Źródła I Materiały Do Badań Nad Kasatami Klasztorów Z Obszaru
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach redakcja Marek DERWICH Tom 1 Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) redakcja Piotr OLIŃSKI i Waldemar ROZYNKOWSKI Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii Wrocław 2015 Praca naukowa fi nansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyż szego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016 Seria wydawnicza „Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach” jest publi kowana w otwartym dostępie na stronie internetowej www.kasaty.pl (licencja Creative Commons – CC by 4.0). Wersją pierwotną jest edycja drukowana Recenzenci Layout Grzegorz JASIŃSKI, Wiesława KWIATKOWSKA Andrzej SZNEJWEIS, Marek J. BATTEK Redakcja i korekta Projekt okładki Zespół Andrzej SZNEJWEIS Indeks Skład i łamanie Barbara DRABICKA-KLINT Marek J. BATTEK Tłumaczenie streszczeń Szymon PALECZEK © Copyright by Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, Wrocław 2015 ISSN 2450-372X ISBN 978-83-87843-34-2 Wydawca Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego ul. Szewska 49, PL 50-139 Wrocław www.wtmh.pl e-mail: [email protected] Druk i oprawa Drukarnia SOWA – Druk na życzenie www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40 Spis treści Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI Wstęp (Introduction) . 7 Rafał KUBICKI Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w. 11 Records from Gdańsk and Kwidzyn districts and the Chief Administrative Committee of the Province of West Prussia concerning the dissolution of monasteries carried out in the first half of the 19th century . 38 Piotr OLIŃSKI Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu . 39 Records concerning the monastic dissolutions from the State Archive in Toruń . 51 Rafał KUBICKI Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie) . 53 Selected sources concerning the dissolution of the Dominican monastery in Tczew from the Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium) in Berlin (including the register of records regarding the suppressions of other monasteries in the territory of the Province of West Prussia stored therein) . 70 Sławomir KOŚCIELAK Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim . 71 Staffing of Gdańsk monasteries in personnel reports of the Prussian Ministry of Religious Affairs from 1817–1835. Materials for prosopographic study on religious clergy in Pomerelia . 151 6 Spis treści Marta CZYŻAK Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu . 153 Post-monastic manuscripts in the collection of the University Library in Toruń . 165 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych . 167 Two formerly Dominican Gothic figures in St. James’s church in Toruń and their votive offerings. Contribution to the research on the permanence of the functions of religious images after monastery suppressions . 194 Izabela MAZANOWSKA Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 195 Dissolution of religious houses for women in the Chełmno diocese in the 1950’s and 60’s . 213 Waldemar ROZYNKOWSKI Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych . 215 Dissolution of the convent of sisters shepherdesses in Dębowa Łąka in 1954 in view of monastic chronicles . 223 Witold KONOPKA Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r. 225 Inspections and confiscations of monastic book collections in Poland after World War II as exemplified by the action taken by the Communist authorities towards monastic libraries in Toruń in August 1960 . 241 Spis ilustracji . 243 Spis map . 245 Bibliografia . 247 Indeks osób oraz nazw miejscowych . 271 Informacje o autorach . 283 Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015 Piotr OLIŃSKI Waldemar ROZYNKOWSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Wstęp Kasaty klasztorów i domów zakonnych w XVIII, XIX i XX w. są jednym z prze- jawów zderzenia się dążeń do stworzenia silnej państwowości z mocno zakorzenio- nymi w społeczeństwie instytucjami stanowiącymi dziedzictwo minionych czasów, niechętnie poddającymi się władzom świeckim, opierającymi się ingerencji ze stro- ny władców i administracji świeckiej. W monarchii pruskiej w czasach Fryderyka II podejmowano różne działania ma- jące na celu modernizację kraju. Wpisywano w nie również działania sekularyza- cyjne1. Trend ten rozpoczęty przez Fryderyka II w duchu idei oświeceniowych był kontynuowany przez jego następców. Wiele tych działań miało na celu wzmocnie- nie państwa, którego interes stawał się celem nadrzędnym2. Władcy pruscy wyra- żali przy tym wiele zastrzeżeń do funkcjonowania Kościoła katolickiego na terenie ich monarchii3. Z czasem konsekwencją tego stała się ingerencja organów różnych szczebli administracji państwowej w życie kościelne, w tym w życie klasztorów i domów zakonnych4. 1 P. B AUMGART, Die Säkularisationspläne König Friedrichs II. von Preußen, [w:] J. KÖHLER (red.), Säku- larisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung der Verhältnisse von geistlicher und weltlicher Macht in Mit- telalter von Kirche und Staat in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 19), Köln-Wien 1984, s. 59–69. 2 O. HINTZE, Preussische Reformbestrebungen vor 1806, „Historische Zeitschrift”, 76, 1896, s. 413–443. W odniesieniu do rządów Fryderyka II sumaryczne uwagi: K. KUPISCH, Friedrich II., der Große, [w:] K. GALLING (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religions- wissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen 1958, kol. 1147–1150. 3 Wybiórczy przegląd źródeł poświadczających osobisty stosunek władców pruskich do Kościoła i religii zob. Preussen und die katholische Kirche von 1740 bis 1861, wyd. B. ALTANER (Schöninghs Sammlung kir- chengeschichtlicher Quellen und Darstellungen, 19), Paderborn 1926, s. 1 i n. Wpisywało się to w szersze zjawisko obserwowane w wielu królestwach, w tym również na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, zob. F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sando- mierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1, s. 12–13. 4 Obrazują to m.in. źródła zawarte w wielotomowym wydawnictwie: Preussen und die katholische Kirche seit 1640, t. 4–9 (Publicationen aus den Königlich Preussischen Staatsarchiven, 18, 24, 53, 56, 76, 77), Leip- zig 1883–1902. Kilka ogólnych uwag w odniesieniu do diecezji chełmińskiej zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyj- na władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 94. 8 Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI Argumentem na rozpoczęcie kasat klasztorów było stwierdzenie, że nie odgry- wają one już roli, do której zostały powołane. Miało to być następstwo zmiany stosunków społecznych – używano zatem haseł walki ze wstecznictwem i brakiem użyteczności społecznej. Potrzebę kasat uzasadniano niskim poziomem obserwan- cji utrzymującym się w niektórych klasztorach. Na bardzo konkretnie definiowaną użyteczność społeczną składały się m.in. edukacja i działalność charytatywna, stąd też często władze pruskie zmierzały do zamiany funkcji budynków klasztornych na szkoły, przytułki lub inne instytucje charytatywne. Czasami jednak klasztory stawa- ły się ostatecznie koszarami lub budynkami więziennymi. Kasaty były procesem trwającym wiele lat. Ograniczano i przejmowano majątki klasztorne, przenoszono zakonników do innych klasztorów, zakazywano przyjmo- wania nowicjuszy. Wstępowanie do klasztoru nowej osoby wiązało się z mozol- nymi staraniami, wieloma pismami kierowanymi do różnych urzędów pruskich. W efekcie redukowano liczbę zakonników, co ułatwiało w dalszej perspektywie likwidowanie klasztorów. Obszary Prus Królewskich i ziemi chełmińskiej znalazły się w granicach monar- chii pruskiej w wyniku I i II rozbioru. Zajęte przez Prusy ziemie szybko zaczęły być poddawane procesom unifikacyjnym, scalającym pozyskane terytoria z Królestwem Pruskim. Kasaty klasztorów w zajętych Prusach Królewskich i ziemi chełmińskiej stały się częścią tych działań. Nie bez znaczenia były tu kwestie narodowościowe, kasaty w praktyce uderzały bowiem w ludność polską, która w przeważającej czę- ści była katolicka. Na przełomie XVIII i XIX w., a więc w przeddzień likwidacji pierwszych obiektów zakonnych, funkcjonowały na terytorium dawnych Prus Kró- lewskich i ziemi chełmińskiej 33 klasztory5. Tuż po I rozbiorze władze pruskie na nowym terytorium przejęły klasztorne majątki ziemskie. Właściwe