We felt. to take up the burden of commemoration—again, burdens that can that burdens commemoration—again, of the burden up to take as such, and in our labour as such, and in our it into that turned work this of temporality the burden is one of the enduring visual cues many of us associate associate us of many visual cues the enduring of is one the burden they as objects by down weighed , the actors The Dead Class with ‘Today’, the Holocaust. with in connection to Kraków she comes when it is constantly if even is inconstant itself memory of the burden Kantor taught us that. that. taught us Kantor —differently explored in the performance action—arise in action—arise in in the performance explored —differently tensions action this conjunction was physicalized through the dragging of the of the dragging through physicalized was action this conjunction Andreas Huyssen referred to as ‘the slow and persistent labour labour and persistent ‘the slow to as referred Huyssen Andreas along by myself. For you, the burden may have felt heavy. For me, me, For heavy. felt have may the burden you, For myself. along by As you enter Paluch-Cybulska and Kobialka's exhibition, the the exhibition, and Kobialka's Paluch-Cybulska enter you As Austrian and Polish Jews, acknowledged that she feels a weight a weight feels that she acknowledged Jews, and Polish Austrian The notion of memory as burden is a rather complex one. Certainly, Certainly, one. complex a rather is as burden memory of The notion ‘I had the opportunity to share that burden, to not have to drag it to drag have to not that burden, to share ‘I had the opportunity 10 As Dominik LaCapra observes, it is it is observes, Dominik LaCapra As 9 Wojtek Ziemilski, “90/100” manifesto (2019), http://stagingdifficultpasts.org/objects-in-the-state-of-unrest.html Ziemilski, “90/100” manifesto Wojtek 1999), 722. , 25.4 (Summer Inquiry Critical Loss,” Absence, “Trauma, Dominick LaCapra,
9 loss is a process of defamiliarization, but one that differs from the the from differs but one that defamiliarization, of loss is a process unease about working in a theatre—simply walking across a stage a stage across walking in a theatre—simply working unease about 10 not vicarious. virtual, is empathy our to remember important bodies)? Kantor knew that representation is a problem and that the is a problem representation that knew Kantor bodies)? research and development that included the Kolektyw and Izabela and Izabela Kolektyw that included the and development research than a secondary rather as a primary to objects bodies in relation great had expressed the curators of many While relationship. past. Many art works ignore this. They assume that I am feeling feeling that I am assume They this. ignore works art past. Many by pain and loss differently than the way I perceive and feel that that feel and I perceive way than the and loss differently pain by physical as well as conceptual traces in their exhibitions but they but they exhibitions in their traces as conceptual well as physical own. We inherit and we repeat. Perhaps, I realized, we demonstrated demonstrated we I realized, Perhaps, repeat. we inherit and We own. could be an anxiety-producing task—I was not made aware of of not made aware task—I was could be an anxiety-producing conditions of perception. The realization that this space is inhabited inhabited this space is that The realization perception. of conditions occupying the stage space. Curators, of course, always leave leave always course, of Curators, space. the stage occupying feeling, which I find very risky.’ very I find which feeling, feel somebody else’s pain. I have a limited level to which I can deal I can deal to which level a limited pain. I have else’s somebody feel that this walk released us from the burden of representation in order in order representation of the burden from us released walk that this their same apprehension in the performance action. Did we dupe we action. Did in the performance same apprehension their that our reveal we did or about theatrical space, them somehow theatrical space in Ryba’s workshops at the Cricoteka, many of of many at the Cricoteka, workshops theatrical space in Ryba’s bodies own their of about the presence self-conscious were them what other people are feeling. They base themselves on a common on a common base themselves They feeling. people are other what with someone else. Even more limited when the pain is from the the from is the pain when limited more Even else. someone with (II) Brechtian contemplative model. Ziemilski wrote a manifesto: ‘I can’t ‘I can’t a manifesto: wrote model. Ziemilski contemplative Brechtian final work. What Ziemilski proposed after an extended period of of period extended an after What Ziemilski proposed work. final vocabularies are not shared (a fact that has a direct impact on our impact on our that has a direct (a fact not shared are vocabularies not our are employ we mourning of vocabularies and gestural verbal While the curators were happy to move objects in and out of in and out of objects to move happy were the curators While are nevertheless accustomed to their own bodily absence from the from absence bodily own to their accustomed nevertheless are participants’ action that placed a performance was Programme, Arts Zawadzka, the Cricoteka’s Coordinator and Curator of Performative Performative of and Curator Coordinator the Cricoteka’s Zawadzka,
Spectres 144 147WIDMA doskonale wypełnia założenia Miejskiego Miejskiego wypełnia założenia doskonale 1 Małopolskiego im. Stanisława Witkiewicza, nagrodą w VII edycji Konkursu „Życie w Architekturze”. „Życie Konkursu edycji w VII nagrodą Witkiewicza, im. Stanisława Małopolskiego Budynek Cricoteki uhonorowano między innymi IV Nagrodą Architektoniczną „Polityki” za rok 2014, Nagrodą Województwa Województwa 2014, Nagrodą za rok „Polityki” Architektoniczną Nagrodą IV innymi między uhonorowano Budynek Cricoteki Cricoteka: Od instytucji Od instytucji do instytucji do instytucji kultury 1 się szczególnie okazale z wiślanego nadbrzeża. Mija pięć lat Mija pięć lat nadbrzeża. z wiślanego okazale się szczególnie MAGDALENA UJMA, CRICOTEKA MAGDALENA na dobre wpisać w krajobraz prawobrzeżnej części Krakowa, Krakowa, części prawobrzeżnej w krajobraz wpisać na dobre nagród prestiżowych I od otwarcia nowej siedziby Cricoteki i jej budynek zdążył się się i jej budynek zdążył Cricoteki siedziby nowej od otwarcia więcej – stał się jedną z ikon nowej architektury miasta. Zdobywca Zdobywca miasta. architektury nowej się jedną z ikon – stał więcej Programu Rewitalizacji na lata 2016–2020, współtworzy nową strefę strefę nową współtworzy 2016–2020, na lata Rewitalizacji Programu Monumentalne ściany pokryte blachą kortenowską prezentują prezentują blachą kortenowską pokryte ściany Monumentalne autorskiej 149WIDMA . . 9 języki, 6 Stosować Stosować , katalog wystawy, wystawy, , katalog Niemożliwe Kantor. Tadeusz Radykalne migrujące oraz Budynek Cricoteki działa w ten w ten działa . Budynek Cricoteki 8 Muzeum , Polifonie „środek komunikacji społecznej, amplifikujący amplifikujący społecznej, komunikacji „środek . Taką koncepcję projektanci przejęli z dziedzictwa Kantora. Kantora. z dziedzictwa przejęli projektanci koncepcję Taką . 7 red. Jarosław Suchan, Kraków: Bunkier Sztuki, 2000, s. 22. Sztuki, Bunkier Suchan, Kraków: Jarosław red. była zasadniczo archiwum i ośrodkiem edukacyjnym, funkcje funkcje edukacyjnym, i ośrodkiem archiwum zasadniczo była cele są inne: otwarcie Teraz pełniąc z doskoku. muzealne publiczność […]” i zupełnie nową sztukę na zupełnie nową Filip Springer, dz. cyt. Filip Springer, 7, s. 47. 2017, nr i konteksty” , „Tematy i teatru życia pogranicze Teatralizacja: Braun, Kazimierz , w: niemożliwego ekonomia Kantora Tadeusza miejsca. Pulsowanie Polit, Paweł Iwo Zmyślony, dz. cyt. Zmyślony, Iwo . Jak dotąd . Jak dotąd facelifting […] gruntowny przechodzi „Cricoteka 8 9 sformułowania siebie samej na nowo. siebie samej sformułowania swoje dystopijne dzieła. Te „pomniki” niosły „zagrożenie dla „zagrożenie niosły Te „pomniki” dzieła. dystopijne swoje jego „rozsadzenie i sugerowały otoczenia” porządku stabilności 6 które przedefiniowały funkcjonujące tutaj pojmowanie wydarzeń wydarzeń pojmowanie tutaj funkcjonujące przedefiniowały które i publiczności. programowych by zachowało moc oddziaływania. Zarazem teatralizacja mówi teatralizacja Zarazem moc oddziaływania. zachowało by jako ją można z góry a założone określone, jej nadający ją, upowszechniający, , choreograficzna , jak Kantor nazwał nazwał , jak Kantor niemożliwej architektury do Projektów nawiązuje 7 o radykalnej odnowie instytucji, która – przeprowadzając się w latach w latach się przeprowadzając która – instytucji, odnowie o radykalnej jak zauważył Paweł Polit Paweł – jak zauważył granic” I tak rzeczywiście się działo: na rok przed otwarciem budynku budynku otwarciem przed na rok się działo: rzeczywiście I tak wizerunku, sposobu funkcjonowania, programu i skali działania. działania. i skali programu funkcjonowania, sposobu wizerunku, wywołuje uczucie dyskomfortu. Jest wielka i zachłanna, drażni, krzyczy krzyczy drażni, i zachłanna, wielka Jest dyskomfortu. uczucie wywołuje jest spektaklem” istnienie Jej przyciąga. krzyk Ten w przestrzeni. właśnie sposób na wiślane nadbrzeże. Ale Cricoteka jako pomnik jest jako Ale Cricoteka nadbrzeże. sposób na wiślane właśnie przeszłego. do czasu należy Kantora że dzieło świadectwem, także Musi ono pozostać żywe, a skoro tak, to należy je inscenizować, je inscenizować, to należy tak, a skoro żywe, ono pozostać Musi Cricoteka intensywnie przygotowywała publiczność do zmiany publiczność do zmiany przygotowywała intensywnie Cricoteka Maszyna projekty: poprzez innymi Czyniono to między Mimo że Kantor prowadził grę z ideą pomnika, tworząc w 1970 roku roku w 1970 tworząc z ideą pomnika, grę prowadził Mimo że Kantor z teatralizacją. do czynienia sugerują, że mamy Obaj krytycy Jeszcze przed otwarciem nowej siedziby Iwo Zmyślony zapowiadał: zapowiadał: Zmyślony Iwo siedziby nowej otwarciem przed Jeszcze Wtóruje mu Springer, pisząc o siedzibie Cricoteki: „patrzenie na nią „patrzenie Cricoteki: o siedzibie pisząc mu Springer, Wtóruje 2014–2015 na Nadwiślańską 2–4 – stanęła przed koniecznością koniecznością przed 2–4 – stanęła 2014–2015 na Nadwiślańską znaczenia” „pomniki niemożliwe”, ten budynek jest pomnikiem. Bezpośrednio budynek jest pomnikiem. Bezpośrednio ten „pomniki niemożliwe”, . 4 . 5 , zaprojektowali , zaprojektowali 2 . Oglądając pachnący . Oglądając pachnący 3 [online], „Dwutygodnik” 2013, nr 99, www.dwutygodnik.com/artykul/4226-kantor-tu-byl.html (dostęp: (dostęp: www.dwutygodnik.com/artykul/4226-kantor-tu-byl.html 99, 2013, nr „Dwutygodnik” [online], (Stanisław Deńko). (Stanisław (dostęp: 23.03.2020). weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,16772153,kantor-tkwi-w-szczegolach-cricoteka-drazni-odpycha-i-przyciaga.html weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,16772153,kantor-tkwi-w-szczegolach-cricoteka-drazni-odpycha-i-przyciaga.html 23.03.2020). i uczestnikiem zarazem. […] Projekt ma być architektonicznym architektonicznym ma być […] Projekt zarazem. i uczestnikiem permanentnego spektaklu, w którym każdy jest widzem widzem jest każdy w którym permanentnego spektaklu, «budynek nie jest przeznaczony Kantora: myśli rozwinięciem jego dynamicznej wizji sztuki niszczącej konwencje»” niszczącej sztuki wizji jego dynamicznej do statycznej prezentacji dorobku artysty, a raczej do kontynuacji do kontynuacji a raczej artysty, dorobku prezentacji do statycznej Projektanci: Konsorcjum biur projektowych IQ2: nsMoonStudio (Piotr Nawara i Agnieszka Szultk) i Biuro Architektoniczne Wizja Architektoniczne i Biuro Szultk) i Agnieszka Nawara (Piotr IQ2: nsMoonStudio projektowych biur Konsorcjum Projektanci: 23.03.2020). (dostęp: [online] cricotekawbudowie.pl/pl,zalozenia-programowe Zob. Wyborcza”, „Gazeta [online], jednocześnie i przyciąga – odpycha drażni Cricoteka w szczegółach. tkwi Kantor Filip Springer, tu był Kantor Zmyślony, Iwo „Architektura Cricoteki ma […] przekształcić okolicę w przestrzeń w przestrzeń okolicę ma […] przekształcić Cricoteki „Architektura
5 2 4 3 siedziby Cricoteki jest jej spektakularność. Akcentuje ją Iwo Zmyślony: Zmyślony: ją Iwo Akcentuje jest jej spektakularność. Cricoteki siedziby i księgarni oraz przestrzeni magazynowej przestrzeni oraz i księgarni II podwójność: „Cricoteka drażni – odpycha i przyciąga jednocześnie” – odpycha drażni „Cricoteka podwójność: blacha. W wyborze tworzywa brzmią echa przeszłości. Nowa Cricoteka Cricoteka Nowa brzmią echa przeszłości. tworzywa W wyborze blacha. Stare elektrowni. podgórskiej dawnej w miejscu przecież powstała budynek Nowoczesny się z nowym. łączy śmiało budownictwo mieszkaniową, usługową i kulturalną, staje się częścią krakowskiego krakowskiego się częścią staje i kulturalną, usługową mieszkaniową, ze Starego turystycznej na trasie i sytuuje muzealnego kwartału centrum wystawienniczego, centrum teatralno-konferencyjnego, centrum teatralno-konferencyjnego, wystawienniczego, centrum biblioteki czytelni, wizualnej, i sztuki teatru historii dokumentacji ośrodka energetycznego. Stary umieszcza nowy w kontekście historii. I jak gdyby I jak gdyby historii. w kontekście nowy umieszcza Stary energetycznego. wielofunkcyjny obiekt składający się z: muzeum Tadeusza Kantora, Kantora, Tadeusza się z: muzeum obiekt składający wielofunkcyjny w nawiązaniu do złączonych ze sobą form starego i nowego budynku i nowego starego form ze sobą do złączonych w nawiązaniu linie programowe. dwie dają się dostrzec instytucji w działalności w kształcie potężnej „ramy” jak gdyby chronił zabytkowy dom zakładu dom zakładu zabytkowy chronił jak gdyby „ramy” potężnej w kształcie współtworzy nowy obraz Krakowa. nowy obraz współtworzy Miasta przez Kazimierz do Fabryki Schindlera. Dzieło Kantora Kantora Dzieło Schindlera. do Fabryki Kazimierz przez Miasta nadbrzeże. i monumentalizuje pejzaż wiślany Budynek kadruje rdzą i pokryta beton szkło, materiały: podkreślają formy Brutalizm Co można wyczytać z samej budowli? Wybijającą się cechą nowej się cechą nowej Wybijającą z samej budowli? wyczytać Co można świeżością budynek, Filip Springer zauważył w nim intrygującą intrygującą w nim zauważył budynek, Filip Springer świeżością Autorzy realizacji, architekci z IQ2 Konsorcjum architekci realizacji, Autorzy
WIDMA 148 151WIDMA . 16 ; drugi 15 Mimo niezdecydowania Mimo niezdecydowania
. , pamięci i obecności śmierci, Metamorfozy Kantor! Tadeusz Dziś 13 ) Kantor jeszcze we Florencji planował planował Florencji we jeszcze ) Kantor 14 red. Marta Bryś, Anna R. Burzyńska, Katarzyna Fazan, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2014, s. 303. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo Kraków: Fazan, Katarzyna Anna R. Burzyńska, Bryś, Marta red. Zob. Katarzyna Fazan, dz. cyt., s. 14; zob. także przyp. 3 w publikacji K. Fazan. w publikacji 3 przyp. także s. 14; zob. dz. cyt., Fazan, Katarzyna Zob. s. 306. dz. cyt., Anna Halczak, Cyt. za: , Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019, s. 14. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , Kraków: Nie/obecność Kantor. Fazan, Katarzyna , w: przekazywania” – „konieczność CRICOTEKA Anna Halczak, Cyt. za: są ściśle z ideami, które definiują moją twórczość. […] Posiadają twórczość. moją definiują z ideami, które są ściśle system przechowywania dokumentacji i parawany wystawiennicze, wystawiennicze, i parawany dokumentacji przechowywania system Zaczęto prasowe. zdjęcia i wycinki afisze, specjalnie spreparowane 15 16 scenicznego kontekstu dla obiektów. Pieczołowicie dokumentowano, dokumentowano, Pieczołowicie dla obiektów. scenicznego kontekstu 13 14 proste i mimo ciasnoty eleganckie. W latach osiemdziesiątych osiemdziesiątych W latach eleganckie. i mimo ciasnoty proste meble, do ekspozycji: i zestawu wyposażenia elementy powstawały na gromadzeniu zbiorów: obiektów teatralnych i kostiumów (część (część i kostiumów teatralnych obiektów zbiorów: na gromadzeniu dokumentalnych, materiałów oraz z Krzysztoforów) przeniesiono się odbyły tutaj z wyjazdów, po powrocie prasowe konferencje rekonstrukcji i próbami spektakli z partyturami wystawy pierwsze robił? Co my będziemy robili…” będziemy Co my robił? kolekcji, a także na „rekonstrukcji sytuacji scenicznych” sytuacji na „rekonstrukcji a także kolekcji, Niech sczezną Niech sczezną do spektakli obiekty przygotowywano próby, odbywać Dzieła te nie powstały powstały te nie Dzieła wtedy: Pisał dzieł autonomicznych. do rangi dokumentów; trzeci miał się zajmować pracą edukacyjną, a czwarty a czwarty edukacyjną, pracą zajmować miał się trzeci dokumentów; artystycznych. wydarzeń i udostępnianiem organizowaniem deklarowanego podczas otwarcia w Krakowie (pytał: „Co ja tutaj będę tutaj „Co ja (pytał: w Krakowie otwarcia podczas deklarowanego ośrodek, którego aktywność byłaby skoncentrowana na czterech na czterech skoncentrowana byłaby aktywność którego ośrodek, ekspozycji wizualnej, miał się skupiać na sferze Pierwszy obszarach. wystarczającą ilość napięcia wewnętrznego / i samodzielnego sensu wewnętrznego napięcia ilość wystarczającą fotografowano oraz odtwarzano obiekty. odtwarzano oraz fotografowano fotografie teatralne, programy, afisze i wycinki prasowe prasowe i wycinki afisze programy, teatralne, fotografie tylko na walory użytkowe, lecz także na estetykę. Wnętrze było było Wnętrze na estetykę. lecz także użytkowe, na walory tylko wiązał się z archiwizacją, naukowym opracowaniem i udostępnianiem i udostępnianiem opracowaniem naukowym się z archiwizacją, wiązał Kantora, teksty innymi się między znajdowały których wśród organizowano Cricot 2 – to tutaj Teatru działalności w rytm Kantor zaprojektował wyposażenie Cricoteki, kładąc nacisk nie nacisk kładąc Cricoteki, wyposażenie zaprojektował Kantor teatralnych obiektów podnieść status by i Wycen, Ocen Komisję Praca nad tworzeniem Cricoteki polegała przede wszystkim wszystkim przede polegała Cricoteki nad tworzeniem Praca z doraźnej i przemijającej potrzeby danego spektaklu. / Lecz związane związane Lecz danego spektaklu. / potrzeby i przemijającej z doraźnej z recenzjami. W pierwszym okresie Cricoteka funkcjonowała funkcjonowała Cricoteka okresie W pierwszym z recenzjami. . W 1984 roku Kantor powołał powołał Kantor roku W 1984 . nie powrócę tu już i Nigdy artyści a zarazem żywe, otwarte i ewoluujące” otwarte żywe, a zarazem . O „sensowność istnienia . O „sensowność 11 , czyli pamięci przejętej od osób przejętej , czyli pamięci 10 , Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2013, s. 38–43. Kultury, Centrum Międzynarodowe , Kraków: i terytoria Pamięć. Rejestry Wątpliwości podsycała wielka zmiana: wielka podsycała Wątpliwości . 12 . Poglądy artysty przytacza przytacza artysty Wielopole, Wielopole. Poglądy Iwo Zmyślony, dz. cyt. Zmyślony, Iwo 27.03.2020). (dostęp: www.cricoteka.pl/pl/muzeum-migrujace/ Migrujące [online], Muzeum Zielińska, Joanna , w: Postpamięć Kaniowska, Katarzyna Zob.
11 12 10 stworzonego przez niego modelu. Następnie, w okresie przejściowym, przejściowym, w okresie niego modelu. Następnie, przez stworzonego po przenosinach. to czas działalności okres ostatni Wreszcie siedziby. stanowi klarowanie się idei ośrodka na początku lat osiemdziesiątych lat osiemdziesiątych na początku się idei ośrodka klarowanie stanowi instytucji oraz przygotowaniem na szok zmiany. Sięgano w nich w nich Sięgano zmiany. na szok przygotowaniem oraz instytucji III kształt. Po śmierci artysty instytucja funkcjonowała według według funkcjonowała instytucja artysty Po śmierci kształt. nowej budowę prowadząc się do przeprowadzki, przygotowywano pytała Joanna Zielińska Joanna pytała mówić wręcz o postpamięci wręcz mówić po przykłady długiego trwania idei Kantora i po wywiedzione z jego i po wywiedzione Kantora idei trwania długiego po przykłady do szerokiej publiczności pytał Zmyślony publiczności pytał do szerokiej do spektaklu do spektaklu dzieła koncepcje oraz sposoby postępowania. Dystans do epoki Dystans postępowania. sposoby oraz koncepcje dzieła trzecich, zapośredniczonej, która zaczęła wpływać na program. na program. wpływać zaczęła która zapośredniczonej, trzecich, takich instytucji, jak Cricoteka, poświęconych jednemu artyście” jednemu artyście” poświęconych jak Cricoteka, instytucji, takich w Krakowie i we Florencji, gdzie w roku 1980 trwały próby próby 1980 trwały w roku gdzie Florencji, i we w Krakowie w ponowoczesną, zarządzaną menedżersko instytucję kultury. instytucję menedżersko zarządzaną w ponowoczesną, Katarzyna Fazan: o Cricotece Kantor myślał w kontekście muzeum- w kontekście myślał Kantor o Cricotece Fazan: Katarzyna Początkowo Kantor planował zresztą utworzenie dwóch ośrodków: ośrodków: dwóch utworzenie zresztą planował Kantor Początkowo Przez kolejną dekadę troskliwie urządzany przez Kantora wspólnie Kantora przez urządzany troskliwie dekadę Przez kolejną Kantor odebrał klucze z rąk wiceprezydent Krakowa Barbary Guzik. Barbary Krakowa wiceprezydent z rąk klucze odebrał Kantor Ośrodek Teatru Cricot 2 powstał w 1980 roku; 19 stycznia Tadeusz Tadeusz 19 stycznia roku; w 1980 Cricot 2 powstał Teatru Ośrodek W tym kontekście należy sytuować pytania retoryczne, jakie retoryczne, pytania sytuować należy kontekście W tym Wspomniane projekty były testowaniem nowych możliwości możliwości nowych testowaniem były projekty Wspomniane zaczęto wtedy stawiać. O szanse dotarcia ze spuścizną Kantora Kantora ze spuścizną dotarcia O szanse stawiać. wtedy zaczęto z zespołem Teatru Cricot 2 ośrodek zyskiwał właściwy sobie właściwy zyskiwał Cricot 2 ośrodek Teatru z zespołem z kameralnego, autorskiego ośrodka Cricoteka przekształciła się przekształciła Cricoteka ośrodka autorskiego z kameralnego, założyciela Cricoteki wydłużył się do tego stopnia, że można że można stopnia, się do tego wydłużył Cricoteki założyciela archiwum, przy czym miało to być miejsce „kumulujące przeszłość, „kumulujące przeszłość, miejsce to być miało czym przy archiwum, aż do momentu oficjalnego otwarcia przy ulicy Kanoniczej 5. Kanoniczej ulicy przy otwarcia oficjalnego aż do momentu Zapoczątkowana wtedy historia Cricoteki ma kilka etapów. Prolog Prolog etapów. ma kilka Cricoteki historia wtedy Zapoczątkowana
WIDMA 150 153WIDMA , obok pałacu Pod , obok pałacu 22 i karty obiektów. Przełom polityczny i ustrojowy oraz oraz i ustrojowy polityczny Przełom obiektów. i karty Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności i prowadzeniu o organizowaniu Ustawy 21 . Konkurs na projekt architektoniczny zorganizowano w 2006 w 2006 zorganizowano architektoniczny na projekt . Konkurs 23 Pierwsze księgi założono w 1987 roku. w 1987 założono księgi Pierwsze w Krakowie. Architektury Biennale X w ramach nadbudowy na projekt się konkurs odbył roku W 2004 s. 15. dz. cyt., Fazan, Katarzyna 21 22 23 do utworzonego miejsca monumentalnego. Burzliwe przemiany przemiany Burzliwe miejsca monumentalnego. loci, do utworzonego w 1996 roku spowodowały początek reformowania reformowania początek spowodowały roku w 1996 kulturalnej spowodowały, że stara formuła przestała wystarczać. Cricoteka Cricoteka wystarczać. przestała formuła że stara spowodowały, stała się podległa Małopolskiemu Urzędowi Wojewódzkiemu. Wojewódzkiemu. Urzędowi Małopolskiemu się podległa stała instytucji kultury. W roku 1999 w wyniku reformy administracyjnej administracyjnej reformy w wyniku 1999 W roku kultury. instytucji miejskiej z instytucji Cricoteka województw sieci nowej i powstania inwentarzowe IV modeli instytucji kultury, a także rosnący dystans do czasów Kantora Kantora do czasów dystans rosnący a także kultury, modeli instytucji dziełem samą sobą – efektownym która w instytucję, się przeobraziła roku, budowę rozpoczęto w 2009, a budynek otwarto w 2014 roku. w 2014 a budynek otwarto w 2009, rozpoczęto budowę roku, realizacji – komentowała Katarzyna Fazan – było napięcie między napięcie między – było Fazan Katarzyna – komentowała realizacji i eksperymentem własnego miejsca Kantorowskiego restytucją oddalonej od centrów odnalezionej, przypisania go przestrzeni kultury” między innymi uczestnicząc w festiwalu Kraków 2000 z serią wystaw. 2000 z serią Kraków w festiwalu uczestnicząc innymi między placu Szczepańskiego na rogu pawilonu pamięci o Tadeuszu Kantorze oraz na utrzymywanie należnego munależnego na utrzymywanie oraz Kantorze o Tadeuszu pamięci w cieniu się skrywając i naukowym, kulturalnym w życiu miejsca epoki Kantora. czasowa bliskość te determinowała Procesy patrona. obrębem ścisłego centrum. „Istotą wyzwania postawionego przyszłej przyszłej postawionego wyzwania centrum. „Istotą ścisłego obrębem odpowiadającej jej potrzebom. Starali się bez sukcesu o nadbudowę o nadbudowę sukcesu się bez Starali jej potrzebom. odpowiadającej wprowadzenie wprowadzenie Krzysztofory. Po 2004 roku wysunięto pomysł budowy siedziby poza poza siedziby budowy pomysł wysunięto roku Po 2004 Krzysztofory. Kolejni dyrektorzy Cricoteki podejmowali próby znalezienia przestrzeni przestrzeni znalezienia próby podejmowali Cricoteki dyrektorzy Kolejni Cricoteka przeszła drogę od skromnego miejsca zastanego, miejsca zastanego, od skromnego drogę przeszła Cricoteka Część pracowników znała artystę osobiście i z nim współpracowała. współpracowała. osobiście i z nim artystę znała pracowników Część W niespokojnych czasach transformacji utrzymała linię programową, linię programową, utrzymała transformacji czasach W niespokojnych W latach 1990–2014 Cricoteka kładła główny nacisk na kultywowanie nacisk na kultywowanie główny kładła Cricoteka 1990–2014 W latach W tamtym okresie porządkowano również kolekcję: zakładano księgi księgi zakładano kolekcję: również porządkowano okresie W tamtym z własną historią, które Kantor „oswoił” i dostrzegł w nim genius w nim i dostrzegł „oswoił” Kantor które historią, z własną architektury – zapowiada treść. – zapowiada architektury . 20 . Było to potwierdzenie idei idei to potwierdzenie . Było 17 , a koncepcja „żywego archiwum” i muzeum i muzeum archiwum” „żywego , a koncepcja 18 Z troski o instytucję Kantor pisał listy do prezydenta do prezydenta listy pisał Kantor o instytucję . Z troski 19 Cricoteka, 2005, s. 319. Cricoteka, Anna Halczak, dz. cyt., s. 309. dz. cyt., Anna Halczak, Tamże, s. 310. Tamże, 1982. Warmińskiego, do Janusza Kantora list Zob. Ossolineum– Wrocław–Kraków: t. 3, z lat 1985–1990, seria Pisma, teksty , Dalej już nic…: , w: tegoż Cricoteka Kantor, Tadeusz
20 17 18 19 ulicy Siennej 7. Miejsce naznaczone ostatnimi latami życia Kantora Kantora życia latami ostatnimi Siennej 7. Miejsce naznaczone ulicy serie Wydawano artysty. galeryjną projektu uzupełniono o przestrzeń społecznej, przekazania jej w stanie dynamicznym następnym następnym dynamicznym w stanie jej przekazania społecznej, ulicy Kanoniczej była zagrożona. Pod koniec lat osiemdziesiątych lat osiemdziesiątych koniec Pod zagrożona. była Kanoniczej ulicy i INSTYTUTU NAUKOWEGO”. Tak rozumiane miało być „jedynym „jedynym być miało rozumiane Tak NAUKOWEGO”. i INSTYTUTU interweniował w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdy lokalizacja przy przy lokalizacja gdy i Sztuki, Kultury w Ministerstwie interweniował pracowni i galerii przy Siennej; w 1994 roku uruchomiono również uruchomiono również roku w 1994 Siennej; i galerii przy pracowni magazyny. oraz w Krzysztoforach biura i galerię pokoleniom” prace nad organizacją instytucji – depozytariusza pamięci o jego o jego pamięci – depozytariusza instytucji nad organizacją prace ). W latach dziewięćdziesiątych instytucja instytucja dziewięćdziesiątych W latach ). oficjalnych dla teatrów działała w kilku miejscach: w galerii i archiwum przy Kanoniczej, Kanoniczej, przy i archiwum w galerii miejscach: w kilku działała gwarantem przetrwania tej twórczości, utrwalenia jej w świadomości w świadomości jej utrwalenia twórczości, tej przetrwania gwarantem dopisano nowy paragraf: „Treścią Cricoteki jest żywe archiwum archiwum jest żywe Cricoteki „Treścią paragraf: dopisano nowy dziele. 5 marca 1988 roku, jeszcze przed uzyskaniem formalnej formalnej uzyskaniem przed jeszcze roku, 1988 5 marca dziele. w twórczości Tadeusza Kantora” Tadeusza w twórczości ) oraz pod wspólną redakcją redakcją wspólną pod A) oraz publiczne i Kolekcja (Zbiory Halczak Po 8 grudnia 1990 roku Cricoteka kontynuowała nadany jej kierunek. nadany kontynuowała Cricoteka grudnia 1990 roku Po 8 roku W 1995 Cricoteka. Kantora Tadeusza Sztuki Dokumentacji Krakowa ze sprawozdaniami z pracy teatru i ośrodka. Osobiście i ośrodka. teatru z pracy ze sprawozdaniami Krakowa Ośrodka Teatru Cricot 2 spełnia podwójną rolę: MUZEUM rolę: podwójną Cricot 2 spełnia Teatru Ośrodka Gdy minął czas żałoby, w 1994 roku zmieniła nazwę na Ośrodek na Ośrodek nazwę zmieniła roku w 1994 żałoby, minął czas Gdy Cricoteka stała się „materialną realizacją jego idei Pamięci” realizacją się „materialną stała Cricoteka Ośrodek przemianowano na Cricotekę, a do istniejącego już statutu już statutu a do istniejącego na Cricotekę, przemianowano Ośrodek łączyły się w zamyśle Kantora. W 1986 roku pisał: „Archiwum pisał: „Archiwum roku W 1986 Kantora. w zamyśle się łączyły Józefa Chrobaka, katalogi zbiorów Cricoteki pod redakcją Anny Anny pod redakcją Cricoteki zbiorów katalogi Chrobaka, Józefa Scenografie ( Scenografie Paluch-Cybulskiej Małgorzaty ), a także Cricoteki W drugiej połowie lat osiemdziesiątych Kantor zintensyfikował zintensyfikował Kantor osiemdziesiątych lat połowie W drugiej zrodzonej w 1982 w 1982 roku zrodzonej związane z Grupą Krakowską i Kantorem: kalendaria w opracowaniu w opracowaniu kalendaria i Kantorem: z Grupą Krakowską związane zakończono remont i udostępniono zwiedzającym pracownię przy przy pracownię zwiedzającym i udostępniono remont zakończono zgody, artysta zainaugurował Muzeum Teatru Cricot 2. W 1989 roku roku W 1989 Cricot 2. Teatru Muzeum zainaugurował artysta zgody, Obiekty/Przedmioty. Zbiory Zbiory (Obiekty/Przedmioty. i Bogdana Renczyńskiego Halczak Anny Teatru Cricot 2, które stanowi nierozerwalną jedność teatru i sztuki i sztuki jedność teatru nierozerwalną stanowi Cricot 2, które Teatru
WIDMA 152 155WIDMA . 32 , 35 Kantor zarzucił zarzucił Kantor i ŻyweDokumentacja , 34 . Kolejną inspiracją inspiracją . Kolejną 33 , dz. cyt., s. 323. Dalej już nic…, dz. cyt., reliktów, lecz idei reliktów, Wiesława Borowskiego i Andrzeja Turowskiego (1971) (1971) Turowskiego i Andrzeja Borowskiego Wiesława Małgorzata Jurkiewicz, Joanna Mytkowska, Andrzej Przywara, Warszawa: Galeria Foksal, 1998, s. 460–461. Galeria Foksal, Warszawa: Przywara, Andrzej Mytkowska, Joanna Jurkiewicz, Małgorzata „Sztuka i Dokumentacja” 2018, nr 19, s. 169–185. 2018, nr i Dokumentacja” , „Sztuka instytucjonalnej , Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 1999, s. 218. Rebis, Wydawniczy Dom modernizmu, Poznań: Znaczenia Piotrowski, np. Piotr Zob. , w: tegoż, Cricot 2 Teatru do biuletynu Wstęp Kantor, Tadeusz , oprac. Galerii Foksal Z Archiwum Kantor. w: Tadeusz Mytkowska, Joanna przepr. , rozm. Tchorkiem z Mariuszem Rozmowa krytyki z perspektywy Galerii Foksal i praktyka teoria czyli archiwum, galerii i Żywe Galeria przeciw Szczupacka, Wiktoria Anki Ptaszkowskiej Anki miejsca do ogólnej teorii Ptaszkowskiej Wprowadzenie 32 33 34 35 samoreprodukująca się i zastępująca dzieło. Jednak sformułowania sformułowania Jednak dzieło. się i zastępująca samoreprodukująca i Turowskiego Borowskiego archiwum żywego Koncepcja u Kantora. i siedemdziesiątych cechowała wspólnotowość, nacisk nacisk wspólnotowość, cechowała i siedemdziesiątych notabene (1966), którym Tchorka i Mariusza miejsce, nadprodukcja dokumentacji, archiwum zamiast galerii galerii zamiast archiwum dokumentacji, nadprodukcja miejsce, dokumentacji Koncepcja Cricoteki. w modelu odbicie pewne na doświadczenie i wiara w dokumentację utrwalającą dzieła dzieła utrwalającą w dokumentację i wiara na doświadczenie miejsca na relacje poziome i niehierarchiczne, które cechowały cechowały które i niehierarchiczne, poziome na relacje miejsca była Galeria Foksal i jej praktyka autoweryfikacji. W latach W latach autoweryfikacji. i jej praktyka Galeria Foksal była pochodząca z tego samego roku co ich krytyka dokumentacji jest jest dokumentacji co ich krytyka samego roku z tego pochodząca zachowują które ma ono dzieła, przechowywać paradoksalna: jeszcze twórcy, presji już pozbawione semantyczną, neutralność zachować pragnie Kantor Podobnie interpretacji. aktem przed plagiat podczas Sympozjum w Puławach Sympozjum plagiat podczas jak Andrzeja Turowskiego (1972) Turowskiego galerii Andrzeja idee Galerii przeciw oraz czy też galerie tworzone z potrzeby środowiska – znajdują – znajdują środowiska z potrzeby tworzone też galerie czy – jako krytycznie Galerii Foksal w manifeście jest opisywana efemeryczne lub istniejące wyłącznie w formie konceptu. konceptu. w formie wyłącznie lub istniejące efemeryczne osób lojalnych i dyspozycyjnych. Przyjaźń czy bliskie związki czy Przyjaźń i dyspozycyjnych. osób lojalnych wytyczały ścieżki przemian Foksalu. Poruszane w nich idee: idee: w nich Poruszane Foksalu. przemian ścieżki wytyczały później występują DOKUMENTACJI” jak „muzeum-archiwum takie w Kantorowskiej koncepcji archiwum-muzeum, które nie było nie było które archiwum-muzeum, koncepcji w Kantorowskiej wiele oddolnych inicjatyw artystycznych w czasach neoawangardy w czasach artystycznych inicjatyw oddolnych wiele w Cricotece żywy, niezdeformowany przekaz pamięci. przekaz niezdeformowany żywy, w Cricotece Również takie podejście było formujące dla Cricoteki, dla Cricoteki, formujące podejście było takie Również Kantor był szefem rządzącym niepodzielnie, gromadzącym grono grono gromadzącym niepodzielnie, rządzącym szefem był Kantor zwłaszcza przeświadczenie o wadze dokumentacji, rezonujące rezonujące dokumentacji, o wadze przeświadczenie zwłaszcza „strupiałych” zbiorem zawierano wobec mistrza, który był centrum. był który mistrza, wobec zawierano Awangardowe praktyki artystyczne lat sześćdziesiątych lat sześćdziesiątych artystyczne praktyki Awangardowe Archiwum Archiwum 1966–1976 Kantor ściśle z nią współpracował. Takie manifesty manifesty Takie współpracował. ściśle z nią 1966–1976 Kantor . Tę sprzeczność . Tę sprzeczność 24 Właśnie z tego z tego Właśnie . 29 Od literalnie wiernej Od literalnie . 26 . W Cricotece nie było jednak nie było W Cricotece . 31 „zapobieżenie nieobecności „zapobieżenie . Cricoteka wykształciła swój model swój wykształciła . Cricoteka 30 , po 27 Ostatecznie jednak Cricoteka starała starała jednak Cricoteka Ostatecznie . . Anka Ptaszkowska, zastanawiając się nad zastanawiając Ptaszkowska, Anka . 28 25 przez Kantora i jego współpracowników model współpracowników i jego Kantora przez krytyką instytucjonalną. krytyką , dz. cyt., s. 319). już nic…, dz. cyt., Muzeum Tadeusza Kantora zostało oficjalnie powołane jako część Cricoteki dopiero w kwietniu 2018 roku. 2018 w kwietniu dopiero Cricoteki część jako powołane oficjalnie zostało Kantora Tadeusza Muzeum s. 67–71. 7 (4/2014), 2014, nr , „Szum” Cricoteki Perspektywy Ptaszkowska, Anka s 67. Tamże, s. 70. Tamże, s. 43. dz. cyt., Fazan, Katarzyna jego zainteresowania nie przyniosły osiemdziesiątych w latach 1965 i 1979 oraz w latach Jorku do Nowego Kantora Podróże 1972 [maszynopis]. Galerii Foksal, archiwum galerii”, przeciw „Galeria w tekście Turowski Andrzej zjawisku pisał o tym Postulatywnie (Tadeusz Kantor, Dalej Kantor, (Tadeusz kultury” rozwoju ciągłość / Zapewnia i tradycji. ginąć przeszłości Nie pozwala „[Archiwum] Na przykład:
25 26 27 28 29 24 30 31 się nim w części stawała w części się nim się łączyć wymienione perspektywy, nie wybierając żadnej z nich. żadnej wybierając nie wymienione perspektywy, się łączyć instytucji związany był z warunkami pracy artystów w PRL. w PRL. artystów pracy z warunkami był związany instytucji powodu instytucja zajmuje się działalnością interdyscyplinarną, interdyscyplinarną, się działalnością zajmuje instytucja powodu przesłaniu założyciela, poprzez „znalezienie właściwego dystansu dystansu właściwego „znalezienie poprzez założyciela, przesłaniu rewitalizacyjną, kosmetyczną i wyobrażalną” kosmetyczną rewitalizacyjną, można było odczytywać jako wzajemnie sprzeczne wzajemnie jako odczytywać było można prawdopodobne się z nią zetknął się z nią prawdopodobne instytucja stopniowo stopniowo instytucja lecz de facto artysty, muzeum odrzucano ideę . Kantora myśli i interpretacji rozwoju jej droga się decydowała działania w sytuacji permanentnego niedoboru. Do osiągnięcia celów, Do osiągnięcia celów, permanentnego niedoboru. w sytuacji działania czasem nawet pozornie z Kantorem niezwiązaną. z Kantorem pozornie nawet czasem do osoby i dzieła Kantora bez popadania w proste zaprzeczenie, zaprzeczenie, w proste popadania bez Kantora i dzieła do osoby drogami rozwoju Cricoteki, wymieniała „perspektywy zachowawczą, zachowawczą, „perspektywy wymieniała Cricoteki, rozwoju drogami
widać również w profilowaniu się samej Cricoteki – na początku – na początku Cricoteki się samej w profilowaniu również widać towarzyskie, a dobre awangardowe instytucje były przede wszystkim wszystkim przede były instytucje awangardowe a dobre towarzyskie, w światowym obiegu sztuki pod koniec lat sześćdziesiątych, a Kantor a Kantor lat sześćdziesiątych, pod koniec obiegu sztuki w światowym Kantora w jego w jego muzeum” Kantora Brak w nim krytyki instytucjonalnej, chociaż tę zainicjowano chociaż tę zainicjowano instytucjonalnej, krytyki w nim Brak O konsekwencjach takiej postawy pisała Katarzyna Fazan: „Ponieważ „Ponieważ Fazan: Katarzyna pisała postawy takiej O konsekwencjach się partykularnie staje biograficznym, nie jest muzeum Cricoteka Jego słowa o ciągłości rozwoju wymuszającego przecież zmiany, zmiany, przecież wymuszającego rozwoju o ciągłości słowa Jego środowiskami zaprzyjaźnionych osób zaprzyjaźnionych środowiskami W latach dziewięćdziesiątych i na początku dwutysięcznych dwutysięcznych i na początku dziewięćdziesiątych W latach Wypracowany zorientowanym miejscem pamięci, w którym pojedyncza historia historia pojedyncza w którym miejscem pamięci, zorientowanym zbiorowej” w autobiografii zakorzeniona zostaje zdobycia zgód bądź materiałów niezbędne było przyjęcie strategii przyjęcie strategii było niezbędne bądź materiałów zgód zdobycia ani w równie prostą afirmację” prostą w równie ani a z drugiej strony o kontynuacji zakładającej wierność pierwowzorowi pierwowzorowi wierność zakładającej o kontynuacji strony a z drugiej „załatwiania”. Zasadniczą rolę odgrywały w niej nieformalne układy układy nieformalne w niej odgrywały rolę Zasadniczą „załatwiania”.
WIDMA 154 157Spectres and at the core of Kraków’s Municipal Revitalization Revitalization Municipal Kraków’s of and at the core 1 Witkiewicz Memorial Prize of the Małopolskie Voivodeship, and the prize in the 7th edition of the competition Życie Życie the competition the 7th edition of in the prize and Voivodeship, the Małopolskie of Prize Memorial Witkiewicz w Architekturze (Life in Architecture). in (Life w Architekturze magazine’s 4th Architectural Prize for 2014, the Stanisław the Stanisław 2014, for Prize Architectural 4th magazine’s including Polityka distinctions won building has The Cricoteka Cricoteka: from Kantor’s institution institution landmark in the panorama of right-bank Kraków; indeed, it is counted right-bank Kraków; of landmark in the panorama 1 MAGDALENA UJMA, CRICOTEKA MAGDALENA I opening of the Cricoteka’s new seat, its building has become a familiar building has become a familiar seat, its new the Cricoteka’s opening of design awards, when viewed from the Vistula embankment. Five years on from the on from years embankment. Five Vistula the from viewed when among the city’s new architectural icons. Showered with prestigious prestigious with icons. Showered architectural new among the city’s The monumental walls, clad in weathering steel, are especially splendid especially are steel, weathering clad in walls, The monumental to cultural to cultural . 37 . Joanna Zielińska prowokacyjnie pytała: pytała: prowokacyjnie Zielińska Joanna . 36 W naszej gestii pozostaje rozwiązanie tego paradoksu. tego rozwiązanie gestii pozostaje . W naszej 38 z-joanna-zielinska/ (dostęp: 23.03.2020). (dostęp: z-joanna-zielinska/ Iwo Zmyślony, dz. cyt. Zmyślony, Iwo magazynszum.pl/instytucja-ktora-nigdy-nie-spi-rozmowa- [online], Zielińską z Joanną nie śpi. Rozmowa nigdy która Instytucja, 12.04.2020, s. 128. Powszechny”, , „Tygodnik Nie deformować Michał Kobiałka,
36 37 38 się Iwo Zmyślony się Iwo nam wyzwanie, by o wszystkim pamiętać, ale jednocześnie wszystko wszystko ale jednocześnie pamiętać, o wszystkim by wyzwanie, nam pamiętają Kantora? Czy koniecznością jest żmudne przypominanie jest żmudne przypominanie koniecznością Czy Kantora? pamiętają pytania Takie interpretacji? możliwej do granic nie prowadzi przez samych twórców? Do jakiego stopnia są one zdolne zdolne są one stopnia Do jakiego twórców? samych przez kreatorów własnych przez zostaną gdy siebie, przedefiniować paradoks przez tylko jej można dochować skoro wierności, mu zastanawiał – zastanawiał tożsamości?” jego zarazem nie gubiąc publiczności, dramat pamięci […] z nakazem niezniekształcania przekazu?”. przekazu?”. niezniekształcania pamięci […] z nakazem dramat oddziaływania charyzmy Kantora na pokolenie, które nie było nie było które na pokolenie, Kantora charyzmy oddziaływania dochować Jak Kantora? przesłanie odszyfrować Jak osierocone?
wybrzmiewają w rozmowie, którą Dariusz Kosiński przeprowadził przeprowadził Dariusz Kosiński którą w rozmowie, wybrzmiewają Kobiałka odpowiada parafrazą słów twórcy Cricoteki: „Kantor rzuca rzuca „Kantor Cricoteki: twórcy słów parafrazą odpowiada Kobiałka Jaki jest cel istnienia takich instytucji jak Cricoteka, powołanych powołanych jak Cricoteka, instytucji takich jest cel istnienia Jaki świadkiem jego działalności. świadkiem zapomnieć” z Michałem Kobiałką. Kosiński pyta: „Jak pogodzić skomplikowany pogodzić skomplikowany „Jak pyta: Kosiński Kobiałką. z Michałem zaprzeczenia? Jak czynić to przesłanie żywym dla tych, którzy nie nie którzy żywym dla tych, czynić to przesłanie Jak zaprzeczenia? abecadła artysty, czy raczej aktualizacja? I czy ta ostatnia ta ostatnia I czy aktualizacja? raczej czy artysty, abecadła V To świadectwa nieubłaganego upływu czasu i słabnącego i słabnącego upływu czasu nieubłaganego To świadectwa „W jaki sposób dotrzeć ze spuścizną Kantora do szerokiej do szerokiej Kantora ze spuścizną dotrzeć sposób „W jaki „po co zajmować się sztuką artystów, którzy już dawno umarli?” już dawno którzy artystów, się sztuką „po co zajmować
WIDMA 156 159Spectres 6
He is echoed by Filip Filip by is echoed He 5
9 This was a concept that the building’s a concept that the building’s was This 7 Suchan (Kraków: Bunkier Sztuki, 2000), 22. Sztuki, Bunkier Suchan (Kraków: entirely new public….” new entirely functioning only occasionally as a museum. Now its objectives objectives its Now as a museum. occasionally functioning only to now it has essentially been an archive and education centre, and education centre, been an archive it has essentially to now , ed. Jarosław , ed. Jarosław Niemożliwe Kantor. in Tadeusz niemożliwego,” ekonomia Kantora Tadeusza miejsca. “Pulsowanie Polit, Paweł tu był.” “Kantor Zmyślony, 99 (01/2013), https://www.dwutygodnik.com/artykul/4226-kantor-tu-byl.html. Dwutygodnik tu był,” “Kantor Zmyślony, Iwo w szczegółach.” tkwi “Kantor Springer, 12 (2017): 47. 7, no. i konteksty Tematy i teatru,” życia pogranicze “Teatralizacja: Braun, Kazimierz are different: an opening up to an entirely new art and an new to an entirely an opening up different: are a complete overhaul. Up Up overhaul. […] a complete is undergoing “The Cricoteka The Cricoteka building acts in precisely this way on the Vistula on the way this in precisely building acts The Cricoteka
8 8 5 9 it. impact. At the same time, theatralization implies a radical revival revival implies a radical theatralization the same time, At impact. 6 pre-defined meanings.” pre-defined embankment. But the Cricoteka as monument is also a testimony that is also a testimony as monument embankment. But the Cricoteka creating his own “impossible monuments,” this building is a monument. “impossible monuments,” his own creating designers drew from Kantor’s legacy. The legacy must be kept alive, alive, kept must be The legacy legacy. Kantor’s from drew designers at 2–4 Nadwiślańska site to the move its with that, the institution of 7 extension of Kantor’s thought: “the building is not intended for for is not intended “the building thought: Kantor’s of extension art.” vision of dynamic his of continuation communication, to amplify and universalize it, and lend it certain it, and lend it certain and universalize to amplify communication, It is a direct reference to the “Designs for impossible architecture,” architecture,” impossible for “Designs to the reference It is a direct the static presentation of the artist’s oeuvre, but rather for the for but rather oeuvre, the artist’s of presentation the static theatralization. Theatralization may be leveraged as a “tool for social for as a “tool be leveraged may Theatralization theatralization. Kantor’s oeuvre belongs to the past. belongs to the oeuvre Kantor’s announced: Zmyślony Iwo opened, was building the new Before Both critics suggest that what has been employed here is here has been employed what that Both critics suggest Street in 2014-2015, faced the need for its own reformulation. own its for the need faced in 2014-2015, Street Springer, who writes of the Cricoteka’s seat: “looking at it evokes at it evokes seat: “looking the Cricoteka’s of writes who Springer, as Kantor dubbed his dystopian works. Those “monuments” carried Those “monuments” works. dubbed his dystopian as Kantor environment” immediate their of the order of “stability to the a threat put Polit as Paweł boundaries,” its of the “explosion and suggested and therefore it must be put on the stage in order for it to retain its its it to retain for in order stage it must be put on the and therefore a feeling of discomfort. It is huge and grasping, it is irritating, it is it is irritating, It is huge and grasping, discomfort. of a feeling is a spectacle.” existence Its attracts. that A shout a shout in space. Though Kantor played around with the idea of the monument, in 1970 the idea of with around played Though Kantor
2 And the two distinct programmatic programmatic distinct And the two 4 Filip Springer, viewing the brand-new building, the brand-new viewing Filip Springer, 3 https://weekend.gazeta.pl/weekend/1,152121,16772153,kantor-tkwi-w-szczegolach-cricoteka-drazni-odpycha-i-przyciaga.html. Architektoniczne Wizja (Stanisław Deńko). Wizja (Stanisław Architektoniczne Designers: IQ2, a consortium of the design studios nsMoonStudio (Piotr Nawara and Agnieszka Szultk) and Biuro and Biuro Szultk) Agnieszka and Nawara (Piotr nsMoonStudio the design studios IQ2, a consortium of Designers: http://cricotekawbudowie.pl/pl,zalozenia-programowe. After: , Wyborcza Gazeta jednocześnie,” i przyciąga drażni—odpycha Cricoteka w szczegółach. tkwi “Kantor Filip Springer,
2 4 3 space of a perpetual play, in which everyone is at once spectator is at once spectator everyone which in play, a perpetual space of strands in the institution’s activity seem to correspond to the to the to correspond seem activity in the institution’s strands interconnected forms of the old and new buildings. the old and new of forms interconnected riverfront. The brutalism of its form is underscored by its materials: materials: its by is underscored form its of The brutalism riverfront. is Cricoteka The new materials. this choice of through reverberate it station; power district Podgórze former the of site housed on the the of “frame” The huge new. with combines old architecture boldly electricity the historic protecting to be appears modern structure II residential, service, and cultural zone, and a feature of both Kraków’s both Kraków’s of a feature and zone, cultural and service, residential, via the Town, the Old from route tourist and the quarter museum perceived an intriguing duality in it: “The Cricoteka is irritating; at irritating; is in it: “The Cricoteka an intriguing duality perceived glass, concrete, and the rusted metal sheet. Echoes from the past from sheet.Echoes metal and the rusted glass, concrete, context. historical in its the new The old situates building. company conference suite, a centre for the documentation of the history of of the history of the documentation for a centre suite, conference was This spectacularity. seat is its new the Cricoteka’s of was architecture “The Cricoteka’s Zmyślony: Iwo by emphasized the into the area […] transforming of the intention with designed designed a multi-purpose centre comprising elements including comprising elements designed a multi-purpose centre district of Kazimierz, to the Schindler Factory. Kantor’s work is, in short,work Kantor’s Factory. Schindler to the Kazimierz, of district once off-putting and intriguing.” once off-putting theatre and the visual arts, a reading room and library, bookshops, bookshops, and library, room a reading visual arts, and the theatre the Tadeusz Kantor museum and exhibition centre, a theatre and a theatre centre, exhibition museum and Kantor Tadeusz the Plan for the years 2016–2020, it is a key element of the new mixed-use mixed-use the new of element it is a key 2016–2020, years the for Plan What can we read from the building itself? The salient characteristic characteristic The salient the building itself? from read we can What and storage space. and storage a component of the new image of Kraków. image of Kraków. the new a component of The design is intended to be an architectural architectural an to be The design is intended […].” and player The building frames the Vistula landscape and monumentalizes the the and monumentalizes landscape Vistula the frames The building IQ2 Konsorcjum, of the architects the complex, of The authors
Spectres 158 161Spectres ), 14 In spite of the indecision he the indecision of spite In 13 the second connected with the with the second connected 15 were underway. Katarzyna Fazan recalls his recalls Fazan Katarzyna underway. were , eds. Marta Bryś, Anna R. Burzyńska, and Katarzyna Fazan (Kraków: Wydawnictwo UJ, 2014), 303. UJ, Wydawnictwo (Kraków: Fazan and Katarzyna Anna R. Burzyńska, Bryś, , eds. Marta i obecności After: Fazan, 14, see also fn. 3. Fazan, 14, see also After: , (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2019), 14. Jagiellońskiego, Uniwersytetu Wydawnictwo , (Kraków: Nie/obecność Kantor. Fazan, Katarzyna pamięci śmierci, Metamorfozy Kantor! Tadeusz in Dziś przekazywania,” “CRICOTEKA—konieczność Halczak, after: Quoted 15 utilitarian values but also its aesthetic quality. They were simple, simple, were They aesthetic quality. but also its values utilitarian 13 14 posters, and press cuttings of reviews. In the initial period the rhythm period the rhythm the initial In reviews. of cuttings and press posters, phase of activity: since the move. since activity: phase of open, and evolving.” but at once alive, context of the objects were staged. The objects were painstakingly painstakingly were The objects staged. were the objects of context and reconstructed. photographed, documented, dissemination of artistic events. dissemination of taken them of (some and costumes collections: theatrical objects even in Florence, Kantor still had plans for a centre whose activities whose a centre for still had plans Kantor in Florence, even the stage”; from situations of of the Cricoteka’s operations was determined by the activities of the activities of by determined was operations the Cricoteka’s of declared at the opening in Kraków (he asked the questions: “What the questions: “What (he asked in Kraków at the opening declared In fact, Kantor had originally planned for two centres: one in one centres: two for planned had originally Kantor fact, In from the Krzysztofory Palace) and documentary materials, including materials, and documentary Palace) the Krzysztofory from texts by Kantor himself, theatrical photographs, theatre programmes, programmes, theatre photographs, theatrical himself, Kantor by texts conferences that press in the theatre was it Theatre; the Cricot 2 and that the tours, from return the theatre’s following held were with educational work; and the fourth with the organization and the organization with fourth and the work; educational with the transition period, preparations were begun for the move, even even the move, for begun were preparations period, the transition would fall into four sections. The first would be focused on the would be The first sections. four into fall would Kantor’s design of the Cricoteka’s interiors emphasized not only its its not only emphasized interiors the Cricoteka’s design of Kantor’s Kraków and the other in Florence, where in 1980 rehearsals for for rehearsals in 1980 where in Florence, the other and Kraków first exhibitions of play scores and reconstructions of the theatrical of reconstructions and scores play of exhibitions first yet in spite of the restricted space elegant. Over the course of the the of the course space elegant. Over the restricted of in spite yet views regarding the Cricoteka. He thought about it in the context of of it in the context thought about He the Cricoteka. regarding views visual sphere, exhibition of the collections, and “reconstruction collections, and “reconstruction the of exhibition visual sphere, Work on the creation of the Cricoteka entailed above all amassing above entailed the Cricoteka of on the creation Work Wielopole, Wielopole Wielopole, Wielopole archiving, scholarly editing, and release of documents; the third the third documents; of release editing, and scholarly archiving, as the new seat was under construction. And finally its most recent most its finally And construction. under was seat as the new cumulating the past, “for a place to be was it archive; a museum and am I going to be doing here? What are we going to be doing?…” going to be we are What doing here? am I going to be 1980s, successive furnishings and exhibition accessories were were accessories furnishings and exhibition 1980s, successive Joanna Zielińska’s pondered “the pondered Zielińska’s Joanna i.e. memory inherited from third parties, third from inherited memory i.e. 11 10 These doubts were amplified by this major major this by amplified were These doubts 12 (Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2013), 38–43. Kultury, Centrum Międzynarodowe (Kraków: i terytoria in Pamięć. Rejestry “Postpamięć,” Kaniowska, See Katarzyna tu był.” “Kantor Zmyślony, Migrujące, https://www.cricoteka.pl/pl/muzeum-migrujace/. Muzeum Zielińska, Joanna
10 11 12 its projects “Choreographic Machine,” “Polyphonies,” “Migrating “Migrating “Polyphonies,” Machine,” “Choreographic projects its III public with Kantor’s legacy. Kantor’s with public mediated, has begun to influence our programme. It is in this context It is in this context programme. our has begun to influence mediated, managed institution of culture. of managed institution public for its change of image, functioning, programme, and scale and programme, functioning, image, of change its for public meaningfulness of the existence of such institutions as the Cricoteka, as the Cricoteka, institutions such of the existence meaningfulness of modes of action derived from his oeuvre. Our distance to the age to the distance Our oeuvre. his from action derived modes of opening at 5 Kanonicza Street. Over the ensuing decade, the centre the centre the ensuing decade, Over Street. opening at 5 Kanonicza the with in collaboration Kantor built up by lovingly gained shape, divided into several stages. The prologue was the crystallization of of the crystallization was The prologue stages. several divided into change: from the small, familiar centre founded by the artist himself, artist himself, the by founded centre familiar the small, from change: of the building, the Cricoteka set about intensively preparing its its preparing set about intensively the Cricoteka the building, of through were this it did which in ways the of Some operations. of devoted to one artist.” to one devoted of the Cricoteka’s founder is now so great that it is now accurate accurate that it is now so great is now founder the Cricoteka’s of the idea of the centre at the beginning of the 1980s until its official official the 1980s until its at the beginning of the centre the idea of that we should place the rhetorical questions that were first posed first were questions that should place the rhetorical we that the Cricoteka had metamorphosed into a postmodern, professionally a postmodern, professionally into had metamorphosed the Cricoteka to function according to the model he had developed. Thereafter, in Thereafter, model he had developed. to the according to function to say that “postmemory,” to say the longue durée of Kantor’s ideas, and on the conceptions and ideas, and on the conceptions Kantor’s of the longue durée Barbara Guzik. The history of the Cricoteka that began then may be that began then may the Cricoteka of The history Guzik. Barbara Museum,” and “Radical Languages.” and “Radical Museum,” Cricot 2 Theatre team. After Kantor’s death, the institution continued death, the institution Kantor’s After team. Theatre Cricot 2 at that time. Zmyślony’s was about the chances of reaching a broad a broad reaching the chances of about was Zmyślony’s at that time. and preparing for the shock of change. They drew on examples of of on examples drew They change. the shock of for and preparing And that was indeed what happened: a year before the opening the opening before a year happened: what indeed was And that The Cricot 2 Theatre Centre was founded in 1980. On 19 January January On 19 in 1980. founded was Centre Theatre The Cricot 2 Kraków, of mayor the deputy from the keys received Kantor Tadeusz These events were a way of testing the institution’s new possibilities possibilities new the institution’s testing of a way were These events
Spectres 160 163Spectres and catalogue and catalogue 21 The first ledgers were compiled in 1987. were ledgers first The 21 last years of his life, were supplemented with a gallery space space a gallery with supplemented were life, his of years last scattered across several locations: the gallery and archive and archive locations: the gallery several across scattered under the aegis of the Małopolska Provincial Office. Throughout Throughout Office. Provincial the Małopolska of the aegis under systemic watershed and the passing of the Act “On the conduct conduct “On the Act the and the passing of watershed systemic institutions in Poland. In 1999, as a result of the administrative the administrative of 1999, as a result In in Poland. institutions rooms, in the Krzysztofory Palace. in the Krzysztofory rooms, the recently of the immediacy by determined were processes in this period priority Another him. with worked and him personally had been mapped out for it. After a period of mourning, in 1994 its in 1994 its mourning, of a period After it. for mapped out had been Documentation the for Centre Cricoteka to the changed was name reform and the implementation of the new map of voivodeships, voivodeships, map of the new of and the implementation reform ). In the 1990s, the institution’s work was was work the 1990s, the institution’s ). In oficjalnych dla teatrów on Kanonicza Street, the studio and gallery on Sienna Street, and and on Sienna Street, gallery and the studio Street, on Kanonicza These it. had secured patron that its and scientific life cultural had known the employees Some of life. Kantor’s closed period of of the Art of Tadeusz Kantor. In 1995 the renovation of his studio his studio of 1995 the renovation In Kantor. Tadeusz of Art the of compiled by Józef Chrobak, and catalogues of the Cricoteka’s the Cricoteka’s of and catalogues Chrobak, Józef compiled by Kolekcja publiczne and (Zbiory Anna Halczak by collections, edited cards for the various objects were instituted. The political and and The political instituted. were objects various the for cards cultural of a reform in 1996 precipitated activity” cultural of In the period 1990–2014 the main focus of the Cricoteka’s work work the Cricoteka’s of focus main the period 1990–2014 the In from 1994 there were offices and a gallery, as well as storage storage as as well and a gallery, offices were 1994 there from to visitors. These interiors, imbued with the character of the the of the character with imbued interiors, These to visitors. the place in and maintaining memory Kantor’s of cultivation was ledgers the collection: inventory organizing was the Cricoteka, from its status as a municipal institution, came came as a municipal institution, status its from the Cricoteka, programme, to its fast period it held transformation the unsettled with festival 2000 included participation in the Kraków which Krakow Group and Kantor was published, including histories including histories published, was and Kantor Group Krakow at 7 Sienna Street was completed, and the rooms were opened opened were the rooms and completed, was at 7 Sienna Street also designed by him. A series of books on topics related to the to the related on topics books of A series him. by also designed a series of exhibitions. a series of After 8 December 1990 the Cricoteka continued on the course that that course continued on the Cricoteka 1990 the 8 December After Obiekty/Przedmioty. (Obiekty/Przedmioty. and Bogdan Renczyński Anna Halczak A), Scenografie (Scenografie Paluch-Cybulska ), and Małgorzata Cricoteki Zbiory
19 ” This This 17 the concepts the concepts 18 16 20 were made. In 1984 Kantor appointed appointed 1984 Kantor In made. were Return I Shall Never im. Ossolińskich, 2005), 3:319. ideas that define my art. […] They possess a sufficient quantity quantity possess a sufficient They art. […] my ideas that define of inner tension / and independent meaning.” tension inner of for a particular play. / But they are closely linked with the the with linked closely are / But they play. a particular for Halczak, “CRICOTEKA—konieczność przekazywania,” 309. przekazywania,” “CRICOTEKA—konieczność Halczak, After: Halczak, “CRICOTEKA—konieczność przekazywania,” 306. przekazywania,” “CRICOTEKA—konieczność Halczak, After: 310. przekazywania,” “CRICOTEKA—konieczność Halczak, After: Warmiński. to Janusz letter Cf. Narodowy Zakład (Wrocław: Pleśniarowicz ed. Krzysztof vols, , 3 Pisma Kantor: Tadeusz in “Cricoteka,” Kantor, Tadeusz “These works were not made out of a passing, ephemeral need need a passing, ephemeral not made out of were works “These and
20 16 17 18 19 unity of theatre and art in the work of Tadeusz Kantor.” Tadeusz of work and art in the theatre of unity specially prepared posters, photographs, and press cuttings. cuttings. and press photographs, posters, prepared specially idea of Memory.” idea of is the living archive of the Cricot 2 theatre, which is the indivisible is the indivisible which the Cricot 2 theatre, of is the living archive i Wycen) in order to raise the status of the theatrical objects to that to that objects the theatrical of status the to raise in order i Wycen) paragraph was added to its statute: “The content of the Cricoteka the Cricoteka of “The content statute: added to its was paragraph memory of his oeuvre. On 5 March 1988, even before the permit the permit before 1988, even March On 5 his oeuvre. of memory passed on to subsequent generations in a dynamic condition. in generations passed on to subsequent of “living archive” and museum were one in Kantor’s intention. In In intention. one in Kantor’s were and museum “living archive” of centre’s Kanonicza Street seat was under threat. By the end of the the the end of By threat. under was seat Street Kanonicza centre’s of Kraków with reports on the work of the theatre and the centre. and the centre. the theatre of work on the reports with Kraków of on organizing the institution that was the depositary of the the of the depositary was that the institution on organizing conceived, it was to be “the sole guarantor of the survival of this this of the survival of “the sole guarantor to be was it conceived, of autonomous works. He wrote: wrote: He works. autonomous of In 1989 the centre was renamed the Cricoteka, and a new a new and the Cricoteka, renamed was 1989 the centre In In the latter half of the 1980s Kantor intensified his work work his intensified the 1980s Kantor of half the latter In was a reaffirmation of the idea conceived in 1982; of the idea conceived a reaffirmation was was formally issued, he inaugurated the Cricot 2 Theatre Museum. Museum. Theatre the Cricot 2 issued, he inaugurated formally was He petitioned the Ministry of Culture and Art personally when the the when Art personally and Culture of petitioned the Ministry He Let Artists the Let the plays for objects and underway, got Rehearsals Out of concern for the institution, he wrote letters to the mayor mayor to the letters wrote he the institution, for concern Out of Die added: furniture, a document storage system, exhibition screens, screens, exhibition system, storage a document furniture, added: a dual role: that of MUSEUM and SCIENTIFIC INSTITUTE.” Thus Thus MUSEUM and SCIENTIFIC INSTITUTE.” that of a dual role: be will consciousness, that it in the social entrenchment its art, of a Commission for Evaluations and Valuations (Komisja Ocen Ocen (Komisja Valuations and Evaluations for a Commission 1986 he wrote: “The Archive of the Cricot 2 Theatre Centre plays plays Centre Theatre Cricot 2 the of Archive “The wrote: 1986 he 1980s the Cricoteka had become “the material embodiment of his his embodiment of had become “the material 1980s the Cricoteka
Spectres 162 165Spectres At the Cricoteka, the Cricoteka, At 31 It is for this reason that the this reason for It is 29 to “preventing an absence of Kantor in his in Kantor of an absence to “preventing 27 modus operandi modus operandi its had developed The Cricoteka Ultimately, however, the Cricoteka has striven has striven Cricoteka the however, Ultimately, 30 28 Kantor was the boss, who took sole charge of the group the group of sole charge took who the boss, was Kantor 32 , 43. Nie/obecność Kantor. 67. Cricoteki,” “Perspektywy Ptaszkowska, 70. Cricoteki,” “Perspektywy Ptaszkowska, criticism. in institutional spark his interest the 1980s did not in 1965, 1979, and York to New trips Kantor’s 1972). archive, Foksal galerii (Galeria Galeria przeciw text this in his postulated Turowski Andrzej 1999), 218. Rebis, Wydawniczy Dom modernizmu (Poznań: Znaczenia Piotrowski, Piotr See e.g. 27 28 29 Fazan, 30 31 32 simple affirmation,” simple is rooted in a collective autobiography.” in a collective is rooted in a situation of constant insufficiency. In order to achieve its aims, to achieve order In insufficiency. constant of in a situation above were institutions good avant-garde social networks; informal institution committed to interdisciplinary activity, sometimes even sometimes even activity, to interdisciplinary committed institution however, there was no place for the horizontal, non-hierarchical non-hierarchical the horizontal, for no place was there however, in the neo-avant- initiatives grassroots many of typical relationships relationships were centred on him as master. centred were relationships of institutional criticism, though this had been a feature of global art of a feature criticism, though this had been institutional of come into had probably 1960s, and Kantor since the late exchange with contact it. own museum.” own garde age. garde oeuvre of Kantor without falling into simple refutation or equally equally or simple refutation into falling without Kantor of oeuvre characterized by a community spirit, a stress on experience, and on experience, spirit, a stress a community by characterized elements formative Among the as concepts. solely those existing or all the conviction these; above of several were there Cricoteka of throughout resonated which documentation, of the importance of of loyal, devoted people who flocked to him. Friendships or close Friendships or to him. flocked who people devoted loyal, of the Kantorian conception of the archive-museum as a collection the archive-museum conception of the Kantorian to navigate all the above variants without exclusively selecting any of of any selecting exclusively without variants the above all to navigate approach: this the consequences of of wrote Fazan them. Katarzyna to obtain permissions or materials, it had been forced to adopt to adopt forced it had been materials, permissions or obtain to was in part determined by the working conditions of artists in the artists conditions of working the by in part determined was People’s Republic of Poland. This system was characterized by a lack a lack by characterized was This system Poland. of Republic People’s a belief in documentation as a means of recording ephemeral works works ephemeral recording as a means of in documentation a belief in which this individual history this individual history which in lieu de mémoire oriented a peculiarly a “creative procurement” strategy. A crucial role in this was played by by played was in this role A crucial strategy. procurement” a “creative friendships. by people connected of all circles apparently with no relation to Kantor. no relation with apparently The model of institution developed by Kantor and his collaborators and his collaborators Kantor by developed institution The model of The avant-garde artistic practices of the 1960s and 1970s were were the 1960s and 1970s of artistic practices The avant-garde “As the Cricoteka is not a biographical museum, it is becoming is not a biographical the Cricoteka “As Kraków Architecture Biennale. Architecture Kraków th The competition for an architectural architectural an for The competition 23 adjacent to the Krzysztofory Palace, Palace, Krzysztofory to the adjacent From literal faithfulness to its founder’s founder’s to its faithfulness literal From 22 26 This contradiction is also visible in the way way visible in the is also This contradiction 24 Anka Ptaszkowska, pondering the Cricoteka’s paths the Cricoteka’s pondering Ptaszkowska, Anka 25 , 15. Nie/obecność Kantor. In 2004 a design competition for an upper storey was held as part of the 10 held as part of was storey an upper for 2004 a design competition In Tadeusz Kantor: Pisma, 3:319). Kantor: .” (Tadeusz kultury rozwoju ciągłość / Zapewnia i tradycji. ginąć przeszłości “Nie pozwala [Archiwum] E.g. April 2018. in the Cricoteka of founded as part officially only was Museum Kantor Tadeusz The Szum 2014, 7 (4/2014), 67–71. Cricoteki,” “Perspektywy Ptaszkowska, Anka
22 Fazan, 23 Fazan, 24 25 26 location with a history of its own, which Kantor “domesticated” and and “domesticated” Kantor which own, its of a history with location seat outside the immediate city centre. “The essence of the of “The essence centre. city the immediate seat outside institution whose form—that of imposing work of architecture— of work imposing of form—that whose institution it to a discovered space at a distance from the centres of culture,” culture,” of the centres from at a distance space it to a discovered its needs. An application to build an upper storey onto the pavilion the pavilion onto storey upper an to build An application needs. its to a created, monumental place. place. monumental a genius loci, to a created, he perceived which in IV precisely this. precisely mutually contradictory. mutually presages its content. its presages message, through “finding the right distance to the person and to the person “finding the right distance through message, restitution of Kantor’s own place and the experiment of assigning assigning of place and the experiment own Kantor’s of restitution building was opened in 2014. opened in was building His words about continuity, about continuity, words 2000s. His decided in the 1990s and early challenge facing the future project was the tension between the between the tension was project future the facing challenge Fazan. Katarzyna commented on Szczepańskiego Square, on Szczepańskiego design was held in 2006, construction got underway in 2009, and the in 2009, and the construction got underway held in 2006, was design of growth, mentioned the “conservative, revitalizing, cosmetic, and cosmetic, revitalizing, mentioned the “conservative, growth, of perspectives.” conceivable Its path of development and interpretation of Kantor’s thought was was thought Kantor’s of and interpretation development path of Its formula insufficient. The Cricoteka has metamorphosed into an into has metamorphosed The Cricoteka insufficient. formula the Cricoteka positions itself; at first the idea of museum of the artist of museum of idea the first at positions itself; the Cricoteka become in part has gradually the institution fact but in rejected, was was turned down. After 2004 the idea was mooted to build a new a new to build mooted was idea 2004 the After down. turned was and on the other hand about continuation, may be interpreted as be interpreted about continuation, may hand and on the other and the growing distance from Kantor’s times, rendered the early the early times, rendered Kantor’s from distance and the growing Attempts were made to find the centre a space that would meet would meet that a space the centre to find made were Attempts The turbulent transformation of the models of cultural institution, institution, cultural the models of of transformation The turbulent The Cricoteka’s path has taken it from a modest, pre-existing a modest, pre-existing from it path has taken The Cricoteka’s
Spectres 164 167Spectres It is up to us to resolve that paradox. to resolve It is up to us 38 (12.04.2020): 128. Powszechny Tygodnik “Nie deformować,” Michał Kobiałka, 38 is it better to update it? And does the latter not lead to the limits limits lead to the not And does the latter it? to update is it better “Kantor creator: the Cricoteka’s of words the of is a paraphrase remain faithful to him when that faith can only be kept through through kept be can only faith that when to him faithful remain or vital, ABC the artist’s of revision a laborious him? Is remember of possible interpretation? Questions such as these come to the to the such as these come Questions possible interpretation? of but at the same time about everything, challenges us to remember own creators? How should we interpret Kantor’s message? How How message? Kantor’s interpret we should How creators? own fore in Dariusz Kosiński’s interview with Michał Kobiałka. Kosiński Kosiński Michał Kobiałka. with interview Dariusz Kosiński’s in fore to forget everything.” to forget they able to redefine themselves when they are orphaned by their their by orphaned are when they themselves to redefine able they do not who to those bring it alive negation? How of the paradox Kobiałka’s answer answer his message?” Kobiałka’s not to distort the exhortation with Cricoteka, founded by artists themselves? To what extent are are extent To what themselves? artists by founded Cricoteka, What is the point of the existence of an institutions like the like an institutions of the existence the point of is What asks: “How can we reconcile the complicated drama of memory […] of drama the complicated reconcile we can “How asks: (1971), charted the charted 35 Joanna Zielińska Zielińska Joanna 36 ), Wiesław Borowski ), Wiesław Borowski The Foksal gallery and gallery The Foksal 34 33 This is testimony to the inexorable inexorable to the This is testimony 37 Galeria przeciw galerii (1972) Galeria przeciw Żywe Archiwum Archiwum and Żywe Dokumentacja 19 (2018): 169–85. i Dokumentacja Sztuka instytucjonalnej,” instytucja-ktora-nigdy-nie-spi-rozmowa-z-joanna-zielinska/. Jurkiewicz, Joanna Mytkowska, Andrzej Przywara (Warszawa: Galeria Foksal, 1998), 460–61. Galeria Foksal, (Warszawa: Przywara Andrzej Mytkowska, Joanna Jurkiewicz, [Wstęp do biuletynu Teatru Cricot 2]. Teatru do biuletynu [Wstęp Kantor, Tadeusz , ed. Małgorzata Galerii Foksal z Archiwum Kantor in Tadeusz Mytkowska,” Joanna Rozmawia Tchorkiem. z Mariuszem “Rozmowa krytyki z perspektywy Galerii Foksal i praktyka teoria czyli archiwum, galerii” and “Żywe przeciw “Galeria Szczupacka, Wiktoria tu był.” “Kantor Zmyślony, https://magazynszum.pl/ Zielińską,” z Joanną nie śpi. Rozmowa nigdy która “Instytucja,
33 34 35 36 37 losing his identity?” was Iwo Zmyślony’s question. Zmyślony’s Iwo was losing his identity?” such as place, over-production of documentation, the archive in the archive documentation, of over-production such as place, subjected to the act of interpretation. Likewise, it was Kantor’s desire desire Kantor’s it was Likewise, interpretation. of act to the subjected its self-verification practice was another inspiration. In the years years In the inspiration. was another practice self-verification its its function would be to store works that would preserve semantic preserve would that works be to store would function its not of “scabbed-over” relics but of ideas. but of relics “scabbed-over” not of passage of time and the weakening hold of Kantor’s charisma Kantor’s hold of weakening time and the passage of provocatively asked: “What is the sense in engaging with the art with is the sense in engaging “What asked: provocatively place of the gallery, or galleries established in response to the needs to the in response galleries established or the gallery, place of in the conception is described critically The documentation model. neutrality, liberated from the pressure of the artist but not yet yet the artist but not of the pressure from liberated neutrality, course of the Foksal’s own transformations. The ideas they mooted, mooted, they The ideas transformations. own the Foksal’s of course on a generation that did not witness his work directly. work his witness that did not on a generation of artists who died long ago?” who artists of of their own circles, were to some degree reflected in the Cricoteka’s in the Cricoteka’s reflected degree to some were circles, own their of of plagiarism at the symposium in Puławy plagiarism at the symposium of of DOCUMENTATION” do figure in Kantor’s output in later periods. output in later Kantor’s in do figure DOCUMENTATION” of
to preserve in the Cricoteka a living, undistorted message of memory. message of a living, undistorted in the Cricoteka to preserve the same years as their criticism of documentation, is paradoxical: is paradoxical: documentation, criticism of as their years the same the artwork. Nonetheless, formulations such as “museum-archive such as “museum-archive formulations Nonetheless, the artwork. Borowski and Turowski’s conception of the living archive, dating from from dating the living archive, conception of Turowski’s and Borowski Galeria Foksal manifesto, as self-reproducing and substitutive of of and substitutive as self-reproducing manifesto, Galeria Foksal and Andrzej Turowski’s Turowski’s and Andrzej and Andrzej Turowski’s Turowski’s and Andrzej by Anka Ptaszkowska Ptaszkowska Anka by miejsca teorii do ogólnej as Wprowadzenie accused Kantor bene, nota (1966) (whom, Tchorek and Mariusz 1966–1976 Kantor worked closely with the Foksal; manifestos such manifestos Foksal; the with closely worked Kantor 1966–1976 V “How can we reach a broad public with Kantor’s legacy without without legacy Kantor’s with public a broad reach we can “How
Spectres 166
201WIDMA 21, 39 25, 42 164, 166 40 116 140 166 142 85 88 82, 104, 92, 119 / Veit Stoss Puzyna Konstanty 103, 118 103, Puzyna Konstanty 163 Bohdan 152, Renczyński 144 132, 135, 141, Ludmiła Ryba LaCapra Dominick 134, 144 LaCapra 115–116 100–101, Fritz Lang 145 142, 140, 135, 131-132, Erika Lehrer 132, 142 Zbigniew Libera 123 113, 115–117, 109, 100–102, 98, Krystian Lupa 23, Jean-François Lyotard 115-116 Curzio 100, Malaparte Kazimir / Malevich Kazimierz Malewicz 125 93, 83, 110, Karl / Marx Karol Marks Adam Mickiewicz 21, 39 Piet Mondrian 113, 123 108-109, 98, Paweł Mościcki 121–125 117, 113–115, 107–111, 102–103, 98–100, Heiner Müller 118 103, Grzegorz Niziołek 163 145, 137, 47, 136, 152, 127, 30, Małgorzata Paluch-Cybulska 128, 138 Vivian M. Patraka 44 27, / Plato Platon 88 78, Krzysztof Pleśniarowicz 159 149, Paweł Polit Lyubov / Popova Lubow Popowa Anna 154–155, Ptaszkowska Żmijewski Artur Artur 132, Żmijewski Wacek Franciszek 131, 133, 141–142 Franciszek Wacek 89 79, Katarzyna Waligóra 132, 142 Magdalena Waligórska 131, Wilczyk Wojciech 124 109, Ignacy) Stanisław (Witkiewicz Witkacy 121 106, 88, 90, 80, 78, Stanisław Wyspiański Sendyka Roma 131, 140 Roma Sendyka Schulz Bruno 84, 94 113, 122, 124 109, 107, William 98, Shakespeare 137 Sosa Cecilia 127, 158–159 Filip 148–149, Springer 104, 119 Maria Stangret Wit Stwosz 114, 124 110, 100, Małgorzata Sugiera 75, Judith Sumner Olsen Bjørnar 77, 87 77, Olsen Bjørnar Zawadzka Izabela 135, 144 Izabela Zawadzka 166 156, 160, 150, Joanna Zielińska 101, Ziemiański Wojciech 144 141–142, 87, 131, 133–135, 77, Wojciech Ziemilski 166 156, 158–160, 148–150, Iwo Zmyślony 131, 140 Magdalena Zych Tchorek Mariusz 155, 166 Mariusz Tchorek Andrzej 155, Turowski / Index of Names 39–40 166 115 145 86 92 125 163 163 40 93 123 87 87 32–48, 63, 65, 63, 32–48, 148–156, 135–136, 132–133, 127–130, 158–167 144–145, 167 145, 137, 140–141, 67-73, 87-94, 112–114, 116–121, 123–125, 137–142, 137–142, 123–125, 116–121, 112–114, 87-94, 67-73, Kantor Marian 106, 121 Marian Kantor 101–111, 97–99, 77–84, 61, 51–59, 15–31, Tadeusz Kantor 116 101, Olga Katafiasz 128, 138 Barbara Kirshenblatt-Gimblett 77, Jan Klata 132, 136, 156, 130, Michal 127, Michał / Kobialka Kobiałka 76, Jakub Kornhauser Dariusz 156, 167 Kosiński 86 76, Marek Krajewski Halbwachs Maurice 130, 140 130, Maurice Halbwachs Anna Halczak 152, 115 100, Friedrich Hebbel 68 57, Heinrich Himmler Andreas 136, Huyssen Badiou Alain 109, Badiou Alain 109, 85 75, Éric Baratay 82, Jean Baudrillard 123 113–114, 109, Claudia 98–100, Bauer 114 99, Malick Bauer 21–22, Benjamin Walter 83, Janet Bennett 142 132, Rafał Betlejewski 85 75, Bloch Marc Boivin Nicole 83, 93 18, 35 Luis Jorge Borges 155, Wiesław Borowski 134, 124 109, Bertold Brecht 139 129, Britzman Deborah 81, 92 Eugène Delacroix 34 Gilles 17, Deleuze 137 127, M. Maria Delgado 125 34, 121–122, 110–111, 107-108, 17, Jacques Derrida 85 75, Ewa Domańska Albert Einstein 23, Brunella 82, 92 Eruli 164-165 161, 153–154, 150, Katarzyna Fazan 34 Michel 17, Foucault Guzik Barbara 150, 160 150, Guzik Barbara Chopin Fryderyk 56, 67 Chopin Fryderyk 152, Józef Chrobak Gaudard Katja 99, 114 99, Katja Gaudard 100, Jean-Luc Godard Jarocki Jerzy 77, 77, Jerzy Jarocki 83, 93 M. Andrew Jones von Habsburg Franz Ferdinand 60, 72 60, Ferdinand Franz Habsburg von Indeks nazwisk de Goya y Lucientes Francisco José 69 José Francisco Lucientes y de Goya An-ski Szymon (Rapoport Szlojme Zajnwel) 105 Zajnwel) Szlojme (Rapoport An-ski Szymon Antonin Artaud 110, 132, 141 Rachel Auerbach 203WIDMA
kółka lakierowane, tkanina (dywetyna) kółka drewno, metal, Krzesło: plastikowa aluminium, żyłka Blacha ocynkowana, Blacha ocynkowana, metal (żelazo, miedź, cyna), drewno drewno miedź, cyna), (żelazo, metal Blacha ocynkowana, gotowe przedmioty kółka, metal, Blacha ocynkowana, kółka metal, Blacha ocynkowana, (śruby) metal akrylem i lakierem, pomalowane drewno Krzyż: stare filc lakierowany, metal krzyża: Podwozie kółka bejcą, metal, pomalowane Drewno akrylem, pomalowane i metal Blacha ocynkowana (taśmy na naboje) Szkielet: przedmiot gotowy z tworzywa sztucznego, metal, metal, sztucznego, z tworzywa gotowy przedmiot Szkielet: Wielopole Wielopole, ze spektaklu Daguerre’a (Teatr Śmierci, 1980) (Teatr Śmierci, 1991) (Teatr Śmierci, (1975), Umarła klasa ze spektakli Karabiny urodziny są moje Dziś ze spektaklu Kulomioty 1991) (Teatr Śmierci, Wielopole, ze spektaklu Krzyż z podwoziem Dziś są moje Klatki na dzikie bestie ze spektaklu ze spektaklu Rekrutów Kostiumy ze spektaklu Generałów Kostiumy ze spektaklu Wiolinistów Pancernych Kostiumy ze spektaklu i Enkawudystów Żołnierzy Kostiumy 308 × 175 × 12,5 cm 308 × 175 92 × 55 × 30 cm kółka filc; guma, akrylem, pomalowane 141 × 50 × 88 cm 141 142 × 100 × 50 cm 142 cm × 56–71 × 87–89 122–149 cm × 76 121 × 198 cm × 69–69,5 × 69 185–216,5 173 × 234 × 60 cm 146,5–174 × 17–20 × 7 cm × 17–20 146,5–174 ze spektaklu Wiolinistów Skrzypce Pancernych Dziś są moje Dziś ze spektaklu policyjna Suka Wielopole, ze spektaklu Rekruta Szkielet (Teatr Śmierci, 1985) artyści Niech sczezną 1988) (Teatr Śmierci, nie powrócę Nigdy tu już 1991) (Teatr Śmierci, urodziny Dziś są moje (Teatr Śmierci, 1988) (Teatr Śmierci, nie powrócę tu już Nigdy z drewna pomalowanego akrylem, metalu (żelazo, mosiądz) i skóry mosiądz) (żelazo, akrylem, metalu pomalowanego z drewna 61,5 × 21 × 8,5 cm; 78,5 cm (długość smyczka) cm (długość × 8,5 cm; 78,5 × 21 61,5 (Teatr Śmierci, 1991) urodziny (Teatr Śmierci, 1991) urodziny Atrapy broni z drewna i metalu (żelazo, mosiądz) lakierowanego; lakierowanego; mosiądz) (żelazo, i metalu z drewna broni Atrapy (Teatr Śmierci, 1980) Wielopole Niech sczezną (1980), Niech sczezną Wielopole Wielopole, (Teatr Śmierci, 1980) Wielopole (Teatr Śmierci, 1980) Wielopole Wielopole, Technika i wymiary mieszane i wymiary Technika Aparat Fotograficzny / Wynalazek Pana Wynalazek / Fotograficzny Aparat są moje urodziny Dziś ze spektaklu Armata (1985) (Teatr Śmierci) (1985) (Teatr artyści
blacha, kółka; blacha, kółka; kółka Krzesło: przedmiot gotowy, drewno pomalowane akrylem, pomalowane drewno gotowy, przedmiot Krzesło: akrylem, pomalowane drewno gotowy, przedmiot Krzesło: z napisem „KANTOR” tabliczka Drewniana naturalne włosie szkielet naturalny, Koń-szkielet: akrylem, pomalowane drewno Miednica: blacha ocynkowana, drewno akrylem, stare pomalowane drewno Stare Krzyże: Komódka-klęcznik Świętoszki: postarzone drewno, tkanina, gąbka, gąbka, tkanina, drewno, postarzone Świętoszki: Komódka-klęcznik akrylem pomalowane drewno (płótno), tkanina Flaga: pomalowane drewno postarzone pręgierze: postaci: Pręgierze Brudas Pomywaczka Pręgierz guma akrylem, metal, pomalowane drewno Wózeczek: akrylem, kółka pomalowane drewno metal, Wózeczek-nocniczek: Wisielec kółka tkanina, metal, Stelaż: akrylem, metal, pomalowane drewno stare Szubienica-klozet: Sutener-karciarz skrzyń: podwozia bejcą, metal; pomalowane Skrzynie: drewno 88 × 41 × 52 cm × 52 88 × 41 88 × 41 × 52 cm × 52 88 × 41 cm × 73–93 × 98–174 86–116 83,5 × 40 × 66 cm przestrzeń sceniczna ze spektaklu Niech ze spektaklu sceniczna przestrzeń 40 × 55 × 41 cm 40 × 55 × 41 32,5 × 60 × 47,5 cm 32,5 × 60 × 47,5 Łóżko: rama łóżka: postarzone drewno pomalowane akrylem, pomalowane drewno postarzone łóżka: rama Łóżko: Ja-umierający 96 × 74 × 110 cm × 74 96 260 × 63 × 78,5 cm × 78,5 × 63 260 208 × 69 × 86 cm 208 × 69 217 × 100 × 71 cm cm × 74,5 218 × 59 cm × 69 209 × 59 cm × 69 209 × 59 cm 210 × 57 × 69 cm 202 × 57 × 67 metal, kółka; materac: tkanina, słoma, gąbka; poduszka: poduszka: gąbka; słoma, tkanina, materac: kółka; metal, (płótno) tkanina prześcieradło: gotowy, pierze; przedmiot kółka metal (śruby), kółka metal (śruby), (śruby) metal bejcą, metal (śruba) pomalowane metal, kółka metal, Świętoszka fot. Stanisław Arvay, fotografia cyfrowa, zasoby zasoby cyfrowa, fotografia fot. Stanisław Arvay, 193 × 252 × 97 cm × 97 × 252 193 103 × 170 × 71 cm × 170 103 129 × 83,5 × 59 cm 129 × 83,5 × 59 × 13 cm 138,5 × 96 cm 172,5 × 133 × 61 Zlew: blacha ocynkowana, metal, stare drewno, pompa drewno, stare metal, blacha ocynkowana, Zlew: kółka sznur, 70–117 × 32,5–62 × 3–9,5 cm × 3–9,5 × 32,5–62 70–117 Ostatnie dzieło Mistrza Veita Stossa: Barykada!, Barykada!, Stossa: Veita Mistrza dzieło Ostatnie Autor akrylem, metal pomalowane drewno stare Atrapy: (Teatr Śmierci, 1985) artyści sczezną elektryczna, kółka kółka elektryczna, akrylem, metal, tkanina; podesty: drewno pomalowane akrylem, pomalowane drewno podesty: tkanina; akrylem, metal, (1976),Portret matki obiekcie przy Kantor Tadeusz Archiwum Cricoteki
gotowe kółka – przedmioty kółka syfon, szklany sznur, lakierowane, i akrylem, kółka kółka taśma izolacyjna, głośniki blacha ocynkowana, Megafon-szczekaczka: Koło: drewno, metal, tkanina, gąbka, koło od wozu, od wozu, koło gąbka, tkanina, metal, drewno, Koło: lakier drewno, metal, mównicy: Barierka Polichlorek winylu pomalowany akrylem (ręce, stopy), lateks lateks stopy), akrylem (ręce, pomalowany winylu Polichlorek Drewno pokryte polichlorkiem winylu, pomalowane bejcą pomalowane winylu, polichlorkiem pokryte Drewno (koła rowerowe, kółka) gotowe przedmioty metal, Rowerek: oczy, szklane stopy), dłonie, (głowa, winylu polichlorek Manekin: kółka drewno, żelazo), (aluminium, metal Lakierowany drewno lakierowany, metal i aluminiowa, Blacha ocynkowana (głowa), szklane oczy, tkanina (trykot) pomalowana akrylem, pomalowana (trykot) tkanina szklane oczy, (głowa), metal drewno, blacha ocynkowana, knajpiany: Stolik 84 × 70 × 56 cm 84 × 70 Dziś są moje Dziś są moje ze spektaklu pomnika Podest na rowerku dziecka / Manekin Rowerek są moje urodziny Dziś ze spektaklu Mównica 1991) Śmierci, (Teatr na szczury łapka Monumentalna (Teatr Niemożliwy, 1973) 46,5 × 21,5 cm Łódź Charona: blacha ocynkowana, metal, drewno, drewno, metal, blacha ocynkowana, Charona: Łódź drewno metal, blacha ocynkowana, Odysa: Łuk włókno poliestrowe 275–135 × 403 × 169 cm × 169 × 403 275–135 cm × 530–280 284–140 210 × 77 × 90 cm naturalne włosy, tkanina, tworzywo sztuczne (guziki), drewno, drewno, (guziki), sztuczne tworzywo tkanina, włosy, naturalne Okrycia ambalażowe [kołdry]: tkanina (płótno), (płótno), tkanina [kołdry]: ambalażowe Okrycia 185 × 139 × 75 cm 185 × 139 × 75 177 × 18,5 × 65 cm 112 × 110 × 70 cm 112 × 110 × 70 × 80 cm × 62 143–197 133 × 90 × 60 cm 105 × 140 × 65 cm Umarła klasa (Teatr Śmierci, 1975) Umarła ze spektaklu i koczkodany Nadobnisie ze spektaklu (Teatr Śmierci, 1988) powrócę Nigdy tu już nie metal watolina, gąbka, 65 × 60,5 × 61 cm × 61 65 × 60,5 kółka gąbka, sznur, metal, blacha ocynkowana, stare drewno, Widmo OJCA – manekin ze spektaklu – manekin ze spektaklu OJCA Widmo (Teatr Śmierci, 1991) (Teatr Śmierci, urodziny 78 × 95 × 64 cm × 95 78 (płótno) tkanina ambalażowe: Tkaniny
Tadeusz Kantor. Widma
(śruby) blacha, metal izolacyjna, tkanina, kółka kabel żarówka, oprawka, blacha, Lampy: Listwy: drewno pomalowane akrylem, metal pomalowane drewno Listwy: bejcą pomalowane gotowe przedmioty Książki: akrylem, pomalowane i tkanina drewno szkolnej]: [klasy Kąty silnik elektryczny, kółka akrylem, metal, pomalowane Drewno (śruba) metal postarzone, Krzyż: drewno pomalowane drewno lakierowana, blacha aluminiowa Miska: tkanina, akrylem, metal, pomalowane drewno Klatka/kurnik: lakier drewno, Podpórki: Blacha ocynkowana, metal (żelazo, aluminium), drewno, drewno, aluminium), (żelazo, metal Blacha ocynkowana, Siedzisko: postarzone drewno pomalowane akrylem pomalowane drewno postarzone Siedzisko: Szubienica-klozet: drewno pomalowane akrylem, metal, sznur, kółka sznur, akrylem, metal, pomalowane drewno Szubienica-klozet: metal lakierowane, drewno Siedzisko: 89 × 65 × 63 cm 89 × 65 × 63 (Teatr Śmierci, 1991) (Teatr Śmierci, Umarła klasa, Umarła ze spektaklu sceniczna Przestrzeń Brodzińskiego w Tarnowie, 1926, fotografia 1926, fotografia w Tarnowie, Brodzińskiego (Teatr Śmierci, 1988) Śmierci, (Teatr Kołyska mechaniczna ze spektaklu ze spektaklu mechaniczna Kołyska Intermediów ASP, zasoby Archiwum Archiwum Cricoteki, zasoby ASP, Intermediów szkolne Ławki taśma akrylem, tkanina, pomalowane drewno postarzone Ławki: szkolne Ławki metal lakierowane, drewno Ławki: 94 × 107 × 55 cm × × 107 94 Uczniowie klasy I b Gimnazjum im. Kazimierza im. Kazimierza I b Gimnazjum klasy Uczniowie 24 × 33 × 10 cm 24 29 × 56 × 45 cm 29 × 56 × 45 Ośrodka Dokumentacji Sztuki Sztuki Dokumentacji Ośrodka kółka metal, wybór (Teatr Śmierci, 1975) 12 × 30 cm 140–107 × 150 × 403 cm × 403 × 150 140–107 160 × 110 × 156 cm 199 × 80 × 84 cm kółka sznurek, słoma, gąbka, Umarła klasa (Teatr Śmierci, 1975) Umarła 60 × 85 × 32 cm nie powrócę Nigdy tu już ze spektaklu sceniczna 75 × 46,5 × 4 cm 75 są moje urodziny Dziś ze spektaklu Czołg Wielki Ambalaż końca Ambalaż Wielki XX końca , przestrzeń wieku ok. 20 × 120 × 50 cm ok. 113 × 145 × 334 cm ok. 113 × 145 eksponuje obiektyze spektakli akrylem, metal (śruby) Taborety: postarzone drewno pomalowane akrylem pomalowane drewno postarzone Taborety: lakierowanej z tektury gotowy, przedmiot Tornistry: Tadeusz Kantor szósty od lewej w drugim rzędzie od lewej szósty Kantor Tadeusz archiwalna preparowana cyfrowo – Wydział Wydział – cyfrowo preparowana archiwalna Wystawa Tadeusza Kantora CRICOTEKA Teatru Cricot 2 z kolekcji 2 z kolekcji Cricot Teatru
WIDMA 202 205Spectres
metal wood, sheet, metal galvanized table: Bar sheet, speakers metal galvanized Loudspeaker: polyester fibre (canvas), fabric [duvets]: covers Emballage (canvas) fabric fabrics: Emballage varnish wood, barrier: metal, Rostrum Bicycle: metal, ready-mades (bicycle wheels, wheels) wheels, (bicycle ready-mades metal, Bicycle: fabric, hair, natural glass eyes, feet), hands, (head, PVC Dummy: wheels wood, iron), (aluminium, metal Painted (head), glass eyes, latex feet), acrylic paint (hands, with painted PVC metal galvanized wood, acrylic paint,with old painted (suit) fabric Wheel: wood, metal, fabric, foam, wagon wheel, wheel, wagon foam, fabric, metal, wood, Wheel: Wood coated in PVC, painted with wood stain and acrylic paint, stain wood with painted in PVC, coated Wood metal wood, painted Desks: School desks: metal wood, Seat: painted paint wood, Supports: 84 × 70 × 56 cm 84 × 70 Bicycle / Child dummy on bicycle from the play the play from on bicycle / Child dummy Bicycle Birthday Today Is My the play from Rostrum Death, 1991) of Theatre (The Shapes Dainty the play from Trap Rat Monumental Today Is Is Today the play from the monument Base of 46.5 × 21.5 cm (ready-mades) wheels wheels glass soda syphon, rope, wood, wheels 210 × 77 × 90 cm 275–135 × 403 × 169 cm × 169 × 403 275–135 cm × 530–280 284–140 Charon’s boat: galvanized metal sheet, metal, wood, wood, sheet, metal, metal boat: galvanized Charon’s metal kapok, foam, wood, plastic (buttons), wood sheet, metal, metal galvanized bow: Odysseus’s Galvanized metal and aluminium sheet, painted metal, painted painted metal, and aluminium sheet, painted metal Galvanized 185 × 139 × 75 cm 185 × 139 × 75 177 × 18.5 × 65 cm 105 × 140 × 65 cm 133 × 90 × 60 cm 112 × 110 × 70 cm 112 × 110 × 70 × 80 cm × 62 143–197 Spectre of the FATHER—mannequin from the play from the FATHER—mannequin of Spectre (The Theatre of Death, 1988) of (The Theatre Return I Shall Never (The Theatre of Death, 1991) of Death, Theatre (The My Birthday 65 × 60.5 × 61 cm × 61 65 × 60.5 sheet, metal, rope, foam, wheels foam, sheet, rope, metal, 78 × 95 × 64 cm × 95 78 c. 113 × 145 × 334 cm × 334 113 × 145 c. wheels electrical tape, (The Impossible Theatre, 1973) Theatre, and Apes (The Impossible Hairy (The Theatre of Death, 1975) of Theatre The Dead Class (The
Tadeusz Kantor. Spectres Lamps: metal sheet, fitting, bulb, cable bulb, fitting, sheet, metal Lamps: Bowl: painted aluminium sheet, wood painted with acrylic paint, with painted wood aluminium sheet, painted Bowl: wheels string, straw, foam, Desks: aged wood painted with acrylic paint, fabric, fabric, acrylic paint, with painted wood aged Desks: stain wood with painted ready-mades Books: electric motor, wheels acrylic paint, metal, with painted Wood School desks acrylic paint with painted wood Seat: aged acrylic paint with painted wood aged Stools: acrylic paint, metal with painted wood Slats: cardboard varnished ready-mades, Satchels: 89 × 65 × 63 cm 89 × 65 × 63 Kraków, Cricoteka Archive holdings, Tadeusz Tadeusz holdings, Archive Cricoteka Kraków, row in the second the left from sixth Kantor Death, 1975) of Theatre (The (The Theatre of Death, 1988) of Death, (The Theatre (The Theatre of Death, 1991) of (The Theatre Mechanical cradle from the play The Dead Class the play from cradle Mechanical (The Theatre of Death, 1975) Photograph of class Ib, Kazimierz Brodziński Brodziński Kazimierz class Ib, of Photograph 1926, photograph Tarnów, Middle School in Cricoteka CENTER for the Documentation Documentation for the CENTER Cricoteka 94 × 107 × 55 cm × × 107 94 metal, wheels with acrylic paint, wood, fabric, wheels 24 × 33 × 10 cm 24 cm 29 × 56 × 45 Corners [of the classroom]: wood and fabric painted painted fabric and wood the classroom]: [of Corners (screw) metal wood, aged Cross: (screws) metal fabric, acrylic paint, metal, with painted wood / henhouse: Cage Gallows-toilet: wood painted with acrylic paint, metal, rope, wheels rope, acrylic paint,with metal, painted wood Gallows-toilet: Galvanized metal sheet, metal (iron, aluminium), aluminium), (iron, sheet, metal metal Galvanized Stage space of The Dead Class space of Stage 12 × 30 cm 160 × 110 × 156 cm 199 × 80 × 84 cm 140–107 × 150 × 403 cm × 403 × 150 140–107 60 × 85 × 32 cm I Shall Never Return Return I Shall Never the play from space stage of the Art of Tadeusz Kantor Tadeusz of Art of the 75 × 46.5 × 4 cm 75 (screws) sheet, metal metal electrical tape, 20 × 120 × 50 cm c. presents objects from Cricot 2 Theatre 2 Theatre Cricot from objects presents the of collections the in productions , century 20th the end of the for Emballage Great digitally rendered by the Faculty of Intermedia Intermedia of Faculty the by rendered digitally Birthday My Is Today the play from Tank at the Jan Matejko Academy of Fine Arts in Arts Fine of Academy Matejko Jan at the The exhibition exhibition The
Niech Niech 1984; Angeles, Los spektaklu), ielopole, Wielopole (próba (Teatr Niemożliwy, 1973), Niemożliwy, (Teatr i koczkodany Paluch-Cybulska. Montaż i modyfikacja cyfrowa – Wydział Wydział – cyfrowa i modyfikacja Montaż Paluch-Cybulska. kółka (śrubka), akrylem, metal pomalowane drewno Postarzone bejcą, metal pomalowane Drewno nie powrócę tu już Nigdy ze spektaklu dźwiękowy Efekt Domena publiczna Cricot 2 (Teatr Teatru spektakli zapisów fragmentów Montaż (tkanina) w pokrowcu z tektury gotowy Przedmiot gotowy przedmiot tkanina, (pręty), Metal Przedmiot gotowy z tektury pomalowany akrylem pomalowany z tektury gotowy Przedmiot z tektury gotowy Przedmiot Intermediów ASP w Krakowie ASP Intermediów W (Teatr Śmierci, 1988), zasoby Archiwum Cricoteki Archiwum zasoby 1988), (Teatr Śmierci, sztucznego) z tworzywa (szkielet metal drewno, Stare 80–137 × 45–65,5 × 15–31 cm × 15–31 × 45–65,5 80–137 artyści Niech sczezną ze spektaklu Krzyże 1985) (Teatr Śmierci, są moje urodziny Dziś Krzyż ze spektaklu 1991) (Teatr Śmierci, wody Kapanie Wielopole Wielopole, ze spektaklu Krzyże 1980) (Teatr Śmierci, 41 × 66 × 18 cm, 31 × 42 × 14 cm × 66 × 18 cm, 31 × 42 41 cm × 20–35 × 70–92 43–60 × 115 × 30 cm 45 41 × 66 × 18 cm 41 Jacques Sirot, produkcja CNRS, Paris. Koncepcja: Małgorzata Małgorzata Koncepcja: Paris. CNRS, produkcja Sirot, Jacques 96 × 77 × 10 cm 96 Dziś Dziś Paris; CNRS, i Denis Bablet, produkcja Jacquie realizacja realizacja Jacquie Hanich, Denis Bablet, produkcja CNRS, Paris; Paris; CNRS, Denis Bablet, produkcja Hanich, Jacquie realizacja , Prato, 1980, 1980, klasa, Prato, Umarła Cricoteki: Archiwum zasoby Śmierci), 112,5–153 × 55–64 × 54–55 cm 112,5–153 × 32,2 cm × 29,5 198 Skrzypienie drewnianej podłogi Skrzypienie drewnianej (Teatr Śmierci, 1985), 1985), Śmierci, (Teatr artyści Niech sczezną 1988), (Teatr Śmierci, nie powrócę Nigdy tu już 1991) Śmierci, (Teatr są moje urodziny Dziś , Paryż, 1991, realizacja Jacquie i Denis Bablet, i Denis Bablet, Jacquie 1991, realizacja , Paryż, są moje urodziny , Buenos , Buenos artyści Niech sczezną 1986; , Madryt, artyści sczezną Nadobnisie Nadobnisie ze spektakli Walizki 70 × 140 × 45 cm × 140 × 45 70 , Palma de Mallorca, 1988, 1988, de Mallorca, , Palma nie powrócę tu już Nigdy 1987; Aires, DŹWIĘKI AUDIOWIZUALNE MATERIAŁY e (Teatr Śmierci, 1980), 1980), e (Teatr Śmierci, Wielopole, Wielopol drewno Tkanina, metal olejną, drewno, farbą pomalowana Tkanina OBIEKTY ROZPROSZONE OBIEKTY
urodziny Dziś są moje
przedmioty gotowe spodek, łyżeczka: filiżanka, naftowa, Lampa i metalu z drewna ramka fotograficzna, rodzinna: odbitka Fotografia Krzesło składane: przedmiot gotowy z drewna, pomalowany bejcą pomalowany z drewna, gotowy przedmiot składane: Krzesło kółka gąbka, tkanina, drewno, blacha aluminiowa, Metal, Blacha ocynkowana, metal, tkanina, drewno, polichlorek winylu winylu polichlorek drewno, tkanina, metal, Blacha ocynkowana, kółka lakierowany, metal drewno, Blacha ocynkowana, kółka bejcą i akrylem, metal, pomalowane drewno Podest: akrylem pomalowane drewno (płótno), tkanina Flaga: (guziki), metal płótno), trykot, (dywetyna, tkanina Kostium: akrylem pomalowane drewno Podest: z drewna gotowy przedmiot ortopedyczna: Kula kółka szklane oczy, stopy), ręce, (głowa, bejcą, metal pomalowane drewno Stół: płótnem obszyty drut metalowy Stelaż: akrylem, metal pomalowane drewno Skrzypce/kataryna: 81 × 42 × 50 cm 81 × 42 86 × 88 × 88 cm (Teatr Happeningowy, 1967) (Teatr Śmierci, 1991) Umarła klasa ze spektaklu rodzinna Maszyna 1975) (Teatr Śmierci, autorska pogrzebowa, Maszyna 1982 (Teatr Informel, 1961), Nigdy tu już nie powrócę ze spektaklu Kulomiot 1988) (Teatr Śmierci, Maszyna tortur, 1986, druga wersja wersja 1986, druga tortur, Maszyna Podest Utrwalacza władzy ze spektaklu ze spektaklu władzy Utrwalacza Podest W małym dworku do spektaklu rekonstrukcja 122 × 116 × 142 cm 122 × 116 × 142 100 × 296 × 346 cm 100 × 296 cm × 57,5 × 107 143 163 × 116 × 2 cm 163 cm × 54 × 70 176 Stolik Artysty ze spektaklu Artysty Stolik 193 × 185 × 100 cm 193 (Teatr Śmierci, 1991) (Teatr Śmierci, urodziny Dziś są moje (buty) guma, skóra Wuj Stasio – Zesłaniec (1980, 1988), obiekt (1980, 1988), Zesłaniec – Stasio Wuj (Teatr Śmierci, 1980) (Teatr Śmierci, Wielopole Wielopole, wodna Kurka do spektaklu obiektu gąbka sznur, metal, akrylem, drewno, malowana Tkanina autonomiczny związany ze spektaklem ze spektaklem związany autonomiczny
WIDMA 204 207Spectres , Prato, 1980, sound engineers Jacquie Jacquie sound engineers 1980, The Dead Class, Prato, holdings: the Cricot 2 Theatre (The Theatre of Death), Cricoteka Archive Archive Cricoteka Death), of Theatre (The Theatre the Cricot 2 Hanich, Denis Bablet, production of CNRS, Paris; Wielopole, Paris; CNRS, of Denis Bablet, production Hanich, I Shall Never 1987; Aires, Die, Buenos Artists the Let 1986; Madrid, , Birthday My Is Today Paris; CNRS, of Denis Bablet, production Jacques and Denis Bablet, Jacquie 1991, sound engineers Paris, Faculty modification: and digital Editing Paluch-Cybulska. Public domain metal wood, paint, oil with painted Fabric acrylic paint with painted cardboard from Ready-made cardboard from Ready-made (fabric) in cover cardboard from Ready-made skeleton) (plastic ready-made fabric, (rods), Metal wood Fabric, metal stain, wood with painted Wood (The Theatre of Death, 1988), Cricoteka Archive holdings Archive Cricoteka 1988), (The Theatre of Death, Sirot, production of CNRS, Paris. Conception: Małgorzata Conception: Małgorzata Paris. CNRS, of production Sirot, Sound editing of excerpts from recordings of the plays by by the plays of recordings from excerpts Sound editing of , Return I Shall Never the play from Sound effect 80–137 × 45–65.5 × 15–31 cm × 15–31 × 45–65.5 80–137 (The Theatre of Death, 1980) of (The Theatre Death, 1985) of (The Theatre Death, 1991) of (The Theatre 41 × 66 × 18 cm 41 14 cm × × 66 × 18 cm, 31 × 42 41 cm × 20–35 × 70–92 43–60 × 115 × 30 cm 45 96 × 77 × 10 cm 96 , Palma de Mallorca, 1988, sound engineers Jacquie and Jacquie sound engineers 1988, de Mallorca, , Palma Return metal Old wood, 198 × 29.5 × 32.2 cm × 29.5 198 Dainty Shapes and Hairy and Hairy Shapes Dainty the plays from Suitcases 112.5–153 × 55–64 × 54–55 cm 112.5–153 Let the Artists Die, Artists the Let 1984; Angeles, Los Wielopole (rehearsal), (The Theatre of Death, 1988), and Death, 1988), of (The Theatre Return Never Wooden floor creaking floor Wooden Water dripping Water 70 × 140 × 45 cm × 140 × 45 70 Wielopole Wielopole, the play from Crosses Die Artists the Let the play from Crosses Birthday My Is Today the play from Cross wheels (screw), acrylic paint, metal with painted wood Aged SOUNDS SCATTERED OBJECTS SCATTERED Let the 1980), Let Death, of Theatre (TheWielopole of Intermedia, Jan Matejko Academy of Fine Arts in Kraków Arts Fine of Academy Matejko Jan of Intermedia, (The Impossible Theatre, 1973), Wielopole, Theatre, 1973), Apes (The Impossible 1985), I Shall Death, of Theatre Die (The Artists (The Theatre of Death, 1991) (The Theatre Birthday My Is Today AUDIOVISUALS
The Water-Hen
leather (shoes) Platform: wood painted with acrylic paint with painted wood Platform: Frame: metal wire in canvas wire metal Frame: wheels eyes, glass feet), Platform: wood painted with wood stain and acrylic paint, and acrylic stain wood with painted wood Platform: paint acrylic with painted wood (canvas), fabric Flag: wheels foam, fabric, aluminium Metal, sheet, wood, foam rope, metal, wood, acrylic paint,with painted Fabric ready-mades teaspoon: saucer, cup, lamp, Kerosene frame and metal wooden print, photographic photograph: Family stain wood with painted wooden, chair: ready-made Folding Suit: fabric (duvetine, knit, canvas), metal (buttons), rubber, rubber, (buttons), metal knit, canvas), (duvetine, fabric Suit: 81 × 42 × 50 cm 81 × 42 86 × 88 × 88 cm (The Theatre of Death, 1991) (Informel Theatre, 1961), 1982 (The Theatre of Death, 1967) of Death, (The Theatre Platform of the Consolidator of Power Power of the Consolidator of Platform Return I Shall Never the play from gun Machine of Death, 1988) (The Theatre original reconstruction Burial machine, Uncle Stasio the Exile (1980, 1988), autonomous the Exile (1980, 1988), autonomous Stasio Uncle Crutch: ready-made, wooden ready-made, Crutch: metal, wheels Galvanized metal sheet, metal, fabric, wood, PVC (head, hands, (head, hands, PVC wood, fabric, sheet, metal, metal Galvanized wheels metal, painted wood, sheet, metal Galvanized Today Is My Birthday Birthday My Is Today play from the House The Country the play from 176 × 54 × 70 cm × 54 × 70 176 100 × 296 × 346 cm 100 × 296 cm × 57.5 × 107 143 193 × 185 × 100 cm 193 163 × 116 × 2 cm 163 cm 122 × 116 × 142 Violin / hurdy-gurdy: wood painted with acrylic paint,with metal painted wood Violin / hurdy-gurdy: (The Theatre of Death, 1991) of Death, Theatre (The My Birthday (The Theatre of Death, 1980) (The Theatre Wielopole of the object for the play the play for of the object Wielopole, Wielopole, play the with object connected metal stain, wood with painted wood Table: (The Theatre of Death, 1975) of Death, Class (The Theatre Today Is Is Today the play from Table, Artist’s The The Machine of Torture, 1986, second version 1986, second version Torture, of The Machine The Dead the play from Machine The Family
Mixed media and varying dimensions varying and media Mixed brass); (iron, metal and painted wooden weapons, Dummy wheels metal, stain, wood with painted Wood felt metal, painted the cross: base of Wheeled (duvetine) fabric metal, plastic, from ready-made Skeleton: (The Theatre of Death, 1991) of (The Theatre (The Theatre of Death, 1991) (The Theatre of Death, (The Theatre of Death, 1991) of (The Theatre Today Is My Birthday My Is Today the play from van Police The Dead Class (1975), the plays from Rifles My Birthday Today Is the play from guns Machine 1991) of Death, (The Theatre 308 × 175 × 12.5 cm 308 × 175 wheels varnished, 92 × 55 × 30 cm (The Theatre (The Theatre Return I Shall Never the play wheels felt; acrylic paint, rubber, with wood painted with acrylic paint, metal (iron, brass) and leather brass) (iron, acrylic paint, metal with wood painted wheels wood, Chair: metal, Cross: old wood painted with acrylic paint and varnish, metal (screws) metal varnish, and acrylic paint with painted wood old Cross: sheet, aluminium, plastic twine metal Galvanized Galvanized metal sheet and metal painted with acrylic paint, with painted sheet and metal metal Galvanized Galvanized metal sheet, metal (iron, copper, tin), wood painted painted wood tin), copper, (iron, sheet, metal metal Galvanized (bullet belts) ready-mades wheels, sheet, metal, metal Galvanized wheels sheet, metal, metal Galvanized 185–216.5 × 69 × 69–69.5 cm × 69–69.5 × 69 185–216.5 × 50 × 88 cm 141 142 × 100 × 50 cm 142 cm × 56–71 × 87–89 122–149 cm × 76 121 × 198 173 × 234 × 60 cm 146.5–174 × 17–20 × 7 cm × 17–20 146.5–174 Wielopole, Wielopole, the play from the Recruit of Skeleton (The Theatre of Death, 1988) (The Theatre Return I Shall Never (The Theatre of Death, 1991) Theatre (The My Birthday (1985) (The Theatre of Death) of Die (1985) (The Theatre 61.5 × 21 × 8.5 cm; 78.5 cm (length of the lead) of cm (length × 8.5 cm; 78.5 × 21 61.5 (The Theatre of Death, 1985) of Death, Theatre Die (The the Artists Violins of the Armoured Violinists from the play the play from Violinists Armoured the Violins of Costumes of the Recruits from the play the play from the Recruits of Costumes Let the play from the Generals of Costumes from Violinists Armoured the of Costumes and NKVD the Soldiers of Costumes Birthday My Is Today from the play Officers Camera / Mr Daguerre’s invention from the play play the from invention Daguerre’s / Mr Camera Birthday My Is Today the play from Cannon Wielopole, the play from wheels on Cross Is Today the play from beasts wild the for Cages (The Theatre (The Theatre Wielopole Wielopole, (The Theatre of Death, 1980) of Death, Theatre (The Wielopole Wielopole, 1980) of Death, Theatre (TheWielopole (The Theatre of Death, 1980) (The Theatre Wielopole Let (1980), and Let Wielopole Wielopole, Artists the of Death, 1980) of Death, 1988)
Let the the Let the play from space stage barricade!, Boxes: wood painted with wood stain, metal; box wheels: metal metal wheels: box metal; stain, wood with painted wood Boxes: acrylic paint, metal with painted wood Dummies: old Flag: fabric (canvas), wood painted with acrylic paint with painted wood (canvas), fabric Flag: acrylic paint,with metal, wheels painted wood platforms: Raised I—The Dying One Dying I—The Basin: galvanized metal sheet, wood painted with acrylic paint, with painted wood sheet, metal Basin: galvanized wheels fabric, metal, Frame: foam straw, fabric, Mattress: feather ready-made, Pillow: Bed: Bed frame: aged wood painted with acrylic paint, metal, wheels acrylic paint, metal, with painted wood aged frame: Bed: Bed “KANTOR” sign reading Wooden Sink: galvanized metal sheet, metal, old wood, electric pump, wheels electric pump, wood, old sheet, metal, metal Sink: galvanized 86–116 × 98–174 × 73–93 cm × 73–93 × 98–174 86–116 Skeleton horse: natural skeleton, natural horsehair natural skeleton, natural horse: Skeleton 83.5 × 40 × 66 cm (canvas) Sheet: fabric 88 × 41 × 52 cm × 52 88 × 41 cm × 52 88 × 41 32.5 × 60 × 47.5 cm 32.5 × 60 × 47.5 40 × 55 × 41 cm 40 × 55 × 41 96 × 74 × 110 cm × 74 96 (screw) metal stain, wood with 218 × 59 × 74,5 cm × 74,5 218 × 59 cm 202 × 57 × 67 208 × 69 × 86 cm 208 × 69 217 × 100 × 71 cm cm × 69 209 × 59 cm × 69 209 × 59 cm 210 × 57 × 69 wheels Crosses: Old wood painted with acrylic paint, old wood painted painted wood acrylic paint, old with painted wood Old Crosses: paint, metal, fabric paint, metal, 260 × 63 × 78.5 cm × 78.5 × 63 260 (screws) metal Gallows-toilet: old wood painted with acrylic paint, metal, rope, rope, acrylic paint, metal, with painted wood old Gallows-toilet: Chair: ready-made, wooden, painted with acrylic paint, with painted wooden, Chair: ready-made, wheels metal (screws), acrylic paint, with painted wooden, Chair: ready-made, wheels metal (screws), 138.5 × 96 × 13 cm 138.5 × 96 129 × 83.5 × 59 cm 129 × 83.5 × 59 cm 172.5 × 133 × 61 193 × 252 × 97 cm × 97 × 252 193 103 × 170 × 71 cm × 170 103 sheet, wheels 70–117 × 32.5–62 × 3–9.5 cm × 3–9.5 × 32.5–62 70–117 Cricoteka Archive holdings The Dirty Fellow The Dirty The characters’ pillories: Pillories: aged wood, painted with acrylicwith painted wood, aged pillories: Pillories: The characters’ Man The Hanged The Author The Washerwoman and Card-Sharp The Pimp The Pillory The Hypocrite The Hypocrite’s prie-dieu: aged wood, fabric, foam, wheels foam, fabric, prie-dieu: wood, aged The Hypocrite’s wheels acrylic paint, with painted wood metal, trolley: Toilet Trolley: wood painted with acrylic paint, metal, rubber acrylic paint, metal, with painted wood Trolley: The last work of Master Veit Stoss: The Stoss: Veit Master of work The last Portrait of the the of Portrait the object by Kantor Tadeusz (1976), photo Stanisław Arvay, Arvay, (1976), photo Stanisław Mother Artist's (The Theatre of Death, 1985) Death, Die (The Theatre of Artists
Spectres 206 Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury Co-financed by the Minister of Culture and National Heritage from the Culture Promotion Fund
ORGANIZATOR / ORGANIZER
WSPÓŁORGANIZATORZY / CO-ORGANIZERS
PARTNERZY / PARTNERS
PATRONI MEDIALNI / MEDIA PARTNERS