Źródła I Materiały Do Badań Nad Kasatami Klasztorów Z Obszaru

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach redakcja Marek DERWICH

Tom 1

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.)

redakcja Piotr OLIŃSKI i Waldemar ROZYNKOWSKI

Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii Wrocław 2015 Praca naukowa ﬁ nansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016

Seria wydawnicza „Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach” jest publi kowana w otwartym dostępie na stronie internetowej www.kasaty.pl (licencja Creative Commons – CC by 4.0). Wersją pierwotną jest edycja drukowana

Recenzenci Layout Grzegorz JASIŃSKI, Wiesława KWIATKOWSKA Andrzej SZNEJWEIS, Marek J. BATTEK

Redakcja i korekta Projekt okładki Zespół Andrzej SZNEJWEIS

Indeks Skład i łamanie Barbara DRABICKA-KLINT Marek J. BATTEK

Tłumaczenie streszczeń Szymon PALECZEK

ISSN 2450-372X ISBN 978-83-87843-34-2

Wydawca Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego ul. Szewska 49, PL 50-139 Wrocław www.wtmh.pl e-mail: [email protected]

Druk i oprawa Drukarnia SOWA – Druk na życzenie www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40 Spis treści

Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI Wstęp (Introduction) ...... 7

Rafał KUBICKI Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w...... 11 Records from Gdańsk and Kwidzyn districts and the Chief Administrative Committee of the Province of West Prussia concerning the dissolution of monasteries carried out in the ﬁrst half of the 19th century ...... 38

Piotr OLIŃSKI Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu ...... 39 Records concerning the monastic dissolutions from the State Archive in Toruń . . . . . 51

Rafał KUBICKI Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie) ...... 53 Selected sources concerning the dissolution of the Dominican monastery in Tczew from the Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium) in Berlin (including the register of records regarding the suppressions of other monasteries in the territory of the Province of West Prussia stored therein) ...... 70

Sławomir KOŚCIELAK Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopograﬁi duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim ...... 71 Stafﬁng of Gdańsk monasteries in personnel reports of the Prussian Ministry of Religious Affairs from 1817–1835. Materials for prosopographic study on religious clergy in Pomerelia ...... 151 6 Spis treści

Marta CZYŻAK Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu . . . 153 Post-monastic manuscripts in the collection of the University Library in Toruń . . . . . 165

Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych ...... 167 Two formerly Dominican Gothic ﬁgures in St. James’s church in Toruń and their votive offerings. Contribution to the research on the permanence of the functions of religious images after monastery suppressions ...... 194

Izabela MAZANOWSKA Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w...... 195 Dissolution of religious houses for women in the Chełmno diocese in the 1950’s and 60’s ...... 213

Waldemar ROZYNKOWSKI Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych ...... 215 Dissolution of the convent of sisters shepherdesses in Dębowa Łąka in 1954 in view of monastic chronicles ...... 223

Witold KONOPKA Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r...... 225 Inspections and confiscations of monastic book collections in Poland after World War II as exemplified by the action taken by the Communist authorities towards monastic libraries in Toruń in August 1960 ...... 241 Spis ilustracji ...... 243 Spis map ...... 245 Bibliografia ...... 247 Indeks osób oraz nazw miejscowych ...... 271 Informacje o autorach ...... 283 Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Piotr OLIŃSKI Waldemar ROZYNKOWSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wstęp

Kasaty klasztorów i domów zakonnych w XVIII, XIX i XX w. są jednym z prze- jawów zderzenia się dążeń do stworzenia silnej państwowości z mocno zakorzenio- nymi w społeczeństwie instytucjami stanowiącymi dziedzictwo minionych czasów, niechętnie poddającymi się władzom świeckim, opierającymi się ingerencji ze strony władców i administracji świeckiej. W monarchii pruskiej w czasach Fryderyka II podejmowano różne działania ma- jące na celu modernizację kraju. Wpisywano w nie również działania sekularyza- cyjne1. Trend ten rozpoczęty przez Fryderyka II w duchu idei oświeceniowych był kontynuowany przez jego następców. Wiele tych działań miało na celu wzmocnienie państwa, którego interes stawał się celem nadrzędnym2. Władcy pruscy wyra- żali przy tym wiele zastrzeżeń do funkcjonowania Kościoła katolickiego na terenie ich monarchii3. Z czasem konsekwencją tego stała się ingerencja organów różnych szczebli administracji państwowej w życie kościelne, w tym w życie klasztorów i domów zakonnych4.

1 P. B AUMGART, Die Säkularisationspläne König Friedrichs II. von Preußen, [w:] J. KÖHLER (red.), Säku- larisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung der Verhältnisse von geistlicher und weltlicher Macht in Mit- telalter von Kirche und Staat in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ostdeutschlands, 19), Köln-Wien 1984, s. 59–69.

2 O. HINTZE, Preussische Reformbestrebungen vor 1806, „Historische Zeitschrift”, 76, 1896, s. 413–443. W odniesieniu do rządów Fryderyka II sumaryczne uwagi: K. KUPISCH, Friedrich II., der Große, [w:] K. GALLING (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religions- wissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen 1958, kol. 1147–1150. 3 Wybiórczy przegląd źródeł poświadczających osobisty stosunek władców pruskich do Kościoła i religii zob. Preussen und die katholische Kirche von 1740 bis 1861, wyd. B. ALTANER (Schöninghs Sammlung kirchengeschichtlicher Quellen und Darstellungen, 19), Paderborn 1926, s. 1 i n. Wpisywało się to w szersze zjawisko obserwowane w wielu królestwach, w tym również na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego, zob. F. T. BOROWSKI, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1, s. 12–13. 4 Obrazują to m.in. źródła zawarte w wielotomowym wydawnictwie: Preussen und die katholische Kirche seit 1640, t. 4–9 (Publicationen aus den Königlich Preussischen Staatsarchiven, 18, 24, 53, 56, 76, 77), Leip- zig 1883–1902. Kilka ogólnych uwag w odniesieniu do diecezji chełmińskiej zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 94. 8 Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI

Argumentem na rozpoczęcie kasat klasztorów było stwierdzenie, że nie odgry- wają one już roli, do której zostały powołane. Miało to być następstwo zmiany stosunków społecznych – używano zatem haseł walki ze wstecznictwem i brakiem użyteczności społecznej. Potrzebę kasat uzasadniano niskim poziomem obserwan- cji utrzymującym się w niektórych klasztorach. Na bardzo konkretnie definiowaną użyteczność społeczną składały się m.in. edukacja i działalność charytatywna, stąd też często władze pruskie zmierzały do zamiany funkcji budynków klasztornych na szkoły, przytułki lub inne instytucje charytatywne. Czasami jednak klasztory stawa- ły się ostatecznie koszarami lub budynkami więziennymi. Kasaty były procesem trwającym wiele lat. Ograniczano i przejmowano majątki klasztorne, przenoszono zakonników do innych klasztorów, zakazywano przyjmowania nowicjuszy. Wstępowanie do klasztoru nowej osoby wiązało się z mozol- nymi staraniami, wieloma pismami kierowanymi do różnych urzędów pruskich. W efekcie redukowano liczbę zakonników, co ułatwiało w dalszej perspektywie likwidowanie klasztorów. Obszary Prus Królewskich i ziemi chełmińskiej znalazły się w granicach monarchii pruskiej w wyniku I i II rozbioru. Zajęte przez Prusy ziemie szybko zaczęły być poddawane procesom unifikacyjnym, scalającym pozyskane terytoria z Królestwem Pruskim. Kasaty klasztorów w zajętych Prusach Królewskich i ziemi chełmińskiej stały się częścią tych działań. Nie bez znaczenia były tu kwestie narodowościowe, kasaty w praktyce uderzały bowiem w ludność polską, która w przeważającej czę- ści była katolicka. Na przełomie XVIII i XIX w., a więc w przeddzień likwidacji pierwszych obiektów zakonnych, funkcjonowały na terytorium dawnych Prus Kró- lewskich i ziemi chełmińskiej 33 klasztory5. Tuż po I rozbiorze władze pruskie na nowym terytorium przejęły klasztorne majątki ziemskie. Właściwe działania zmie- rzające do kasat klasztorów na zagarniętych w czasie zaborów terytoriach podję- to jednak pod koniec XVIII w., a pierwsze kasaty przeprowadzano w pierwszym dziesięcioleciu XIX w.6 Regulacje prawne dotyczące życia religijnego w tym czasie w monarchii Hohenzollernów opierały się na Powszechnym Prawie Krajowym z 1794 r. Formalnie według tych postanowień Kościół katolicki, obok Kościołów wyznań ewangelickich, był traktowany jako najważniejszy w monarchii7. W praktyce prawo to wraz z kolejnymi kodyfikacjami poddawało jednoznacznie Kościół kontroli państwowej8. Wreszcie 30 X 1810 r. wydano edykt kasacyjny dla całych Prus, co stanowiło zasadniczy akt prawny dla organizowania kasat. Przeprowadzano

5 K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 95–96. 6 Ibidem, s. 97–99.

7 W. SAWICKI, Kościoły i wspólnoty protestanckie na ziemiach polskich w okresie niewoli narodowej (1795– 1918), [w:] B. KUMOR, Z. OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa 1979, s. 659.

8 J. WYSOCKI, Kościół katolicki pod zaborem pruskim (1772–1815), ibidem, s. 165–166. Wstęp 9 je konsekwentnie w pierwszej połowie XIX w., a do ostatnich działań tego rodzaju, już w atmosferze kulturkampfu, należało wydanie ustawy o likwidacji wszystkich zakonów i w przypadku interesujących nas obszarów kasata klasztorów reformatów nastąpiła w latach 70. XIX w.9 Likwidowanie zgromadzeń zakonnych nie skończyło się jednak wraz z budowa- niem silnego, scentralizowanego państwa pruskiego. Innym zjawiskiem – chociaż zbliżonym, jeśli chodzi o konsekwencje dla wielu klasztorów i domów zakonnych – było ich likwidowanie w okresie PRL-u. W ówczesnej oﬁcjalnej nomenklaturze działania zmierzające do zniesienia tych instytucji religijnych opierano, podobnie jak w XVIII i XIX w., na argumentacji mającej wskazywać na konieczność mo- dernizowania kraju. Zakony i zgromadzenia zakonne, podobnie zresztą jak cały Kościół, były traktowane jako formy organizacji społecznych trudne do zaakcep- towania w ramach nowego porządku10. Wszelkie oddolne inicjatywy społeczne ar- tykułujące opór wobec tych działań były traktowane jako przejaw wrogości wobec zmian, a tym samym wobec władzy, która te zmiany wprowadzała. Sprowadzało się to w praktyce do zapewnienia dominacji totalitarnej władzy nad wszystkimi prze- jawami aktywności społecznej. W PRL-owskiej rzeczywistości do realnych poczy- nań wobec klasztorów i domów zakonnych wykorzystywano organa siłowe: Mili- cję Obywatelską, Urząd Bezpieczeństwa, a później Służbę Bezpieczeństwa, a wraz z tymi instytucjami cały arsenał aparatu represji. W toku swoich działań instytucje te wytworzyły bogatą dokumentację dotyczącą ich poczynań – można ją zestawiać ze źródłami wytworzonymi przez administrację partyjną, a także niekiedy konfron- tować ze źródłami związanymi ze środowiskami zakonnymi, co daje wyjątkowo cenne świadectwa reakcji klasztorów na zagrożenia ze strony aparatu represji. W niniejszym tomie starano się skupić na źródłach, które dotyczą kasat klasztornych na Pomorzu Nadwiślańskim i ziemi chełmińskiej. W XIX w. był to obszar znajdujący się w granicach ówczesnej diecezji chełmińskiej. Opracowania zebrane w tomie dzielą się na trzy grupy. Na pierwszą z nich składają się spisy archiwaliów przechowywanych w archiwach państwowych w Gdańsku i Toruniu oraz w Taj- nym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie oraz publikacje źródłowe z pierwszej połowy XIX w. Spisy archiwaliów znalazły się w tekstach opracowanych przez Rafała Kubickiego (Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.) i Piotra Olińskiego (Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu). Studia dotyczące wybranych konkretnych źródeł klasztornych w okresie pokasacyjnym i powstałych w związku z kasatami oraz publikacje tych źródeł zawarte zostały w dwóch opra-

9 K. WAJDA, Kasata zakonów, s. 105–106.

10 Zob. m.in. E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeń- skich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007, s. 21–75. 10 Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI cowaniach przygotowanych przez Rafała Kubickiego: Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie) i Sławomi- ra Kościelaka: Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopografii duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim. Drugą część prezentowanej monografii tworzą dwa teksty poświęcone dziełom sztuki i zbiorom bibliotecznym. Są to arty- kuły Marty Czyżak (Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu) oraz Moniki Jakubek-Raczkowskiej i Juliusza Raczkowskiego (Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych). Wreszcie w ostatniej części znalazły się kolejne trzy studia nad źródłami wraz z publikacjami źródłowymi, tym razem obrazującymi likwidacje oraz represje wobec klasztorów i domów zakonnych na terenie diecezji chełmińskiej w okresie PRL-u. Ich autorami są Izabela Mazanowska (Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.), Waldemar Rozynkowski (Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych) i Witold Konopka (Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r.). Należy wyrazić nadzieję, że publikacja ta przyczyni się do poznania procesów likwidacji klasztorów i domów zakonnych, do pełniejszego poznania ich dziejów, a także losów wytworzonych w toku ich funkcjonowania wielu zabytków kultury, które uległy rozproszeniu, a nierzadko całkowitemu zniszczeniu. Pełne informacje o obiektach przedstawionych na ilustracjach – dotyczące ich obecnych właścicieli i obecnego miejsca przechowywania, a także autorów zdjęć – znajdują się w spisie ilustracji. Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Rafał KUBICKI Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego

Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.

Badania nad losem klasztorów likwidowanych w XIX w. przez władze pruskie na Pomorzu Wschodnim i ziemi chełmińskiej wymagają dokładnego rozpoznania zachowanych materiałów archiwalnych. Prezentowany tu wykaz zawiera zestawienie źródeł wytworzonych właśnie w trakcie kasaty klasztorów w urzędach administracji szczebla prowincjonalnego i rejencyjnego na terenie ówczesnej prowincji Prusy Zachodnie. Proces dokonywanej przez władze pruskie na tym obszarze kasaty klasztorów opierał się na kilku założeniach1. Nadrzędnym celem było wyeliminowanie klasz- torów, a przynajmniej poważne ograniczenie ich roli jako instytucji Kościoła katolickiego i ich oddziaływania na miejscową ludność polską. Problemem dla władz pruskich było także to, że klasztory nie podlegały pełnej kontroli miejscowych władz państwowych i kościelnych. Chodziło wreszcie o przejęcie majątków klasztornych oraz ewentualne przekazanie ich na cele edukacyjne i wsparcie kształcenia kleru diecezjalnego2. Znaczenia nie miała natomiast, wskazana w edykcie kasacyj-

1 Ogólnie na temat kasat klasztorów na tych terenach zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 89–116; P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 125–131, 137–145; K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 95–109. Studia szcze- gółowe dla poszczególnych zakonów zob. J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 435–529; R. KUBICKI, Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] M. DER- WICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Histo- riam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław 2014, s. 375–387. 2 Na ten ostatni aspekt kasaty klasztorów w prowincjach Prusy i Poznań wskazywano na posiedzeniu Preu- ßische Staatsministerium z 2 III 1831 r., w którym brał udział minister wyznań Karl Sigmund Franz Freiherr vom Stein zum Altenstein, zob. Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums, wyd. Ch. RATHGEBER, t. 2: 6. Januar 1830 bis 2. Juni 1840 (Acta Borussica, NF, 1), Hildesheim i in. 2004, s. 69, nr 38. 12 Rafał KUBICKI nym z 30 X 1810 r., motywacja ﬁnansowa, a więc chęć ratowania skarbu państwa3. W związku z tym proces kasat klasztorów w prowincji Prusy Zachodnie rozłożony był na wiele lat4. Pierwszym krokiem do ich likwidacji był zakaz przyjmowania nowych kandydatów do klasztorów i dokładna ewidencja ich składu osobowego. Kolejnym działaniem stało się szczegółowe opisanie majątku klasztornego, w tym stanu zabudowań klasztornych i kościoła, wyposażenia trwałego i posiadanego ka- pitału. Podejmując decyzję o kasacie kolejnych klasztorów (decyzję o kasacie po- szczególnych zgromadzeń podejmowano oddzielnie), przyjęto zasadę samoﬁnan- sowania się całego przedsięwzięcia. Polegało to na tym, że majątek po likwidacji danego konwentu miał posłużyć do zabezpieczenia materialnego opuszczających go zakonników, których przenoszono do kilku lub jednego klasztoru centralnego. Nie przebiegało to jednak wbrew pozorom w sposób z góry przyjęty. Lektura źródeł dotyczących konkretnych przypadków wykazuje raczej, że decyzje podejmowano pod wpływem bieżących okoliczności, często zmieniając wcześniejsze plany i za- łożenia.

1. Podstawy prawne i organizacja kasat oraz wytwarzana dokumentacja Podstawą prawną do przeprowadzenia kasat klasztorów w Prusach był edykt z 30 X 1810 r.5 W związku z tym, że w praktyce nie został on wówczas wprowadzony w życie na terenie prowincji Prusy Zachodnie, w przypadku likwidacji poszcze- gólnych klasztorów wydawano odrębny rozkaz gabinetowy króla (Cabinet Order), określający, jakie mają być losy zarówno jego mienia, jak i sekularyzowanych za- konników. Decyzja ta przekazywana była następnie do nadprezydenta i dalej do rejencji i landrata (starosty), którzy brali udział w jej praktycznej realizacji. Przeprowadzanie kasaty każdego klasztoru pociągało za sobą oczywiście ko- nieczność opracowania odpowiedniej dokumentacji, opisującej podejmowane dzia- łania. W związku z tym w poszczególnych urzędach zaangażowanych w te działa- nia powstawały szczegółowe akta kasacyjne. Podstawowa dokumentacja kasacyjna gromadzona była w aktach rejencji w Kwidzynie i Gdańsku. Jednocześnie jednak

3 Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30. Oktober 1810, [w:] Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810, nr 2.4, s. 32. 4 Proces likwidacji klasztorów na tych terenach rozpoczął się jeszcze przed wydaniem formalnego edyktu kasacyjnego z 1810 r. W tym czasie władze pruskie dążyły do zniesienia klasztorów, uzasadniając to potrzebą innego przeznaczenia ich majątku. Przykładem jest faktyczne zniesienie klasztoru franciszkanów w Chełm- nie, motywowane chęcią poprawienia sytuacji miejscowego szpitala prowadzonego przez siostry miłosier- dzia. Źródła dotyczące tych działań znajdują się m.in. w zespołach aktowych Kamery Wojny i Domen w Kwi- dzynie (Kriegs- und Domänenkammer Marienwerder) Archiwum Państwowego w Gdańsku (dalej: APG), zespół nr 8, oraz Wyższego Sądu Krajowego w Kwidzynie (Oberlandersgericht Marienwerder) APG, zespół nr 97, których tu bliżej nie omówiono. 5 Edikt über die Einziehung, s. 32. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 13 dane bardziej syntetyczne, dotyczące kasaty poszczególnych klasztorów, gromadzono w urzędzie Naczelnego Prezydium Prowincji Prus Zachodnich (później Pro- wincji Prusy)6. Co więcej, dokumentacja dotycząca kasaty konkretnych klaszto- rów, zawierająca decyzje ministerialne i rozkazy gabinetowe, powstawała również w Ministerstwie Spraw Duchownych, Szkolnictwa i Medycyny w Berlinie (Mini- sterium der geistlichen, Unterrichts- und Medicinalangelegenheiten) późniejszym Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium)7. W związku z tym przebieg kasaty każdego klasztoru można śledzić w aktach tworzonych na trzech wspomnianych szczeblach administracji rządowej. Niestety, nie wszystkie te akta zachowały się do naszych czasów, gdyż w okresie II wojny światowej zniszczeniu uległy zwłasz- cza te powstałe w Naczelnym Prezydium, a częściowo także w rejencjach, a więc zawierające najbardziej szczegółowe informacje. W tej sytuacji nieraz trzeba się odwoływać do bardziej ogólnych akt szczebla ministerialnego, które nie zawiera- ją jednak zazwyczaj oryginalnych dokumentów kasacyjnych, lecz jedynie odpisy, sprawozdania i zestawienia o charakterze syntetycznym. W skład materiałów dotyczących kasaty klasztorów wchodzą, zgodnie z ogólną praktyką kancelaryjną obowiązującą w systemie dziennikowym kancelarii pruskiej, akta ogólne (acta generalia), zawierające wytyczne i instrukcje na temat postępo- wania przy przeprowadzaniu kasat, oraz akta szczegółowe (acta specialia), a więc te dokumentujące dokładny przebieg kasaty każdego klasztoru8. Na kolejnych eta- pach przygotowania kasaty danego domu zakonnego powstawały akta gromadzące w kilku poszytach sprawy w układzie rzeczowym, wewnątrz poszytów układane chronologicznie, dla każdego klasztoru oddzielnie. Wytwarzano je zgodnie ze sto- sowanym planem akt, grupując w następujących seriach: „Klosterpersonal...” – akta rejestrujące personel i składy osobowe klasztorów jeszcze przed kasatą, „Aufhe- bung...” – właściwe akta kasacyjne danego klasztoru, „Vermögen...” – akta zarządu nad majątkiem poklasztornym i „Bauangelegenheiten...” – akta dotyczące spraw budowlanych w budynkach i kościołach poklasztornych. Dwie ostatnie serie doty- czyły zarówno dokumentacji wytworzonej jeszcze w okresie, gdy klasztor działał, jak i przede wszystkim późniejszych losów majątku trwałego, przekazywanego na inne cele kościelne lub państwowe.

6 Ogólnie na temat struktury administracji pruskiej szczebla prowincjonalnego w Prusach Zachodnich zob. M. BÄR, Die Behördenverfassung in Westpreußen seit der Ordenszeit (Sonderschriften des Vereins für Fami- lienforschung in Ost- und Westpreußen e.V., 62), Danzig 1912, s. 171–185; S. GIERSZEWSKI, Naczelne władze Prus Zachodnich (1772–1920). Zmiany administracyjne a sukcesje registratur, „Archeion”, 33, 1960, s. 81– 97; P. LETKEMANN, Die Preussische Verwaltung des Regierungsbezirks Danzig 1815–1870 (Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuropas, 80), Marburg-Lahn 1967, s. 12–45 (na temat kasaty klasztorów krótka wzmianka na s. 218). 7 Pruskie Ministerstwo Wyznań, sprawujące nadzór państwowy nad kościołami, utworzono w 1817 r.

8 Zob. I. RADTKE, Akta spraw w systemie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–192. 14 Rafał KUBICKI

2. Wartość badawcza dokumentacji kasacyjnej i jej stan zachowania Dokumentacja dotycząca kasaty klasztorów zawiera niezwykle cenne dane, opi- sujące nie tylko sam jej proces, ale również wiele materiałów wytwarzanych już po formalnej likwidacji klasztorów, przedstawiających m.in. losy ich zabudowań i ko- ściołów. W zależności od szczebla administracyjnego, na którym była wytwarzana dokumentacja, zawiera ona dane o różnym stopniu szczegółowości. Najobszerniej- sza jest ta wytworzona i zgromadzona w urzędach rejencyjnych. Znajduje się tam nie tylko korespondencja prowadzona z zakonnikami likwidowanego klasztoru, wytyczne przysyłane do rejencji i sprawozdawczość do władz naczelnych (Nad- prezydium i ministerstwa), ale przede wszystkim właściwe protokoły kasacyjne, inwentarze majątku, czasem spisy bibliotek i wyposażenia kościołów oraz bieżąca korespondencja urzędników odpowiedzialnych za przygotowanie i przeprowadzenie kasaty danego klasztoru. Szczegółowe zestawienia majątku klasztornego, funduszu mszalnego oraz stanu przejmowanych kościołów i zabudowań klasztornych są niezwykle cennym źródłem do poznania rzeczywistego stanu klasztorów tuż przed ich formalną kasatą i ich losów w późniejszym czasie. Na różny stan zachowania dokumentacji kasacyjnej klasztorów miały wpływ losy zespołów archiwalnych, w których je gromadzono. W okresie międzywojen- nym akta rejencji w Gdańsku9 i Kwidzynie10 oraz Nadprezydenta Prus Zachodnich zostały rozczłonkowane, a prawie wszystkie akta ogólne (acta generalia) wywieziono do Tajnego Archiwum Państwowego Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie Dah- lem (Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin) i innych placówek. Te rozdzielone wówczas akta później – w wyniku działań wojennych – zostały częściowo zniszczone11. Akta, które przetrwały wojnę na terenie Polski, zgromadzono i opracowano ponownie w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Pozostałe zebrane zostały w Tajnym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Ber- linie Dahlem i Archiwum Centralnym (Zentral Archiv) w Merseburgu w ówczesnej

9 K. SCHOTTMÜLLER, Die Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100 Jahren, „Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins”, 57, 1917, s. 1–66.

10 H. MIES, Die preußische Verwaltung des Regierungsbezirks Marienwerder (1830–1870) (Studien zur Geschichte Preussens, 17), Köln-Berlin 1972, s. 9–10.

11 W sprawie charakterystyki wywiezionych akt i strat wojennych w ich zasobach zob. Cz. BIERNAT, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojennym, 1919–1939, Warszawa 1969, s. 134–150; Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku, oprac. Cz. BIERNAT, Warszawa-Łódź 1992, s. 72–80. Z zespołu akt Nadprezydium Prowincji w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK), XIV. HA, Rep. 162 zachowały się jedynie cztery jednostki (0,16 mb). Zniszcze- niu uległo natomiast około 600 poszytów akt z lat 1816–1878, w tym także akta dotyczące sekularyzacji klasztorów i zarządzania majątkiem poklasztornym z lat 1818–1869, zob. Cz. BIERNAT, Spór archiwalny, s. 134; Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchivs in Berlin Dahlem, cz. 1: Provinzial- und Lokalbehörde, oprac. H. BRANIG, R. BLISS, W. BLISS, Köln-Berlin 1966, s. 148. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 15

Niemieckiej Republice Demokratycznej12. Z tego ostatniego w latach 1966–1972 powróciła do Polski przechowywana tam część akt Rejencji w Kwidzynie. Akta te złożono wówczas w magazynach ówczesnego Powiatowego Archiwum Pań- stwowego w Malborku (od 1976 r., po dokonanych przekształceniach, Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku)13. W późniejszym czasie akta te zostały zewidencjonowane i są dostępne dla badaczy. Na skutek tych wydarzeń akta Rejencji w Kwidzynie znajdują się obecnie w zasobach trzech archiwów: w Gdań- sku, Elblągu (z siedzibą w Malborku) i Berlinie. Podobnie jest w przypadku mate- riałów dotyczących kasaty klasztorów. Stan zachowania akt kasacyjnych dotyczących poszczególnych klasztorów jest różny. Często jedynymi dostępnymi dziś źródłami są poszyty wytworzone w aktach Ministerstwa Wyznań, przechowywane w archiwum w Berlinie Dahlem14. W tej sytuacji pełne informacje na temat pierwotnie wytworzonej dokumentacji kasacyjnej klasztorów przynoszą jedynie, szczęśliwie zachowane, dawne inwentarze wymienionych zespołów15. Na podstawie zawartych w nich informacji i aktualnych inwentarzy wymienionych zespołów poniżej zestawiono dane o wszystkich wytworzonych w związku z tym jednostkach archiwalnych. Stworzono w ten sposób wykaz akt powstałych pierwotnie w związku z procesem kasaty klasztorów istniejących w pierwszej poło- wie XIX w. na terenie ówczesnej prowincji Prusy Zachodnie16.

12 Sumaryczny przegląd zawartości akt rejencji w Gdańsku i Kwidzynie zgromadzonych w Berlinie zob. Übersicht über die Bestände, s. 81–105. W przypadku Rejencji w Kwidzynie wskazano tam również na następujące poszyty dotyczące klasztorów: Klöster (2, 1823–1834), Klöster und Stifte, Allgemeines (6, 1808–1835), Schwetz, Bernhardinerkloster (1, 1810–1818), Topolno Krs. Schwetz, Paulinerkloster (1, 1811) (ibidem, s. 89, 91, 94). 13 Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. A. WEŁNIAK, Warszawa 2003, s. 13–14, 23; A. WEŁNIAK, Charakterystyka zasobu Archiwum sprzed 1945 roku, [w:] Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku, Malbork 2012, s. 25–26. Według innych danych przekazanie części akt Rejencji w Kwidzynie miało nastąpić w 1963 r., zob. Archiwum Państwowe w Gdańsku, s. 78. 14 Spis akt kasacyjnych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie, zgromadzonych tam w zespole aktowym Ministerstwa Wyznań, znajduje się w tym tomie jako załącznik do mojego artykułu Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie wytworzone w Ministerstwie Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie w niniejszym tomie. 15 Dane te zawierają inwentarze Rejencji w Gdańsku i Naczelnego Prezydium Prowincji Prus Zachodnich do dziś używane w ewidencji Archiwum Państwowego w Gdańsku, a także dawny inwentarz zespołu Rejencji w Kwidzynie, przechowywany obecnie w zespole aktowym gdańskiego Archiwum Państwowego (Staatsar- chiv Danzig), APG 280/320–322. 16 Prezentowane w przypisach dodatkowe informacje o materiałach dotyczących kasat, znajdujących się w innych zespołach aktowych, nie są pełne, a sam problem wymaga w przyszłości odrębnego opracowania. W związku z tym należy przeprowadzić przede wszystkim uzupełniającą kwerendę w zasobie Geheimes Staats archiv Preußischer Kulturbesitz Berlin. 16 Rafał KUBICKI

3. Spis jednostek aktowych dotyczących kasaty klasztorów w dawnej prowincji Prusy Zachodnie, wytworzonych w urzędach rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku Zastosowane skróty APE – Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku APG – Archiwum Państwowe w Gdańsku GStA PK – Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin sd – sygnatura dawna sr – sygnatura registraturalna

Zestawienie zespołów aktowych APE 59 – Rejencja w Kwidzynie (Regierung Marienwerder) APG 6 – Naczelne Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku (Oberpräsi- dium der Provinz Westpreußen in Danzig) Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 17

APG 8 – Kamera Wojny i Domen w Kwidzynie (Kriegs- und Domänenkammer Marienwerder) APG 9 – Rejencja w Gdańsku (Regierung Danzig) APG 10 – Rejencja w Kwidzynie (Regierung Marienwerder) * – akta wymienione w przedwojennym inwentarzu zespołu Rejencji w Kwidzy- nie, których nie ma obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku i Archiwum Państwowym w Elblągu z siedzibą w Malborku

AKTA OGÓLNE DOTYCZĄCE KASATY KLASZTORÓW W PROWINCJI PRUSY ZACHODNIE17 akta zaginione APG 6/829: Die halbjährlich einzureichenden Verzeichnisse von dem Personal der Klöster des Kulm und des Michelauer Kreises und des Danziger Territoriums, Bd. I, 1817–1818. akta zaginione APG 6/830: Die halbjährlich einzureichenden Verzeichnisse von dem Personal der Klöster des Kulm und des Michelauer Kreises und des Danziger Territoriums, Bd. II, 1819–1822. akta zaginione APG 6/833: Die Nachweisungen über die Klöster des neulandischen Teils der Provinz, 1823–1832. akta zaginione APG 6/880: Die Vermögensangelegenheiten des Klosters Wisseck, 1817. akta zaginione APG 6/883: Die Verbesserung des Schulwesens und die Verwen- dung einiger Kapitalien der Klöster, 1834. APG 6/831: Die Nachweisungen des Personals in den Klöstern des altlandischen Teils der Provinz seit 1819, Bd. I, 1819–1824. APG 6/832: Die Nachweisungen des Personals in den Klöstern des altlandischen Teils der Provinz seit 1819, Bd. II, 1821–1824. APG 10/2148: Verfassung und Vermögen der Klöster in den wiedereroberten Kreisen Kulm und Michelau, 1817–1832 (sd 181/5425)18. * 181/4768: Die intendierte Aufhebung der in Westpreussen beﬁndlichen Klöster und die Machinationen verschiedener Klostergeistlichen, 1809–1810. * 181/5265: Säkularisation und Habilitation der Mönche zum Weltgeistlichen Stande, (1808) 1820–1835. * 181/5270: Eingeschlichne und vertriebene Klostergeistliche, 1809–1829. * 181/5290: Stifter, Klöster und geistliche Orden, 1810.

17 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 181: Klöster (2, 1823–1834). 18 W przypadku akt Rejencji w Kwidzynie (dawny Rep. 181 w archiwum w Gdańsku) przechowywanych w archiwach w Gdańsku i Elblągu (z siedzibą w Malborku) w nawiasach okrągłych podano dodatkowo dawne sygnatury archiwalne. Akta zostały oznaczone nimi w przedwojennym inwentarzu zespołu, gdy był on jeszcze w całości przechowywany w archiwum gdańskim. Ułatwi to orientację w pozostałych materiałach, które bez zmiany sygnatur przechowywane są w GStA PK w Berlinie. 18 Rafał KUBICKI

* 181/5332: Allgemeine Verfassung und Subordenationsverhältnisse der Klöster, 1809–1827. * 181/5423: Umsetzung und Befugnisse der Ordensprovinziale, 1819–1832. * 181/7323: Verzeichnisse der Büchereien der Stifter zu Christburg und Podgorz, der Reformaten zu Lonk und Strasburg sowie der Bernhardiner und Dominikaner zu Thorn, 1821. * 181/7540: Heimfall des Heermeistertums Sonnenburg mit den zugehörigen Jo- hanniterkommenden an den Staat, 1811. W Archiwum Państwowym w Gdańsku znajdują się mikroﬁlmy części poszytów Rejencji w Gdańsku, zgromadzonych w berlińskim GStA PK, XIV. HA, w tym: GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/2066: Benutzung der Gebäude der aufzuhebenden Klöster und deren Einrichtung zu polizeilichen Instituten, Bd. I, 1810. GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/3738: Dotierungsangelegenheiten des Bistums Culm zu Pelplin und Überweisung des Vermögens und der Revenuen der Klöster Carthaus und Pelplin, 1827–1836. GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/3742: Aufhebung der Klöster und wegen eines zu bildenden Säkularisationsfonds, Bd. I: 1834–1838, Bd. II: 1838–1845. GStA PK, XIV. HA, Rep. 180/5100: Feuerversicherung der dem Domänenﬁskus zugefallenen Gebäuden von den aufgehobenen Klöster, 1835–1852.

AUGUSTIANIE-EREMICI

CHOJNICE19 APG 10/3512: Gesuch des Augustiner-Klosters in Konitz wegen des Mönchsees, 1800–1809 (sd 181/7394). APG 10/3513: Verfassung des Augustiner Klosters in Konitz, 1808–1812 (sd 181/7398). APG 10/3514: Vermögen des aufgehobenen Augustiner-Klosters in Konitz, Bd. I, 1809–1822 (sd 181/7399). APG 10/3515: Vermögen des aufgehobenen Augustiner-Klosters in Konitz, Bd. II, 1823–1837 (sd 181/7400). APG 10/3516: Berichtigung des Vermögens des Augustiner Klosters zu Konitz, Kommunal-Akten 1812–1815 (sd 181/7401). APG 10/3517: Personal des Kloster in Konitz, 1809–1819 (sd 181/7395). APG 10/3518: Kloster Aufhebung (Augustiner) in Konitz, Bd. I, 1811–1822 (sd 181/7396). APG 10/3519: Kloster Aufhebung (Augustiner) in Konitz, Bd. II, 1822–1860 (sd 181/7397).

19 Inne materiały znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy (dalej: APB), nr 433: Klasztor au- gustianów w Chojnicach, zob. Z. KRATOCHWIL, Augustianie w Chojnicach (1356–1819), „Rocznik Gdański”, 49, 1989, 1, s. 23–24, 32–35. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 19

APG 10/3520: Fiskus (Gymnasialkolleg zu Konitz) wider Landschaftsdirektor v. Lukowitz wegen Hyp. Zinsen vom Gute Zabno für den Augustiner Kloster in Ko- nitz, 1822–1823 (sd 181/6216). APG 10/3521: Fiskus (Gymnasialkolleg zu Konitz) wider Landschaftsdirektor v. Lukowitz wegen Hyp. Zinsen vom Gute Zabno für den Augustiner Kloster in Ko- nitz, 1824–1830 (sd 181/6217). APG 10/3522: Fiskus (Augustiner Kloster zu Konitz) wider Landschaftsdirek- tor v. Lukowitz auf Czersk wegen einer Hypothek auf Zeisgendorf, 1818–1819 (sd 181/6130). APG 10/3523: Fiskus wider Landschaftsdirektor v. Lukowitz wegen Hypothek Zinsen vom Gute Zabno für das Augustinerkloster zu Konitz, 1831–1845 (sd 181/ 6230). APG 10/3524: Fiskus wider die Pruszaksche erbschaft. Liquidationsmasse wegen Schulden an den kathol. Hauptgymnasialfonds (früher an das Augustinerkloster zu Konitz), 1835–1844 (sd 181/6125). APG 10/3525: Verteilung der Kaufgelder von Zabno unter die Gläubiger u. a Au- gustinerkloster zu Konitz, 1840–1841 (sd 181/6230a). APG 10/3303: Vermögen des Augustinerklosters, Kommunal-Akten, 1811 (sd 181/7378).

BENEDYKTYNKI20

BYSŁAWEK21 akta zaginione APG 6/843: Kloster zu Bislawek, Aufhebung, Güterverwaltung, 1777–1841. APG 10/2681: Bauangelegenheiten bei dem Benediktiner-Nonnenkloster in Bi- slawek, 1825–1850 (sd 181/6267). APG 10/2682: Kloster-Verfassung Bislawek, 1809–1827 (sd 181/6268). APG 10/2683: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bisla- wek, 1809–1815 (sd 181/6271). APG 10/2684: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bisla- wek, Bd. II, 1816–1826 (sd 181/6272). APG 10/2685: Vermögenszustand des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Bisla- wek, Bd. III, 1826–1853 (sd 181/6273). APG 10/2686: Acta des Personale im Kloster Bislawek, 1809–1829 (sd 181/ 6274). APG 10/2687: Aufhebung des Klosters in Bislawek, 1810–1875 (sd 181/6276).

20 M. BORKOWSKA, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej (Dzieje Chrześcijaństwa Polski i Rzeczy- pospolitej Obojga Narodów, 2: Wiek XVI–XVIII, 8), Lublin 2010, s. 290. 21 Informacje o dalszych materiałach archiwalnych zob. ibidem, s. 289–291, 302–303. 20 Rafał KUBICKI

APG 10/2688: Übergabe der Inﬁrmarie zu Bislawek an die Barmherzigen Schwe- stern zu Kulm, 1849–1872 (sd 181/6270). APG 10/2689: Austuung der Klosterländereien in Bislawek, 1822–1850 (sd 181/ 6269). APG 10/8674: Absetzung der Reparaturen der Klostergebäude Bislawek, vom Amtsetat Tuchel, 1840–1858 (sd 181/10736). CHEŁMNO akta zaginione APG 6/856: Die Verfassung des Benediktiner-Nonnen-Klosters zu Kulm, Bd. II, 1820–1838. APG 10/1798: Einrichtung eines Instituts zur Behandlung der Kranken im Klo- ster der barmherzigen Schwestern in Kulm, 1816–1840 (sd 181/6335). APG 10/1799: Das Institut zur Behandlung der Kranken im Kloster der barmherzigen Schwester in Kulm, 1870–1917. APG 10/3602: Kommissionsverhandlungen über die bessere Organisation (Schwesterkloster zu Kulm), 1821 (sd 181/6341). APG 10/3603: Austuung von Grundstücken des Institut der Barmherzigen Schwe- stern in Kulm, 1822–1830 (sd 181/6345). APG 10/3604: Austuung von Grundstücken des Stiftshufen in Simonsdorfer Fel- de, zugehörig dem Institut der Barmherzigen Schwestern in Kulm, 1822–1840 (sd 181/6346). APG 10/3605: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. I, 1815– 1826 (sd 181/6336). APG 10/3606: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. II, 1826– 1828 (sd 181/6337). APG 10/3607: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. III, 1828– 1832 (sd 181/6338). APG 10/3608: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. IV, 1832– 1840 (sd 181/6339). APG 10/3609: Vermögen des Benediktinernonne Klosters in Kulm, Bd. V, 1841– 1859 (sd 181/6340). APG 10/3610: Benediktinerkloster zu Kulm, Personalakten, 1815–1829 (sd 181/ 6343). APG 10/3611: Aufhebung des Benediktinerklosters zu Kulm, 1821–1829 (sd 181/ 6344). APG 10/3612: Schuld des Bürgers Johann Nepomucen Langowski zu Kulm an das Benediktinerkloster daselbst, 1822–1827 (sd 181/6342). APG 10/3613: Fiskus wider Joh. Langowskische Erben wegen Zinsschulden (für Benediktinerkloster zu Kulm), 1823–1827 (sd 181/6172). APG 10/3614: Subhastation des Gutes Alt Fietz wegen Schuld an das Benedikti- nerkloster zu Kulm, 1824–1828 (sd 181/6097). Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 21

APG 10/3615: Fiskus wider Bürger Heberlein zu Graudenz (Nr. 7) wegen Schuld an das Benediktinerkloster zu Kulm, 1830–1833 (sd 181/6248). APG 10/3616: Fiskus wider Bürger Stachowskische Eheleute wegen rückständi- ger Zinsen an das Benediktinerkloster zu Kulm, 1832–1833 (sd 181/6151). APG 10/3617: Fiskus wider Flemingsache Eheleute zu Kokocko wegen Schuld- forderung ehemaligen Benediktinerkloster zu Kulm, 1834–1836 (sd 181/6251). APG 10/3618: Fiskus wider Bürger Czaster zu Kulm wegen rückständiger Zinsen an das Benediktinerkloster, 1834 (sd 181/6118). GRUDZIĄDZ akta zaginione APG 6/863: Das Benediktiner-Kloster zu Graudenz, Aufhebung, Güterverwaltung, 1823–1837. APG 10/2943: Bau Nonnen Kloster Graudenz, 1809–1830 (sd 181/6630). APG 10/2944: Verfassung des Benediktiner-Nonnen-Klosters in Graudenz, 1809 (sd 181/6631). APG 10/2945: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. I, 1809–1817 (sd 181/6649). APG 10/2946: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. II, 1817–1825 (sd 181/6650). APG 10/2947: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. III, 1825–1836 (sd 181/6651). APG 10/2948: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. IV, 1836–1844 (sd 181/6652). APG 10/2949: Vermögen des Nonnen Klosters in Graudenz, 1809–1836 (sd 181/ 6648). APG 10/2950: Aufhebung des Benediktiner Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. I, 1811–1839 (sd 181/6637). APG 10/2951: Aufhebung des Benediktiner Nonnen Klosters in Graudenz, Bd. II, 1839–1862 (sd 181/6638). APG 10/2952: Benediktinerinnenkloster (Graudenz) wegen Subhastation von Jascz Nr. 67, Czersk Nr. 34 und Kompelwitz Nr. 92, 1828–1830 (sd 1818/6244). APG 10/5734: Lehr und Industrieschule für Mädchen im Nonnenkloster in der Stadt Graudenz, 1815 (sd 181/8481). * 181/6647: Verfassung, 1809–1813. * 181/6653: Benediktinernonnenkloster, Bausachen, 1809–1830. TORUŃ akta zaginione APG 6/878: Benediktiner-Nonnen-Kloster Thorn, Aufhebung, Güterverwaltung, 1826. APG 10/4703: Verfassung des Benediktinerinnen-Nonnen-Klosters in Thorn, 1827–1838 (sd 181/6566). 22 Rafał KUBICKI

APG 10/4704: Vermögen des aufgehobenen Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, Bd. II, 1827–1838 (sd 181/7125). APG 10/4705: Personalstand des Benediktinerklosters in Thorn, 1827–1838 (sd 181/6588). APG 10/4706: Aufhebung des Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, Bd. I, 1827–1838 (sd 181/6576). APG 10/4707: Aufhebung des Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, Bd. II, 1827–1838 (sd 181/6577). APG 10/4708: Fiskus wider Hutmacher und Ratsdiener Herrenbecksche Erben zu Thorn wegen rückständiger Zinsen an das aufgehobene Benediktinerinnenklo- ster zu Thorn, 1827–1838 (sd 181/6078). APG 10/4709: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski zu Wondzyn wegen eines auf Wondzyn eingetragenen Kapital für das Benediktinerinnenkloster zu Thorn, 1827–1838 (sd 181/6237). APG 10/4710: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski zu Wondzyn wegen eines auf Wondzyn eingetragenen Kapital für das Benediktinerinnenkloster zu Thorn, Bd. II, 1827–1838 (sd 181/6238). APG 10/4711: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Wilczewski wegen eines auf Wondzyn eingetragenen Kapital für das Benediktinerkloster zu Thorn, Bd. III, 1836–1837 (sd 181/6239). APG 10/4728: Fiskus wider Gutsbes. v. Mazowieckische Erben wegen Kaufgel- derrestforderung für die Güter Zakrzewo und Tyllitz, 1845 (sd 181/6222). * 181/179: Akzisevergütung für das Hospital des Benediktiner-Nonnenklosters zu Thorn, 1823–1824. * 181/6578: Vermögen des Benediktinerinnen-Nonnen-Klosters in Thorn, 1815– 1832. ŻARNOWIEC akta zaginione APG 6/881: Personel im Kloster Zarnowitz, 1808.

BERNARDYNI

KADYNY22 APG 6/844: Das Bernhardiner-Kloster zu Kadinen, Bd. I, 1817–1837, Kloster Aufhebung. APG 6/845: Das Bernhardiner-Kloster zu Kadinen, Bd. II, 1837–1860, Kloster Aufhebung.

22 Na temat dziejów klasztoru i innych źródeł go dotyczących zob. K. GRUDZIŃSKI, Kadyny, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 103–107; W. ZAWADZKI, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Hozjański, Seria Historyczna, 6), Olsztyn 2002; IDEM, Die Franziskaner in Cadinen – Geschichte des Bernardinerklosters, „Westpreußen Jahrbuch”, 56/57, 2006, s. 5–17. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 23

APG 6/846: Errichtung einer Emeritenanstalt für das Bistum Ermland zu Kadi- nen, 1832–1863. APG 10/3341: Aufhebung des Klosters zu Kadinen, 1810–1811 (sd 181/4767). LUBAWA23 akta zaginione APG 6/866: Aufhebung des Bernhardiner-Klosters zu Löbau, 1819–1861. akta zaginione APG 6/876: Klosterbibliothek der Bernhardiner-Klöster Thorn und Löbau, 1821. APG 10/3831: Vermögen des Bernhardinerklosters in Löbau, 1817–1852 (sd 181/6392). APG 10/3832: Personalakten des Bernhardinerklosters in Löbau, 1816–1817 (sd 181/6391). APG 10/3833: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Löbau, 1820–1872 (sd 181/6395). APG 10/3834: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Löbau, 1821 (sd 181/ 6396). NOWE24 APG 10/334: Sicherstellung der Klosterwiesen bei Neuenburg, 1828–1830 (sd 181/339). APG 10/4009: Klosterbau Neuenburg (Bernhardiner), 1810–1832 (sd 181/ 7494). APG 10/4010: Kloster-Personalia Neuenburg, 1809–1822 (sd 181/7485). APG 10/4011: Vermögen des aufgehobenen Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. IV, 1826–1831 (sd 181/15506). APG 10/4012: Kloster Säkularisation Neuenburg, 1810 (sd 181/7503). APG 10/4013: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. I, 1811– 1838 (sd 181/7486). APG 10/4014: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. II, 1839– 1843 (sd 181/7487). APG 10/4015: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. III, 1843– 1860 (sd 181/7488). APG 10/4016: Aufsicht über das Bernhardiner Kloster (zu Neuenburg) und dessen Verwaltung Vermögen, Generalia, 1811–1823 (sd 181/7501). APG 10/4017: Inventar des Vermögens des Klosters in Neuenburg, Kommunal- Akten, 1787–1811 (sd 181/7498).

23 Akt kasacyjnych klasztoru z zespołu rejencji kwidzyńskiej nie znał J. A. MAZUREK, Kasata zakonu ber- nardynów, s. 486, przyp. 27. Zarys dziejów i inne źródła opisał J. KRAWIEC, Lubawa, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 184–188. 24 Zob. ponadto w APB, zespół nr 445: Klasztor bernardynów w Nowem (jednak bez akt kasacyjnych). Zarys dziejów i inne źródła opisał H. E. WYCZAWSKI, Nowe, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 233–237. 24 Rafał KUBICKI

APG 10/4018: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. I, 1809– 1817 (sd 181/7489). APG 10/4019: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. II, 1817– 1822 (sd 181/7490). APG 10/4020: Vermögen des Bernhardinerklosters in Neuenburg, Bd. III, 1822– 1826 (sd 181/7491). APG 10/4021: Vermögen des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg, Bd. V, 1832–1839 (sd 181/7492). APG 10/4022: Vermögen des aufgehobenen Bernhardiner Klosters in Neuenburg, Bd. VI, 1839–1855 (sd 181/7493). APG 10/4023: Gerichtlicher Verkauf einiger Sachen die nach dem Tode des Pa- ters Jubilat Wax im Kloster (Bernhardiner Neuenburg) vorgefunden sind, 1822– 1823 (sd 181/7499). APG 10/4024: Rechnungslegung über Verwendung der Einkünfte des aufgehobenen Bernhardinerklosters in Neuenburg, 1821–1837 (sd 181/7484). APG 10/4025: Austuung der Ländereien des aufgehobenen Bernhardiner Klo- sters in Neuenburg, 1823–1837 (sd 181/7495). APG 10/4026: Austuung der Ländereien des aufgehobenen Bernhardiner Klo- sters in Neuenburg, Bd. II, 1838 (sd 181/7496). APG 10/4027: Untersuchung gegen die Patres Felix Hippel und Cassianus Dzie- rzynski, 1812–1815 (sd 181/7497). APG 10/4028: Prozess des Fiskus gegen die Erben des Johann Lewald v. Jesier- ski wegen der auf den Gütern Bobrowo, Grzybow und Naymowo für das Bernhardi- nerkloster zu Neuenburg haftende 200 Rth., 1818–1834 (sd 181/6140). APG 10/4029: Fiskus wider v. Skorczewskische Erben wegen Schuld an das Bern- hardinerkloster zu Neuenburg, 1823–1834 (sd 181/6146). APG 10/4030: Fiskus wider Kommerzienrat Muhl zu Danzig wegen beschlag- nahmten Pachtzinses vom Gute Kleschkau zu Gunsten des Bernhardinerklosters in Neuenburg, 1823–1832 (sd 181/6149). APG 10/4031: Fiskus wider Kommerzienrat Muhl zu Danzig wegen beschlag- nahmten Pachtzinses vom Gute Kleschkau zu Gunsten des Bernhardinerklosters in Neuenburg, 1827 (sd 181/6150). APG 10/4032: Fiskus wider Graf Ignatz v. Skorczewski zu Nekla b/Posen wegen Schuldforderung für das Kloster Neuenburg, 1828–1833 (sd 181/6210). APG 10/4033: Fiskus wider Gutsbesitzer v. Tucholka auf Kozielec wegen Pacht- zinsen für die zum Bernhardinerkloster gehörigen kleinen Wiesen, 1831–1834 (sd 181/6087). APG 10/4034: Fiskus gegen den Grafen Krasiński wegen einer dem vormali- gen Bernhardinerkloster zu Neuenburg rückständigen Rente von 33 Rth. 10 Sgr., 1840–1842 (sd 181/6209). APG 10/4035: Fiskus c/a Kaufmann Cronbach wegen Zahlung d. Betrages für den gekauften Teil d. Klosterhofmauer, 1842–1845 (sd 181/7502). Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 25

APG 10/4086: Aufsicht über das Kloster zu Neuenburg, Bd. II, 1809–1821 (sd 181/7500). ŚWIECIE25 akta zaginione APG 6/874: Säkularisation der Kloster, insbesondere Aufhebung des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1818–1819. akta zaginione APG 6/1298: Reformatenkloster in Schwetz, Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, 1837. APG 10/4533: Bauangelegenheiten des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1816– 1823 (sd 181/6499). APG 10/4534: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. II, 1818–1825 (sd 181/6494). APG 10/4535: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. III, 1825– 1859 (sd 181/6495). APG 10/4536: Personale im Bernhardinerkloster zu Schwetz, 1809–1818 (sd 181/6500). APG 10/4537: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Schwetz, 1810–1857 (sd 181/6498). APG 10/4538: Fiskus (Kloster zu Schwetz) wider Landfähnrich v. Pawlowski auf Rolau wegen Schuldzinsen an das Kloster, 1818–1834 (sd 181/6242). APG 10/4539: Fiskus (Patron der Kirche) wider Josef v. Tucholskische Erben wegen Schuldiger Zinsen an das Bernhardinerkloster zu Schwetz, 1817–1818 (sd 181/6085). * 181/5409: Vermögen des Bernhardinerklosters in Schwetz, Bd. I, 1810–1818. TORUŃ26 akta zaginione APG 6/875: Verkauf eines auf der Mocker belegenen Gartens vom Bernhardiner-Kloster Thorn, 1821. akta zaginione APG 6/876: Klosterbibliothek des Bernhardiner-Klosters Thorn und Löbau, 1821. akta zaginione APG 6/879: Bernhardiner-Kloster Thorn, Aufhebung, Güterver- waltung, 1819. APG 10/4713: Vermögen des Bernhardinerklosters in Thorn, 1817 (sd 181/ 6574). APG 10/4714: Personalstand des Bernhardinerklosters in der Stadt Thorn, 1817–1821 (sd 181/6584).

25 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 181, znajduje się poszyt Schwetz, Bernhardinerkloster (1. 1810– 1818). Zarys dziejów i inne źródła opisał H. E. WYCZAWSKI, Świecie, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyń- skie, s. 362–365.

26 O innych źródłach zgromadzonych w Archiwum Państwowym w Toruniu zob. J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów, s. 488. Na temat losów biblioteki zob. W. KWIATKOWSKA, Średniowieczna biblioteka klasztoru franciszkanów w Toruniu, „Folia Toruniensia”, 1, 2000, s. 9–30. Zarys dziejów i inne źródła opisał także H. E. WYCZAWSKI, Toruń, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 381–386. 26 Rafał KUBICKI

APG 10/4715: Aufhebung des Bernhardinerklosters in Thorn, 1821–1832 (sd 181/6569). APG 10/4716: Instandsetzung des ehemaligen Bernhardinerklosters jetzt 2 Pfarr- kirche zu Thorn, 1824–1825 (sd 181/6589). APG 10/4987a: Bauangelegenheiten bei dem Bernhardiner-Kloster in Thorn, 1816 (sd 181/6583). APG 10/4987b: Verfassung des Bernhardiner-Klosters in Thorn, 1819 (sd 181/ 6582). ZAMARTE27 akta zaginione APG 6/1251: Kloster in Jakobsdorf, Kloster, Aufhebung, Güter- verwaltung, Bd. I, 1826. APE 59/3: Die Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, 1875–1880 (sd 181/IIa/ 776). APG 10/3293: Kloster Rechnungswesen Jakobsdorf, 1828–1845 (sd 181/ 15314). APG 10/3294: Verfassung des Bernhardinerklosters in Jakobsdorf, 1809–1814 (sd 181/7379). APG 10/3295: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, 1809–1825 (sd 181/7374). APG 10/3296: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, 1826 (sd 181/7376). APG 10/3297: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, Bd. II, 1826–1830 (sd 181/ 7375). APG 10/3298: Vermögen des Klosters in Jakobsdorf, Bd. III, 1830–1850 (sd 181/15312). APG 10/3299: Personalakten des Klosters in Jakobsdorf, 1809–1823 (sd 181/ 7380). APG 10/3300: Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, Bd. I, 1811–1840 (sd 181/ 15315). APG 10/3301: Aufhebung des Klosters in Jakobsdorf, Bd. II, 1840–1870 (sd 181/15316). APG 10/3302: Austuung der Grundstücke des ehemaligen Klosters in Jakobs- dorf, 1827–1842 (sd 181/15313). APG 10/3304: Fiskus wider Josef Lehwald-Jesierskische erbschaftl. Liquidations- masse wegen Schulden d. ehemal. Bernhardinerkloster zu Jakobsdorf, 1824–1834 (sd 181/6115). APG 10/3305: Fiskus gegen Geschwister von Piechowski (betr. Klosterver- mögen), 1833–1848 (sd 181/7377).

27 Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 374: Klostervermögen (Kloster Jakobsdorf), 1776–1825. Zarys dziejów i inne źródła opisał także H. E. WYCZAWSKI, Zamarte, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie, s. 447–450. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 27

APG 10/3306: Fiskus wider Geschwister von Piechowskische (betr. Klosterver- mögen), 1837–1843 (sd 181/6197).

BRYGIDKI28

GDAŃSK APG 6/860: Die Aufhebung des Brigittiner-Klosters in Danzig, 1822–1841. APG 9/691: Aufhebung des Brigittiner-Klosters in Danzig, Bd. II, 1837–1858.

CYSTERSI

OLIWA akta zaginione APG 6/883: Die Verbesserung des Schulwesens im polnischen Teile Westpreussens und Verwendung einiger Kapitalien der Klöster, 1834–1839. akta zaginione APG 6/905: Abtretung des abteilichen Schlosses Oliva an den Fis- kus und Ankauf des Karlsberges, Bd. I, 1836. akta zaginione APG 6/906: Abtretung des abteilichen Schlosses Oliva an den Fis- kus und Ankauf des Karlsberges, Bd. II, 1841. APG 6/98: Stadt Danzig, Einrichtung einer Armen und Arbeitsanstalt in dem dazu zu überlassenden Kloster Oliva betr., 1830. APG 6/869: Aufhebung des Klosters Oliva, 1817–1831. APG 6/870: Prozess des Klosters Oliva contra Danzig, 1825–1836. APG 6/871: Bibliothek des ehem. Cisterzienser-Klosters Oliva, 1826–1836. APG 6/872: Bücherverzeichnis des Cisterzienser-Klosters Oliva, 1825. APG 6/902: Die Abtretung des zur Abteil Oliva gehörigen auf dem Holzmarkt zu Danzig sub. Nr. 80 belegenen Hauses an den Fiskus behufs besserer Dotierung der Pfarrschule Oliva, 1829. APG 10/2158: Einziehung der Einkünfte des zu dem Kloster Oliva gehörigen adl. Guts Budisch und Abführung derselben an die Danziger Regierung, Generalia, 1832–1835 (sd 181/5301). PELPLIN akta zaginione APG 6/814: Die Sicherung der Kapitalien der Klöster Pelplin und Karthaus, Bd. I, 1823–1831. akta zaginione APG 6/815: Die Sicherung der Kapitalien der Klöster Pelplin und Karthaus, Bd. II, 1832–1853. akta zaginione APG 6/819: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. I, 1822– 1825. akta zaginione APG 6/820: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. II, 1825–1827.

28 Informacje o innych materiałach archiwalnych zob. M. BORKOWSKA, Zakony żeńskie, s. 318. 28 Rafał KUBICKI

akta zaginione APG 6/821: Die Bauten in Pelplin, Bd. III, 1827–1838. akta zaginione APG 6/822: Die Bauten in Pelplin, Bd. III, 1838–1846. akta zaginione APG 6/847: Die Administration des aufgehobenen Klosters zu Pelplin, 1823–1830. akta zaginione APG 6/851: Die Aufhebung der Klöster Pelplin und Karthaus, Aufnahme des Inventars und Unterbringung und Pensionierung der Konventualen, Bd. I, 1821–1823. akta zaginione APG 6/851b: Aufhebungsurk. von Pelplin 14 III 1824. akta zaginione APG 6/852: Aufhebungsurk. von Pelplin, Bd. II, 1823–1856. akta zaginione APG 6/853: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters Pelplin, 1824–1829. akta zaginione APG 6/854: Die Bibliothek des Cisterzienser-Klosters zu Pelplin, 1820. akta zaginione APG 6/855: Die Prozesssache des ehem. Klosters zu Pelplin c/a. Lewin Herschberg – Pr. Stargard, 1824–1825. APG 9/1050: Constituirung der Kirche zu Neukirch bei Pelplin, Krolowlass und Pogutken nach Aufhebung des Klosters zu Pelplin, 1823–1826. APG 10/2393: Aufsicht über das Kloster in Pelplin, 1809 (sd 181/4766). APG 10/2552: Die dem Domkapitel zu Pelplin in Nutzung zu überlassenden Vor- werke des aufgehobenen Klosters zu Pelplin, (Polsko und Neuhof), 1832–1840 (sd 181/5326). APG 10/4162: Personale im Kloster Pelplin, 1809–1814 (sd 181/4765). APG 10/4163: Inventariums über das Vermögen des Cisterzienser Klosters zu Pelplin, 1810–1815 (sd 181/5099). APG 10/4164: Fiskus wider v. Tucholka Erben wegen Schuldforderung für das Kloster zu Pelplin, 1822–1827 (sd 181/6086). APG 10/4165: Fiskus (Provinzionalschulkolleg Altschotland) wider Danzig Stadt wegen rückständiger Kompetenz aus Hoppenbruch für Kloster Pelplin, 1831–1839 (sd 181/6122). APG 10/4166: Subhastation der adl. Güter Bietow und Litestow wegen Schuld an d. Kloster zu Pelplin, 1824–1828 (sd 181/6088). APG 10/4167: Fiskus (Provinzionalschulkolleg) wider Danzig Stadt wegen d. rückständigen Kompetenz von Hoppenbruch für das Kloster Pelplin, 1828–1837 (sd 181/6223). KORONOWO Akta znajdują się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, zespół nr 437: Klasztor cystersów w Koronowie. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 29

DOMINIKANIE

CHEŁMNO29 APE 59/4: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. I, 1828–1836 (sr Litt. C no 3; sd 181/IIa/145). APE 59/5: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm und der Ausbau der Klosterkirche für den evangelischen Gottesdienst, Bd. IV, 1873–1880 (sr Litt. C no 3; sd 181/IIa/146). APE 59/6: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm und der Ausbau der Klosterkirche für den evangelischen Gottesdienst, Bd. V, 1880–1883 (sr Litt. C no 3; sd 181/IIa/147). APE 59/7: Der Vermögensstand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. III, 1839– 1854 (sr Litt.C no 3; sd 181/IIa/148). APE 59/8: Der Vermögensstand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. IV, 1854– 1878 (sr Litt.C no 3; sd 181/IIa/149). APG 10/68: Einrichtung des Dominikanerklosters in Kulm zur Besserungsan- stalt, Generalia, 1828–1833 (sd 181/846). APG 10/3619: Bauangelegenheiten bei dem Dominikanerkloster in Kulm, 1820– 1830 (sd 181/6318). APG 10/3620: Verfassung des Dominikanerklosters in Kulm, 1817–1818 (sd 181/6317). APG 10/3621: Der Vermögenszustand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. I, 1816–1829 (sd 181/14828). APG 10/3622: Der Vermögenszustand des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. II, 1830–1839 (sd 181/14829). APG 10/3623: Dominikanerkloster zu Kulm, Personalien, 1817–1834 (sd 181/ 6352). APG 10/3624: Vernehmungen der einzelnen Mitglieder mehrerer Landgemein- den wegen der Übernahme der Dominikanerkirche in Kulm, 1838 (sd 181/6323). APG 10/3625: Die Aufhebung des Dominikanerklosters in Kulm, Bd. II, 1836– 1840 (sd 181/14826). APG 10/3626: Bauakten der Dominikanerkirche in Kulm, Bd. III, 1841–1873 (sd 181/14827). APG 10/3627: Fiskus wider Land und Stadtgerichtssekrater Wycziński zu Kulm wegen Schuld an das Kloster, 1836–1838 (sd 181/6177). APG 10/3628: Fiskus gegen die Anton Bogurskischen Erben wegen eines dem Dominikanerkloster (Kulm) schuldigen Kapitals, 1838–1839 (sd 181/6166).

29 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 106. 30 Rafał KUBICKI

APG 10/3629: Fiskus wider Witwe Klawon und Kaufmann Schmarse zu Kulm wegen rückständiger Zinsen von einen Hypothekenkapitals für das Dominikaner- kloster, 1840–1842 (sd 181/6319). APG 10/3630: Fiskus wider Fleischermeisterswitwe Pfennig geb. Swiderski wegen Schuldforderung (Dominikanerkloster Kulm), 1854–1856 (sd 181/6320). APG 10/5059: Vollmachten einiger Landgemeinden zur Annahme der Dominika- nerkirche in Kulm zum evangel. Gottesdienst, 1836 (sd 181/6321). APG 10/5060: Vorladungen der evangel. Kirchengemeinde zur Übernahme der Dominikanerkirche zu Kulm, 1837–1838 (sd 181/6322). APG 10/8438: Die Naturalabgaben des Domänenamts Unislaw an das aufgehobene Dominikaner-Kloster in Kulm, 1837–1838 (sd 181/12763). GDAŃSK30 APG 8/861: Klosterpersonal des Dominikaners zu Danzig, 1815–1835. TCZEW31 akta zaginione APG 6/862: Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Dirschau, 1817–1845. APG 10/4444: Subhastation des Gutes Zeisgendorf Nr. 295 wegen Schulden, 1825–1837 (sd 181/6188). TORUŃ32 akta zaginione APG 6/877: Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Thorn, 1820. APG 10/2587: Kepinski (Kloster) wider Lukowski wegen Klosterkapitalien, 1816 (sd 181/7402). APG 10/4619: Fiskus wider Erbpächter Freytag zu Sullnowo bei Schwetz, 1822– 1823 (sd 181/6203). APG 10/4717: Bauangelegenheiten bei dem Dominikanerkloster in Thorn, 1818– 1818 (sd 181/6575).

30 Ponadto w GStA PK, II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6, 1806 (Akta Kamery Wojny i Domen) – akta doty- czące kasaty dominikanów i karmelitów w Gdańsku. 31 GStA PK, I. HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1818–1842.

32 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 106. Na temat źródeł z drugiej połowy XVIII w. oraz z okresu przygotowywania kasaty, z częściową ich edycją, zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, 2, s. 43–86; K. CIESIELSKA, Inwen- tarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199; W. KWIATKOWSKA, Biblioteka klasztoru dominikanów toruńskich w średniowieczu. Uwagi o zawartości tematycznej, [w:] R. CZAJA, J. TANDECKI, Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia oﬁarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą roczni- cę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń 1996, s. 155–172 (tam dalsze wskazówki na temat źródeł zgromadzonych w zespole Akta miasta Torunia). Kilka poszytów akt dotyczących przebiegu kasaty zgromadzono także w zespole Klasztor dominikanów w Toruniu (nr 45–47) w Archiwum Państwowym w Toruniu. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 31

APG 10/4718: Einrichtung von Wohnungen für Hilfsgeistliche und Organisten bei der Kirche des aufgehobenen Dominikanerklosters in der Stadt Thorn, 1822 (sd 181/6581). APG 10/4719: Vermögen des Dominikanerklosters in Thorn, Bd. I, 1817–1828 (sd 181/6570). APG 10/4720: Vermögen des Dominikanerklosters in Thorn, Bd. II, 1821–1828 (sd 181/6571). APG 10/4721: Vermögen des aufgehobenen Dominikanerklosters zu Thorn, 1828–1882 (sd 181/6572). APG 10/4722: Personalakten des Dominikanerklosters in der Stadt Thorn, 1816– 1820 (sd 181/6579). APG 10/4723: Aufhebung und Ausmittelung des Vermögens des Dominikanerklo- sters in Thorn, 1820–1821 (sd 181/6563). APG 10/4724: Aufhebung des Dominikanerklosters in Thorn, 1820–1838 (sd 181/6573). APG 10/4725: Dominikaner (Thorn) wider die v. Rudnickischen erbschaftlich Liquidationsmasse wegen Forderung, 1810–1827 (sd 181/7403). APG 10/4726: Dominikaner (Thorn) wider die v. Rudnickischen erbschaftlich Liquidationsmasse wegen Forderung, 1822 (sd 181/6127). APG 10/4727: Von Ruttkowski wider Fiskus (Dominikaner zu Thorn) wegen Ka- pitalschuld, 1823–1824 (sd 181/6099). APG 10/4728: Subhastation von Grabia und Wahrnehmung der Gerechtsame des Dominikaner Klosters zu Thorn, 1825–1830 (sd 181/6141).

FRANCISZKANIE KONWENTUALNI

CHEŁMNO APG 8/2683: Gesuch um Aufhebung des Franziskanerklosters ingl. Aufhebung des Klosters, Bd. I, 1798–1806. APG 10/3631: Ausbau und Einrichtung der Gebäude des aufgehobenen Franzis- kanerklosters in Kulm, 1818–1820 (sd 181/6347). APG 10/3632: Vermögen des ehemaligen Franziskanerklosters in Kulm, 1852– 1853 (sd 181/6357). APG 10/5061: Verleihung der Klosterkirche zu Kulm an die evang. Gemeinde zum gottesdienstlichen Gebrauch und zum Ausbau des Kirchengebäudes als Gym- nasium, 1823–1840 (sd 181/6306). APG 10/5062: Verleihung der Klosterkirche zu Kulm an die evang. Gemeinde zum gottesdienstlichen Gebrauch und zum Ausbau des Kirchengebäudes als Gym- nasium, 1840–1866 (sd 181/6307). 32 Rafał KUBICKI

CHEŁMŻA akta zaginione APG 6/857: Die Inspektion des Weltgeistlichen Invalidenhauses zu Kulmsee, 1818–1832. akta zaginione APG 6/858: Das aufgehobene Franziskaner-Kloster zu Kulmsee, Einrichtung des Emeritenhauses sowie Verlegung nach Karthaus, 1824–1859. APG 10/3633: Aufgehobene Franziskanerkloster und gegenwärtige Weltgeist- liche Invalidenhaus in Kulmsee, 1832–1840 (sd 181/6362). APG 10/3661: Aufhebung des Franziskanerklosters in Kulmsee und Einrichtung der selben zum Invalidenhause für Geistliche, Bd. I, 1797–1807 (sd 181/15174). APG 10/3662: Aufhebung des Franziskaner Klosters in Kulmsee und Einrichtung der selben zum Invalidenhaus für Geistliche, 1825 (sd 181/6360). APG 10/3663: Personalakten des Franziskanerklosters in Kulmsee, 1816 (sd 181/6364). APG 10/3664: Errichtung eines Invalidenhauses im aufgehobenen Franziskaner- kloster zu Kulmsee, 1840–1870 (sd 181/6363). APG 10/3665: Vom Kulmer Bischof reklamierte Messfundationskapitalien, 1856 (sd 181/6366). APG 10/3666: Fiskus weltgeistl. Invalideninstitut Kulmsee wider das Dominium Nawra wegen Hypothekenzinsen für das ehemalige Franziskanerkloster in Kulm- see, 1830–1831 (sd 181/6083). APG 10/5078: Verleihung des Franziskanerklosters an die evangel. Gemeinde in der Stadt Kulmsee, 1823–1839 (sd 181/14853).

KAPUCYNI

RYWAŁD33 akta zaginione APG 6/823: Verlegung des kath. Pfarrsystems von Burstinowo nach Rehwalde, 1847–1873. APG 6/1304: Das Kapuziner-Kloster zu Rehwalde (Emeriten-Anstalt) Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, Emeritenhäuser, 1821. APG 10/2151: Errichtung einer geistlichen Korrektionsanstalt im aufgehobenen Kapuzinerkloster in Rehwalde, 1825–1851 (sd 181/6472). APG 10/4383: Verfassung des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1816 (sd 181/ 6468). APG 10/4384: Vermögen des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1817–1834 (sd 181/6469). APG 10/4385: Kloster Personal-Akten zu Rehwalde, 1815–1825 (sd 181/6470).

33 Źródeł tych nie znał E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 105. Na temat źródeł i dziejów klasztoru zob. Z. KRATOCHWIL, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1747– 1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 33

APG 10/4386: Aufhebung des Kapuzinerklosters zu Rehwalde, 1825 (sd 181/ 6471).

KARMELICI34

GDAŃSK APG 6/859: Das Karmeliter-Kloster in Danzig, Kloster, Aufhebung, Güterver- waltung, 1822–1852.

KARTUZI

KARTUZY35 akta zaginione APG 6/814: Die Sicherung der Kapitalien der Klöster Pelplin und Karthaus, Bd. I, 1823–1831. akta zaginione APG 6/815: Die Sicherung der Kapitalien der Klöster Pelplin und Karthaus, Bd. II, 1832–1853. akta zaginione APG 6/819: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. I, 1822– 1825. akta zaginione APG 6/820: Den Bau von Pelplin und Karthaus betr., Bd. II, 1825– 1827. akta zaginione APG 6/834: Das ehemalige Kloster Karthaus als Emeritenhaus, Bd. I, 1818–1840. akta zaginione APG 6/835: Das ehemalige Kloster Karthaus als Emeritenhaus, Bd. II, 1832–1844. akta zaginione APG 6/836: Das ehemalige Kloster Karthaus als Emeritenhaus, Bd. III, 1841–1848. akta zaginione APG 6/836a: Die Verfassung des Karthauser-Klosters zu Kart- haus und die Verwendung der Gebäude des 1823 aufgehobenen Klosters (hierin eine Darstellung darüber), 1796–1869. akta zaginione APG 6/837: Karthauser Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, 1828–1839. akta zaginione APG 6/838: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klo- sters zu Karthaus, Bd. I, 1823. akta zaginione APG 6/839: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klo- sters zu Karthaus, Bd. II, 1824.

34 Ponadto w GStA PK, II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6, 1806 (Akta Kamery Wojny i Domen) – akta doty- czące kasaty dominikanów i karmelitów w Gdańsku.

35 Na temat kasaty i źródeł pokasacyjnych zob. P. CZAPLEWSKI, Kartuzja kaszubska, [do druku przygotowała A. SZAFRANOWA], Gdańsk 1966, s. 46–47, 245. 34 Rafał KUBICKI

akta zaginione APG 6/840: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klo- sters zu Karthaus, Bd. III, 1824–1825. akta zaginione APG 6/841: Die Administration der Güter des aufgehobenen Klo- sters zu Karthaus, Bd. IV, 1826. akta zaginione APG 6/848: Die Administration des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, 1823–1830. akta zaginione APG 6/849: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. I, 1825–1828. akta zaginione APG 6/850: Rechnungslegung über die Administration des aufgehobenen Klosters zu Karthaus, Bd. II, 1828–1830. akta zaginione APG 6/851: Die Aufhebung der Klöster Pelplin und Karthaus, Aufnahme des Inventars und Unterbringung und Pensionierung der Konventaulen, Bd. I, 1821–1823. akta zaginione APG 6/851a: Aufhebungsurk. von Karthaus 14 III 1823. APG 10/3424: Vermögensinventar des Klostervers in Karthaus, Akta Commissio- nalia, 1808–1811 (sd 181/7476).

MISJONARZE ŚW. WINCENTEGO À PAULO

CHEŁMNO APG 10/3634: Verfassung und frühere Verhältnisse der Akademie und des sog. Missionarienkonvents zu Kulm, 1815–1857 (sd 181/6354). APG 10/3635: Verfassung des Missionarenkonvents in Kulm, 1817 (sd 181/ 6349). APG 10/3636: Angabe der Kapitalien usw. der Missionarenkongregation für d. Bericht bei ihrer Auﬂösung (Kulm), 1822 (sd 181/6356). APG 10/3637: Vermögen der Akademie zu Kulm, 1815–1822 (sd 181/6351). APG 10/3638: Vermögen des aufgehobenen Missionarienkonvents in Kulm, 1819–1853 (sd 181/6348). APG 10/3639: Aufhebung des kathol. Missionarienkonvents in Kulm, 1820–1822 (sd 181/15165). APG 10/3640: Aufhebung des kathol. Missionarienkonvents in Kulm, 1822 (sd 181/6717). APG 10/3641: Aufhebung des Missionarienkonvents in Kulm, 1822–1842 (sd 181/6350). ŚW. WOJCIECH KOŁO GDAŃSKA akta zaginione APG 6/842: Aufhebung des Missionarien-Konvents in St. Albrecht, 1818–1827. Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 35

NORBERTANKI

ŻUKOWO akta zaginione APG 6/882: Nonnenkloster Zuckau, Aufhebung, Güterverwaltung, 1827.

PAULINI

TOPOLNO36 APE 59/10: Die Bauten an dem aus Paulinerkloster in Topolno, 1851–1880 (sd 181/IIa/1461). APE 59/11: Bauakten des aus dem Paulinerkloster in Topolno jetzt Hospital, 1851–1880 (sd 181/IIa/2024). APG 10/4771: Verfassung des Paulinerklosters in Topolno, 1810–1816 (sd 181/ 15811). APG 10/4772: Vermögen des Paulinerklosters in Topolno, 1809–1816 (sd 181/ 15809). APG 10/4773: Vermögen des Paulinerklosters in Topolno, Bd. II, 1816–1818 (sd 181/6553). APG 10/4774: Kloster, Personalia, Topolno, 1809–1812 (sd 181/6561). APG 10/4775: Aufhebung des Paulinerklosters in Topolno, 1810–1813 (sd 181/ 15810). APG 10/4776: Fiskus wider Kätner Tomas Falenczykowski zu Gruczno wegen schuldiger Kapitalzinsen an das Kloster Topolno, 1817–1820 (sd 181/6132). APG 10/4777: Fiskus (Kirche zu Topolno) wider Piwnicki wegen Auszahlung eines Legats seiner Ehefrau für das Kloster zu Topolno, 1817–1824 (sd 181/6124). APG 10/4778: Fiskus (Kirche zu Topolno) wider die Erben des Ratsmanns Ger- lowsky zu Schwetz wegen Schuldforderung des ehemaligen Klosters, 1829 (sd 181/ 6243). APG 10/4779: Subhastion d. Erbpachtsgrundstücks auf dem ehemaligen Grupp- schen Hauptgute der Ewertschen Eheleute wegen Schuld an das ehemal. Pauliner- kloster zu Topolno, 1833 (sd 181/6252). APG 10/4780: Fiskus (Kloster zu Topolno) wider die Berentschen Eheleute zu Topolinken wegen Schuldzinsen an das ehem. Kloster, 1834–1839 (sd 181/6218). APG 10/4781: Bruder v. Piwnicki wider Fiskus betr. Zugehörigkeit des Gutes Czieleszynek zum Kloster Topolno, 1842–1845 (sd 181/6136) (mit Abschriften äl- terer Urkunden). * 181/6554: Vermögen des Klosters, Bd. III, 1818–1821.

36 Akta klasztoru znajdują się także w APB, zespół nr 450: Klasztor paulinów w Topolnie. Ponadto w GStA PK, XIV. HA, Rep. 181: Topolno, Krs. Schwetz, Paulinerkloster (1, 1811 r.). 36 Rafał KUBICKI

* 181/6555: Vermögen des Klosters, Bd. IV, 1821–1832. * 181/6556: Vermögen des Klosters, Bd. V, 1832–1839. * 181/6557: Vermögen des Klosters, Bd. VI, 1839–1851. * 181/7543: Inventar, 1811.

REFORMACI

BRODNICA APG 10/4608: Vermögensakten des Reformatenklosters zu Strasburg, 1817–1818 (sd 181/6520). APG 10/4609: Vermögensakten des Reformatenklosters zu Strasburg, 1833–1834 (sd 181/6521). APG 10/4610: Personalakten des Reformatenklosters in Strasburg, 1817–1832 (sd 181/6517). APG 10/4611: Aufhebung des Reformatenklosters in Strasburg, 1824–1844 (sd 181/6516). APG 10/4612: Austuung der Grundstücke des Reformaten Klosters zu Strasburg, 1832–1833 (sd 181/6634). DZIERZGOŃ APG 10/2774: Acta des Klosters Personale in Christburg, 1809–1831 (sd 181/ 6298). APG 10/2775: Aufhebung des Mendicanten-Klosters in Christburg, 1810–1834 (sd 181/6296). APG 10/2776: Aufhebung des Mendicanten-Klosters in Christburg, Bd. II, 1834– 1875 (sd 181/6297). APG 10/2777: Vermögen des Klosters zu Christburg, 1809–1847 (sd 181/6293). * 181/6665: Franziskaner Reformatenkloster – Bauten, 1814–1819. * 181/6666: Aufsicht über das Personal, 1809–1832. * 181/6667: Säkularisation der Mönche, 1808–1810. GDAŃSK (GDAŃSK-CHEŁM) APG 6/873: Klosterpersonal zu Stolzenberg, 1814–1815. GRUDZIĄDZ akta zaginione APG 6/864: Das Franziskaner-Reformatenkloster zu Graudenz, Aufhebung, Güterverwaltung, 1837–1839. akta zaginione APG 6/865: Aufhebung des Augustiner-Klosters zu Graudenz, 1842. APG 10/2953: Verfassung des Reformaten Klosters in Graudenz, 1809 (sd 181/ 6646). APG 10/2954: Vermögen des Reformaten Klosters in Graudenz, 1809–1859 (sd 181/6643). Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie 37

APG 10/2955: Personalia, Reformaten Kloster Graudenz, 1809 (sd 181/6644). APG 10/2956: Aufhebung des Reformaten Klosters in Graudenz, 1811 (sd 181/ 6645). ŁĄKI akta zaginione APG 6/1026: Das Reformatenkloster zu Lonk, Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, 1824. akta zaginione APG 6/1250: Das Reformatenkloster zu Lonk, Kloster, Aufhebung, Güterverwaltung, Bd. II, 1862–1873. APE 59/9: Die Aufhebung des Reformaten Klosters in Lonk, Kreis Schwetz, 1828– 1876 (sd 181/IIa/2017). APG 10/3109: Bauangelegenheiten bei dem Reformatenkloster in Lonk, 1816– 1817 (sd 181/6412). APG 10/3110: Vermögen des Klosters in Lonk, 1815–1841 (sd 181/15450). APG 10/3111: Personenstand des Reformatenklosters in Lonk, 1817–1835 (181/ 15451). APG 10/3112: Register der in der Bibliothek des Reformaten Klosters zu Lonk beﬁndlichen Bücher, 1821 (181/7323). TORUŃ-PODGÓRZ APG 10/4228: Verfassung des Reformatenklosters in Podgorz, 1820–1821 (sd 181/15589). APG 10/4229: Vermögen des Klosters in Podgorz (Inventar und Bibliothekkata- log), 1817 (sd 181/15590). APG 10/4230: Personalakten des Reformatenklosters in Podgorz, 1819–1833 (sd 181/6452). APG 10/4231: Aufhebung des Reformatenklosters in Podgorz, 1831–1863 (sd 181/9025). APG 10/4232: Aufhebung des Reformatenklosters in Podgorz, Kommunal-Ak- ten, 1832–1848 (sd 181/6453). WEJHEROWO akta zaginione APG 6/867: Klosterschule zu Neustadt, Bd. I, 1824–1862. akta zaginione APG 6/868: Das Beutlersche Legat (Klostervermögen Neustadt), 1817–1844. APG 9/1056: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. I, 1834– 1836. APG 9/1057: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. II, 1836– 1840. APG 9/1058: Aufhebung des Reformaten – Klosters zu Neustadt, Bd. III, 1841– 1861. 38 Rafał KUBICKI

Rafał KUBICKI Records from Gdańsk and Kwidzyn districts and the Chief Administrative Committee of the Province of West Prussia concerning the dissolution of monasteries carried out in the ﬁrst half of the 19th century Summary

The current paper presents the documentation concerning the monastery dissolution executed by the Prussian authorities in the first half of the 19th century in the territory of the contemporary Province of West Prussia (Provinz Westpreußen). The basic dissolution documentation was kept by the administrative district offices in Kwidzyn and Gdańsk (Regierung Marienwerder, Regierung Danzig). More general data was stored in the office of the Chief Administrative Com- mittee of the Province of West Prussia at Gdańsk (later Province of Prussia), while the most general information was collected by the Ministry of Religious, Educational and Medical Affairs in Berlin (Ministerium der Geistlichen, Unterrichts- und Medicinalangelegenheiten), later Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium). The material documenting the dissolution encompasses general records (acta generalia), which include directives and instructions for the enforcement of the suppression, as well as detailed records (acta specialia), which present the process of dissolution of particular monasteries. The documentation of monastery dissolutions offers extremely valuable data since it does not describe only the dissolution process itself, but also comprises records from the period following the formal suppression of monasteries, presenting – among other issues – the subsequent fates of their buildings and churches. The most extensive documentation was produced in administrative district offices. It comprises not only regular correspondence between officials responsible for the preparation and execution of the dissolution of a given monastery, but also original suppression reports, inventories of property, church furnishings and equipment, and sometimes library catalogues. The state of preservation of dissolution records concerning particular monasteries varies, and not infrequently the only extant sources are the cardboard-bound archival units stored in the records of the Ministry of Religious Affairs, held at Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin. Hence, full information on the originally produced dissolution documentation at particular administrative levels can only be provided by old inventories of the mentioned in the article fonds. Drawing on the information they contain and on present inventories helped to compile data concerning the archival units created as a result of that. In this way, it was possible to reconstruct a register of records documenting the dissolution process in the first half of the 19th century in the territory of the contemporary Province of West Prussia, taking into account also the sources that have been lost. Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Piotr OLIŃSKI Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu

Kasaty klasztorne w XVIII i XIX w. należą do wydarzeń, które miały duży wpływ na zasób archiwalny w archiwach państwowych. Część akt klasztornych traﬁła w posiadanie władz administracyjnych w toku przeprowadzanych kasat, a w konsekwencji tego znajduje się obecnie w archiwach państwowych. Przeprowadzenie kasat klasztorów było dużym wysiłkiem organizacyjnym. Wiązało się z wytwarzaniem bardzo bogatej dokumentacji, zwłaszcza przez różne organa administracji państwo- wej, a także przez same klasztory, najczęściej na polecenie władz świeckich. W zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu znalazły się obie grupy archiwa- liów, zarówno przejęte po klasztorach, jak i wytworzone przez administrację pruską różnych szczebli w toku przeprowadzania kasat klasztorów na terenie Prus. Znacz- na część archiwaliów z terenu ziemi chełmińskiej traﬁła do historycznego zasobu Archiwum Państwowego w Toruniu, w tym archiwalia dotyczące takich miast, jak Toruń, Chełmno, Chełmża, Grudziądz i Brodnica. We wszystkich tych miastach znajdowały się w okresie przedrozbiorowym klasztory. Zachowana dokumentacja dotyczy jednak zaledwie kilku klasztorów znajdujących się w granicach historycznej ziemi chełmińskiej oraz jednego klasztoru na Podgórzu, mieście położonym po lewej stronie Wisły (obecnie dzielnica Torunia). Województwo chełmińskie (jednak bez Torunia) było jedną z ziem przejętych przez Prusy w wyniku I rozbioru. Komisarze pruscy pojawili się najpierw 13 IX 1772 r. w Chełmnie1, a później w kolejnych miastach: 15 września w Chełmży2,

1 M. BÄR, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 2: Quellen (Publikationen aus den k. preußischen Staatsarchiven, 84), Leipzig 1909, s. 546; Z. H. NOWAK, Dzieje Chełmna do końca XVIII w., [w:] M. BISKUP (red.), Dzieje Chełmna. Zarys monograﬁczny, Warszawa 19872, s. 120), podaje dzień 23 września.

2 M. BÄR, Westpreussen, s. 547; K. WAJDA, Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.), [w:] M. WOJCIE- CHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża 1994, s. 75. 40 Piotr OLIŃSKI

19 września w Brodnicy3 i 21 września w Grudziądzu4. Tym samym klasztory znajdujące się w tych miastach oraz ich posiadłości znalazły się pod panowaniem króla pruskiego. W całej ziemi chełmińskiej w okresie przedrozbiorowym istniało 15 klasztorów: bernardyni w Toruniu5 i Lubawie6, franciszkanie reformaci w Gru- dziądzu7, Brodnicy8 i Łąkach Bratiańskich9, dominikanie w Toruniu10 i Chełmnie11,

3 Sz. WIERZCHOSŁAWSKI, Brodnica w okresie rozbiorów (1772–1920), [w:] J. DYGDAŁA (red.), Brodnica. Sie- dem wieków miasta, Brodnica 1998, s. 159–161.

4 M. BÄR, Westpreussen, s. 549; J. KRZYŚ, Początek rządów Hohenzollernów (1772–1807), [w:] J. DANIELE- WICZ (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz 1992, s. 273–275. 5 Nie ma monograﬁi dziejów bernardynów w Toruniu, chociaż zachowane po tym klasztorze materiały źródłowe są stosunkowo bogate. Krótki zarys dziejów klasztoru opracował H. E. WYCZAWSKI, Toruń, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 381–386. Zob. także T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, [w:] K. TYMIENIECKI (red.), Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonau- kowe, 65), Toruń-Poznań 1934, s. 290–291; J. DOMASŁOWSKI, J. JARZEWICZ, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu, Toruń 1998, s. 19–23. Kilka źródeł dotyczących bernardynów toruńskich omówił K. KANTAK, Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1, 1909, 9, s. 212–217. Sporządził również wypisy z kroniki klasztornej i regesty zawartych tam dokumentów, zob. IDEM, Kronika bernardynów toruńskich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 32), Toruń 1925, s. 103–134. Warto też zwrócić uwagę na prace: Inwentarz kościoła NMP i budynków klasztornych spisany przy przejmowaniu ich przez bernardynów w 1724 roku, wyd. B. DYBAŚ, [w:] Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki Torunia, wyd. B. DYBAŚ, M. FARBISZEWSKI (Źródła i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław 1989, s. 163–169; W. SZCZUCZKO, Zasób i wartość archiwum paraﬁi Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Toruniu, [w:] K. KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła mariackiego w Toruniu: materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytko- znawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia 2005), Toruń 2005, s. 433–435.

6 Trochę informacji na temat bernardynów lubawskich można znaleźć w pracy ks. A. MAŃKOWSKIEGO, Kro- nika oo. Bernardynów lubawskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 9, 1932, 1–2, s. 3–33; zob. również G. LIEK, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder 1892, s. 453–464, gdzie również odnotowano nieco uwag o zniesieniu klasztoru i zamieszczono spisy do- kumentów klasztornych oraz sumaryczne przedstawienie zawartości biblioteki. Natomiast niewiele nowych informacji można znaleźć w monograﬁi miasta: J. ŚLIWIŃSKI, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic (Seria Mono- graﬁi Miast Warmii i Mazur), Olsztyn 1982, s. 85– 87, 116. O obu klasztorach w interesującym nas kontekście kasacyjnym zob. A. J. MAZUREK, Kasata zak o nu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 526.

7 Kilka uwag zob. B. JANISZEWSKA-MINCER, Grudziądz w latach 1064–1772, [w:] J. DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza, s. 260.

8 J. GRĄŻAWSKI, Franciszkanie w Brodnicy nad Drwęcą w latach 1750–1831, [w:] K. GRĄŻAWSKI (red.), Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica 1993, s. 185–217.

9 E. PISZCZ, Łąki Bratiańskie – najstarsze miejsce kultu maryjnego w diecezji chełmińskiej, „Nasza Prze- szłość”, 34, 1971, s. 177–203.

10 Ostatnio opracowana została rozprawa doktorska poświęcona dominikanom toruńskim: Ł. MYSZKA, Do- minikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, Toruń 2011, mps w Bi- bliotece Uniwersyteckiej UMK w Toruniu.

11 Dla okresu przed rozbiorami zob. M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno civitas totius Prussiae metropolis XVI– XVIII w., Bydgoszcz 2007, s. 190–198. Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 41 franciszkanie konwentualni w Chełmnie12 i Chełmży13, misjonarze w Chełmnie14, kapucyni w Rywałdzie15, benedyktynki w Toruniu, Chełmnie i Grudziądzu16 oraz szarytki w Chełmnie17. Wszystkie one zostały skasowane w wyniku działań władz pruskich18. Do ostatniej kasaty doszło w 1875 r. Ponadto w innych okolicznościach – w konsekwencji zlikwidowania całego zakonu jezuitów w 1773 r. – zniesione zostały klasztory jezuitów w Toruniu i Grudziądzu19. Los skasowanych klasztorów z ziemi chełmińskiej podzielił klasztor franciszkanów reformatów na Podgórzu, położony co prawda po lewej stronie Wisły, jednak przez okres swojego funkcjonowania związany z Toruniem. Klasztor ten zresztą w pierwszych latach po fundacji miał swoją siedzibę w Toruniu. Toruń traﬁł pod panowanie pruskie w 1793 r. w wyniku II rozbioru. Władze pruskie szybko przystąpiły do działań mających na celu prawne i administracyjne wcielenie miasta i jego okolic do Królestwa Pruskiego20. Klasztory toruńskie miały jednak już wcześniej do czynienia z administracją pruską z racji posiadania dóbr

12 Ibidem, s. 198–203.

13 Krótką informację o tym klasztorze zob. J. PORAZIŃSKI, Chełmża pod władzą biskupów chełmińskich (1466–1772), [w:] M. WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, s. 59–60.

14 M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 155–174.

15 Z. KRATOCHWIL, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1747–1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143; W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, Z dziejów sanktuarium Matki Bożej Rywałdzkiej, Rywałd Królewski 2009, s. 16–24.

16 J. FANKIDEJSKI, Klasztory żeńskie dyecezyi chełmińskiej, Pelplin 1883, passim; T. GLEMMA, Dzieje stosun- ków kościelnych, s. 291–295; M. BORKOWSKA, Słownik mniszek benedyktyńskich w Polsce, Tyniec 1989, s. 43– 46, 110–115; M. OLESIŃSKA, Posiadłości klasztoru benedyktynek toruńskich w czasach ksieni Zoﬁi Dulskiej, „Studia Pelplińskie”, 37, 2006, s. 181–196; J. KUREK, Klasztory cysterek-benedyktynek w Chełmnie, Toruniu i Królewcu od średniowiecza do czasów potrydenckich. Powiązania i cechy wspólne, ibidem, s. 295–317; M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 174–190.

17 M. G. ZIELIŃSKI, Chełmno, s. 203–206. 18 Skasowane przez władze pruskie klasztory w ziemi chełmińskiej zestawiają E. Piszcz i K. Wajda (wraz z klasztorami na Pomorzu), zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 90–91; K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., ibidem, 18, 1987, s. 95–96; zob. również Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 62–65.

19 L. GRZEBIEŃ, A. P. BIEŚ, R. DAROWSKI, Dzieje kulturalne jezuitów toruńskich (1596–1996), [w:] K. MA- LISZEWSKI, W. ROZYNKOWSKI (red.), Jezuici w Toruniu, 1595–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń 1997, s. 55–83; K. MALISZEWSKI, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI i w XVII wieku na tle stosunków wyznaniowych w mieście, ibidem, s. 28–54. Brakuje monograﬁi czy chociażby krótkiego opracowania poświęconego jezuitom grudziądzkim. Ogólnie zob. B. JANISZEWSKA-MINCER, Grudziądz w latach 1064–1772, [w:] J. DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza, s. 258–260.

20 B. PAWŁOWSKI, Toruń na przełomie dwu epok 1792–1794, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w To- runiu”, 19, 1953, 1–4, s. 181–240; J. WOJTOWICZ, Toruń pod pruskim panowaniem 1793–1806, „Rocznik Toruński”, 11, 1976, s. 163–170; J. DYGDAŁA, Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia pruskiego (1764–1793), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: J. DYGDAŁA, S. SALMONOWICZ, J. WOJTO- WICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń 1996, s. 294–297; K. MIKULSKI, Początki zaboru pruskiego (1793–1806), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), Toruń 2003, s. 9–12. 42 Piotr OLIŃSKI ziemskich poza Toruniem21. Władza prowincji została ulokowana w Kwidzynie. Urząd przyjął nazwę „Kamera Wojny i Domen” (Kriegs- und Domänenkammer) i został podporządkowany królowi pruskiemu22. Do tego urzędu trafiały w toku kasat akta proweniencji klasztornej z ziemi chełmińskiej, w tym z Torunia i Chełmna, a zapewne również z Grudziądza. Władzom zależało głównie na zewidencjono- waniu przejmowanych majątków klasztornych, określeniu ich statusu prawnego, ustaleniu dochodów. Następnie archiwalia klasztorne były przekazywane do Taj- nego Archiwum w Królewcu, a później do ówczesnego Archiwum Państwowego w Gdańsku. Dopiero po II wojnie światowej w ramach wymiany między archiwami państwowymi akta te powróciły do Torunia. Akta klasztorne przechowywane w Archiwum Państwowym w Toruniu zosta- ły zgromadzone w grupie zespołów Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834. Są to akta klasztorów toruńskich: dominikanów, franciszkanów- -bernardynów, benedyktynek-cysterek i jezuitów. W zespole franciszkanów-bernar- dynów toruńskich znalazł się również jeden dokument dotyczący franciszkanów chełmińskich. Losy znajdujących się w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu akt klasztorów toruńskich w poszczególnych przypadkach są jednak bardziej skom- plikowane. Część dokumentów dotyczących benedyktynek w czasach nowożytnych trafiła do archiwum miejskiego23. W 1555 r. rada miejska uzyskała od króla Zygmunta Augusta pozwolenie na przejęcie archiwum klasztornego. Uzasadniano tę decyzję – choć był to pretekst – troską o stan dokumentów i możliwość lepszego ich zabezpieczenia. O tym, że do przejęcia rzeczywiście doszło, świadczą m.in. zapisane na większości dokumentów numery szuflad („scrinium”), w których były umieszczone. Był to sposób przechowywania dokumentów i system ich opisu stosowany w nowożytnej kancelarii miejskiej Torunia. Wydaje się, że od tego czasu dokumenty benedyktynek nieprzerwanie znajdowały się w posiadaniu miejskiego archiwum w Toruniu24. Miasto nie przejęło jednak wówczas wszystkich dokumentów i ksiąg klasztornych. Wiadomo bowiem, że ich część pozostawiono przy kościele pw. św.

21 E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 89–116; K. WAJDA, Kasata zakonów, s. 96; P. CZAPLEWSKI, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W. M. Gdańska, „Rocznik Gdański”, 7–8, 1933–1934, s. 385–415 (s. 407–408: benedyktynki w Toruniu; s. 411: dominikanie w Toruniu; s. 406–413: informacje o dobrach klasztornych innych zakonów ziemi chełmińskiej zabranych przez władze pruskie). Przedstawiciele władz miasta Torunia uważnie obserwowali wydarzenia związane z I rozbiorem i jego konse- kwencjami, starając się zabezpieczyć interesy miasta w obliczu ekspansji pruskiej, zob. J. DYGDAŁA, Źródła do dziejów pierwszego rozbioru Polski w Archiwum Toruńskim, „Zapiski Historyczne”, 37, 1972, 4, s. 133–149.

22 J. WOJTOWICZ, Ustrój i administracja, [w:] G. LABUDA (red.), Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 2: (Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815), Poznań 1984, s. 631. 23 Znajdujące się w kancelarii miejskiej dokumenty klasztorne w czasach nowożytnych były przechowywane w kilku scriniach wraz z innymi dokumentami kościelnymi, zob. K. CIESIELSKA, Dawne inwentarze Archiwum Miasta Torunia, „Archeion”, 87, 1990, s. 80. 24 Archiwum Państwowe w Toruniu (dalej: APT), Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232– 1834, Klasztor cysterek-benedyktynek. Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 43

Jakuba w Nowym Mieście Toruniu, przy którym istniało zgromadzenie benedyktynek. Ta część akt znajduje się tam do chwili obecnej. Inna część akt została zabrana przez 11 ostatnich zakonnic do Żarnowca, dokąd w 1833 r. benedyktynki toruńskie musiały się przenieść25. Niektóre z tych dokumentów, w tym również akta doty- czące samej kasaty, znalazły się w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie26, a dwa z nich nawet w Archiwum Tajnym w Królewcu, z czego jeden wrócił do Torunia w 1884 r.27 Inny dokument traﬁł do Archiwum Państwowego w Gdańsku i w 1958 r. został przekazany do Torunia28. Dokument ten nie ma jednak śladów sygnatur gdań- skich29. Klasztor dominikanów toruńskich również przetrwał okres reformacji i istniał do początków XIX w. Skasowany został w 1819 r. Jednak już przed tą datą zostały mu odebrane dobra ziemskie30. Zakonnicy w 1819 r. otrzymali nakaz przeniesienia się do Chełmna. Niektórzy z nich pozostali jednak w Toruniu do 1831 r. Sprawowali posługi duszpasterskie przy kościele pw. św. Jana w Starym Mieście Toruniu i ko- ściele pw. św. Jakuba w Nowym Mieście Toruniu. Z części ich majątku utworzono fundusz na potrzeby duchowieństwa katolickiego31. Archiwalia dominikańskie w znacznej liczbie poprzez rejencję w Kwidzynie i Tajne Archiwum w Królewcu traﬁły ostatecznie do Archiwum Państwowego w Gdańsku. Zostały tam zarejestrowane w dziale nr 397. Poświadczają to stosowne sygnatury na dokumentach i ko- pertach, w których je trzymano. Kilka dokumentów znalazło się jeszcze w XIX w. w Archiwum Miejskim w Toruniu. Dokumenty dominikańskie z Gdańska wróciły do Torunia dopiero w 1958 r.32 Nowożytne akta klasztorne natomiast już w XIX w.

25 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4569: Aufhebung des hiesigen Benediktiner Nonnen-Klo- sters betreffend, k. 134; T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych, s. 296–297; J. FANKIDEJSKI, Klasztory żeńskie,s. 170–172.

26 J. FANKIDEJSKI, Klasztory żeńskie, s. 126–127, przyp. 1.

27 K. CIESIELSKA, Wstęp, [w:] Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834 (mps przechowywany w APT), s. 11. 28 Ibidem.

29 Omówienie losów źródeł klasztornych benedyktynek zob. również M. BORKOWSKA, Słownik mniszek, s. 114–115.

30 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929, s. 48–49. 31 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4578: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, im gleichen die Gründung einer besondern Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher und anderen Kirchen Bedienten so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimmter Kirchen Vermögens betreffend; sygn. 4579: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Grundung einer Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorstecher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhal- tung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend; sygn. 4580: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Gründung einer besonderen Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend.

32 K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 12. 44 Piotr OLIŃSKI trafiły od razu do toruńskiego archiwum. Z pewnością nie jest to komplet akt. Część archiwaliów klasztornych znalazła się w posiadaniu miasta zapewne właśnie w wyniku kasat. Są to dokumenty, akta i księgi – najstarsze z nich pochodzą z XIII w.33 Część akt zaginęła. Wiadomo np., że w 1797 r. dominikanom nakazano przekazanie akt dotyczących majątków ziemskich w Zaborowie Komisji do spraw Hipoteki. Akta te nie wróciły już do klasztoru34. Klasztor franciszkanów toruńskich upadł w okresie reformacji. Najprawdopo- dobniej już wówczas zaginęło sporo dokumentów konwentu toruńskiego. W spisie dokumentów klasztornych sporządzonym w czasie kasaty klasztoru wymieniono zaledwie cztery z nich35. Trzy dokumenty przekazano najpierw do urzędu w Kwi- dzynie, następnie, po wykorzystaniu, do Tajnego Archiwum w Królewcu i ostatecznie do archiwum gdańskiego (Abt. 398). Dokumenty te w 1958 r. zostały przekazane do archiwum w Toruniu36. W 1603 r. w Toruniu na mocy decyzji papieża Klemensa VIII osiedlili się bernardyni. Kościół pofranciszkański przejęli oni jednak dopiero w 1724 r., co było zresztą jedną z konsekwencji „tumultu toruńskiego”. Klasztor ten został skasowany w 1821 r. Majątek klasztorny przejęło miasto. W zabudowaniach klasztornych urzą- dzono gimnazjum. Kościół po kilkuletniej przerwie zaczął w 1830 r. funkcjonować jako parafialny. Do zasobu archiwum toruńskiego trafiło zaledwie pięć dokumentów pofranciszkańskich. Trzy z nich przeszły drogę typową dla akt klasztornych w okresie kasat i w XIX w. były przechowywane w archiwum gdańskim. Jeden dokument, nieznaną drogą, trafił do archiwum toruńskiego, ostatni natomiast dotyczy klasztoru franciszkanów w Chełmnie. Na podstawie zachowanej dawnej sygnatury można przypuszczać, że trafił do archiwum toruńskiego już w czasach nowożytnych. Za- stanawia fakt, że nie ma w tym zespole żadnych dokumentów bernardynów. Zareje- strowano tylko jeden poszyt z dokumentacją z lat 1648–179737. Akt erekcyjny klasztoru jezuitów został wystawiony przez biskupa Piotra Kostkę w 1593 r., jednak ostatecznie zakonnicy trafili do miasta w 1596 r. Zakon jezuitów został skasowany w 1773 r., a w Toruniu ogłosił to delegat biskupa na początku listopada 1773 r. Majątek klasztoru toruńskiego częściowo został zlicytowany i przeznaczony na potrzeby Komisji Edukacji Narodowej, częściowo zaś stał się włas-

33 APT, Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, Klasztor dominikanów.

34 K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 13. 35 APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4576: Verzeichnisse der in der Bibliothequen der hieselbst aufgehobener Dominicaner und Bernardiner Kloster-vorhandenen Urkunden, Handschriften und Bücher, s. 99; K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 13.

36 K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 13. 37 APT, Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, Klasztor franciszkanów-bernardy- nów. Kilka uwag na temat akt dotyczących bernardynów toruńskich w APT przedstawił również J. A. MAZU- REK, Kasata zakonu bernardynów, s. 439. Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 45 nością kościoła pw. św. Jana38. Akta klasztorne, podobnie jak w wypadku innych klasztorów, również przewędrowały przez rejencję w Kwidzynie i Tajne Archiwum w Królewcu do Archiwum Państwowego w Gdańsku, gdzie znalazły się po numerem 400 (Abt. 400). Po wojnie akta te zostały przeniesione do Archiwum Państwo- wego w Bydgoszczy, a następnie w latach 1956 i 1970 do archiwum toruńskiego39. Inne były losy dwóch dokumentów, pozostały one bowiem w rejencji w Kwidzynie (Wydział Leśny), a w 1886 r. odesłano je do Torunia, gdzie początkowo trafiły do zbioru rodziny Wachschlagerów, a następnie do archiwum40. Obecnie wszystkie archiwalia klasztorów z terenu Torunia tworzą jedną grupę zespołów. Nie natrafiono natomiast na inne zespoły akt, w których zostałyby zgromadzone archiwalia klasztorne z Chełmna, Grudziądza czy Brodnicy. Pewne nadzieje można ewentualnie wiązać jeszcze z zasobem archiwalnym znajdującym się wcześ- niej w Oddziale w Grudziądzu Archiwum Państwowego w Toruniu, obecnie zaś przechowywanym w Archiwum w Toruniu. Część zespołów tego zasobu wciąż pozostaje bez inwentarzy archiwalnych. Nie ma na przykład swojego inwentarza zespół Akta miasta Grudziądza. Zachowany tam zespół Akta klasztorne O.O. Je- zuitów w Grudziądzu, również bez inwentarza archiwalnego, składa się z pięciu jednostek archiwalnych. Są to akta klasztorne różnej treści, w przeważającej części XVIII-wieczne. Akta te, podobnie jak akta klasztorów toruńskich, przez rejencję w Kwidzynie i Tajne Archiwum w Królewcu trafiły do Archiwum Państwowego w Gdańsku i ostatecznie zostały przekazane do Archiwum Państwowego w Toruniu, Oddział w Grudziądzu, aby po likwidacji tego Oddziału znaleźć się w Toruniu. Drugą grupę akt przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowego w Toru- niu tworzą akta dotyczące kasat klasztornych, a więc w przeważającej części akta wytworzone przez lokalną administrację pruską, oraz korespondencja urzędowa i wytyczne przysyłane z instytucji zwierzchnich w Kwidzynie i Berlinie. Miasta ziemi chełmińskiej pod panowanie pruskie trafiły już w 1772 r. Po przejęciu władzy przystąpiono do reorganizacji władz miejskich. Organem zarządzającym miastami stał się magistrat. Podobnie wraz z przejęciem miasta Torunia w dniu 7 IV 1793 r. rozpoczęto reorganizację jego władz. W przypadku Torunia początkowo przez blisko rok funkcjonowała deputacja, która miała na celu zadania inwentaryzacyjne, po czym utworzono magistrat. Wszelka dokumentacja, zarówno wytwarzana przez urzędy miejskie, jak i napływająca z zewnątrz, trafiała do archiwum urzędu miej- skiego41. W Toruniu w okresie międzywojennym została przeniesiona do archiwum

38 T. GLEMMA, Dzieje stosunków kościelnych, [w:] K. TYMIENIECKI (red.), Dzieje Torunia, s. 287. Nieco informacji o stanie majątku jezuitów w XVIII w. zob. Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften, oprac. J. E. WERNICKE, t. 2: Die Jahre 1531–1840 umfassed, Thorn 1842, s. 538–539.

39 K. CIESIELSKA, Wstęp, s. 14. 40 Ibidem, s. 14–15.

41 Na ten temat K. CIESIELSKA, Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919, Warszawa 1972, s. 18 i n. 46 Piotr OLIŃSKI miejskiego42. W zespole Akta miasta Torunia z okresu pruskiego znalazło się sporo akt dotyczących kasat klasztornych. Zdecydowanie niewiele jest ich natomiast w zespołach, w których znalazły się archiwalia innych miast. W aktach miasta Chełmna znalazła się jedna jednostka dotycząca tamtejszych benedyktynek. Po- dobnie w aktach miasta Chełmży obejmujących lata 1524–1945 znalazły się tylko w jednej jednostce archiwalnej materiały dotyczące franciszkanów chełmińskich. W aktach Ewangelickiej Gminy Wyznaniowej w Chełmnie z lat 1779–1939 można znaleźć nieco materiałów dotyczących dominikanów. Kwerenda w pozostałych ze- społach archiwalnych przyniosła negatywny efekt. Zachowane źródła dają wiele niezwykle bogatych i interesujących informacji na temat likwidowanych klasztorów. Znalazły się tam bardzo szczegółowe opisy ma- jątków klasztornych, systematyczne, sporządzane co kilka lat wykazy członków poszczególnych konwentów, z podaniem miejsca, z którego pochodzili, oraz czasu spędzonego w klasztorze. Dokumentacja dotycząca klasztorów była sporządzana według przekazywanych przez zwierzchnie urzędy schematycznych tabel, co czyni ją bardzo czytelną i przejrzystą. W aktach znalazło swoje odzwierciedlenie wiele sporów prawnych z poszczególnymi klasztorami, w toku których powoływano się niekiedy na bardzo stare uprawnienia, czasami sięgające XIII w. Przy przygotowywaniu poniższego wykazu oparto się, zgodnie z zasadami ar- chiwalnymi, na oryginalnych tytułach, podobnie jak się to czyni w inwentarzach archiwalnych. Tytuły nieoryginalne, sporządzone przez archiwistów, umieszczano w nawiasach kwadratowych. Daty oryginalne poszczególnych jednostek zapisywa- no bez nawiasów, a ustalone przez archiwistów daty skrajne jednostek archiwalnych oraz anteriora i posteriora również podawano w nawiasach kwadratowych. Oprócz tytułu i dat poszczególnych jednostek przywołano także ich sygnaturę archiwalną. W celu sporządzenia tego spisu wykorzystano inwentarze archiwalne opracowane przez archiwistów toruńskich: Karolę Ciesielską, Janusza Tandeckiego, Irenę Ja- nosz-Biskupową i innych. Przejrzane zostały również wszystkie wymienione po- niżej akta. Rzeczą godną rozważenia w przyszłości jest opublikowanie przynajmniej wybranych akt i dokumentów zawartych w niektórych poszytach. Z uwagi na to, że nierzadko w poszczególnych jednostkach archiwalnych znajdują się akta dotyczące różnych klasztorów, postanowiono utrzymać porządek według zespołów archiwalnych.

42 O dziejach archiwum toruńskiego i kształtowaniu jego zasobu zob. K. CIESIELSKA, Zarys dziejów archiwum toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, 43, 1978, 4, s. 7–42 (w odniesieniu do okresu pruskiego s. 14 i n.). Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 47

Aneks Spis jednostek archiwalnych dotyczących kasat klasztorów w Toruniu i ziemi chełmińskiej w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu

APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919 (zesp. nr 1) Sygn. 4567: Anspruch der Stadt an das Benedictiner Nonnenkloster wegen des Gol- lubschen Vorwerks, 1796–1806. Sygn. 4568: Beylage zum Bericht an die Königliche Regierung vom 13ten December 1827. Haupt Zusammenstellung des gesamten Vermögens des zur Aufhe- bung bestimmten Benediktiner Nonnen Kloster zu Thorn, und wie dessen künftige Verwaltung bei der verbleibenden St. Jacobs Kirche vorgeschla- gen wird., 1827. Sygn. 4569: Aufhebung des hiesigen Benediktiner Nonnen-Klosters betreffend, 1826–1872. Sygn. 4570: Die Angelegenheiten der hiesigen Klöster betreffend. Generalia, 1794– 1828. Sygn. 4571: Die Aufhebung des hiesigen Bernhardiner Klosters, Einrichtung desselben zum Gymnasio und die Disposition über die Kirche, 1821–1822. Sygn. 4572: Die Aufhebung des hiesigen Bernhardiner Klosters Einrichtungs desselben zum Gymnasio und die Disposition über die Kirche betreffend, 1822–1825. Sygn. 4573: Duplicate und Extracte und Abschriften von den Taxen und Vermögens- -Nachweisungen des Bernhardiner Klosters hieselbst, 1817–182143. Sygn. 4574: Die Aufnahme und Einsendung des Inventarii über das Kloster und Kirchen Vermögen, 1817–183744. Sygn. 4575: Bücher Verzeichnis der Kloster zu Thorn als: a) des Bernhardins, b) des Dominicanis, c) des Reformaten Klosters zu Podgursz, 1817.

43 Fragment tych akt wydała K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła Najświętszej Marii Panny i klasztoru ber- nardynów w Toruniu z lat 1678–1821, „Zapiski Historyczne”, 47, 1982, 4, s. 201–226, w tym m.in. Inwentarz klasztoru bernardynów w Toruniu według stanu na dzień 28 IV 1817 r. i 22 X 1821 r. (APT, Akta miasta Toru- nia, 1793–1919, sygn. 4573, s. 1–27).

44 Fragmenty tych akt wydała K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199; zob. również EADEM, Inwentarze kościoła Świętych Piotra i Pawła oraz klasztoru reformatów na Podgórzu z lat 1817 i 1834, „Rocznik Toruń- ski”, 24, 1997, s. 201–225 (tam m.in. wydany fragment z APT, Akta miasta Torunia, 1793–1919, sygn. 4574, s. 111, 116–121). 48 Piotr OLIŃSKI

Sygn. 4576: Verzeichnisse der in der Bibliothequen der hieselbst aufgehobener Do- minicaner und Bernardiner Kloster-vorhandenen Urkunden, Handschrif- ten und Bücher, 1821–1822. Sygn. 4577: Die Feyer des Frohn Leichnahms Festes betreffend, 1805–1831. Sygn. 4578: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Gründung einer besondern Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neu- stadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher und anderen Kirchen Bedienten so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimmter Kirchen Vermögens betreffend, 1820–1824. Sygn. 4579: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Grundung einer Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorstecher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend, 1824–1827. Sygn. 4580: Die Aufhebung des hiesigen Dominicaner Klosters, imgleichen die Gründung einer besonderen Katholischen Kirchen Gemeinde auf der Neustadt, ferner die Anstellung der Kirchen Vorsteher, so wie endlich die Verwaltung des zur Unterhaltung der Hülfs Geistlichen bestimten Kirchen Vermögens betreffend, 1827–1860. Sygn. 4581: Die Aufhebung des Dominicaner Klosters betreffend, 1830–1887. Sygn. 4582: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Je- suiten und die Angelegenheiten der dazu gehörigen Gründe, 1794–1796. Sygn. 4583: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Je- suiten und die Angelegenheiten der dazu gehörigen Gründe, 1797–1798. Sygn. 4584: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Je- suiten und die Angelegenheiten der dazu gehörigen Gründe, 1799–1802. Sygn. 4585: Die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Jesuiten und die Verwaltung des dazu gehörigen Vermögens und Gründe. Generalia, 1800–1822. Sygn. 4587: Die Bücherverzeichniss, die den ehemaligen Jesuiten an hiesige Orte zugehören gewesen enthaltend, zu den Acten gehörig, die Ansprüche der Stadt auf das Vermögen der ehemaligen hiesigen Jesuiten und die Verwal- tung der dazu gehörigen Vermögens und der Grund betreffend, 1808. APT, Akta kościołów i paraﬁi diecezji chełmińskiej, 1380–1939, zesp.: Kościół św. Mikołaja w Toruniu, 1821–1832 (zesp. nr 265) Sygn. 1: [Rachunki roczne kościoła św. Mikołaja za lata 1821–1831], 1821–1831 [–1832]. Sygn. 2: Beläge zur Rechnung über Einnahme und Ausgabe bei der St. Nicolai Kir- che pro 1830 et 1831 von Nro 1 bis 45, 1830–1831 [–1832]. Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 49

APT, Akta klasztorów toruńskich, 1232–1834, zesp.: Klasztor dominikanów (zesp. nr 248) Sygn. 42: [Akta dotyczące spraw majątkowych i administracyjnych dominikanów], [1800–1823]. Sygn. 43: Papiere und Documente über die auf Zaborowo und Strzembowo haftende Forderung des ehemaligen hiesigen Dominicaner Kloster jetzt zum Gehalts Fond der katholischen Hülfs Geistlichen gehörig, im Betrage von 15000 Fl., wovon jedoch späterhin so viel abgezahlt worden, das nur noch 11500 Fl. übrig geblieben, und davon die Hälfte auf Zaborowo und die andere Hälfte auf Strzembowo, also auf jedem Gute 5750 Fl. stehen geblieben ist, [1728–1787]. Sygn. 45: Das auf dem Adlichen Guthe Pruska Łąka Hypothecarisch locirte dem Dominicaner Kloster hieselbst zugehörige Capital von 16000 Gulden preuss. betreffend, [1795–1814]. Sygn. 46: Akta w sprawie exekucyjnej dominikanów contra Szlezyerów z Pruskiej Łąki względem zapłacenia prowizji 5204 zł. pruskich od kapitału zahipote- zowanego na dobrach Pruska Łąka zwanych w powiecie toruńskim sytuo- wanych zł. pruskich 16000, [1809–1813]. Sygn. 47: Komendant placu i oﬁcerowie aprowizacji zdają sprawozdanie ze znale- zienia przy burzeniu kościoła św. Mikołaja w krzyżu na kopule dokumentu, monet i relikwii, 2 VII 1834. APT, Akta miasta Chełmna, 1480–1939 (zesp. nr 92) Sygn. 412a: Die dem Benedictinen Nonnen Kloster zu Culm gehörigen Kapitalien, auch die sichere Unterbringung derselben, 1797–1805. APT, Akta miasta Chełmży, 1524–1945, 1948 (zesp. nr 94) Sygn. 1023: Die Regulierung des hiesigen Dohm Kapitels-Wesen – sowie die bei dieser Gelegenheit formirten Anträge statt der Franziskaner Kloster die bisherige alte Pfarrkirche der evangelischen Gemeinde zu überwiesen, 1821–1863. APT, Akta miasta Podgórza i cechów podgórskich, 1555–1938 (zesp. nr 99) Sygn. 639: Verordnungen in kirchlichen Angelegenheiten, 1817, 1884. Sygn. 642: Die Einpfarung der evangelischen Bewohner von Podgorz und der umliegenden Gegend zur altstädtische evangelische Kirche in Thorn, 1820– 1884. 50 Piotr OLIŃSKI

Sygn. 643: Acta die Devastürten Klostergebäude so wie Verkauf der auf dem Klos- terterritorie beﬁndlichen Erlen- und Eschenbäume und der Verkauf allen Schaafstahlen betreffend, stan zachowania: uszkodzony, 1820–1864. Sygn. 644: Die Eigentumsverhältnisse des hiesigen ehemaligen Reformaten Klos- ters, 1833–1840. Sygn. 645: Acta: das Vorfahren der Geistlichen im Posenschen, namentlich die angeregten religiösen Differenzen und Conﬂicte betreffend de anno 1838, 1838–1883. APT, Państwowe Gimnazjum Męskie w Chełmnie, 1832 i 1837–1939 (zesp. nr 216) Sygn. 54: Kirchliche Angelegenheiten im Allgemeinen und Gymnasial-Gotlesdienst, 1838–1896. Sygn. 95: Einrichtung der Franziskaner Kirche zum Gymnasial Gottesdienst, 1837– 1871. Sygn. 96: Franciskaner-Kirche in Culm und ihre Einrichtung zur Gymnasialkirche, 1858–1872. Sygn. 97: Franziskaner Kirche, 1870–1875. APT, Ewangelicka Gmina Wyznaniowa w Chełmnie, 1769 i 1779–1939 (zesp. nr 282) Sygn. 602: Acta der evangelischen Kirche zu Culm betreffend die Schenkung des Dominicaner Klosters nebst der Kirche für die evangelische Gemeinde und die Einrichtung der Kirche zum evangelischen Gottesdienste, 1829–1845. Sygn. 603: Acta der evangelischen Kirche zu Culm betreffend die Schenkung des Dominicaner Klosters nebst der Kirche für die evangelische Gemeinde so wie die Einrichtung der Kirche zum evangelischen Gottesdienste, 1846– 1852. Sygn. 604: Ausgabe Beläge zu der über den Ausbau der Dominicaner Kirche und deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste, 1835–1842. Sygn. 605: Einnahme Beläge zu der Rechnung über den Ausbau der Dominicaner Kirche zu Culm und deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste, 1839–1844. Sygn. 606: Rechnung ueber den Ausbau der Dominicaner Kirche zu Culm und deren Einrichtung zum evangelischen Gottesdienste, 1844. Akta dotyczące kasat klasztornych w zasobie Archiwum Państwowego w Toruniu 51

Piotr OLIŃSKI Records concerning the monastic dissolutions from the State Archive in Toruń Summary

The article discusses brieﬂy the circumstances of the dissolutions of monasteries in the histori- cal Chełmno region. The records which were produced during these events can partly be found in the State Archive in Toruń. The extant records concern the monasteries which functioned in the cities of the Chełmno region. They were chieﬂy created by the administration of the Prussian authorities. A short presentation of the records is followed by the main part which provides the list of them, together with the concise description of the individual archival units and the information about the publication of some of them. Their content is comprised of various administrative letters and correspondence, sent mainly to the municipal authorities and concerning the dissolutions, as well as numerous inventory registers of monastic property and estate.

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Rafał KUBICKI Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego

Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie znajdujące się w zespole Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Berlinie (wraz z wykazem przechowywanych tam akt kasacyjnych innych klasztorów z terenu prowincji Prusy Zachodnie)

Akta dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie, które pierwotnie znaj- dowały się w zespole aktowym Naczelnego Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku, niestety się nie zachowały1. Szczęśliwie przetrwały jednak akta doty- czące zniesienia klasztoru, wytworzone w Ministerstwie Wyznań (Kultusministe- rium) w Berlinie2. Na ich podstawie można dość szczegółowo przedstawić przebieg tego procesu3. Z zebranej tam dokumentacji wynika, że klasztor został zlikwidowany zgodnie z rozkazem gabinetowym króla wydanym 6 IV 1818 r.4

1 W dawnym inwentarzu zespołu Naczelnego Prezydium Prowincji Prusy Zachodnie w Gdańsku ﬁguruje poszyt o sygnaturze 6/862 zatytułowany Aufhebung des Dominikaner-Klosters in Dirschau (1817–1845), któ- ry niestety zaginął, podobnie jak wiele innych akt wywiezionych w okresie międzywojennym do Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK). Tam najprawdopodobniej uległ zniszczeniu w czasie działań wojennych, zob. Archiwum Państwowe w Gdańsku: przewodnik po zasobie do 1945 roku, oprac. Cz. BIERNAT, Warszawa-Łódź 1992, s. 75. 2 GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p. Kolejne dokumenty, pochodzące z tej jednostki aktowej, będą cytowane według dat ich wytworzenia. 3 Kasatę klasztoru w Tczewie omówiono już w szerszym kontekście likwidacji innych konwentów domi- nikańskich na tych terenach, zob. R. KUBICKI, Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie (Opera ad Histo- riam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław 2014. 4 Pismo z 6 IV 1818 r.; inną datę: 8 V 1819 r., nieznajdującą potwierdzenia w zachowanych aktach, podał J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej według urzędowych akt kościel- nych, Pelplin 1880, s. 201. 54 Rafał KUBICKI

W celu ułatwienia dalszych badań nad losami klasztoru, a przede wszystkim ogólnej orientacji w sposobie dokumentowania procesu kasacyjnego na poziomie Ministerstwa Wyznań, prezentujemy w tym miejscu obszerne regesty dokumen- tów zawartych w poszycie dotyczącym kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie. Przechowywany jest on w zespole akt Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) w Tajnym Archiwum Państwowym Pruskich Dóbr Kultury w Berlinie (Geheime Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin). Obok wspomnianych regestów w za- łączniku drugim zamieszczono w całości następujące dokumenty: inwentarz mająt- ku klasztornego sporządzony 23–24 VI 1818 r., opinię na temat stanu zabudowań klasztornych przygotowaną przez inspektora budowlanego Steffahny’ego z 2 VIII 1818 r.5 oraz protokół przejęcia obiektów klasztornych z 7 VI 1819 r. Wszystkie dokumenty znajdują się w poszycie noszącym sygnaturę GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842) (poszyt bez paginacji). Załącznik trzeci zawiera spis innych poszytów dotyczących kasaty klasztorów z terenu ówczesnej prowincji Pru- sy Zachodnie, zgromadzonych w zespole aktowym Ministerstwa Wyznań w Berli- nie. Warto podkreślić, że znajdujące się tam akta mogą posłużyć jako podstawa do odtworzenia przebiegu kasaty innych klasztorów z terenu prowincji, w przypadku których, podobnie jak dominikanów w Tczewie, nie zachowały się akta kasacyjne wytworzone przez urzędy rejencyjne i Nadprezydium Prowincji. Z kolei uwzględ- nienie tych materiałów przy odtwarzaniu dziejów kasaty tych klasztorów, dla któ- rych dysponujemy aktami administracji prowincjonalnej, daje możliwość ukazania szerszego kontekstu działania ministerstwa i władz państwowych, w jakim docho- dziło do podjęcia decyzji o likwidacji konkretnej placówki zakonnej.

5 Dokument ten jest niezwykle ważny, gdyż daje względnie dokładny opis obiektów klasztornych istnie- jących tuż przed likwidacją konwentu i późniejszymi wyburzeniami, które zupełnie zatarły ich pierwotny kształt. Niestety, nie był on znany w trakcie sondażowych badań archeologicznych prowadzonych w obrębie założenia klasztoru w latach 1981–1984, zob. M. HAFTKA, B. JESIONOWSKI, Architektura klasztoru domini- kanów w Tczewie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, [w:] D. A. DEKAŃSKI, A. GOŁEMBNIK, M. GRUBKA (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.: Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk- -Pelplin 2003, s. 337, 342. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 55

ANEKSY

1. Spis zawartości poszytu dotyczącego kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie z lat 1818–1842 Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Be- stimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p.6 13 I 1818 r. Pismo do ministra Karla vom Steina zum Altensteina7 w sprawie kasaty klasztoru w Tczewie, w załączeniu odpis pisma z 16 XI 1817 r. 11 III 1818 r. Pismo do króla w tej sprawie. 6 IV 1818 r. Rozkaz gabinetowy króla (pismo Karla vom Steina zum Alten- steina). Podług okazanego w piśmie z dnia 11 III stanu urzędowego dokonuję kasaty klasztoru domi- nikanów w Tczewie i niniejszym zatwierdzam, aby tamtejsi zakonnicy zostali przeniesieni do klasztoru dominikanów w Gdańsku, któremu na rzecz kosztów dożywotniego utrzymania pensjonowanych zakonników powinien być pozostawiony majątek tczewskich dominikanów. Zniszczo- ne budynki tego klasztoru darowuję gminie miasta Tczewa pod warunkiem, że sumy pozyskane ze sprzedaży materiału budowlanego zostaną użyte na poprawę szkoły miejskiej. 19 IV 1818 r. Zawartość powyższego pisma okazano Theodorowi von Schöno- wi8. 19 IV 1818 r. Pismo do von Schöna w Gdańsku z informacją, że środki z mająt- ku klasztoru dominikanów w Tczewie mają pójść na dożywotnie utrzymanie jego pensjonowanych zakonników. 2 XII 1821 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden9 do ministerstwa z informacją o kapitałach pozostawionych przez klasztor dominikanów w Tczewie, które razem wynoszą 5830 rtlr10 8 gr11. 23 XII 1821 r. Ministerstwo do von Schöna w Gdańsku w tej sprawie. 6 I 1822 r. Wykaz kapitałów klasztoru – suma ogólna wynosiła 5655 rtlr 8 gr. 3 XI 1822 r. Nadprezydent Theodor von Schön do ministerstwa w sprawie kapi- tałów i zobowiązań klasztoru podaje sumę 4200 rtlr.

6 W spisie mniejszą czcionką oznaczono regesty dokumentów w odróżnieniu od tłumaczenia oryginalnych dokumentów i ich fragmentów. 7 Karl Sigmund Franz Freiherr vom Stein zum Altenstein (1770–1840) był od 1817 r. ministrem wyznań. 8 Theodor Heinrich von Schön (1773–1856) – od 1816 r. nadprezydent prowincji Prusy Zachodnie, od 1824 r. także Prus Wschodnich, w latach 1829–1842 – zjednoczonej prowincji Prusy. 9 Hauptverwaltung der Staatsschulden została utworzona w 1820 r. w związku z reorganizacją pruskiej administracji ﬁnansowej. Jako urząd wyodrębniony z ogólnej administracji ﬁnansowej podlegała bezpośrednio Ministerstwu Finansów. Pierwszym jej prezydentem był Christian von Rother (1778–1849), zob. E. RICHTER, Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspapiere, Breslau 1869, s. 375–376. 10 rtlr – Reichstaler (talar). System monetarny w Prusach przedstawiał się następująco: do 1821 r. 1 talar = 24 dobre grosze, a po 1821 r. 1 talar = 30 srebrnych groszy. 11 gr – Groschen (grosz). 56 Rafał KUBICKI

21 XI 1822 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do Karla vom Steina zum Altensteina w Berlinie w tej sprawie. W załączeniu odpis pisma z ministerstwa z 18 III 1811 r. do Rejencji w Kwidzy- nie. 23 I 1823 r. Pismo do ministerstwa ﬁnansów, zawierające wykaz nieruchomości i majątku klasztoru: kapitał ogółem wynosi 5655 rtlr 10 gr, w tym ze sprawowania Służby Bożej (fundusze mszalne) 1455 rtlr 10 gr. Klasztor posiadał także: 1 – ziemi 12 mórg, 2 – 15 mórg łąk, stodołę stojącą na wskazanej ziemi oraz 5 budynków mieszkalnych, stojących na terenie dawnego dworu klasztornego. Ziemia wymieniona w punktach 1 i 2 znajduje się na terenie należącym do miasta Tczewa [...] wyliczenie procentów od kapitału [...]. 24 I 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w tej sprawie. 11 II 1823 r. Nadprezydent Theodor von Schön do Karla vom Steina zum Alten- steina w Berlinie. W odpowiedzi na pismo z 24 I, dotyczące majątku poklasztornego w Tczewie, informuje, że w sprawie wprowadzenia edyktu z 30 X 1810 r. o kasacie klasztorów w monarchii wedle ustaleń kanclerza Prus von Hardenberga12 z 23 XI 1810 r. i Ministerstwa z 18 III 1811 r. ustalono, że fundusze pozyskane z majątku zlikwidowanych w tej prowincji klasztorów powinny być prze- znaczone na zakładanie gimnazjów, poprawę sytuacji paraﬁi itp. W związku z tym także kasata klasztoru dominikanów w Tczewie, która nastąpiła w 1818 r., a więc nie według ogólnej ustawy, lecz specjalnej decyzji i nie według paragrafu pierwszego edyktu z 30 X 1810 r.13, lecz obowią- zującej w tej prowincji ustawy. W postanowieniu z 1818 r. nie było dyspozycji co do dalszych losów majątku klasztornego. Zgodnie z zarządzeniem Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 18 III 1811 r. fundusze te będzie można użyć po śmierci zakonników, ponieważ służą na ich utrzymanie. Tego ostatniego można oczekiwać wkrótce w przypadku klasztoru w Tczewie. [...] Ogólne kapi- tały klasztoru wynoszą 4200 rtlr oraz w nieruchomościach: 12 mórg ziemi, 15 mórg łąki, stodoła, 5 domów mieszkalnych w dawnym dworze klasztornym [...]. Jeszcze raz najbardziej pokornie proszę, żeby użyto tego majątku na określony cel, co jest pilne i nawet konieczne: 1 – aby z funduszy wesprzeć seminarium w Grudziądzu, któremu brak funduszy, bez których nie może dzia- łać, 2 – aby wesprzeć gimnazjum w Chojnicach, które stoi daleko w tyle za innymi gimnazjami i bez przybycia tam właściwych nauczycieli zakład ten nie będzie mógł dalej nosić nazwy szkoły kształcącej. Przywrócenie obu zakładów do koniecznego stanu jest przede wszystkim potrzebne. 3 III 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w Gdańsku. W odpowiedzi na pismo z 11 II. W oparciu o zarządzenia von Hardenberga z 23 XI 1810 r. edykt z 30 X 1810 r. został wprowadzony w waszej prowincji. 13 III 1823 r. Nadprezydent Theodor von Schön do ministra Karla vom Steina zum Altensteina. W odpowiedzi na pismo z 3 III, informujące, że kasata klasztorów w tej prowincji ma następo- wać zgodnie z zarządzeniami kanclerza von Hardenberga skierowanymi do Rejencji w Kwidzy- nie z 23 XI 1810 r. i 4 I 1811 r., w załączeniu przesyła widymowane odpisy. W obu zarządzeniach

12 Karl August Freiherr von Hardenberg (1750–1822) – w latach 1810–1822 kanclerz Prus. 13 Paragraf pierwszy edyktu z 1810 r. brzmiał: „Alle Klöster, Dom- und andere Stifter, Balleyen und Com- menden, sie mögen zur katholischen oder protestantischen Religion gehören, werden von jetzt an als Staats- Güter betrachtet”, zob. Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30. Oktober 1810, [w:] Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810, nr 2.4, s. 32. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 57 zostało wyraźnie postanowione, że kasata klasztorów w Prusach Zachodnich jeszcze nie nastą- piła, lecz jedynie składniki majątku mają być wydzielone. [...] Dalej potwierdzone odpisy tych zarządzeń. 8 IV 1823 r. Ministerstwo do Theodora von Schöna w Gdańsku. W odpowiedzi na pismo z 13 III, w pismach tych nie znajduje się powodu, dlaczego edykt kasacyjny z 30 XI miałby nie obowiązywać w prowincji. 15 IV 1823 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministra finansów von Klewitza14. W 1818 r. król na wniosek złożony przez Ministerstwo Spraw Duchow- nych wydał zgodę na kasatę klasztoru dominikanów w Tczewie oraz w sprawie losów jego zabudowań i klasztoru. Minister vom Stein zum Altenstein rozkazem gabinetowym z 6 IV 1818 r., którego odpis wówczas sporządzono, zadecydował, że majątek klasztoru tczewskiego winien zostać przekazany klasztorowi dominikanów w Gdańsku, do którego przeniesiono zakonników z Tczewa, w celu ograniczenia kosztów ich utrzymania. Kapitały tego klasztoru będą użytkowane przez dominika- nów z Gdańska. Prośba do ministerstwa o określenie, która część majątku ma być przeznaczona na ten cel, ponieważ poza wspomnianymi w rozkazie gabinetowym z 1818 r. budynkami przekazanymi gminie miejskiej do dóbr klasztoru należy jeszcze 15 mórg łąk, 12 mórg ziemi i stodoła. Dawniej proponowano wydzierżawić te obiekty na rzecz klasztoru dominikanów w Gdańsku. Ponieważ jednak ten klasztor potrzebuje jedynie środków na potrzeby dożywotniego utrzymania zakonników przybyłych z klasztoru w Tczewie, proponuje się, żeby wspomniana ziemia przejęta została przez państwo i przekazana pod nadzór odpowiedniego urzędu. 23 IV 1823 r. Ministerstwo finansów do ministerstwa wyznań w sprawie pisma z 18 III 1811 r. 28 VIII 1823 r. Pismo do ministra finansów von Klewitza w Berlinie w sprawie podległości ziemi poklasztornej nadzorowi Urzędu Domenalnego. 11 II 1825 r. Przeor Dominik Krüger15 występuje wobec Rejencji w Gdańsku w sprawie kapitałów dawnego klasztoru w Tczewie. Na utrzymanie w tymże klasztorze wspomnianych zakonników mają iść nie tylko czynsze, ale też dochody z le- gatów pobożnych (ad pia legata) i roczne msze za dusze. [...] Dalej dokładny spis kapitałów i fundatorów, m.in. kapitał zainwestowany na Klonówce z 1797 r. oraz wykaz odprawionych mszy od 1797 do 1819 r. 5 III 1825 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministra spraw duchownych w związku z kasatą klasztoru na podstawie rozkazu gabinetowego z 6 IV 1818 r. i zarządzania dochodami z dawnego kapitału. Sprawa pretensji do kapitału ze strony pensjonowanego zakonnika Hipolita Bassendowskiego.

14 Wilhelm Anton von Klewitz (1760–1838) – od 1817 r. minister ﬁnansów Prus. 15 Dokument został wystawiony w klasztorze dominikanów w Gdańsku. Dominik Krüger był przeorem klasztoru dominikanów w Gdańsku w latach 1821/1822–1827, a w 1830 r. wzmiankowany był jako przeor i komisarz prowincjała zakonu. 58 Rafał KUBICKI

5 III 1825 r. Kopia pisma w sprawie utrzymania zakonników z Tczewa, w odpowiedzi na pisma Hauptverwaltung der Staatsschulden z 24 IX 1823 r. i 28 I 1824 r.: pieniądze te idą na utrzymanie zakonników (Conventualien) z Tczewa. Wymienio- no nazwiska braci, o których mowa: [Bonawentura] Prey, Hyppolitus Pachadowski, Coelestinus Teichers i Ludowicus Zigelowsky. 2 VI 1825 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w sprawie pisma z 5 III informuje, że klasztorowi dominikanów w Gdańsku mają być pozostawione dochody zlikwidowanego klasztoru w Tczewie tak długo, aż przeniesieni do Gdańska zakonnicy nie umrą. Zgodnie z rozkazem gabinetowym z 6 IV 1818 r., który mówi wyraźnie, że klasztorowi dominikanów w Gdańsku należy pozostawić wspomniany majątek klasztorny na pokrycie dożywotnich kosztów utrzymania każ- dego z pensjonowanych zakonników. 18 VIII 1825 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitału klasztoru. Majątek ogólny klasztoru miał wartość 5655 rtlr 10 gr, w tym fundusze mszalne wynosiły 1455 rtlr 10 gr, a wartość pozostałego majątku wynosi 4200 rtlr. 17 X 1825 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do Ministerstwa Spraw Du- chownych. Sprawa kapitału klasztoru w Tczewie 1870 rtlr, które dominikanie w Gdańsku na ich utrzymanie otrzymują [...]. Odrzucono natomiast roszczenia klasztoru dominikanów w Gdańsku do dochodów z fundacji mszalnych konwentu w Tczewie. 3 XI 1825 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w tej sprawie. 14 XII 1825 r. Verwaltung der Staatsschulden rozporządzenie w tej sprawie do von Altensteina. 31 XII 1825 r. Ministerstwo do Rejencji w Gdańsku w sprawie kapitału i jego wykorzystania na utrzymanie zakonników w Tczewa w Gdańsku, suma 1870 rtlr. 31 I 1826 r. Odpowiedź na pismo z 31 XII. 10 VI 1826 r. Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministerstwa w sprawie kapitału w sumie 1870 rtlr. 28 VI 1826 r. Rejencja w Gdańsku do ministerstwa w sprawie wspomnianego kapitału. 29 VII 1826 r. Ministerstwo do Hauptverwaltung der Staatsschulden w sprawie wspomnianego kapitału. 27 VIII 1826 r. Rejencja w Gdańsku do ministerstwa w sprawie wspomnianego kapitału. W załączeniu pismo z 26 VIII Hauptverwaltung der Staatsschulden do ministerstwa w sprawie wspomnianego kapitału. 15 IX 1826 r. Ministerstwo do Rejencji w Gdańsku w sprawie kapitału 1870 rtlr; kwestia pisma przeora Krügera. 6 X 1826 r. Urząd Domenalno-Rentowy w Tczewie w sprawie licytacji majątku poklasztornego w Tczewie. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 59

14 X 1826 r. Rejencja przesyła informację w sprawie kapitałów mszalnych ska- sowanego klasztoru dominikanów w Tczewie. 17 X 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie sprzedaży nieruchomości, które stanowiły kapitał. 4 XI 1826 r. Ministerstwo do Rejencji. Decyzją zawartą w rozkazie gabinetowym z 6 IV 1818 r. majestat królewski przekazał budynki zlikwidowanego klasztoru w Tczewie tamtejszej gminie miejskiej pod warunkiem, że dochody pochodzące ze sprzedaży pójdą na pokrycie remontu szkoły miejskiej. Na rzecz miasta przejdą nie tylko budynki konwentu, ale wszystkie obiekty. Rejencja oddaje je do dyspozycji miasta i nie będzie się dalej zajmować tą sprawą. 14 XI 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitałów mszalnych (Messe Capitalien) zniesionego klasztoru dominikanów w Tczewie. 1 XII 1826 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie dysponowania obiektami po- klasztornymi przez miasto. Inwentarz klasztoru obejmuje kapitał 1550 rtlr oraz ka- pitały mszalne (Seelemessen Capitalien). W załączeniu: odpis inwentarza majątku klasztornego z 23/24 VI 1818 r., odpis pisma z 2 VIII 1818 r. w sprawie stanu zabu- dowań klasztornych, odpis protokołu przejęcia klasztoru z 7 VI 1819 r.16 18 I 1827 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie protokołu z 13 I 1818 r., doty- czącego oględzin obiektów klasztornych i gospodarczych przez rajcę budowlanego Hartmanna. Były one w bardzo złym stanie i wartość materiałów budowlanych w całości można szacować na 500 rtlr. 23 VII 1827 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kapitałów mszalnych (Messe- kapitalien) klasztoru. Zestawienia do sprawy zawartej w piśmie z 11 II 1825 r. „Majątek dawnego klasztoru dominikanów w Tczewie”17. 29 IX 1827 r. Verwaltung der Staatsschulden do ministerstwa. 6 XII 1827 r. Ministerstwo do Verwaltung der Staatsschulden w tej sprawie. 31 X 1835 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie kasaty klasztoru w Tczewie i przejęcia budynków przez miasto pod warunkiem sprzedaży materiałów budowlanych z przeznaczeniem na poprawę szkoły zgodnie z zarządzeniem Theodora von Schöna z 19 IV 1818 r. Miasto sprzedało obiekty, a działka jest rozliczana przez sąd w Tczewie (Grundstück Litt. A Nr. 208) i została przejęta przez królewskiego ﬁskusa, w związku z czym pojawiła się sprawa pretensji miasta. Czy gmina Tczew przejęła zniszczone zabudowania klasztorne na swą własność, czy też darowizna dotyczyła jedynie materiałów budowlanych ze zniszczonych zabudowań? Trzeba rozstrzygnąć, aby nie było wątpliwości, że należy przyjąć pierwszą możliwość, tak że gmina miejska w dobrej wierze weszła w posiadanie ziemi i zbudowała tam

16 Trzy wskazane dokumenty publikujemy w całości w załączniku 2. 17 W formie tabeli z dokładnym zestawieniem pobieranych czynszów. 60 Rafał KUBICKI szkołę miejską, i że nie tylko materiały budowlane z budynków klasztornych, ale też grunty przeszły na własność gminy miejskiej. Prośba o decyzję. 14 XI 1835 r. Ministerstwo do Rejencji w powyższej sprawie. 20 XI 1835 r. Miasto Tczew do ministra vom Steina zum Altensteina w sprawie ziemi pod budynkami klasztornymi. 28 XI 1835 r. Minister vom Stein zum Altenstein w tej sprawie. 30 XII 1835 r. Ministerstwo do Rejencji. Reprezentanci miejscowej gminy katolickiej w Tczewie wysunęli propozycję przekazania kościoła klasztornego na rzecz tutejszej gminy ewangelickiej i proszą, aby im przekazać pozostały majątek zniesionego klasztoru dominikanów na poprawę i remont kościoła farnego. 20 II 1836 r. Inspektor budowlany Binder sporządził spis majątku kościoła katolickiego w Tczewie, który szacowany jest ogółem na 4000 rtlr. 15 III 1836 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie odstąpienia kościoła klasztornego w Tczewie na rzecz tamtejszej gminy ewangelickiej. W tym opis sytuacji gminy katolickiej. Posiada ona kapitał w wysokości 4000 rtlr, do wspomnianego kościoła paraﬁalnego łącznie z miastem Tczewem i 14 osadami należy ogółem 388 katolickich mieszkańców. Z tych miejscowości najdalsze to Czarlin, Śliwiny i Czat- kowy, oddalone o pół do trzech czwartych mili18 od Tczewa. 21 IV 1836 r. Ministerstwo do króla w sprawie majątku gminy katolickiej w Tcze- wie. 7 IV 1837 r. Przyjęcie wniosku o wydanie zgody na objęcie kościoła podomini- kańskiego przez gminę ewangelicką, zgodnie z edyktem królewskim z 4 IV 1837 r. 20 V 1837 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie doniesień z 15 III 1836 r. i 18 I informuje o rozkazie gabinetowym króla z 4 IV 1837 r. w sprawie przekazania przez gminę katolicką w Tczewie dawnego kościoła dominikańskiego na rzecz gminy ewangelickiej w zamian za pokrycie kosztów. Odrzucono prośbę o pokrycie kosztów naprawy kościoła katolickiego z kasy państwa, podobnie jak i dalsze pe- tycje gminy katolickiej w sprawie przekazania jej 2046 rtlr kapitałów mszalnych, 25 mórg łąki i 12 mórg ziemi zniesionego klasztoru dominikanów lub też dota- cję na utrzymanie wikarych przy kościele paraﬁalnym z funduszy państwowych. [...] Dalej informacje o sytuacji miejscowej gminy katolickiej. W Tczewie jest 388 mieszkańców katolickich, z rodzinami daje to 2275 dusz [...] wydaje się im 1400 komunikantów. 2 IX 1838 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie gminy katolickiej. 28 IX 1838 r. Nadprezydent von Schön z Królewca do ministerstwa proponuje, aby sprawę podarunku dla gminy katolickiej w Tczewie w wysokości 5000 rtlr z przeznaczeniem na rozbudowę fary pozostawić do jego dyspozycji i wydać zgodę na to, aby gmina katolicka w Tczewie przekazała gminie ewangelickiej kościół po- klasztorny na potrzeby kultu religijnego. Dalej odpis pisma w tej sprawie.

18 Od około 3,75 do 5,6 km. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 61

4 X 1838 r. Ministerstwo do Rejencji w sprawie majątku poklasztornego, do któ- rego należy działka w Czyżykowie Szlacheckim o powierzchni 26 mórg i 121 prę- tów19, wystawiona na sprzedaż publiczną za sumę 900 rtlr [...]. 12 XI 1838 r. Ministerstwo do króla w tej sprawie. 21 XI 1838 r. Rozkaz gabinetowy króla w sprawie przekazania gminie katolickiej sumy 5000 rtlr na rozbudowę jej kościoła w Tczewie i jej rezygnacji z dawnego kościoła klasztornego przekazany do ministra vom Steina zum Altensteina. 20 XII 1839 r. Rejencja do ministra w sprawie przekazania kościoła gminie ewangelickiej. 30 I 1840 r. Minister do Rejencji w sprawie kapitału poklasztornego wynoszące- go 333 rtlr 10 gr. 14 III 1840 r. Rejencja do ministra w sprawie zgody na przejęcie kapitału 333 rtlr 10 gr przez gminę katolicką. 22 IV 1840 r. Minister do Rejencji w tej sprawie. 5 IX 1840 r. Rejencja do ministerstwa w sprawie sprzedaży dwóch łąk koło Su- chostrzyg. 29 IX 1840 r. Sprawa jak wyżej. 9 VII 1841 r. Sprawa sprzedaży tzw. „Langen Klosterkathe”20. 6 V 1842 r. Minister do Rejencji w sprawie przekazania gminie katolickiej 2000 rtlr i ich wykorzystania.

2. Trzy dokumenty dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie

DOKUMENT 1 Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Be- stimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p. Tczew 23–24 VI 1818 r. Inwentarz majątku klasztornego Copia Inventarium des gesamten Vermögens des Dominicaner=Klosters zu Dirschau, aufgenommen 23/24. Juny 1818 Lit. A an unbeweglichen Güthern und liegenden Gründen 1. Die Kloster Gebäude sind mit denen Kreuzgängen an die Kirche gebaut. Sie sind massiv und 2. Etagen hoch, beﬁnden sich aber zusammt denen dazu gehörigen

19 1 morga = 0,559 ha = 300 prętów2. 20 Miejsce nieustalone. 62 Rafał KUBICKI

Neben Gebäuden bestehend aus einem ehemaligen Brauhause, den 3 Pferde Stallen im gleichen einen Kuh und Schweine, so wie Hechsel Stall sämtlich in dem trau- rigsten baulichen Zustand und bei nahe dem Einstieg nahe, an der einen Seite der Kloster Gebäude nach der Weichsel21 hin, befindet sich am Abhange des Berges am kleinem Geköchsgarten22 uhngefähr 1/8 Morgen groß. 2. Beim Ausgange aus der Kirche zur linken Hand befindet sich das Hospital. Dieses hat ein großes Zimmer Hausraum und Baden und ist auch baufällig. In diesem sind 3. Wohnungen vermietet und zwar a – an Johann Wony gegen 7 rtlr jährliche Miethe b – an Casimir Nadolski gegen 7 rtlr c – an Jacob Plewinsky gegen 12 rtlr [suma] 26 rtlr Dies Gebäude ist eine Etage hoch und von Bindwerk erbaut. 3. Zur rechten Hand ist ein Wohnhaus eine Etage hoch von Bindwerk erbaut und mit Dachpfannen gedekt. Hierin sind 4. Wohnungen, welche folgende Einwohner benutzen. a – Schuhmacher Michael Woytowicz zahlt eine jährliche Miethe von 9 rtlr b – der Schumacher Krzeszinsky olim Sach zahlt 9 rtlr c – der Schreiber Faboschewsky giebt eine jährliche Miethe von 6 rtlr d – der Schumacher Anton Woytowicz zahlt jährlich 7 rtlr 45 gr [suma] 31 rtlr 45 gr [nowa karta] 4. Ein Krug massiv erbaut eine Etage hoch mit Dachpfannen gedekt, woran eine Stube, Hausraum, Küche, Keller und Baden. Dieser Krug ist an den Joseph Slutkowsky auf drey nacheinander folgende Jah- ren, nehmlich von Martini 1817 bis dahin 1820 gegen eine jährliche Miethe von 30 rtlr verpachtet, und es wird diese Miethe in halbjährigen Ratis an das Kloster entmiethet. 5. Am Thore befindet sich ein Haus 2. Etagen hoch von Bindwerk erbaut mit Dachpfannen gedekt, war in 4. vermiethete Wohnungen sich befinden. a – eine hat den Arbeitsmann Cziczielsky für eine jährliche Miethe von 6 rtlr b – eine hat den Arbeitsmann Felix Macekowsky für eine jährliche Miethe von 6 rtlr c – eine Stube hat den Arbeitsmann Czarneczky für eine jährliche Miethe von 4 rtlr

21 Rzeka Wisła. 22 Ogród warzywny na potrzeby kuchni klasztornej. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 63 und d – eine Stube hat den Arbeitsmann Peter Mukkowsky für eine jährliche Miethe von 6 rtlr in Pacht [suma] 22 rtlr preußischen Courant 6. Beim Eingange nach dem Kloster Hofe zur linken Hand ist ein massiv Gebäu- de eine Etage hoch mit Dachpfannen gedekt worin folgende Einwohner: a – Arbeitsmann Wallinowsky gegen 6 rtlr jährliche Miethe b – Wittwe Piotrowska gegen 6 rtlr c – Centnerowsky 6 rtlr d – Schultz Wittwe 6 rtlr e – Galunski 6 rtlr calculus 30 rtlr [nowa karta] transportatus 30 rtlr f – Kaminsky Wittwe 6 rtlr g – Litulowsky 6 rtlr h – Krzeminsky 6 rtlr i – Saczkowsky von 6 rtlr k – Dombrowsky 6 rtlr l – Pietrowsky olim Dunaeska 6 rtlr 66 rtlr preußischen Courant Die Miethe wird jährlich zu Martini gezahlt. 7. Eine Scheune vor dem Danziger Thor23 auf der Strasse nach Mewe24 gelegen mit Dielen verkleidet mit 2. Dreschtennen und 3. Abseiten. 8. Zehn Morgen Ackerland neben den hier aufgeführten Scheune belegen. Früher sind zwar 12. Morgen angegeben, die Herren Conventualen versichere aber, daß nur die heutige Angabe die mächtige sey. 9. Fünfzehn Morgen Wiesen zwischen Lunau25 und Liebenhoff26 belegen, genau 5. Morgen an die Wittwe Mierau per Jahr sum[ma] 50 rtlr preußischen Courant verpachtet sind, 10. Morgen dagegen werden von dem Kloster als Zuschlag benutzt.

23 Brama Gdańska. 24 Miasto Gniew. 25 Wówczas wieś Suchostrzygi, obecnie osiedle Tczewa. 26 Zajączkowo-Wybudowanie. 64 Rafał KUBICKI

10. Ein Geköchsgarten von 4. Rücken zwischen Saar27 und Gonk28 belegen. Die- ser Geköchsgarten trägt 3 rtlr jährliche Miethe und ist für dies Jahr an den Bürger und Glasenmeister Henski verpachtet. 11. Ein wüster Bauplatz und Geköchs Garten auf Zeisgendorff29 ist mit Geneh- migung den Marienwerderschen Regierung von dem Dirschauschne Stadtgericht verkauft wurden. Bonaventura Prey als Prior30 Hippl. Bassendowsky Supprior31 Colestinus Teichert32 Für die eigenhändige Unterschrift zeuget der Bürgermeister Thiele, Gundislasus Seelau Prior33. DOKUMENT 2 Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Be- stimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p. Gdańsk 2 VIII 1818 r. Opinia na temat stanu zabudowań klasztornych sporządzona przez inspektora budowlanego Steffahny’ego Copia Danzig, den 2ten August 1818 Wegen Untersuchung den zum Dominicaner Kloster in Dirschau gehörigen Ge- bäuden Ad Rescript vom 17 v. Mts. 1° Abtheilung Nro. 243 July Gemäß hohem Befehl habe ich die zum Dominicaner Kloster in Dirschau gehöri- gen Gebäuden besichtiget und darüber zu berichten, welche von diesen Gebäuden wegen ihrer Baufälligkeit nothwendig abgebrochen werden müssen.

27 Miejsce nieustalone, nazwisko właściciela? 28 Miejsce nieustalone, nazwisko właściciela? 29 Wówczas wieś Czyżykowo, obecnie osiedle Tczewa. 30 Bonawentura Prey – przeor klasztoru dominikanów w Tczewie. Jako ostatni przeor wzmiankowany był w 1818 r., a w 1819 r. przeniesiony został do klasztoru w Gdańsku (wzmiankowany tam w 1825 r.). W latach 1827–1835 był seniorem w tamtejszym klasztorze. 31 Hipolit Bassendowski – podprzeor klasztoru dominikanów w Tczewie. Był zapisywany także jako Pachadowski, wzmiankowany jako podprzeor w 1818 r. w 1819 r. przeniesiony do klasztoru w Gdańsku, wzmiankowany tam w 1825 r. 32 Celestyn Teichert – wzmiankowany w 1818 r., w 1819 r. wikariusz w Szwarcenowie, w 1819 r. przeniesiony do klasztoru w Gdańsku, wzmiankowany tam jeszcze w 1825 r. 33 Gundislaus Seelau – przeor dominikanów w Gdańsku, wzmiankowany w latach 1818–1819. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 65

Euer p. Regierung zeige ich in Folge dieser Untersuchung tiefschuldigst an, das nur in Abschrift zugefertigten Verzeichnisses, daß von den Neben=Gebäuden, a – das Brauhaus, welches massiv erbaut und mit Dachpfannen gedekt ist, abgebrochen werden muß, indem die Umfassungs Wände an mehreren Stellen außer- schadhaft, die Balken decken größtentheils schon her unter gekündyt sind, und der Rest so wie das Dach ebenfalls einzufallen drehen. b – der Pferde=Stall nebst Hechsel=Kammer von geklebten Fachwerk erbaut und mit Dachpfannen gedekt, ebenfalls abgebrochen werden muß, indem sämtliche Schwellen gänzlich und die Bänder, Streben und Riegel in den Wänden größten- theils verfault sind, an mehreren Orten keine Verbindung mehr stattﬁndet, und das Gebäude jeden Augenblick ein zusteigen dreht. c – der Kuhstall mit dem vorigen unter einem Dach von geklebtem Fachwerk erbaut und mit Dachpfannen gedekt, gleichfalls abgebrochen wurden muß, indem derselbe [nowa karta] gleich dem unverwähnten Gebäude baufällig ist und den Ein- sturz dreht. d – der Schweinstall 18. Fuß34 lang 11. Fuß breit von Fachwerk erbaut und mit Dachpfannen gedeckt, ebenfalls abgebrochen oder durch eine Haupt=Reparatur erhalten werden muß, wenn derselbe unentbehrlich sein sollte, welches für jetzt we- nigstens den Fall zu sein scheint, da man das in Kreutzgang beﬁndliche Refectorium seit neurer Zeit wirklich schon zum Schwein=Stall braucht und das Gebäude außer um deutlich darunter leidet.

Ad 2 Das beim Ausgange aus der Kirche linker Hand befindliche Hospital von ausgemauertem Fachwerk erbaut und mit Dachpfannen gedekt, gleichfalls abgebrochen werden muß, wenn dasselbe zu entbehren ist, und die Resten zu einer Haupt=Reparatur, welche fast einem Neubau gleichen würde nicht hergegeben werden können, indem das Holzwerk in den Schwelle, so wie in den Bändern und Riegeln dergestalt verfault und morsch ist, daß die Wände abwechselnd nach dem Innern des Gebäudes und nach dem Äußern desselben umzufallen drehen. Die übrigen in der Nachweisung aufgeführten Gebäude sind zwar ebenfalls alt, und nicht in besten Stande, können aber mit eben nicht bedeutenden Kosten con- serviert werden, wenn besonders die Dächer jungfällig repariert werden. Außerdem gehört zu diesem Kloster eine auf der Mewer Vorstadt belegene Scheune, welche in der Nachweisung nicht aufgeführt ist. Sie ist von Bindewerk erbaut mit Bretter verkleidet und mit Brach gedekt, und befindet sich in sehr guten Stande [nowa karta] da solche nur einigen Jahren sehr jungfällig in Stand gesetzt ist. Zugleich überreiche ich anliegend die Liquidation der mir für diese Untersuchung zustehenden Diaeten, da Dirschau außerhalb meines Dienst Kreises befindlich und bitte um die gnädige Festsetzung und Anweisung des Betrages ganz untertänigst. Steffahny

34 1 stopa pruska = 0,3138 m. 66 Rafał KUBICKI

DOKUMENT 3 Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Abt. XIII, Nr. 22: Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Be- stimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I (1818–1842), b.p. Tczew 7 VI 1819 r. Protokół przejęcia obiektów klasztornych Copia Actum Dirschau den 7ten Juny 1819 In Gemäßheit des Comissarii vom 19. v. M. hatte sich der unterzeichnete Regie- rungs-Rath nach dem Dominicaner Kloster in dem oben vermerkten Ort begeben anmassend wurden dort vorgefunden. 1 – von Seiten der Stadt Dirschau a – der Herr Bürgermeister Thiele35 b – der Herr Stadtkämmerer Thiele 2 – des Kirchen Collegium des hiesigen römisch. kathol. Kirche nehmlich a – der Herr Probst Lindenblath36 b – der Kirchenvorsteher Prawdzicki c – der Kirchenvorsteher Peter Labusz 3 – die Mönche des hiesigen Dominicaner Kloster a – Bonawentura Prey, welcher bei dem vor einigen Tagen erfolgten Ableben des Priors Piotrowski37, die Geschäfte des Priors übernommen hat. b – der Sub Prior Hippolitus Bassendowski c – der Pater Ludwig Jaglewicz wobei bemerkt wird, daß der Mönch Celestinus Teichert in Schwarczem38 als Vikarius angestellt ist. 4 Von Seiten des Dominicaner Kloster zu Danzig a – der Prior Gundisalvius Seelau Der Commendarius eröffnete den Comparenten, daß Sr. Mayestät der König mittelst Aller höchster Cabinets Ordre vom 6. April v. J. das hiesige Dominicaner Kloster aufzuheben und zu genehmigen geruht habe, daß die darin nochvorhan- denen Ordens=Geistlichen dem Dominikaner Kloster zu Danzig überwiesen, und diesen Letztere zur Bestreitung der Kosten des Unterhalts dieser Pensioniers für die Lebensdauer derselben den Genuß des Vermögens dieses Kloster überlassen werden soll. Auch wurde den Comparenten eröffnet, daß Sr. Majestät der König die verfallenen [nowa karta] Gebäude dieses Klosters, der Stadt Gemeinde zu Dirschau

35 Thiele – burmistrz Tczewa. W grudniu 1822 r. miał przejść na emeryturę. 36 Lindenblath – proboszcz w Tczewie. 37 Piotrowski (zm. 1818) – przeor w Tczewie. 38 Szwarcenowo. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 67 zu schenken geruht habe und zwar unter der Bedingung, daß die aus dem Verkauf der Baumaterialien zu losende Summe zur Verbesserung der Stadtschule verwendet werde. Der unterzeichnete Commissarius erklärte demnach in Gefolge des ihm ertheilten Auftrags, daß hiesige Dominikaner Kloster für aufgehoben überwies die bisherigen Mitglieder desselben dem Hr. Prior Gundisalvus Seelau machte denselben mit der Lage des Kloster Vermögens bekannt und übergab demselben die in dem Inventario aufgeführten Vermögens Städte, der Hr. Prior übernahm selbige, vollzog das in den Acten beﬁndliche Inventarium und erklärte, wie er die Bibliothek, das Vieh Inventa- rium und das Kirchen=Geräthe nach Danzig mitnehmen und dem Hr. Bürgermeister Thiele ein Verzeichnis der zurückbleibenden Sachen übergeben wurde, damit derselbe den öffentlichen Verkauf dieser wenigen Sachen veranlaße. Der Mönch Bona- ventura Prey erklärte auf Befragen, daß sämtliche Schulden des Klosters berichtigt seyen, er aber darüber ob die auf den Grundstücke der Toszynskischen Eheleute für das Kloster ingrossirte Forderung von 125 rs gezahlt sey, keine Auskunft zugeben müße. Hr. Prior Seelau will hierüber nähere Erkundigungen einziehen. Die Miether, der zu den Kloster gehörigen Wohnungen wurden sodann angewiesen den Mieth- zins in der Folge an das Dominikaner Kloster zu Danzig zu zahlen. Hier nächst wurden den Deputirten der Stadt Dirschau den verfallenen Kloster Gebäude und zwar a – das eigentliche höchst baufällige Kloster Gebäude mit Ausnahmen des Kreuz=Ganges, welcher die Sakristey der Kloster Kirche einschließt und der Kirche verbleibt [nowa karta] b – des Brauhaus c – der Pferdestelle d – der Kuhstelle e – der Schweinstelle Zum Abbrechen übergeben, hin bei wird bemerkt, daß zwar im Bericht des Ober Bauinspektors Steffahny v. 2. Aug. v. J.39, das beim Ausgang der Kirche linker Hand beﬁndliche Hospital als höchst baufällig angegeben worden ist, da jedoch dieses aus einer Stube bestehende Hospital nicht füglich abgebrochen werden kann, wenn die daran stehenden 3 Wohnungen erhalten werden sollen, so wurde dieses Hospital, zu dessen Zustandsetzung der Hr. Prior Seelau sich bereit erklärte, von der Uebergabe an die Stadt nur so mehr ausgeschlossen als dieses Gebäude mit den oben gedachten verfallenen Gebäuden in keiner Verbindung steht. Zugleich erklärten die Deputierten der Stadt Dirschau sich bereit, die zur Zu- standsetzung der Kloster-Kirche erforderlichen Fenster und Ziegel in soweit selbige aus denen ihnen übergebenen Gebäuden zu entnehmen seien, dem Kirchen Collegio zu übergeben.

39 Zob. dokument 2. 68 Rafał KUBICKI

Endlich wurde die Kloster-Kirche, das Kirchen Geräthe desgleichen auch den im Kreutzgange stehende Altar, die darin beﬁndlichen Bilder, dem Kirchen Colle- gio der römisch. kathol. Kirche übergeben und dem Herrn Probst Lindenblath wird eröffnet, daß der jedesmalige Pfarrer die Zinsen a 4te Band von den auf Zeisgen- dorff ingrossirten Capital von 333 rs 30 gr pr. beziehen werde. Das Kirchen Col- legium vollzog hierauf das in den Akten enthaltene Inventarium von dem Kirchen Geräthe zum Anerkenntnis der erfolgten Uebergabe. Diese Verhandlung wurde nach geschehener Vorlesung genehmigt und unter- schrieben. Thiele, Thiele, Lindenblatt, Prawdzicki Vorsteher, Labusz, Gundisalius Seelau, Prior Bonaventura Prey, Hippolitus Basendowski Subprior, Ludowikus Jagiel- lowicz /Name/ Blinder

3. Akta kasacyjne klasztorów z terenu ówczesnej prowincji Prusy Zachodnie w zespole aktowym Ministerstwa Wyznań (Kultusministerium) przechowywane w archiwum w Berlinie Źródło: GStA PK, I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV, Katholisch-geistlichen Angelegenheiten, Bd. 1 (Sekt. 1–6), k. 150–153. Sposób cytowania źródła: I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr. XIII, Nr. [...], Bd. [...] Dział: Westpreußen, Katholisch-Geistlichen Angelegenheiten Specialia, Klöster, Stifter, geistliche Ordenskongregationen, Abt. XIII

Nr. 2 Die Angelegenheiten der katholischen Klöster in dem nach dem Tilsiter Frieden verbliebenen Teile Westpreussen, Bd. I, 1808–1817. Nr. 3 Die Angelegenheiten der Stifter und Klöster im Departement der Regierung zu Danzig 1817–1828. Nr. 7 Die Anfertigung und Einsendung der Personen- und Vermögensverzeichnis- se der Klöster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig, Bd. I, 1817–1827. Nr. 8 desgl. im Reg. Bez. Danzig, Bd. I, 1828–1836. Nr. 9 desgl. im Reg. Bez. Marienwerder, Bd. I, 1824–1836. Nr. 14 [Zisterzienser Kloster zu] Oliva, 1808–1840. Nr. 19 [Zisterzienser Kloster zu] Oliva, Bd. I–III, 1810–1914. Nr. 20 Barmherzige Brüder zu Alt Schottland vor Danzig, Bd. I, 1809–1864. Nr. 21 Brigitten-Nonnen Kloster zu Danzig, Bd. I, 1822–1855. Nr. 22 Das Dominikaner-Kloster zu Dirschau, die Aufhebung desselben pp. und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1818–1842. Nr. 23 Zisterzienser Kloster Maria Paradies bei Danzig, Bd. I, 1808–1817. Wybrane źródła dotyczące kasaty klasztoru dominikanów w Tczewie 69

Nr. 24 Das Benediktiner Nonnen Kloster zu Zarnowitz und das Norbertiner-Non- nenkloster zu Zuckau, desgleichen die Aufhebung derselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen Bd. I (1821–1839), Bd. II (1839–1860), Bd. III (1861– 1907). Nr. 25 Bernhardiner Kloster zu Cadinen. Nr. 26 Das Karmeliter Manns Kloster zu Danzig, desgleichen die Aufhebung desselben, 1822–1852. Nr. 27 Das Dominikaner Kloster zu Danzig, desgleichen die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, in spec. zur Einrichtung der katholischen Kirchensysteme in Danzig, Bd. I, 1814–1837. Nr. 28 Das Norbertiner-Nonnen-Kloster in Zuckau, desgleichen die Aufhebung desselben (und Bestimmung über das vorhandene Vermögen), Bd. I, 1826–1835. Nr. 29 Franziskaner Reformaten zu Neustadt. Nr. 30 Franziskaner Minoriten Kloster zu Culmsee. Nr. 31 Reformaten Kloster zu Podgorz. Nr. 32 Franziskaner Kloster zu Strassburg. Nr. 33 pusty. Nr. 34 Augustiner Kloster zu Konitz. Nr. 35 Das Zisterzienser-Kloster zu Pelplin, die Aufhebung desselben und Be- stimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1807–1818. Nr. 36 Bernhardiner Kloster zu Löbau. Nr. 37 Pauliner Kloster zu Topolno. Nr. 39 Reformaten Kloster zu Lonk bei Neumark. Nr. 39a Beiheft [dotyczy Lonk]. Nr. 40 Kloster der barmherzigen Schwestern zu Culm. Nr. 41 Das Dominikaner Kloster zu Thorn, die Aufhebung desselben und Bestim- mung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1816–1882. Nr. 42 Franziskaner Minoriten Kloster zu Culm. Nr. 43 Collegiat Stift zu Camin. Nr. 44 Zisterzienser Klosters Pelplin bei Stargard, Bd. I (1823–1851), Bd. II (1852–1877). Nr. 45 Kapuziner Kloster zu Rehwalde. Nr. 46 Benediktiner Nonnen Kloster zu Graudenz. Nr. 47 Dominikaner Kloster zu Culm, die Aufhebung desselben und Bestimmung über das vorhandene Vermögen, Bd. I, 1822–1841. Nr. 48 Bernhardiner Kloster zu Neuenburg. Nr. 49 Bernhardiner Kloster zu Thorn. Nr. 50 Kloster zu Jacobsdorf, Bd. I, 1827–1849. Nr. 51 Benediktiner Nonnen Kloster zu Thorn. Nr. 52 Bernhardiner oder Reformaten Kloster zu Schwetz. 70 Rafał KUBICKI

Nr. 53 Die Beschwerde des Dominikaners Ernst Büttner über seine Behandlung im Kloster zu Culm und dadurch herbeigeführte Untersuchung der den geistlichen Behörden zustehenden Disziplinar-Befugnisse, Bd. I, 1829–1832. Nr. 57 Errichtung eines Mutterhauses barmherziger Schwestern in Pelplin, Bd. I, 1845–1848.

Rafał KUBICKI Selected sources concerning the dissolution of the Dominican monastery in Tczew from the Ministry of Religious Affairs (Kultusministerium) in Berlin (including the register of records regarding the suppressions of other monasteries in the territory of the Province of West Prussia stored therein) Summary

The present study investigates selected sources concerning the dissolution of a Dominican monastery in Tczew, which have been preserved at the Ministry of Religious Affairs (Kultusministe- rium), and held at Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz in Berlin. The documentation it collects indicates that the monastery was suppressed with a cabinet decree of 6 April 1818. As the original suppression records, before the war kept in a fond at the Chief Administrative Committee of the Province of West Prussia in Gdańsk (Oberpräsidium der Provinz Westpreußen in Danzig), have been lost, this data constitutes the only available source regarding these events. In order to facilitate further study on the fortunes of the monastery and understanding of the approach adopted by the Ministry of Religious Affairs in documenting the dissolution process, extensive registers of documents included in the cardboard-bound archival unit related to the dissolution of the monastery in question have been compiled. The documents which have been published in their entirety are the following: the inventory of the monastic property, drawn up on 23–24 June 1818, an opinion regarding the state of the monastery’s buildings issued by construction inspector Steffahny on 2 August 1818, and a report on the seizure of the buildings of 7 June 1819. Addition- ally, a list has been published of the cardboard-bound archival units concerning the dissolution of other monasteries from the contemporary Province of West Prussia, collected in the previously mentioned fond at the Ministry of Religious Affairs. It can be used as a guide to further detailed study of the suppressions of particular orders and their monasteries in those territories. Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Sławomir KOŚCIELAK Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego

Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817–1835. Materiały do prozopograﬁi duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim

Niniejsza edycja źródłowa prezentuje raporty o stanie personalnym likwidowanych w Gdańsku konwentów zakonnych, sporządzane na życzenie ówczesnego Mi- nisterstwa Wyznań Królestwa Prus i znajdujące się obecnie w dwóch poszytach zespołu aktowego o nazwie Kultusministerium, przechowywanego w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin1. Szczegółowa analiza tych raportów została przedstawiona w moim odrębnym artykule, zatytułowanym Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie personalnym za lata 1817–1835, zawartym w tomie materiałów pokonferencyjnych inaugurujących problematykę badań nad dziedzictwem kasat klasztornych na szeroko pojętych ziemiach polskich2. Ponowne przytoczenie wniosków płynących z tych dociekań wydaje się zatem całkowicie zbędne, udostępnienie natomiast wszystkich wykorzy- stanych we wspomnianym studium danych bazowych może się okazać przydatne do innych rodzajów badań, np. o charakterze biograﬁcznym i prozopograﬁcznym. Proces stopniowej likwidacji większości klasztorów na obszarze Królestwa Prus, a zwłaszcza na terenach, które powróciły w jego granice po zakończeniu wojen na-

1 Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin (dalej: GStA PK), I. HA, Rep. 76, Kultusministe- rium, Section 3 – Westpreussen, Abteilung XIII, Nr. 7: Acta betreffend die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögens-Verzeichnisse der Kloster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig 1817–1827 oraz Nr. 8: Die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögens- Verzeichnisse der Klöster in Regie- rungs-Bezirke Danzig 1828–1836.

2 Artykuł zob. w: M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Na- rodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław 2014, s. 351–387. 72 Sławomir KOŚCIELAK poleońskich, wszczęto na mocy tajnego rozkazu gabinetowego Fryderyka Wilhel- ma III z 9 VIII 1816 r. Dotyczył on zatem także tych ziem, które kilka lat wcześniej były wyłączone z obszaru królestwa i tworzyły Wolne Miasto Gdańsk3. Niniejsza edycja obejmuje dane dotyczące wyłącznie trzech klasztorów i czterech konwen- tów, znajdujących się po 1816 r. w granicach ścisłej miejskiej jurysdykcji Gdańska. Były to klasztory: dominikanów, karmelitów oraz pw. Najświętszego Zbawiciela (brygidek i brygidian, tworzących klasztor – tzw. podwójny – tego zakonu). Tak zwany okręg gdański (dawniej Wolne Miasto Gdańsk) obejmował co prawda także klasztor cystersów w Oliwie, Oliwa była jednak odrębną miejscowością, a poza tym jej raporty zostały już zaprezentowane w osobnej publikacji4. Objęty dużym nadzorem proces likwidacji klasztorów prowadzono w Gdańsku w latach 1817–1835 i z tego też okresu pochodzi 20 publikowanych tu raportów. Tylko w pierwszym roku raportowania sporządzono je dwukrotnie w ciągu jednego roku. Począwszy od raportu za 1818 r., były to sprawozdania roczne. Przedstawiając źródła dotyczące tylko czterech konwentów, utrzymano orygi- nalną kolejność przytaczania danych, jak również odwzorowano oryginalny układ tabel oraz ich treści (w języku niemieckim). Należy zaznaczyć, że w ciągu blisko 20 lat raportowania, zwłaszcza w jego wstępnej fazie, tabele zmieniały kilkakrotnie swój wygląd i układ. Zmiany dotyczyły podziału administracyjnego prowincji Prusy (Zachodnie), przy czym najpierw (od raportu za 1821 r.) klasztory z Gdańska przypisane były do tzw. nowej części całości tej prowincji („neulandische Theil”), następnie (od raportu za 1824 r.) do okręgu gdańskiego (Regierungs-Bezirks Dan- zig) w obrębie zjednoczonej od tego roku prowincji Prusy (Preussen), z zachowaniem jednak informacji o świeżym przyłączeniu tego terytorium do królestwa (nowa – „neulandische” – część tego okręgu). Zwiększała się też liczba kolumn w tabelach. Początkowo były to tylko informacje o nazwie klasztoru, nazwisku przełożonego (przełożonych) konwentu oraz poszczególnych zakonników, ich wieku, ewentualnej funkcji w strukturach kościoła diecezjalnego, wysokości tzw. kompetencji, czyli przypadających na poszczególne klasztory środków utrzymania. Począwszy od raportu za 1819 r., pojawiła się osobna rubryka ze świeckim nazwiskiem zakonnika i osobna z jego imieniem zakonnym. Obok roku urodzenia (która to informacja zastąpiła dotychczas podawany – nierzadko z błędami – wiek członka lub członkini konwentu) pojawiła się rubryka z miejscem urodzenia. Dodano także – co dla nas szczególnie cenne – datę wstąpienia do zakonu, datę zakonnej profesji, czyli złożenia ślubów zakonnych, oraz status – funkcję w klasztorze. Dane dotyczą- ce dochodów domów umieszczano odtąd w rubryce „Uwagi” („Bemerkungen”).

3 P. P. G ACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 127–128. Por. K. WAJDA, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX wieku, „Studia Pel- plińskie”, 18, 1987, s. 99.

4 S. KOŚCIELAK, Skład konwentu cystersów w Oliwie w świetle raportów dla Ministerstwa Wyznań w Berlinie z lat 1817–1826, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 1–3, s. 199–210. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 73

W następnym raporcie, za 1820 r., zaszła jeszcze jedna modyfikacja. Dochodom rozłożonym na dwie pozycje – kwot kompetencji i kwot kapitałowych – poświę- cone zostały osobne rubryki, a w „Uwagach” umieszczano informacje o zmianach personalnych (np. zgonach, przejściach do innego konwentu, wyjeździe z kraju) w ciągu podlegającego raportowaniu roku. Ten typ tabeli utrzymał się już do końca nadzoru nad stanem osobowym konwentów, czyli do 1835 r. Pisma przewodnie (jednak nie wszystkie) zostały opatrzone numerami nadanymi w pruskiej (ministerialnej) registraturze. W edycji uwzględniono także inną kore- spondencję dotyczącą poszczególnych raportów. Należy zauważyć, że początko- wo pisma przewodnie i korespondencja obfitowały w informacje o trudnych do rozwiązania problemach. Z czasem jednak stały się krótkie i zdawkowe, najprawdopodobniej z roku na rok powielane przez tych samych urzędników. W tej edycji źródłowej pominięto załączony do raportu za 1819 r. pakiet inwentarzy mienia klasztorów prowincji zachodniopruskiej, w tym także objętych niniejszą edycją pla- cówek. Jest to bardzo obszerny materiał o zupełnie innym charakterze, dlatego też zostanie opracowany osobno. Wszelkie wątpliwości co do treści zapisów zasygna- lizowano znakami zapytania. Przyjęto zasadę dokładnego odwzorowania zapisów nazwisk oraz nazw geograficznych, chociaż zdarzają się pośród nich istotne nawet zniekształcenia. Zalecane w takim przypadku naprawianie tekstu zatarłoby jednak nonszalancję i niekompetencję pruskich urzędników, którzy z daleko posuniętą swobodą traktowali otrzymywane, zapewne na piśmie, dane. Wyjaśnienie nazw geograficznych oraz sprostowanie najbardziej przekręconych nazwisk zakonnic i zakonników podano w porządku alfabetycznym pod tabelami, jednak z zachowaniem zasady, że tylko nowa nazwa czy jej szczególna modyfikacja (przekręcenie) wymagają ponownego objaśnienia. Z kolei o mniej rażących niekonsekwencjach sporządzających zapisy urzędników, np. w odniesieniu do wieku lub dat urodzenia zakonników, informują umieszczone w nawiasach wykrzykniki. Stan zachowania poszytów należy ocenić jako dobry. Jednostki archiwalne przechowywane obecnie w Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz sporządzo- no w sposób właściwy aktom z pruskich registratur pierwszej połowy XIX w. Stano- wią one zbiór zszytych razem dokumentów o formacie A4, oprawionych w sztywną okładkę tekturową w kolorze niebieskim. Część opisu na przedniej stronie okładki wykonano za pomocą druku. W ten sposób umieszczona została na niej nazwa ministerstwa, jego wydział, a także, czasami, sygnatura. Pozostałe elementy opisu, w tym tytuły teczek, sporządzono ręcznie, w języku niemieckim, z charakterystycz- ną dla pierwszej połowy XIX w. neogotycką manierą. Informacje nadane w miejscu przechowywania, w archiwum, umieszczono na białych naklejkach. Dokumentują one także obieg archiwalny tych poszytów. Do sporządzenia poszczególnych ra- portów i inwentarzy, a także większości pism przewodnich, użyto dobrej jakości papieru, tzw. czerpanego. Niestety, oba poszyty nie zostały jak dotąd spaginowane, 74 Sławomir KOŚCIELAK a zatem ich identyfikacji i lokalizacji danych wewnątrz jednostek może służyć jedynie data raportu (numer i data pisma przewodniego i innej korespondencji). Zaprezentowane w niniejszym tomie raporty personalne trzech gdańskich klasz- torów są nie tylko świadectwem stopniowego zamierania tych prężnych niegdyś konwentów; mogą posłużyć także do charakterystyki życia zakonnego wewnątrz klasztorów (np. oceny długości nowicjatu, rodzajów funkcji zakonnych, aktywno- ści wewnątrz i na zewnątrz placówek), jak również znakomicie nadają się do badań nad prozopografią duchowieństwa zakonnego w tej części dawnych Prus Królew- skich. Dane osobowe wynikające z raportów stanowią uzupełnienie dla już wydanych drukiem leksykonów i zestawień obsad klasztornych5.

5 Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, wyd. R. FRYDRYCHOWICZ, „Zeitschrift des Westpreus- sischen Geschichtsvereins”, 54, 1912, s. 189–222. Zob. także M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Polska Zachodnia i Północna, Warszawa 2004; G. KLOSKOWSKI, Nekrolog do- minikanów z Gdańska i Tczewa, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 51, 2007, 7–9, s. 395–413; IDEM, Zakonnicy i zakonnice archidiakonatu pomorskiego w nekrologu cystersów pelplińskich z XVIII w., ibidem, 52, 2008, 4–6, s. 333–337; IDEM, Brygidianie i brygidki konwentu gdańskiego w dobie potrydenckiej, ibidem, 10–12, s. 669–724. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 75

I.HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV. Sekt. 3 Abt. XIII Klöstern Nr. 7: Acta betreffend: die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögen Verzeichnisse der Klöster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig vom August 1817 bis August 18276 [1] [znak pisma w registraturze] II 7158 An Ein Königl[iches] Hochverdientes Ministerium des Inneren7. Einem Königl[ichem] Hochverdientem Ministerio des Inneren ermangele ich nicht auf die Ihre Verfügung vom 3-en December a[nno] p[roximo] anliegend die erforderte Übersicht des Personal Bestandes von den Klöstern des Culmen und Mi- chelauer Kreises, so wie das hiesigen Territorii, nach dem die diesfällig erforderten Nachrichten nummehro eingegangen für das halbe Jahr vom 1-ten Januar bis zum 1-ten July d[ieser] J[ahre] gehorsamsten überreichen. Danzig den 19-ten August 1817. Schön8. Schten. (?) den 27 Aug. [18]17, Schmedding9 Ad Acta Berlin die 29. 8. 17

6 Ostatni raport w tej teczce dotyczy 1826 r., a jedynie pismo przewodnie do ostatniego z tych raportów wystawiono w 1827 r. 7 Ten adres w oryginalnym zapisie umieszczono w lewym dolnym rogu, ale dla przejrzystości w niniejszej edycji został przeniesiony do nagłówka pisma. Zgodnie z tą zasadą opracowano także następne raporty. 8 Theodor von Schön, nadprezydent. Podpis w prawym dolnym rogu. 9 Parafka z nazwiskiem referenta, postawiona po lewej stronie, w środkowej cześci karty. Urzędnik nie- zidentyﬁkowany. 76 Sławomir KOŚCIELAK

Übersicht des Personal Bestandes von den Klöster des Culmer und Michelauer Kreises, so wie des Danziger Territoriums pro Januar bis Juni 181710.

Namen Namen der Abte, Prioren, Mönchen Alter Ob und welche Mönche des Klosters (Nonnen) Derselben als Pfarrer und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind Mönchs Klöster Carmeliter- Ist keiner angestellt -Kloster zu Danzig 1. Donatus Grunau, Prior 42 2. Dominicus Kegler, Exprovinzial 77 3. Aegidius Jagermann, Supprior 64 4. Simon Gurski, Priester 58 5. Lucas Czapkowski Deutsch 29 Prediger 6. Nazarius Dramżkowski*, Polnisch 32 Prediger 7. Josephus Wunder, Mitbruder 39 Dominikaner-Kloster Keine zu Danzig

1. P. Gundisalvus Seelau, Prior 46 2. Urbanus Kunkiewicz, Exprovinzial 75 3. Dominicus Krüger, Sacristianus 46 4. Albertus Skajewski 64 5. Bernardus Belgard 59 6. Casimirus Kurowski, Promotor 40 7. Romualdus Schönkin, Deutsche 38 Prediger 8. Onuphrius Gadzewski, Polnische 40 Prediger 9. Antonius Langa 25 10. Josephus Głowczewski 24 11. Hermanus Krusa, Layenbruder 66 12. Florianus Balga 60 Layenbruder St. Brigitta-Mönchs- Bei einer andern Kirche -Kloster ist von diesem Personal zu Danzig niemand angestellt Jacob Müller, Prior 53 Matthaeus Hohmann, Prediger 54 Thadeus Zawornitzki dessgl. 46 Thomas Borduhn, Prokurator 71

10 U spodu dopisano odręcznie: „Es nach den Spezial Nachweisungen richtig zusammen getragen, Mendau /Piedel”. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 77

Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere Cassen beziehen Betrag der jährlichen Competenz Rt. gl. den.11

Erhält keine Competenz

Von Kl. Behlkau**, worauf 32484 ﬂ. sol (?) haften erhält, das Kloster aus 150 / – / – der Königl. Regierungs Haupt-Casse, quartaliter eine Competenz mit 37 rt., 45 gl. jahrlich vorvverrächnte Competenz ist von 1807 bis 1814 dem Kloster nicht gezahlt wurden

Dasselbe bezieht von der hiesigen Königl. Reg. Haupt-Casse eine Compe- 441 / 70 / 15 ¾ tenz von und von der hiesigen Cammerei Casse soll es beziehen 362 / 5 / – ist von derselben aber nur zu beziehen angewiesen 161 / 29 / –

11 Skróty dotyczą: talarów, groszy i denarów. 78 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 76–77 Namen Namen der Abte, Prioren, Mönchen Alter Ob und welche Mönche des Klosters (Nonnen) Derselben als Pfarrer und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind Nonnen Klöster Namen der Beichtväter und den übrigen männlichen Kloster Geistlichen mit Benennung ihrer Charge St. Brigitta-Nonnen- Prior und Beichtvater Jacob -Kloster Müller 53 Jahr12 zu Danzig (eine Abtheilung des Mönchs-Klosters gleiches Namens)

Magdalena Lademann, Vorsteherin 57 Ursula Grentz* 64 Constantia Reichel 53 Elisabeth Nethki 51 Christina Nethki 47 Theresia Kuhn 43 Agnes Halb 73

OBJAŚNIENIA Nazwiska (*): Dramżkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty) Grentz – Gręca Urszula (Anna)13 Miejscowości (**): Klein Behlkau – Bielkówko

[2] [znak pisma w registraturze] 3033 Den Königl[ichen] Preussl[ichen?]-Staats Minister Ritter mehrerer hohen Orden Herrn v[on] Altenstein Excellenz14. Ehrw[ürdige] Excellenz ermangele ich nicht in Gefolge einer Bestimmung des Königlichen Ministerii des Inneren vom 3 Decembr. 1816 die Übersicht des Per- sonal Bestandes von den Klöstern des Culmen und Michelauer Kreises, so wie des hiesigen Territorii, für das halbe Jahr vom 1 Juni (!) 1817 bis zum 1 Januar 1818 in das Anlage zu überreichen. Ich bemerke dabei, dass aussen den in der beiliegenden Nachweisung aufgeführten geistlichen Kongregationen in Kreisen Culm und Mi- chelau.

12 Wymieniono w tym miejscu raz jeszcze wszystkie nazwiska i dane męskiego konwentu, zaprezentowane już powyżej w części tabeli dotyczącej klasztorów męskich.

13 Zob. M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic, s. 262; G. KLOSKOWSKI, Brygidianie i brygidki, s. 698. 14 W oryginale adresat umieszczony w lewym dolnym rogu. Karl Sigmund vom Stein zum Altenstein (1770–1840), pruski polityk, minister oświaty w latach 1817–1838. Zob. W. CZAPLIŃSKI, A. GALOS, W. KORTA, Historia Niemiec, Wrocław 1981, s. 791. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 79

Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere Cassen beziehen Betrag der jährlichen Competenz Rt. gl. den.11

Die beim Mönch-Kloster gleiches Namens aufgeführte Competenz wird zum gemeinschaftlichen Unterhalt verwandt

1. noch ein so genanntes Missionarien-Konvent zu Culm15 – presbÿterorum saecu- lorium missionis – aus 6. Welt-geistlichen bestehend nachwies, diese haben jedoch keine Mönchs-Gelübde abgelezt und sie besorgen unter direction ihres Superior des Probst Weinreich den Pfarr Gottesdienst in den Kirchen zu Culm und Schöneich16 so wie den Unterrichts in dem bischoﬂichen Priester-Seminario zu Culm, welches, seit 1678, von ihren Missionarien-Kongregation aus Frankreich nach Preussen kam, mit dem gedachten Missionarien-Konvente vernimmt ist. 2. ein Kloster den barmherzigen Schwestern – ordinis Sancti Joannis de Deo – zu Culm17, das aus 4. Mitgliedern besteht, welche seit 1772, in seinen freien Besitze ihres Gutes in Gemässheit der vor Friedrich II zu Gunsten des Kloster dieses Ordens und der Windemuths Andre[as] der Pfarrer ausgesprochenen Exemption, geblieben sind.

15 Zachowano pełne brzmienie pisma przewodniego, w którym szeroko omawiane były problemy klasz- torów niegdańskich, w tym prowadzących seminarium duchowne w Chełmnie misjonarzy św. Wincentego à Paulo. Jak widać z tej korespondencji, klasztory gdańskie nie sprawiały władzom pruskim większych kło- potów. 16 Szynych koło Chełmna. 17 Był to klasztor Sióstr Miłosierdzia, inaczej wincentek, w Chełmnie. 80 Sławomir KOŚCIELAK

Da des Rescript vom 3. Decbr. 1816 sich nicht auf diese geistliche Kongrega- tionen (ad. 1 und 2.) bezieht, so sind die Nachweisungen des Personal-Bestandes bisher nicht erfordert worden. Rücksichts der in Kloster Lonck18 und Lebau19 beﬁndlichen Novitzer Anton Ma- kowski (No. VI. 15) und Marcellus Tarzycki (VII, b.) habe ich, vor dem Weichbi- schofe v. Wilkxycki20 Auskunft über die Heimats und Qualiﬁcation zum geistlichen Stande erfordert, indem es eine, nach dem Erlasse vom 3te Dcbr 1816 nöthig scheint, dass diese Novitzer aus den Klöstern entfernt und falls sie die zum weltgeistlichen Stande nöthigen Fähigkeiten haben ihren wenn sie Einländer sind, die Gelegenheit zum Studium auf dem Gymnasium zu Conitz erleichtet werde.

Übersicht des Personal Bestandes von den Kloester des Culmer und Michelauer Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Juli bis Decbr. 181727.

Namen des Kloster Namen der Abte, Prioren, Alter Ob und welche Mönche als Pfarrer Mönchen Derselben und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind Mönchs-Klöster Karmeliter-Kloster Keine zu Danzig 1. Donatus Grunau, Prior 43 2. Dominicus Kegler, 77 Exprovinzial 3. Aegidius Jagermann, 64 Subprior 4. Simon Gorski, Priester 58 5. Lucas Czapkowski 29 Deutsche Prediger 6. Nazarius Daczkowski* 32 Polnische Prediger 7. Josephus Wunder, Mit- 41 (!) bruder Dominikaner-Kloster zu Keine Danzig

1. P. Gundisalvus Seelau, 47 Prior 2. Urbanus Kunkiewitz, 76 Exprovincialis

18 Klasztor reformatów w Łąkach Bratiańskich. 19 Klasztor bernardynów w Lubawie.

20 Jan Wilkszycki (Wilksycki) (1763–1831), w latach 1817–1831 sufragan chełmiński, zob. P. NITECKI, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograﬁczny, Warszawa 20002, s. 482.

21 Zob. M. BORKOWSKA, Leksykon zakonnic, s. 252. 22 Klasztor benedyktynek w Chełmnie. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 81

Zu Beters (?) den Nonnen Barbara Podgorska21 – Nr 9 in Benedictinnen Kloster zu Culm22 und Marianna Goczkowska23, Nr 19 in Benedictinen Kloster zu Thorn24 – welche vor dem in Allgemeiner Landrecht Thl. II Tit. II & II62 bestimmten 21. Jahre zur Ablegung des Kloster-Gelübdes zugelassen worden, jedoch nach vor Wie- der-einführung der Preusssichen Gesetze in Culmer Lande – habe ich eine nahern Untersuchung über die Gesetzmässigkeit des abgelegten Kloster-Gelübdes veran- lasst, derer Resultat mich zu weitern Massregeln bestimmen wird25. Danzig den. 4 Marz 1818. Schön26.

Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere cassen beziehen Betrag der jährlichen Competenz Rt. gl. den.

Keiner

Das Gut Klein Behlkau war dem Kloster für 32484 ﬂ. verpfändet, es ist solches als fernerlases Gut dem Fiscus zugeswachsen worden, da die Erben des Ver- pfänders Jacobo Klenski* mit ihrem Anspruchen praecludirt sind und das Kloster erhält aus der Einkauften dieses Guts eine jährlich Competenz 150 / – / –

23 Tej mniszki wspomniany Leksykon zakonnic M. Borkowskiej nie wymienia. 24 Klasztor benedyktynek w Toruniu. 25 Na marginesie tego tekstu znajduje się kilka niestarannie i nieczytelnie zapisanych uwag. 26 Adnotacja w prawym dolnym rogu, zob. przyp. 8. 27 Adnotacja pod spodem: „Nach den Spezialien richtig gefertigt, Behr”. 82 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 80–81

Namen des Kloster Namen der Abte, Prioren, Alter Ob und welche Mönche als Pfarrer Mönchen Derselben und bei welchen Kirchen sie angestellt worden sind 3. Dominicus Kruger (!), 47 Sacristianus 4. Albertus Skajewski 65 5. Bernardus Belgard 60 6. Casimirus Kurowski, 41 Promotor 7. Onuphrius Gadszewski* 41 Polnische Prediger 8. Romualdus Schönkin, 38 Deutsche Prediger 9. Antonius Langa 26 10. Josephus Glowczewski 25 11. Hermanus Kruza 67 12. Florianus Balga 61 St. Brigitta-Mönchs- Keine -Kloster zu Danzig

1. Jacob Müller, Prior 53 2. Mattheus Hohmann, 54 Prediger 3. Thadeus Zavornitzki 46 Prediger 4. Thomas Borduhn, Pro- 71 curator B. Nonnen-Klöster Nahmen der Beichtväter und der übrigen mänlichen Kloster Geistli- chen mit Benennung ihrer Charge St. Brigitta-Nonnen- 1. Jacob Müller Beichtväter28 -Kloster zu Danzig 1. Magdalena Lademann, 57 Priorin 2. Ursula Grentz 64 3. Constantia Reichel 53 4. Elisabeth Nothki 51 5. Christina Nothki 47 6. Theresia Kuhn 43 7. Agnes Halb 73

OBJAŚNIENIA Nazwiska (*): Daczkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty) Klenski – Kliński Jakub, szlachcic29 Gadszewski – Gadzewski Onufry

28 I pozostali członkowie męskiego konwentu.

29 Klińscy byli szlachtą z okolic Kościerzyny, zob. P. PRAGERT, Herbarz szlachty kaszubskiej, t. 3, Gdańsk 2009, s. 83–87. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 83

Ob sie eine Competenz aus Staats-Cassen oder andere cassen beziehen Betrag der jährlichen Competenz Rt. gl. den.

Der Kloster bezieht von der hiesigen Regierungs Haupt Casse eine Competenz 441 / 70 / 15 ¾ vor und von den hiesiger Cammerei Casse soll es beziehen ist von derselben aber 365 / 3 / – nur zu beziehen angewiesen 161 / 29 / –

Die beim Mönch-Kloster gleichen Namens aufgeführte Competenz wird zum gemeinschaftlicher Unterhalt verwandt 84 Sławomir KOŚCIELAK

[3] [brak znaku pisma] Berlin, den 20 Juni 1818. An der Königl[ichen] Wirklich[en] Geheimen Raths und Oberpräsidenten Herrn von Schön. Exzellenz in Danzig. Im th. eines auf der Bericht vom 4 Marz r[ecentiori?] J[ahre], mit welchem Sie der Übersicht des Personal-Bestandes vom den Klöstern des Culmer und Michelau- er Kreises, so wie des dortigen Territorii für des halbe Jahr vom 1 Juni 1817 bis zum 1 Januar 1818 eingereicht haben folgenandes eröffnet: 1. das sogennante Missionarien Convent zu Culm ist als sekulariesieret nicht an- zusehen. 2. über das Kloster des barmherzigen Schwestern daselbst ist nähere Auskunft zu geben, da diese Stiftung der Klage bedürftig und nach ihren rechtfähigen Zwelle derselben auch Werth zu sein scheint. 3. Mit der, rechtsfähig als ein Kloster Lonck und Laeblau beﬁndlichen Novitzen, geäusserten Ansicht und dem herrnach amgeleiteten Verfahren ist das Ministerium einversenden.

General Nachweisung des Personal Bestandes der Kloester des Culmer-, Michelauer und Danziger Territorii pro 1818. Namen des Kloster Namen der Abte, Prioren, Mönchen Alter Derselben

Mönchs-Klöster Carmeliter-Kloster zu Danzig 1. Donatus Grunau, Prior 44 2. Dominicus Kegler, Exprovincial 78 3. Aegidius Jagermann, Subprior 65 4. Lucas Czapkowski Deutsch Prediger 30 5. Nazarius Draczkowski, Polnisch Prediger 34 6. Josephus Wunder, Mitbruder 42 Dominikaner-Kloster zu Danzig

1. Gundisalvus Seelau, Prior 48 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 85

4. Über der Ansachen der Nonnen Barbara Podgorska in das benediktinner Klo- ster zu Culm und Mariana Goczkowska in das benediktiner Kloster zu Thorn wird der weitere Bericht anmercket. 5. Zu Aufhebung des Klosters Oliva30 und Carthaus31 mit Anwandlung seines derselben in eine Klosters zur Versorgung ausgedienter Hülfe bedürftigen Geistli- chen dergleiche zu Crossen32 im Ermlande besteht ist, unter Beirath der Herrn Fürst- bischoffs33, ein tatwar (?) zu machen. [podpis nieczytelny] [znak pisma w registraturze] 6587 Ein Königlich Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Angelegenheiten in Berlin. Einem Königl[ichen] Hochlöblichen Ministerio der Geistlichen Angelegenheiten beehre ich mich in Gemässheit der Verfügung des Königlichen Ministerii des In- neren vom 3 Dezember 1816 die General Übersicht des Personal Bestandes der Klöster in dem Culmer und Michelauer Creise sowie des Danziger Territorii, für das Jahr 1818 anliegend ganz gehorsamst zu überreichen. Danzig, den 27 April 1819. Schön34. Ad Acta Berlin 13. 5. 19.

Ob und welche Mönche als Pfarrer Ob sie eine Competenz aus Staats Kas- Betrag der jährlicher und bei welchen Kirchen sie angestellt sen oder andere Kassen beziehen Competenz worden sind Rt. gl. den.

Keine Keine

Keine Aus den Einkunften des Guts Klein 150 Behlkau erhält das Kloster eine jährliche Competenz

30 Klasztor cystersów w Oliwie. 31 Klasztor kartuzów, Kartuzja Kaszubska. 32 Krosno koło Ornety na Warmii.

33 Joseph Hohenzollern-Hechinger (1776–1836), biskup warmiński w latach 1817–1836, zob. P. NITECKI, Biskupi, s. 150–151. 34 Zob. przyp. 8. 86 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 84–85

Namen des Kloster Namen der Abte, Prioren, Mönchen Alter Derselben

2. Urbanus Kunkiewicz, Exprovincial 77 3. Albertus Skajewski 66 4. Dominicus Krüger, Sacristianus 48 5. Onuphrius Gadzewski, 42 Polnische Prediger 6. Casimirus Kurowski, Promotor 42 7. Romualdus Schönkin, Deutsche Prediger 40 (!) 8. Antonius Langa 27 9. Josephus Glowczewski 25 (!) 10. Hermanus Kruza 68 11. Florianus Balga 62 St. Brigitta-Mönchs-Kloster zu Danzig

1. Jacob Müller, Prior und Prediger 53 2. Mattheus Hohmann, Prediger 54 3. Thadeus Zavornitzki, Prediger 46 4. Thomas Borduhn, Procurator 71 B. Nonnen Klöster

St. Brigitta-Nonnen-Kloster zu Danzig

1. Magdalena Lademann, Priorin 57 2. Ursula Grentz 64 3. Constantia Reichel 53 4. Elisabeth Nethki 51 5. Christina Nethki 47 6. Theresia Kuhn 43 7. Agnes Halb 73 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 87

Keine Das Kloster soll aus hiesigen Regie- 441 / 70 / 15 ¾ rungs-Haupte Kasse beziehen eine Competenz von 365 / 5 / – Von der hiesigen Kämmerei Kasse 161 / 29 / – Es bezieht aber nur

Namen der Beichtväter und der übrigen männlichen Klostergeistlichen, mit Benennung ihrer Charge Jacob Müller, Beichtvater, Prediger und Die bei dem Mönchs-Kloster dieses Prior, etc. Ordens aufgeführte Competenz er- steckt sich auch auf dieses Kloster 88 Sławomir KOŚCIELAK

[4]35 Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Culm- und Michelauer Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Anno 1819.

Namen Laufende Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort des Klosters Nummer -Jahr

Mönchs-Klöster

Carmeliter Kloster in Danzig 1. Grunau Donatus 1775 Putzig** 2. Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg in Böhmen 3. Jagermann Aegidius 1753 Braunsberg ** 4. Czapkowski Lucas 1788 Danzig 5. Draczkowski Nazarius 1785 Turzenko** bei Thorn 6. Wunder Josephus 1777 Heilsberg** Dominicaner Kloster in Danzig 1. Seelau Gundisalvus 1771 Neustadt** 2. Kunkiewicz Urbanus 1742 Schwetz** 3. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 4. Skajewski Albertus 1753 Alt Schotland** 5. Kurowski Casimirus 1777 Zuckau** 6. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyschin** 7. Schönkin Romualdus 1779 Starszyn** 8. Langa Antonius 1792 Swarżau** 9. Glowczewski Josephus 1793 Wierchoczyn** 10. Kruza Hermanus 1751 Borzystkowo** 11. Balga Florianus 1757 Gory** 12. Prey Bonawentura 1768 Alt Schotland 13. Bassendowski Hypolytus 1750 Damrau** 14. Teichert Coelestinus 1764 Wartenburg ** 15. Jagielowicz Ludovicus 1775 Neustadt Brigitta Mönchs Kloster

1. Müller Jacobus 1765 Braunsberg 2. Hohmann Matthaeus 1763 Braunsberg 3. Zawornitzki Thadeus 1771 Putzig

35 Brak osobnego pisma przewodniego. Niniejszy raport następował jednak po grupie inwentarzy i oszaco- wań dotyczących także trzech klasztorów gdańskich. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 89

Professionsjahr Datum des Klosterliches Ver- Bemerkungen Eintrichts hältniss in das Kloster

Das Kloster bezieht keine Kompetenz aus Staats- oder anderweitigen Kassen 1793 1792 Prior 1767 1766 Exprovinzial

1773 1772 Subprior 1809 1808 Deutscher Prediger 1812 1811 Polnischer Prediger – 1810 Mitbruder Das Kloster bezieht aus den Einkunften des Guts Kl. Behlkau eine jahrliche Competenz von 150 rtl. 1788 1787 Prior 1760 1759 Exprovinzial 1791 1790 Sakristian 1774 1773 – 1794 1793 Promotor 1795 1794 Polnische Prediger 1804 1803 Deutsche Prediger 1812 1811 Laicus 1812 1811 Laicus 1793 1793 Laicus 1794 1793 Laicus 1785 1784 Aus dem aufgeho- 1769 1768 benen Dominikaner 1786 1785 Kloster zu Dirschau** 1794 1793 Das Kloster soll aus der hiesigen Regierungs- -Haupt Kasse beziehen eine Kompetenz von 441 rtl. 70 g. 15 ¾ d.; von der hiesigen Kämmerei 365 rt. 5 gl., von dieser Summe bezieht es aber nur 161 rt. 29 gl. 1783 1782 Prior und Pfarer 1783 1782 Prediger 1791 1790 Prediger 90 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 88–89 Namen Laufende Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort des Klosters Nummer -Jahr

4. Borduhn Thomas 1744 Heilsberg Nonnen- -Klöster Brigitta Nonnen Kloster in Danzig

1. Lademann Magdalena 1760 Danzig 2. Grentz Ursula 1755 Mühlbanz** 3. Reichel Constantia 1766 Danzig 4. Nethki Elisabeth 1769 Danzig 5. Nethki Christina 1771 (!)Danzig 6. Kuhn Theresia 1778 Schönau** im Ermland

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Alt Schotland – Stare Szkoty (obecnie dzielnica Gdańska) Borzystkowo – Borzyszkowy (koło Bytowa) Braunsberg – Braniewo Damrau – Dąbrowa (najprawdopodobniej koło Tucholi) Dirschau – Tczew Ehrenberg – (Dolni) Krecany (miasto w Czechach, Rudawy) Gory – miejscowość niezidentyﬁkowana Heilsberg – Lidzbark Warmiński Mühlbanz – Miłobądz koło Tczewa Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 91

Professionsjahr Datum des Klosterliches Ver- Bemerkungen Eintrichts hältniss in das Kloster 1780 1779 Prokurator

Die verstehend nachgewiesen Kompetenz erstreckt sich auf dieser Kloster. Die Ordensbrüder des Mönchs-Kloster versehen als Beichtväter und Prediger hier den Gottendienst 1782 1781 Priorin 1781 1780 Ordens-schwester 1787 1786 Ordens-schwester 1793 1792 Ordens-schwester 1793 1792 Ordens-schwester 1797 1796 Ordens-schwester

Neustadt – Wejherowo Putzig – Puck Schönau – wieś w rejonie Bartoszyc na Warmii, obecnie nie istnieje Schwetz – Świecie Starszyn – Starzyno (koło Pucka) Swarżau – Swarzewo (koło Pucka) Turzenko – Turzno (koło Torunia) Wartenburg – Barczewo Wierchoczyn – Wierzchucino (koło Pucka36) Wyschin – Wysin (koło Kościerzyny) Zuckau – Żukowo

36 Może chodzić także o Wierzchucin koło Tucholi lub Wierzchucin Królewski koło Bydgoszczy. 92 Sławomir KOŚCIELAK

[5] [znak pisma w registraturze] 1818 An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin. E[ue]r Excellenz habe ich die Ehre die Nachweisung von dem Personal-Bestande der in den wieder erworbenen Theilen dieser Provinz den Kreisen Culm und Mi- chelau und dem Danziger Territorio beﬁndlichen Klöster für das Jahr 1820, in der Anlage ganz ergebenst zu überreichen. Zugleich muss ich ergebenst ein Entschuldigung bitten, wenn in der gegenwär- tigen Nachweisung, aus Mangel hier reichen der Angaben seitens der Klöster die Layenbrueder von den Priestern nach nicht durchgehends gesondert sind. Damit solches jedoch für die Folge geschuhen können ist bereits das erforderliche an die Klöster verfügt worden. Danzig, den 15 März 1821. Schön. Ad acta Berlin 26. 4. 21

Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Culm- und Michelauer Kreises, so wie des Danziger Territorii pro Anno 1820. Mönchs-Klöster. Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Profession- des Klosters -Jahr -Jahr

Carmeliter Kloster in Danzig

1. Grunau Donatus 1775 Putzig 1793 2. Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg 1767 3. Jagermann Aegidius 1753 Braunsberg 1773 4. Czapkowski Lucas 1788 Danzig 1809 5. Drążkowski Nazarius 1785 Turczenko** 1812

Brigittiner Mönchs Kloster in Danzig

1. Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Hohmann Matthaeus 1763 Braunsberg 1783 3. Zawornitzki Thadaeus 1771 Putzig 1791 4. Borduhn Thomas 1744 Heilsberg 1780 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 93

Datum des Klösterliches Betrag der Com- Betrag Spezielle Bemerkungen Eintrichts Verhältniss petenz, welche das der Mess- der Veränderungen seit in das Kloster aus König- -Kapitalien des dem ersten Januar 1820 ob Kloster lichen oder andern Klosters durch Versetzung Ableben Kassen beziehet etc. Keine, sondern lebt 12209 rt. von Almosen und 67 ½ gl. freywilligen Gaben 1792 Prior 1766 Exprovinzial 1772 Supprior 1808 Deutsch Prediger 1811 Polnisch Prediger Von der Haupt Kasse 800 rt. der hiesigen Regie- rung 441 rt. 70 gl. 15 ¾ den. 1782 Prediger und Beicht- vater der Nonnen 1782 Prediger 1790 Prediger 1779 Procurator 94 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 92–93

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Profession- des Klosters -Jahr -Jahr

Dominicaner Kloster in Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Skajewski Albertus 1753 Altschotland 1774 3. Seelau Gundisalvus 1771 Neustadt 1788 4. Kurowski Casimirus 1777 Zuckau 1794 5. Gadziewski (!) Onuphrius 1777 Wyschin 1795 6. Schönkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 7. Lange Antonius 1792 Swarzau 1812 8. Glowczewski Josephus 1793 Wierzchoczyn 1812 9. Prey Bonawentura 1768 Altschotland 1785 10. Bassendowski Hypolytus 1750 Damrau 1769 11. Teichert Coelestinus 1764 Wartenburg 1786 12. Jagiellowitz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 Nonnen-Klöster 1. Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig 1. Lademann Magdalena 1760 Danzig 1782 2. Grentz Ursula 1755 Mühlbanz 1781 3. Reichel Constantia 1766 Danzig 1787 4. Nethki Elisabeth 1769 Danzig 1793 5. Nethki Christina 1772 (!) Danzig 1793 6. Kuhn Theresia 1778 Schönau 1797

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Turczenko – Turzno (koło Torunia) Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 95

Datum des Klösterliches Betrag der Com- Betrag Spezielle Bemerkungen Eintrichts Verhältniss petenz, welche das der Mess- der Veränderungen seit in das Kloster aus König- -Kapitalien des dem ersten Januar 1820 ob Kloster lichen oder andern Klosters durch Versetzung Ableben Kassen beziehet etc. 150 rt. zeiht das Kloster der hiesigen Kämmerei-Kas- se jährlich und milde Almosen unter- stützen das Kloster 1790 Prior 1773 Professor 1787 Beichtvater 1793 Promotor 1794 Polnischer Prediger 1803 Deutsch Prediger 1811 Choralist 1811 Choralist 1784 Subprior Aus dem aufgehobenen 1768 Kloster-geistliche Dominikaner Kloster 1785 Kloster-geistliche zu Dirschau 1793 Choralist

Von dem hiesigen Keine Staat-Kämmerei Kasse 161 rt. 29 gr. 1781 Priorin 1780 Ordens-schwester 1786 Ordens-schwester 1792 Ordens-schwester 1792 Ordens-schwester 1796 Ordens-schwester 96 Sławomir KOŚCIELAK

[6] [znak pisma w registraturze] 4454 An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten habe ich die Ehre die Nachweisung von dem Personal-Bestande der Klöster in dem diesseitigen Ober Präsidial Bezirk, sowohl für den wieder erworbenen als den altlandischen Theil der Provinz Westpreusssen pro 1821 in der Anlage ganz ergebenst zu übersenden. Danzig, den 15 März 1822. Schön. Ad Acta Berlin 1822. General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern des Neulandischen Theils der Provinz Westpreussen pro 1821. Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen Klöster Brigittiner Nonnen Kloster zu Danzig

1. Lademann Magdalena 1760 Danzig 1782 Agn[es!] 2. Grentz Anna Ursula 1755 Mühlbanz 1781

3. Reichel Constantia 1766 Danzig 1787 M[aria] T[heresia] 4. Netke Elisabeth 1769 Danzig 1793 A[nna] M[aria] 5. Netke Christina 1772 Danzig 1793 A[nna] C[atharina] 6. Kuhn Joa[nna] Theresia 1771 (!) Schönau 1797 Jos[epha] Mönchs Klöster Brigittiner Mönchs Kloster zu Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783 2. Josephus Thadaeus 1771 Putzig 1791 Zawornitzki Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 97

Datum des Klosterliches Betrag der Kom- Betrag der Spezielle Bemerkungen Eintrichts Verhältniss petenz welche das Mess-Kapitalien der Veränderungen, der in das Kloster aus König- des Klosters Versetzung, Ableben etc. Kloster l[ichen] oder ander Kassen bezieht

Die Einkünft sind Eben so auch mit dem hiesigen diese Mönchs-Kloster gleichen Namens verbenden 1781 Priorin

1780 Ordensschwestern und Lehrerinnen der Mädchenschule 1786 [jak wyżej]

1792 [jak wyżej]

1796 [jak wyżej]

Aus H[aupt] Kasse 800 rt. Matheus Hohmann starb 441 rt. 70 gr, aus am 4 August 1821 Kämmerei Kasse 161 rt. 29 gl. Sollen aber 362 rt. beziehen 1782 Prior 1790 Prediger 98 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 96–97

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

3. Antonius Bar- Thomas 1744 Heilsberg 1780 duhn Karmeliter Kloster zu Danzig 1. Johannes Donatus 1775 Putzig 1793 Grunau 2. Johannes Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg 1767 3. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 4. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 5. Valentinus Nazarius 1785 Turzenko 1812 Drząkowski* 6. Antonius Josephus 1777 Heilsberg – Wunder Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Skajewski Albertus 1753 Altschotland 1774 3. Seelau Gundisalvus 1771 Neustadt 1788 4. Kurowski Casimirus 1777 Zukau 1794 5. Gadziewski Onuphrius 1777 Wyszyn** 1795 6. Schönkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 7. Langa Antonius 1792 Swarzau 1812 8. Glowczewski Josephus 1793 Warszchoczyn** 1812 9. Lissowski Adalbertus 1783 Plock** 1809 10. Kruza Hermanus 1751 Boryskowo** 1794 11. Balga Florianus 1757 Gory 1794

OBJAŚNIENIA Nazwiska (*): Drząkowski – Drążkowski Nazarius (Walenty) Miejscowości (**): Boryskowo – Borzyszkowy Plock – Płock Warszchoczyn – Wierzchucino Wyszyn – Wysin Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 99

1766 Exprovinzial 1772 Supprior

1808 Deutsch Prediger

1811 Polnisch Prediger 1810 Layenbruder

Das Kloster ist bey 150 rt. Kom- Jagiellowicz ab und der letzten Bela- petenz Gelder Lissowski zugegangen gerung abgebrannt zieht das Kloster und die Geistliche jährlich aus wohnen in Kloster- Königl. Kasse wohnungen bey der ausserdem Kirche St. Nicolai unterstützen milde Almosen dasselbe 1790 Priester 1773 Priester 1787 Priester 1793 Priester 1794 Priester 1803 Priester 1811 Priester 1811 Priester 1808 Priester 1793 Leyenbruder 1793 Leyenbruder 100 Sławomir KOŚCIELAK

[7] [znak pisma w registraturze] 8272 An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin. Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrechts- und Medizi- nal Angelegenheiten ermangele ich nicht in der Anlage die Personal-Nachweisun- gen des Personal-Bestandes in den Klöstern a. des Altlandischen und b. des Neulandischen Theils der Provinz Westpreussen für das Jahr 1822 ganz ergebenst zu über- reichen. Danzig, am 29 April 1823. Schön. [Ad Acta Berlin die 22. 5. 23].

General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern des Neulandischen Theils der Provinz Westpreussen pro 1822. Namen des Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster zu Danzig

1. Agatha [!] Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Mühlbanz 1781 3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethki (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethki (!) 6. Johanna Josepha Theresia 1778 Schönau 1797 Kuhn Mönchs-Klöster Brigittiner Mönchs Kloster zu Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783 2. Josephus Thadaeus 1771 Putzig 1791 Zawornicki Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 101

Die Einkünfte sind Eben so auch Keine mit dem Mönchs- diese -Kloster gleiches Namens verbanden 1781 Priorin

1780 Ordensschwester 1786 Ordensschwester

1792 Lehrerin der Töchterschule 1792 Ordensschwester

1796 Ordensschwester

441 rt. 23 gl. aus der 800 rt. Keine Reg. H. Kasse zu Danzig und 161 rt. aus der Cämmerei Kasse 1782 Prior und Beichtvater 1790 Priester und Prediger 102 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 100–101

Namen des Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

3. Antonius Thomas 1744 Heilsberg 1780 Borduhn Karmeliter Kloster zu Danzig

1. Johannes Grunau Donatus 1775 Putzig 1793 2. Johannes Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg 1767 3. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 4. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 5. Valentinus Nazarius 1785 Turczenkow (!) 1812 Draczikowski (!) 6. Antonius Josephus 1777 Heilsberg – Wunder Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Skajewski Albertus 1753 Altschotland 1774 3. Seelau Gundisalvus 1771 Neustadt 1788 4. Gadziewski (!) Onuphrius 1777 Wyszyn 1795 5. Schönkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 6. Lange (!) Antonius 1792 Swarzau 1812 7. Gloczewski (!) Josephus 1793 Wierchczyn** 1812 8. Lissowski Adalbertus 1783 Plock 1809 9. Kruza Hermann 1751 Boryskowo 1794 10. Balga Florianus 1757 Gory 1794 11. Prey Bonawentura 1768 Altschotland 1785 12. Bassendowski Hyppolitus 1750 Damerau 1769 13. Teychert Coelestinus 1764 Wartenburg 1786 14. Jagielowicz Ludovicus 1774 (!) Neustadt 1794

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Kokoszken – Kokoszkowy koło Starogardu Gdańskiego Wierchczyn – Wierzchucino Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 103

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag Spezielle Bemerkung der Eintrichts Verhältniss petenz, welche das der Mess- Veränderungen, durch in das Kloster aus König- -Kapitalien Versetzung, Ableben, etc. Kloster l[ichen] oder andern des Klosters Kassen bezieht 1779 Bruder und Prokurator Erhält sich von 12. 209 rt. Keine Almosen und 67 ½ gr. freywiliigen Gaben 1792 Prior 1766 Exprovinzial 1772 Subprior

1808 Deutsch Prediger

1811 Polnisch Prediger 1810 Mitbruder

150 rt. zieht das Der Priester Casimirus Kloster jahrlich Kurowski ist von 13 Aug. Zinsen von der 1822 mit Tode hiesigen Cämmerey abgegangener und milde Almosen unterstützen das Kloster 1790 Prior 1773 Beichtvater 1787 Beichtvater 1794 Polnischer Prediger 1803 Deutsch Prediger 1811 Deutsch Prediger 1811 Beichtvater 1808 Beichtvater 1793 Layenbruder 1793 Layenbruder 1784 Supprior 1768 Beichtvater 1785 Beichtvater 1793 Commendarius in Kokoszken** 104 Sławomir KOŚCIELAK

[8] [znak pisma w registraturze] 6437 An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin. Einem Königlichen Hohen Ministerio der Geistlichen Unterrechts- und Medizi- nal Angelegenheiten ermangele ich nicht in der Anlage die Personal-Nachweisun- gen des Personal-Bestandes in den Klöstern. c. des Altlandischen und d. des Neulandischen Theils der Provinz Westpreussen für das Jahr 1823 ganz ergebenst zu über- reichen. Danzig, den 29 ten Marz 1824. Schön. [Ad Acta Berlin 8. 4. 24]37

General Nachweisung des Personal Bestandes in den Klöstern des Neuländischen Theils der Provinz Westpreussen pro 1823. Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions - des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig 1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Milbanz (!) 1781 3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethka (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethka (!) 6. Johanna Josepha Theresia 1771 (!) Schönau 1797 Kuhn B. Mönchs-Klöster Brigittiner Mönchs Kloster in Danzig

37 Po raz pierwszy treść pisma – poza datami – jest dokładnie taka sama jak poprzednio. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 105

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkungen Eintrichts Verhältniss petenz welche das -Capitalien des der Veränderungen durch ins Kloster Kloster aus König- Klosters Versetzung, Ableben, etc. l[ichen] oder anderen Kassen bezieht

Die Einkünfte sind mit dem Mönchs- -Kloster gleiches Namens verbunden Aug. Priorin

Marz Ordensschwester April Ordensschwester

April Lehrerin der Mäd- chenschule April Ordensschwester

Mai Ordensschwester

Von der Königl. 800 rt. Regierungs Haupt Kasse 441 rt. 23 gl. 8 den.; von der Stadt Kämmerei Danzig 161 rt. 106 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 104–105

Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions - des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783 2. Josephus Thaddaeus 1771 Putzig 1791 Zawornitzki 3. Anton Borduhn Thomas 1744 Heilsberg 1780 Karmeliter Kloster zu Danzig

1. Johann Grunau Donatus 1775 Putzig 1793 2. Johann Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg 1767 3. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 4. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 5. Antonius Josephus 1777 Heilsberg – Wunder Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Skajewski Albertus 1753 Altschotland 1774 3. Seelau Gundisalvus 1771 Neustadt 1788 4. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795 5. Schönkin Romualdus 1779 Starszyn 1804 6. Langa Antonius 1792 Swarżau 1812 7. Glowczewski Josephus 1793 Wierzchochi** 1812 8. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowo 1794 9. Balga Florianus 1757 Gory 1794 10. Lisskowski (!) Adalbertus 1783 Prock** 1809 11. Prey Bonawenturus 1768 Altschotland 1785 12. Bassendowski Hyppolith 1750 Damrau 1769 13. Teichert Cölestinus 1764 Wartenburg 1786 14. Jagiellowicz Ludovicus 1774 (!) Neustadt 1794

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Prock – Płock Wierzchoczi – Wierzchucino Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 107

Marz Procurator Erhalt sich von 12.209 ¾ Nazarius Drążkowski ist Almosen und mit consens nach Polen freywilligen abgewandet Gaben April 1792 Prior Aug. 1766 Exprovinzial Aug. 1772 Supprior

Jan. 1808 Prediger

Juli 1810 Layenbruder

150 rt. von Zinsen 117 rt. jahrlich aus der von der Kämmerei Kämmerei Kasse zu Danzig zu Danzig und milde Allmosen unterstützen der Kloster 1790 Prior 1773 Priester 1787 Priester 1794 Priester 1803 Priester 1811 Priester 1811 Priester 1793 Laybruder 1793 Laybruder 1808 Priester 1784 Priester 1768 Priester 1785 Priester 1793 Priester 108 Sławomir KOŚCIELAK

[brak znaku pisma] Berlin, den 5ten Mai 1824 An H[ochwürdigen] Wirkl[ichen] Geh[eimen] Raths und Oberpräsidenten Herrn von Schön Excellentz in Danzig. Des M. (?) beauftragt ein p[er] die Regierungen in Danzig und Marienwerder anzuweisen, das im die jährlich angehendende Nachweisung von dem am Schlusse eines jeden Jahres in den noch vorhandenen Klöstern ihren Departaments beﬁnd- lichen Personalbestande häuﬁg nach dem anliegenden Schema aufertigen, solche direct von das unterzeichende M. (?) und jedes Mal spätestens bis zum Monat März einreichen. Berlin, den ex Ministerium ex. I. A. Nicolovius38.

[znak pisma w registraturze] 9650 An Ein Königliches Hochlöbliches Ministerium der Geistlichen Unterrechts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin. Nach dem geehrten Erlasse vom 3ten M[ai] sollen die beiden Königl[ichen] Re- gierungen der Provinz Westpreussen durch mich angewiesen werden, die Nach- weisungen von dem Kloster Personal Bestande bis zu einem bestimmten Termin kunftig an Ein Königl[iches] Hofes Ministerium einzureichen, da jedoch sämtliche Versetzungen der Mönche, noch ehe sie zur Ausführung kommen, von mir als Ober- -Präsident genehmiget werden, mithin die etwa verfallenden Veränderungen in den Klöstern, mir am besten bekannt seyn müssen, so stelle ich einem Königl. Hofen Ministerio hiermit ganz ergebenst anheim, es genugsam [?] zu genehmigen, dass, wie bisher, so auch für die Zukunft, die gedachten Nachweisungen zu der gehorigen Zeit nach dem bestimten Schema, von mir amgereichen werden können. Danzig, den 14 Mai 1824. Schön.

[znak pisma w registraturze] g. a. 9650 Berlin den 3 Juni 1824. An des H[ochwürdiges] Wirkliches Geh[eihmes] Raths und Ober-Präsidenten H[errn] von Schön Excellenz jetzt hier. Den Antrag Eurer, im Bericht vom 14 r[ecentiori?] M[ai], dass des Geschäft der Einreichung der jahrlichen Nachweisungen von dem Personalbestande der Klöster Ihnen belassen werde, muss ich dasshalb zu genehmigen ansteten, da nach &. 18 der Regierungs-Instruction die besondern, von Staatswesen (?) zu führende Aufsucht über die Klöster, als in der Kategorie aller kirchlichen Angelegenheiten begriffen,

38 Urzędnik niezidentyﬁkowany. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 109 zu dem Attribute der Regierungen gehört, und die Oberpräsident- und Consistorial- instruction keine die Klöster betreffende Ausnahme von dieser Regel enthält. H. Schmedding.

[dopisek u spodu] Cessat und rescribitur: Es say nur durch am Versehen in der Verfügung vom 3 r[ecentiori?] M[ai] gesagt werden, dass die Regierungen die obigen Nachweisungen directe an das Ministe- rium einsenden sollten, dasselbe wolle vielmehr, dass die Nachweisungen beym Oberpräsidio eingereicht u[nd] durch dasselbe Acht (?) eingesandt werden [18. Juni 1824].

[Znak pisma w registraturze] g. a. 9650 Berlin 18. Juni 1824. An des H[ochwürdiges] Wirkliches Geh[eimes] Raths und Ober-Praesidenten H[errn] von Schön Excellenz in Danzig. Das M. (?) eröffnet Eurer auf den Anzeige vom 14. r[ecentiori] M[ai] dass nur durch ein Versehen in der Verfügung vom 3. r[ecentiori] M[ai] den Regierungen in Danzig und in Marienwerder die directe Einsendung der jährlichen Nachweisungen von den Personalbestande der Klöster an des M. (?) gefandet worden, dasselbe will vielmehr, dass die Nachweisungen bei Eurer Excellenz eingemiht eingeweiht und durch sie dieser (?) gesandt werden. Berlin, Ministerium. H. Schmedding. 110 Sławomir KOŚCIELAK

[9] [Znak pisma w registraturze] 5552 An des Königlichen Geheimen Rats- und Ministers der Geistlichen Angelegen- heiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin. E[ue]r Excellenz beehre ich mich in den Anlagen die vorschrifts mässigen Gene- ral-Peresonal-Bestandtslisten von den Klöstern, sowohl des Altländischen als des Neuländischen Theils von Westpreussen ganz ergebenst zu übersenden. Königsberg, den 23ten März 1825. Schön. [Ad Acta Berlin 5. 9. 25].

Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Regierungs-Bezirks Danzig pro 1824 (Neuländischen Theils). Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

Nonnen-Klöster 1. Brigittiner Nonnen Kloster zu Danzig

1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Mühlbanz 1781 3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethki 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethki 6. Johanna Theresia 1778 Schönau 1797 Josephina Kuhn Mönchs-Klöster Brigitter Mönchs Kloster in Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Josephus Thadaeus 1771 Putzig 1791 Zawornitzki Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 111

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Messe- Spezielle Bemerkungen Eintrichts Verhältniss petenz welche -Capitalien des der Veränderungen, durch ins Kloster dass Kloster aus Klosters Versetzung, Königl[ichen] oder Ableben, etc. andere Kassen bezieht

Die Einkünfte sind mit davon des Mönchs-Klosters gleiches Namens, welches Litt. B, Nro 1 nachfolgt, verbunden Sept. 1781 Priorin

April 1780 Ordensschwester April 1786 Ordensschwester

April 1792 Ordensschwester

Mai 1796 Ordensschwester

441 rt. 23 gl. 8 den. 800 rt. von der Regierungs Haupt-Kasse und 161 rt. 9 gl. 8 den. aus der Danziger Cämmerei-Kasse Aug. 1782 Prior und Beichtvater den Nonnen Sept. 1790 Prediger 112 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 110–111

Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

3. Antonius Thomas 1744 Heilsberg 1780 Borduhn Karmeliter Kloster in Danzig 1. Johannes Donatus 1775 Putzig 1793 Grunau 2. Johannes Dominicus 1740 Ehrenberg 1767 Kegler in Böhmen 3. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 4. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 5. Antonius Josephus 1777 Heilsberg – Wunder Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Seelau Gundsalvus 1771 Neustadt 1788 3. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795 4. Schönkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 5. Langa Antonius 1792 Swarżau 1812 6. Glowczewski Josephus 1793 Wierzchocin 1812 7. Lyskowski (!) Adalbertus 1783 Plock 1809 8. Kruza Hermanus 1751 Boryskowo 1794 9. Balga Florianus 1757 Gory 1794 10. Prey Bonawentura 1768 Alt-Schotland 1785 11. Teychert Cölestinus 1764 Wartenburg 1786 12. Jagiellowius Ludovicus 1775 Neustadt 1794 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 113

Aug. 1766 Exprovincial

Aug. 1772 Subprior

Jan. 1808 Deutsch Prediger

Juli 1810 Mitbruder

150 rt. die Zinsen 117 rt. von den Der Priester Albertus aus der Danziger Capitalien auf Skajewski ist den 28 Kämmerei-Kasse. Zeisgendorff und Aug., und der Priester Dieses Personal bei der Kämmerei Hypolitus Bassendowski lebt übrigens von und Landschafts- den 4th Juli 1824 mit Almosen -Kasse Tode abgegangen Juni 1790 Prior Nov. 1787 Beichtvater Feb. 1794 Polnisch Prediger Juni 1803 Deutsch Prediger Aug. 1811 Beichtvater Aug. 1811 Priester Novbr. 1808 Priester Novbr. 1793 Layen-Bruder Novbr. 1793 Layen-Bruder Juli 1784 Exprior Juni 1785 Priester Juni 1793 Priester 114 Sławomir KOŚCIELAK

[10] [znak pisma w registraturze] 6931 An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistli- chen, Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten, Rittern Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz.

Übersicht des Personal Bestandes in den Klostern des Regierungs-Bezirks Danzig pro 1825 (Neuländischen Theils39) Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster zu Danzig 1. Agnes Lade- Magdalena 1760 Danzig 1782 mann

2. Anna Grentz Ursula 1755 Milabanz (!) 1781 3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethke 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethki (!) 6. Johanna Theresia 1788 (!) Schönau 1797 Josephina Kuhn in Ermland Mönchs-Klöster Brigittiner Mönchs Kloster zu Danzig

1. Andreas Mueller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Josephus Thadeus 1771 Putzig 1791 Zawornitzki 3. Antonius Thomas 1744 Heilsberg 1780 Borduhn

39 W oryginale omyłkowo napisano: „Altländischen Theils”. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 115

Euer Excellenz ermengele ich nicht in der Anlage die Übersichten des Personal- -Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Danzig und Marienwerder pro 1825 ganz ergebenst einzusenden. Königsberg, den 7ten April 1826. Schön. [Ad acta Berlin 27. 4. 1826] Schmedding.

in Aug. 1781 Priorin

in Marz 1780 Ordensschwester in April 1786 Ordensschwester

in April 1792 Ordensschwester

in May 1796 Ordensschwester

Von der König. 800 rt. Regierungs Haupt- -Kasse erhält das Kloster 441 rt. 23 gl. 8 d. von der Stadt Kämmerei- -Kasse zu Danzig 161 rt. 9 gl. 8 d. in Aug. 1782 Prior und Beichtvater den Nonnen in Septbr. 1790 Prediger

in Marz 1779 Laienbruder 116 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 114–115

Namen Familien- Kloster-Name Geburts- Geburts- Professions- des Klosters -Name -Jahr -Ort -Jahr

Karmeliter Kloster zu Danzig

1. Johannes Donatus 1775 Putzig 1793 Grunau 2. Johannes Kegler Dominicus 1740 Ehrenberg in 1767 Böhmen 3. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 4. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 5. Antonius Josephus 1777 Heilsberg – Wunder Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Selau (!) Gundisalvus 1771 Neustadt 1788 3. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795 4. Schenkin (!) Romualdus 1779 Starzyn 1804 5. Lange (!) Antonius 1792 Swarzau 1812 6. Glowczewski Josephus 1793 Wierzchocin 1812 7. Lissowski Adalbertus 1783 Plock 1809 8. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowo 1794 9. Balga Florianus 1757 Gory 1794 10. Prey Bonawentura 1768 Alt Schotland 1785 11. Teychert Coelestinus 1764 Wartenburg 1786 12. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 117

Datum des Ein- Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemer- trichts Verhältniiss petenz welche -Capitalien des kung (!) der Ver- ins Kloster das Kloster aus Klosters änderungen durch Königl[ichen] oder Versetzung Ableben, andere Kassen etc. bezieht Leben von milden 13.609 rt. Gaben. Von den 16 gl. 2 den. Mess-Capitalien sind aus Verfügung der Regierung zu Danzig durch die Regierungs Haupt Kasse von Januar 1825 ab 472 rt. 10 gl. 3 den. ausge- zahlt worden 26 April 1792 Prior

7 Aug. 1766 Exprovincial

20 Aug. 1772 Supprior

23 Jan. 1808 Deutsch Prediger

6 Juli 1810 Mitbruder

150 rt. 117 rt. Competenz Gelder zieht das Kloster jahrlich von Casse Königl[ichen] Regierung 17 Juni 1790 Prior 20 Nov. 1787 Beichtvater 10 Feb. 1794 Polnisch Prediger 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. 1811 Beichtvater 28 Aug. 1811 Beichtvater 10 Novbr. 1808 Beichtvater 8 Novbr. 1793 Laienbruder 8 Novbr. 1793 Laienbruder 15 Juli 1784 Exprior 6 Novbr. 1785 Beichtvater 5 Juni 1793 Beichtvater 118 Sławomir KOŚCIELAK

[11] [brak znaku pisma] An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistli- chen, Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten, Rittern Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.

Übersicht des Personal Bestandes in den Klöstern des Regierungs-Bezirks Danzig pro 1826 (Neuländischen Theils40) Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig 1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethki (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethki (!) 6. Johanna Theresia 1778 Schoenau 1797 Josephina Kuhn Mönchs-Klöster Brigittiner Mönchs Kloster zu Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Josephus Thadeus 1771 Putzig 1791 Zawornitzki

40 Po raz kolejny z błędem zapisano: „Altländischen Theils”. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 119

E[ue]r Excellenz verfehle ich nicht, in den Anlagen die Übersichten des Personal- -Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Danzig und Marienwerder pro 1826, ganz ergebenst, eingesenden. Danzig, den 27ten Februar 1827. Schön. Ad Acta Berlin 4. 5. [bez roku].

Die Einküfte sind mit, denen das Mönchs- -Klosters gleiches Namens... verbunden in Aug. Priorin 1781 in Marz Conventualen 1780 in April Conventualen 1786 in April Conventualen 1792 in April Conventualen 1792 in Mai 1796 Conventualen

Von der Königl. 800 rt. Der in den vorjahrigen Regierungs-Haupt- Liste ad No 3 aufge- -Kasse erhält, das führte Layenbruder Kloster 444 rt., von Anton Borduhn starb der Stadt-Kämmerei- am 28 Marz 1826 -Kasse in Danzig 161 rt. 9 gl. 8 den. in Aug. Prior und Beicht- 1782 vater den Nonnen in Septbr. Prediger 1790 120 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 118–119

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Karmeliter Kloster in Danzig

1. Johannes Grunau Donatus 1775 Putzig 1793

2. Andreas Aegidius 1753 Braunsberg 1773 Jagermann 3. Michael Lucas 1788 Danzig 1809 Czapkowski 4. Antonius Wunder Josephus 1777 Heilsberg –

Dominicaner Kloster zu Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791

2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schoenkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Glowczewski Josephus 1793 Wierzchozin 1812

5. Lissowski Adalbertus 1783 Plockie** 1809 6. Kruza Hermanus 1751 Borzyskowo 1794 7. Balga Florianus 1757 Gory 1794 8. Prey Bonawentura 1768 Altschotland 1785 9. Teichert Cëlestinus 1764 Wartenburg 1786 10. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Plockie – Płock Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 121

Datum des Klosterliches Betrag der Competenz Betrag der Messe- Spezielle Bemerkung Eintrichts Verhältniss welche das Kloster -Capitalien des der Veränderungen, ins Kloster aus Königl[ichen] Klosters durch Versetzung, oder andere Kassen Ableben, etc. bezieht Lebt von Almosen 13.609 rt. 16 gl. Den 23 Januar 1826 2 den. Zinsen ist der Ex Provincial von den Mess Dominicus Kegler ver- Kapitalien sind storben, welcher in der auf Verfügung der vorjährigen Liste sub K. Regierung zu No 2 aufgeführet stand Danzig von deren Haupt-Kasse vom Januar ab, in 297 rt. 24 gl. 5 den. ausge- zahlet worden 26 April Prior 1792 20 Aug. Supprior 1772 23 Jan. Deutsch Prediger 1808 6 Juli 1810 Leyenbruder

150 rt. beziehet das 117 rt. die Zinsen Der sub No 2 in der Kloster jahrlich als davon erhält, das vorjährigen Liste auf- Competenz von der Kloster von der geführte Gundisalvus Königl. Regierung Königl. Regierung Seelau ist am 25 Januar und 116 rt. jährlich a. c. und dasselbst No von der Kämmerei- 5 aufgeführte Antonius -Kasse zu Danzig. Lange am 21 December Ausserdem unterstütz- a. pr. gestorben ten milde Bayträge und Almosen das Kloster 17 Juni Prior 1790 10 Feb. Priester 1794 6 Juni 1803 Priester 8 (!) Aug. Priester 1811 7 Nov. 1808 Priester 8 Nov. 1793 Layenbruder 8 Nov. 1793 Layenbruder 16 Juli 1784 Priester 6 Nov. 1785 Priester 5 Juni 1793 Priester 122 Sławomir KOŚCIELAK

I. HA, Rep. 76 Kultusministerium, IV, Sekt. 3, Abt. XIII, Klöstern Nr. 8: Acta betreffend: Die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögens- Verzeichnisse der Klöster in Regierungs-Bezirke Danzig vom März 1828–1836 [12] [znaki pisma w registraturze] 1828 7120a/820b Behrnauer41 An den Koenigl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistli- chen Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin.

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1827 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions - des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Lademann Magdalena 1760 Danzig 1782

2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781 3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina (!) Kuhn Mönchs-Kloster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig

41 Urzędnik niezidentyﬁkowany. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 123

E[ue]r Excellenz verstehle ich nich in dem Anlagen den Uebersichten den Per- sonal-Bestandes in den Klöstern den Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und Marienwerder pro 1827 ganz ergebenst zu übersenden. Königsberg, den 26 Marz 1828. Schön. [ad Acta Berlin 1. 5. 28].

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Messe- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche -Capitalien des Veränderungen, durch in das das Kloster aus Klosters Versetzung, Ableben, etc. Kloster Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch- -Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden im August Priorin 1781 Martz 1780 Conventualen April 1786 Conventualen

April 1792 Conventualen

May 1796 Conventualen

Von der Königl[i- 800 rt. chen] Regier[ungs] Haupt Kasse 441 rt. 23 gl. 8 den. Von der benannten (?) Kasse für das so lange von der Stadt administrirte Vorwerts Krams (?) = 121 rl. 10 f. 5 d. 124 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 122–123 Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions - des Klosters -Jahr -Jahr

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Brunsberg 1783

2. Joseph Thadaeus 1771 Putzig 1791 Zawernitzki Carmeliter Kloster in Danzig

1. Johannes Grunau Donatus 1775 Putzig 1793

2. Andreas Aegidius 1753 Brunsberg 1773 Jagermann 3. Anton Wunder Jozephus 1777 Heilsberg – Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791

2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenokin (!) Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Borzyszkowo 1794 6. Jagiellowitz (!) Ludovicus 1775 Neustadt 1794

7. Balga Florianus 1757 Gory 1794 8. Prey Bonaventura 1768 Alt Schotland 1785

9. Teichert Coelestinus 1764 Wartenburg 1786

OBJAŚNIENIA *** H. Nicolai Kirche – kościół pw. św. Mikołaja w Gdańsku Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 125

Keine lebt von Von den Zinsen 323 Den 28 Octobr. J[ahre] Almosen und rt. 11 gl. 1 den. auf ist der, in der vorjährigen milden Gaben höhere Anweisung Nachweisung sub Nro 3 von der Königl[i- aufzefehrte Michael chen] Reg[ierungs] Czapkowski verstorben Haupt Kasse an das Carmeliter Kloster ausbezahlet worden Der 26 Prior April 1792 28 Aug. Supprior 1772 6 Juli 1810 Layen Bruder 150 rt. Zinss das Der, in der vorjährigen Kloster aus der Nachweisung sub Nro 5 Kämmerei Casse aufgeführte Priester Adal- zu Dantzig jährlich, bertus Lissowski ist den und milde Almosen 2 August [...] nach Culm unterstützen das abgegangen, woselbst er Kloster bis jetzt Den 17 Juni Exprior 1790 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Beichtvater 1811 8 Nov. 1793 Layenbruder 3 July 1793 Prior bei der H. Nicolai-Kirche*** 8 Nov. 1793 Layenbruder 15 July Exprior von 1784 Dirschau und senior 6 Nov. 1783 Beichtvater 126 Sławomir KOŚCIELAK

[13] [Znak pisma w registraturze] No. 5244b/544c des Herrn Geheimen Reg[ierungs] Raths Behrnauer. Anliegend die Übersicht des Personalbestandes den Klöstern des Regierungs- -Bezirke Danzig pro 1828. In den Akta d. 22. 5. 1829.

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Danzig pro 1828 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Millobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina (!) Kuhn Mönchs-Kloster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig 1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Joseph Thadaeus 1771 Putzig 1771 (!) Zawernitzki (!) Carmeliter Kloster Vacat in Danzig

Dominicaner Klo- ster in Danzig Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 127

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden im Aug.1781 Priorin

im Martz 1780 im April 1786 im April Lehrerin der 1792 Mädchen-Schule eodem

im May 1796

565 rt. 17 gl. 8 den. 800 rtl. im Aug.1782 Prior, Prediger und Beichtvater des Ordens-Jungfern im Sept. Zweiter Prediger 1790 So ein auch der derselbst sub 3 aufgefürhte Anton Wunder mit Tode abgegangen wogegen der Prior Johannes Grunau nach Polen angewardert ist. Den 26 Juni r[ecentiori?] J[ahre] ist in der vorjährigen Nachweisung sub nro 2 aufgeführte Andreas Jagermann gestorben 150 rtl. aus der Der in der vorjahrigen Königl. Regierungs- Übersicht sub nro 9 -Haupt Kasse zu verzeichnete Coelestinus Danzig Teichert ist am 1 Februar 1828 verstorben 128 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 126–127

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791

2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenkin (!) Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowo 1794 6. Balga Florianus 1757 Gory 1794 7. Jagiellowitz Ludovicus 1775 Neustadt 1794

8. Prey Bonaventura 1768 Altschotland 1785

[14] [znak pisma w registraturze] No. 3902/102 Herr Geh[eime] Rath Schmedding. An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz zu Berlin. E[ue]r Excellenz verfehle ich nicht in der Anlage die Übersichten des Personal- -Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und Marien- werder pro 1829, ganz ergebenst einzusenden. Königsberg, den 8 Februar 1830. Schön. Ad Acta Berlin 22. 2. [1830].

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1829 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 129

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mes- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche se-Capitalien Veränderungen, durch Ver- in das das Kloster aus des Klosters setzung, Ableben, etc. Kloster Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht Den 17 Juni Prior 1790 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. 1793 Laybruder eodem Layenbruder 3 July 1793 Priester oder Interprior 12 (!) July Priester 1784

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden 130 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 128–129

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina Kühn Mönchs-Kloster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Joseph Zawer- Thadaeus 1771 Putzig 1771 (!) nitzke Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791 2. Gadzewski Onuphrius 1777 Neustadt 1791

3. Schenkin (!) Romualdus 1779 Wyszyn 1795 4. Głowczewski Josephus 1793 Starzyn 1804

5. Kruza Hermanus 1751 Virzchuzin** 1812 6. Balga Florianus 1757 Boryszkowa** 1794 7. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Gory 1794

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Boryszkowa – Borzyszkowy Virzchuzin – Wierzchucino Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 131

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der Eintritts in Verhältniss petenz welche -Capitalien des Veränderungen, durch das Kloster das Kloster aus Klosters Versetzung, Ableben, etc. Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht im Aug. Priorin 1781 im Marz Ordensschwester 1781 (!) im April Ordensschwester 1786 im April Ordensschwester 1792 im April Ordensschwester 1792 im May Ordensschwester 1796

Von der Köngl[i- 800 rtl. chen] Regierungs Haupt Kasse zu Danzig bezieht des Kloster wie Competenz 803 rt. 24 f. 8 d. im Aug. Prior, Prediger und 1782 Geistvater des Ordens-Jungfern im Sept. Prediger 1790

150 rtl. aus der Der in der vorjährigen Königl[ichen] Übersicht sub nro 8 aufge- Regierungs-Haupt führte Prey ist am 6 Marz Kasse zu Danzig 1828 verstorben 17 Juni 1790 Prior 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. 1793 Laybruder eodem Layenbruder 3 July 1793 Priester oder Interprior 132 Sławomir KOŚCIELAK

[15] [znak sprawy w registraturze] Ad No. 3764/164 Sg. Ao. 31 An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister der Geistlichen Angelegenheiten, Herrn Freyherrn von Altenstein, Excellenz in Berlin. E[ue]r Excellenz nehme ich mir die Ehre in der Anlage die Übersichten des Per- sonal Bestandes in den Klöstern der Regierungs-Bezirke Königsberg, Danzig und Marienwerder, pro 1830 ganz ergebenst einzusenden. Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1830 (Neulandischen Theils). Namen des Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Lademann Magdalena 1760 Danzig 1782

2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Joseph Thadaeus 1771 Putzig 1791 Zawernitzki (!) Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 133

Königsberg, den 21ten Februar. Schön. Copia decreti Ad Acta Berlin 4 Marz 1831, Nicolavius, Schmedding.

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden im Aug. Priorin 1781 im Martz Ordensschwester 1780 im April Ordensschwester 1786 im April Ordensschwester 1792 eodem Ordensschwester

im May Ordensschwester 1796

Von der König- 800 rt. l[ichen] Regierungs Haupt Kasse zu Danzig bezieht das Kloster den Competenz 803 rt. 24 gl. 8 den. im Aug. Prior, Prediger und 1782 Beichtvater des Or- dens-Jungfern im Sept. Prediger 1790 134 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 132–133

Namen des Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- Klosters -Jahr -Jahr

Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Krüger Dominicus 1771 Neustadt 1791

2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Vierzchoczyn 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Boryskowo 1794

6. Balga Florianus 1757 Gory 1794 7. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794

[16] [znak sprawy w registraturze] No. 9059/859 Herr Geh[eime] Rath Behrnauer. 1 Nachweisung. An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Frey- herrn von Altenstein, Excellenz.

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1831 (Neulandischen Theils). Namen des Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Lademann Magdalena 1760 Danzig 1782 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 135

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche -Capitalien des Veränderungen, durch Ver- in das das Kloster aus Klosters setzung, Ableben, etc. Kloster Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht 150 rt. aus der Königl[ichen] Regierungs-Haupt Kasse zu Danzig 17 Juni Prior 1790 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. Laienbruder 1793 eodem Ditto 3 Juli 1793 Priester

E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersichten des Personal-Be- standes in den Klöstern in den meiner Aufsicht anvertrauten beiden Provinzen pro 1831, ganz ergebenst einzusenden. Königsberg den 26ten April 1832. Schön. Ad Acta 20. 5. 32.

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden im Aug. Priorin 1781 136 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 134–135

Namen des Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- Klosters -Jahr -Jahr

2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina Kuhn (!) Mönchs-Kloster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

2. Joseph Zawer- Thadaeus 1771 Putzig 1791 nitzki (!) Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowa 1794

6. Balga Florianus 1757 Gory 1794 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 137

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche -Capitalien des Veränderungen, durch in das das Kloster aus Klosters Versetzung, Ableben, etc. Kloster Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht im Martz Ordensschwester 1780 im April Ordensschwester 1786 im April Ordensschwester 1792 im April Ordensschwester 1792 im Mai Ordensschwester 1796

Von der Königl[i- 800 rt. chen] Regierungs- -Haupt Kasse zu Danzig bezieht das Kloster den Competenz 803 rt. 25 gl. 8 den. im Aug. Prior und Prediger 1782 Sept. 1790 Prediger

150 rtl. aus der Samtlicher Kloster Der in der vorjährigen Königl. Regie- Kapitalien sind der Nachweisung aufgeführ- rungs-Haupt Kasse Königl[ichen] Re- te Krüger ist verstorben zu Danzig gierung überriesen und bezieht das Kloster nur davon die jährlich Zinsen 3 Juli 1793 Prior 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. Layenbruder 1793 eodem Layenbruder 138 Sławomir KOŚCIELAK

[17] [znak pisma w registraturze] 6596 b. An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Frey- herrn von Altenstein, Excellenz. E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersicht des Personal-Be- standes der Klöstern, in den meiner Aufsicht verertrauten beiden Provinzen pro 1833 (!), ganz ergebenst zu überreichen. Königsberg den 27ten März 1833. Schön. Behrnauer, Schmedding, In den Akt 28. 4. 33.

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1832 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann 2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina (!) Kühn Mönchs-Klöster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 139

Von der König- 800 rt. Der in der vorjährigen l[ichen] Regierungs- Übersicht das No. 2 vorge- -Haupt Kasse zu führte Joseph Zawernitzki Danzig bezieht das ist d. 2 Decembri 1832 Kloster wie Com- gestorben petenz 803 rt. 25 gl. 8 den. im Aug. Prior und Prediger 1782 140 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 138–139

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Dominicaner Kloster in Danzig

1. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 2. Gadziewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenkin Romualdus 1779 Starzyn 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowa 1794 6. Balga Florianus 1757 Gory 1794

[18] [znak sprawy w registraturze] 8029a. An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Frey- herrn von Altenstein, Excellenz.

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern des Regierungs Bezirks Dantzig pro 1833 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -J ahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Agnes Magdalena 1760 Danzig 1782 Lademann Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 141

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche Mess-Capitalien Veränderungen, durch in das das Kloster aus des Klosters Versetzung, Ableben, etc. Kloster Königl[ichen] oder andere Kassen bezieht 150 rt. aus der Samtliche Klo- Königl[ichen] ster Kapitalien Regierungs-Haupt sind der König- Kasse zu Danzig l[ichen] Regie- rung überriesen und bezieht das Kloster nur davon die jährlich Zinsen 3 Juli 1793 Prior und Priester 10 Febr. Polnische Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsche Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. 1793 Layenbruder eodem Layenbruder

E[ue]r Excellenz beehre ich mich in der Anlage die Übersicht des Personal Be- standes der Klöster der Provinz Westpreussen pro 1833 mit derer ganz ergebensten. Bemerken zu überreichen, dass in Ostpressen gegenwaertig keine Klöster mehr bestehen. Königsberg, den 9 April 1834. Schön. Schmedding, Ad Acta Berlin 29. 4. [brak roku].

Die Einkunfte sind mit denen des Mönch-Klosters gleiches Namens welches Litt. B Nro 1 nachfolgt, verbunden im Aug. Priorin 1781 142 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 140–141

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -J ahr

2. Anna Grentz Ursula 1755 Milobantz 1781

3. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 4. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 6. Johanna Theresia 1797 (!) Schönau 1797 Josephina Kühn Mönchs-Klöster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig

1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 2. Gadzewski Onuphrius 1777 Wyszyn 1795

3. Schenkin Romualdus 1779 Starzin 1804 4. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

5. Kruza Hermanus 1751 Boryszkowa 1794 6. Balga Florianus 1757 Gory 1794 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 143

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Mess- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche das -Capitalien des Veränderungen, durch in das Kloster aus König- Klosters Versetzung, Ableben, etc. Kloster l[ichen] oder andere Kassen bezieht im Märtz Ordensschwester 1780 im April Ordensschwester 1786 im April Ordensschwester 1792 im April Ordensschwester 1792 im Mai Ordensschwester 1796

Von der Königl. 800 rt. Regierungs- -Haupt Kasse zu Danzig bezieht das Kloster 803 rt. 25 gl. 8 den. im Aug. Prior und Prediger 1782

150 rt. aus der Samtliche Kloster Königl[ichen] Kapitalien sind Regierungs- der Königl[ichen] -Haupt Kasse zu Regierung über- Danzig riesen und bezieht das Kloster nur davon die jahrlich Zinsen 3 Juli 1793 Prior und Priester 10 Febr. Polnisch Prediger 1794 6 Juni 1803 Deutsch Prediger 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. 1793 Layenbruder eodem Layenbruder 144 Sławomir KOŚCIELAK

[19] [znak sprawy w registraturze] 6462 An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Frey- herrn von Altenstein, Excellenz zu Berlin. E[ue]r Excellenz ermangele ich nicht die Übersicht des Personal Bestandes der Klöster dem Provinz Westpreussen pro 1834 ganz ergebenst zu übersenden. Königsberg, den 6ten Marz 1835. Schön. Behrnauer, Schmedding [Ad acta] 24. 3. 35. Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern der Provinz Preussen pro 1834 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig

1. Anna Grenz Ursula 1755 Milobantz 1781

2. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 3. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethki (!) 4. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethki (!) 5. Johanna Theresia 1778 Schönau 1797 - Josephina (!) Kuhn Mönchs-Klöster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig 1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

Carmeliter Kloster Vacat in Danzig Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 145

Die in der vorjahrigen Liste sub No. 1 aufgeführte Agnes Lademann ist im Laufe des vorigen Jahres gestorben im Märtz Konventualin 1780 im April Konventualin 1786 im April Konventualin 1792 im April Konventualin 1792 -- im Mai Konventualin 1796

803 rt. 25 gl. 8 d. -

im Aug. Seit 1788 Prediger, 1782 1805 Prior, Prediger und Beichtvater der Nonnen 146 Sławomir KOŚCIELAK cd. tabeli ze s. 144–145

Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Dominicaner Kloster in Danzig

1. Gadzewski Onuphrius 1777 Wiszyn (!) 1795

2. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchsein** 1812

3. Balga Florianus 1757 Gory 1794 4. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794

OBJAŚNIENIA Miejscowości (**): Wierzchsein – Wierzchucino

[20] [znak sprawy w registraturze] Ad No. 7575 Berlin, 26ten Marz 1836. An die Königl[ichen] Regierung zu Danzig. Herr G[eheime] O. (?) R[egierungs] R[ath] Behrnauer/615. pp. wird hierdurch aufgefordert die Nachweisung von dem Personal Bestande der in Ihrem Bezirke noch bestehenden Klöster pro 1835. bald einzureichen. [znak sprawy w registraturze] 8614 An den Königl[ichen] Wirkl[ichen] Geheimen Rats- und Minister, Herrn Frey- herrn von Altenstein, Excellenz in Berlin. E[ue]r Excellenz ermangele ich nicht die Übersicht des Personal Bestandes in den Klöster dem Provinz Preussen pro 1835 ganz ergebenst zu einzusenden. Königsberg, den 9 April 1836. Schön. Behrnauer, Schmedding, Ad acta 21. 4. 36. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 147

Datum des Klosterliches Betrag der Com- Betrag der Messe- Spezielle Bemerkung der Eintritts Verhältniss petenz welche das -Capitalien des Veränderungen, durch in das Kloster aus König- Klosters Versetzung, Ableben, etc. Kloster l[ichen] oder andere Kassen bezieht 150 rt. aus der Samtliche Kloster Der in der vorjahrigen Königl[ichen] Kapitalien sind der Nachweisung aufgefurh- Regierungs-Haupt Königl[ichen] Re- ten: No. 5 Kruza, No. 3 Kasse zu Danzig gierung überriesen Schenkin sind in Laufe des und bezieht das vorigen Jahres mit Tode Kloster nur davon abgegangen. Der No. 4 die jahrlich Zinsen aufgefürhrte Jagiellowicz ist nachdem ehemaligen Dominicaner Kloster zu Dirschau nach Danzig übersendet 10 Febr. Polnischer Prediger 1794 28 Aug. Priester 1811 8 Nov. 1793 Layenbruder 3 Juli 1793 Jetzt Prior des vereingten Klosters 148 Sławomir KOŚCIELAK

Übersicht Personals-Bestandes in den Klöstern der Provinz Preussen pro 1835 (Neulandischen Theils). Namen Familien-Name Kloster-Name Geburts- Geburts-Ort Professions- des Klosters -Jahr -Jahr

Nonnen-Klöster Brigittiner Nonnen Kloster in Danzig 1. Anna Grenz Ursula 1755 Milobantz 1781

2. Maria Theresia Constantia 1766 Danzig 1787 Reichel 3. Anna Maria Elisabeth 1769 Danzig 1793 Nethkin (!) 4. Anna Catharina Christina 1772 Danzig 1793 Nethkin (!) 5. Johanna Jose- Theresia 1778 Schönau 1797 phina Kühn Mönchs-Klöster Brigitinner Mönchs-Kloster in Danzig 1. Andreas Müller Jacobus 1765 Braunsberg 1783

Dominicaner Klo- ster in Danzig

1. Gadzewski Onuphrius 1777 Wiszyn 1795

2. Głowczewski Josephus 1793 Wierzchoczin 1812

3. Jagiellowicz Ludovicus 1775 Neustadt 1794 Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 149

im Märtz Konventualinen 1780 im April Ditto 1786 im April Ditto 1792 im April Ditto 1792 im Mai Ditto 1796

803 rt. 25 gl. 800 rt. 8 den.

im Aug. Seit 1788 Prediger, 1782 1805 Prior, Prediger und Beichtvater der Nonnen 150 rtl. aus der Samtliche Kloster Der in der vorjährigen Königl[ichen] Kapitalien sind der Liste ad 3 genannte Regierungs-Haupt Königl[ichen] Laienbruder Florian Balga Kasse zu Danzig Regierung ist mit 75 rtl. Jährlicher überwiesen und Pension aus dem Kloster bezieht das Klo- ausgeschieden ster nur davon die jahrlich Zinsen 10 Febr. Polnischer Prediger 1794 28 Aug. Deutscher Prediger 1811 8 Juni (!) Prior des vereingten 1793 Klosters 150 Sławomir KOŚCIELAK

[21] [znak pisma w registraturze] 8684 An Ein Herrlich Hohes Ministerium der Geistlichen Unterrichts- und Medizinal Angelegenheiten in Berlin. Danzig den 14 April 1836, abgegangen den 20. tm. Untericht der Nachweisung vom Personal-Bestande der noch bestehenden Klös- ter ad Rescript von 26den Marz (No. 7515). Einem Königl[ichen] Hohen Ministerio zeigen wir auf die erberb(?)-zeichnete hohe Verfügung ganz gehorsams an dass da die darin erforderte Nachweisung aus unserm Departament nicht zu überreichen ist, da in selbigen zur Zeit keine Klöster mehr bestehen, sondern bereits sambtlich aufgehoben sind42. In Regierung. Abteilung des Inneren. Ernst Klyn Cancelist43 (?). Behrnauer, In den Akten 27. 4. 3644.

42 Podkreślenie w tekście. 43 Urzędnik z Gdańska, niezidentyﬁkowany. Podpis i nazwa funkcji bardzo nieczytelne. 44 Notatkę sporządzoną w ministerstwie w Berlinie przez urzędnika nazwiskiem Behrnauer można uznać za zakończenie formalnego procesu likwidacji klasztorów w Gdańsku. Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych z lat 1817–1835 151

Sławomir KOŚCIELAK Stafﬁng of Gdańsk monasteries in personnel reports of the Prussian Ministry of Religious Affairs from 1817–1835. Materials for prosopographic study on religious clergy in Pomerelia Summary

This source edition presents reports on the personnel situation of the Gdańsk monastic congregations undergoing suppression, which were drawn up in 1817–1835 at the request of the then Ministry of Religious Affairs of the Kingdom of Prussia. The reports can currently be found in the fond of records of the same Ministry (Kultusministerium), at the Geheimes Staatsarchiv Preußi- scher Kulturbesitz in Berlin. Within the strict municipal jurisdiction of Gdańsk, there were three monasteries and four convents: of Dominican, Carmelite, and Brigittine monks, as well as Brigit- tine sisters. In the period in question, 20 reports were prepared overall; two semi-annual and 18 annual ones. The report tables changed their form and layout several times, becoming more and more detailed in the presentation of data, especially with regard to nuns and friars. The registers were supplemented with letters of transmittal, initially mentioning a great deal of problems which needed solving, but later becoming more and more terse and conventional. This edition endeav- ours to present the reports in their original form (written in German), preserving mistakes and slips of the tongue, and documenting the nonchalance of Prussian ofﬁcials. The kind of material gathered in this way can prove useful in various sorts of study of the history of Gdańsk monasti- cism, demonstrating not only the gradual decline of formerly ﬂourishing centres of religious life, but also depicting monastic life inside monasteries (the duration of novitiate, types of posts and functions in the monastic structure, activity inside and outside the institutes). It can also be of assistance in biographical and prosopographical research, since it portrays the social and geo- graphic background of the convents in question and supplement the already published lexicons of monastery personnel.

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Marta CZYŻAK Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu

W zbiorach powstałej w 1945 r. Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu znajduje się obecnie pięć rękopisów poklasztornych: trzy pochodzą z dawnej biblioteki bernardynów w Lubawie, a dwa z opactwa cystersów w Pelplinie1. Zanim jednak traﬁły do Torunia, przebyły one długą drogę z biblioteki klasztornej do biblioteki uniwersyteckiej lub gimnazjalnej, wskazanej przez władze pruskie. Istotna przy wskazaniu miejsc przechowywania i odtwarzaniu losów tych rękopisów jest analiza ich znaków własnościowych (zapisek proweniencyjnych, sygnatur, pieczęci) umieszczonych na oprawach i pierwszych kartach kodeksów. Działania władz pruskich zmierzające do ograniczania roli klasztorów w Prusach Królewskich i na ziemi chełmińskiej, a ostatecznie do ich kasat, były podejmowane zaraz po zajęciu w wyniku rozbiorów kolejnych nowych obszarów2. Kasatę klasztoru bernardynów w Lubawie uzasadniano koniecznością przejęcia budynków klasztornych, na co pozwalały wprowadzone wcześniej przepisy3. Takie sformułowanie

1 Biblioteka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej: Biblioteka UMK), sygn. rkps 12/II (do- stępny w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej: http://kpbc.umk.pl/dlibra/publication?id=69514&from =&dirids=1&tab=1&lp=1&QI= – dostęp 4 X 2013 r.), 55/IV, 98/I, 99/I, 100/I (dostępny w KPBC: http://kpbc. umk.pl/dlibra/docmetadata?id=77788&from=&dirids=1&ver_id=&lp=22&QI= – dostęp: 4 X 2013 r.).

2 O polityce władz pruskich wobec zakonów zob. E. PISZCZ, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasz- torów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 91–93; P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 125–131; IDEM, Zakony franciszkańskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska w latach 1773–1914, [w:] J. KŁOCZOWSKI, G. HUSZAŁ, C. S. NAPIÓR- KOWSKI, S. OLCZAK, R. PREJS (red.), Franciszkanie w Polsce XIX wieku (Zakony Franciszkańskie w Polsce, red. J. KŁOCZOWSKI, 3), Niepokalanów 1996, s. 11–16; J. KOPIEC, Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji, [w:] F. WOLNIK (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, Uniwersytet Opolski, Wy- dział Teologiczny, 66), Opole 2011, s. 13; H. GERLIC, Sekularyzacja górnośląskich kolegiat, ibidem, s. 126.

3 J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, Warszawa 1972, s. 470–479. 154 Marta CZYŻAK zostało zapisane we wniosku nadprezydenta prowincji Prusy Zachodnie Theodora von Schöna do króla Fryderyka Wilhelma. W dniu 12 III 1821 r., pomimo petycji mieszkańców Lubawy z prośbą o pozosta- wienie klasztoru, Fryderyk Wilhelm podpisał ostateczny dekret kasacyjny. Następ- nie 28 III 1821 r. klasztor zajęło wojsko, rozpędzając także protestującą ludność. Kościół przekazano gminie ewangelickiej, a budynki klasztorne – szkole i sądowi powiatowemu4. Według spisu sporządzonego przez urzędnika Christiana Lucasa w dniach 23–30 VI 1821 r. w klasztornej bibliotece znajdowało się 19 dokumen- tów, 43 tomy rękopisów i 2046 tomów druków, w tym 309 tomów starych druków: inkunabułów i druków z pierwszej połowy XVI w.5 Najcenniejsze prace wywieziono do Królewca, część zaś jeszcze w 1821 r. otrzymała biblioteka utworzonego w 1815 r. Królewskiego Katolickiego Gimnazjum w Chojnicach (Königlische ka- tolische Gymnasium zu Conitz). Resztę pozostawiono do dyspozycji biskupstwa diecezji chełmińskiej. W 1833 r. tę część klasztornych zbiorów przewieziono do biblioteki seminarium duchownego w Pelplinie6. Opactwo cystersów w Pelplinie skasowano 2 IV 1823 r. w związku z reorganiza- cją granic diecezji na terenie zaboru pruskiego (podstawą prawną była inspirowana przez rząd pruski bulla Piusa VII De salute animarum z 16 VII 1821 r.) i przenie- sieniem do Pelplina z Chełmży stolicy diecezji chełmińskiej: kościół opactwa zmie- niono w katedrę, część majątku i budynki przeznaczono na potrzeby biskupa, kurii i kapituły (1824). Księgozbiór opactwa liczył w tym czasie „kilka tysięcy tomów rękopisów, inkunabułów i starych druków”7. Najcenniejsze z nich – nie wiadomo, w jakiej liczbie – zgodnie z dyrektywami rządowymi przewieziono do ówczesnej królewskiej biblioteki w Berlinie i biblioteki uniwersyteckiej w Królewcu. Resztę księgozbioru przekazano do dyspozycji biskupa Stanisława Mathy (1824–1832),

4 O kasacie klasztoru bernardynów w Lubawie zob. G. LIEK, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berück- sichtigung des Landes Löbau, Marienwerder 1892, s. 455–460; E. PISZCZ, Polityka kasacyjna, s. 104–105; J. A. MAZUREK, Kasata zakonu bernardynów, s. 485–487; J. KRAWIEC, Lubawa, [w:] H. E. WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 187–188; H. E. WYCZAWSKI, Bernardyni polscy, t. 3: 1772–1946, Kalwaria Zebrzydowska 1992, s. 82–83.

5 G. LIEK, Die Stadt Löbau, s. 460–463: wyciąg ze spisu Lucasa. Dokument spisu miał się znajdować w archiwum Historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder – najprawdopodobniej zaginął wraz z aktami dotyczącymi likwidacji klasztornej biblioteki, zob. artykuł w niniejszym tomie: R. KUBICKI, Akta Rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w.

6 Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, wyd. H. DEITERS, Conitz 1875, rozdział: Die Handschriften und alten Drucke der hiesigen Gymnasiabibliothek, s. 17–18; M. STRUTYŃSKA, Bi- blioteka Bernardynów w Lubawie, [w:] B. BIEŃKOWSKA (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa 1986, s. 7–10. O bibliotece gimnazjum w Chojnicach zob. EADEM, Stare druki bibliotek gimnazjalnych Chojnic i Chełmna w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, [w:] M. MLEKICKA (red.), Bibliologia dyscypliną integrującą: studia oﬁarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, tom specjalny), Warszawa 1993, s. 127–129.

7 A. LIEDTKE, Zarys dziejów diecezji pelplińskiej do 1945 roku, Pelplin 1994, s. 77–78. Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 155 który przekazał ją do biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego przeniesione- go z Chełmna do Pelplina w 1829 r.8 W czasach szczególnie zatroskanego o rozwój seminarium i seminaryjnej książ- nicy biskupa chełmińskiego Anastazego Sedlaga (1834–1856) bibliotekę zasiliły księgozbiory ze skasowanych mniejszych klasztorów diecezji chełmińskiej, np. w 1833 r. przywieziono tutaj książki z biblioteki bernardynów w Lubawie, m.in. 49 tomów inkunabułów, tj. ponad połowę całej bernardyńskiej kolekcji, w 1835 r. – zbiory cystersów z Oliwy, w 1836 r. – reformatów z Wejherowa, a w 1837 r. – do- minikanów i bernardynów z Torunia oraz reformatów z Podgórza. Jako ostatnie wpłynęły książki z biblioteki kapitulnej w Chełmży (1861) i z biblioteki kościel- nej w Radzynie (1863)9. W efekcie powstał urozmaicony księgozbiór, liczący do czasów II wojny światowej około 23 tys. tomów, m.in. 691 jednostek inwentarzo- wych inkunabułów oraz około 630 tomów rękopisów10. Po stratach poniesionych w czasie wojny w obecnej bibliotece seminaryjnej pozostało jedynie około 2 tys. tomów pochodzących z dawnego opactwa cystersów, wśród nich 235 rękopisów średniowiecznych11. Efektem sekularyzacji klasztorów przeprowadzonej w Królestwie Pruskim było rozproszenie klasztornych księgozbiorów. Traktowano je jako mienie państwowe: segregowano, najcenniejsze kodeksy wywożono do państwowych bibliotek w Ber- linie jako stolicy państwa i Królewcu jako stolicy prowincji pruskiej (w latach 1815–1829, 1878–1945 tylko prowincji Prusy Wschodnie). Część księgozbiorów (w tym także średniowieczne rękopisy) kierowano do bibliotek katolickich gimna- zjów w Chełmnie i Chojnicach. Biblioteka gimnazjum w Chojnicach już w 1821 r.

8 S. KUJOT, Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875, s. 195: „Wszystkich tomów jest w bibliotece około piętnastu tysięcy, których połowę przynajmniej stanowią dawniejsze zbiory pelplińskie”; T. GLEMMA, Biblioteka biskupstwa chełmińskiego w Pelplinie, [w:] S. WIERCZYŃSKI (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań 1929, s. 289–290: „w chwili kasaty biblioteka klasztorna liczyła co najmniej kilkanaście tysięcy tomów”; J. CIEMNOŁOŃSKI, J. S. PASIERB, Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wrocław 1973, s. 30–31 (stąd pochodzi cytat podany w tekście); M. NIERZWICKA, Iluminacje rękopisów dawnego opactwa cystersów pelplińskich. Średniowieczne kodeksy ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] D. A. DEKAŃSKI, B. A. GRENZ, A. SŁYSZEWSKA, A. M. WYRWA (red.), Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pel- plinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickie- wicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew 2002, s. 171; B. GÓRA, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie 1828–2000 (Akademia Pedagogiczna w Krakowie, Prace Monograﬁczne, 467), Kraków 2007, s. 27–33, 48–49, 95–96, 160–162.

9 G. LIEK, Die Stadt Löbau, s. 460–463; T. GLEMMA, Biblioteka, s. 290–291; F. MANTHEY, 100 lat Semina- rium Duchownego w Pelplinie, [w:] A. NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin 2001, s. 233–236; B. GÓRA, Biblioteka, s. 97–100; J. TONDEL, Inkunabuły w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, Toruń-Pelplin 2007, s. 54.

10 B. GÓRA, Biblioteka, s. 100–107, 160–162, 202–203.

11 M. NIERZWICKA, Iluminacje rękopisów, s. 172. O wojennych losach księgozbioru biblioteki seminaryjnej zob. A. LIEDTKE, Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w To- runiu”, 13, 1947, s. 89–92; B. GÓRA, Biblioteka, s. 107–113. 156 Marta CZYŻAK otrzymała pobernardyńskie książki z Lubawy, a w 1836 r. księgozbiory jezuitów z Grudziądza, bernardynów z Zamartego koło Chojnic, reformatów z Wejherowa i cysterek z Żarnowca. W zbiorach biblioteki znalazły się także książki augustia- nów-eremitów z Chojnic i dominikanów z Torunia12. Podobnie segregowano księgozbiory poklasztorne w Wielkim Księstwie Poznań- skim, np. najcenniejsze kodeksy poznańskich bernardynów wywieziono do Ber- lina, a część przekazano bibliotekom gimnazjów Fryderyka Wilhelma i św. Marii Magdaleny, a także osobom prywatnym. Tylko niewielka liczba tomów znalazła się w bibliotece Seminarium Duchownego w Poznaniu13. Z czterech znanych rękopisów pobernardyńskich włączonych w 1821 r. do zbio- rów biblioteki gimnazjalnej w Chojnicach trudne dla tej instytucji lata obu wojen światowych przetrwały trzy: zaginął wspominany w spisie z 1875 r. rękopis Satyr Juwenalisa, powstały w Lipsku w 1486 r., współoprawny z drukiem tychże Satyr (Wenecja 1486). Druk ten pochodził z legatu lubawianina, profesora i kanclerza uniwersytetu w Lipsku Krzysztofa Kupnera, dla lubawskich bernardynów14. Wybrane książki z chojnickiej biblioteki w ramach szerszej akcji przejmowa- nia tzw. księgozbiorów zabezpieczonych (głównie poniemieckich) przewieziono w czerwcu 1946 r. do Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu15. Do zbiorów biblioteki pod sygnaturami 98–100 włączono trzy rękopisy pobernardyńskie: modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina z drugiej połowy XIV w., pochodzący ze zbiorów bibliotecznych na zamku biskupów chełmińskich w Lubawie, przekazany najprawdopodobniej bernardynom przez biskupa Mikołaja Chrapickiego (zm. 1514), oraz dwa tomy kazań Klemensa Ramułta z Radymna (1500–1562), jednego z najwybitniejszych kaznodziejów XVI w. Wśród książek z Chojnic znajdowały się także trzy pobernardyńskie inkunabuły: Gemma vocabulorum cum addito (Deven- ter 1489), Epistolae familiares papieża Piusa II (Nürnberg 1481) i Vitae XII Caesa- rum Swetoniusza (Bologna 1493; pochodził także z daru Krzysztofa Kupnera16) oraz 88 starych druków17.

12 Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 17–18; S. TYNC, Biblioteka Gimnazjalna w Chojnicach, [w:] Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, s. 301–302; M. STRUTYŃSKA, Stare druki, s. 128–132.

13 K. KANTAK, Bernardyni polscy, t. 2: 1573–1795–1932, Lwów 1933, s. 530–533; H. E. WYCZAWSKI, Ber- nardyni polscy, s. 90–91.

14 M. STRUTYŃSKA, Biblioteka, s. 7–8, 12–13; J. SZEWS, Kupner Krzysztof (ok. 1466–1511), [w:] IDEM, Słow- nik biograﬁczny Ziemi Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń 2000, s. 119–120. 15 Archiwum Biblioteki UMK, Spis nr 1/276: Spis książek z biblioteki Państwowego Gimnazjum Męskiego z Chojnic, 22 czerwca 1946 r. Spis podpisany przez Leonida Żytkowicza, „delegata Uniwersytetu Toruńskie- go”, liczy 1834 tytuły.

16 M. STRUTYŃSKA, Inkunabuły proweniencji chojnickiej w zbiorach Biblioteki UMK, [w:] B. RYSZEW- SKI (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, cz. 2, Toruń 1982, s. 62–65, 67–69, 70–72; Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, oprac. M. STRUTYŃSKA (Wydawnictwo Jubileuszowe, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Toruń 1994, poz. 83, 162, 194.

17 M. STRUTYŃSKA, Biblioteka, s. 78; EADEM, Stare druki, s. 130–131. Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 157

1. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de tempore, 2. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de sanctis, oprawa nota proweniencyjna na k. 10v

Dwa tomy kazań Klemensa z Radymna: Sermones de tempore, prima pars (ka- zania na niedziele i święta Pańskie roku liturgicznego) i Sermones de sanctis stano- wiły niegdyś własność ich autora18. Pierwszy tom darował on w 1542 r. konwentowi bernardynów w Warszawie, gdzie pełnił obowiązki kaznodziei, drugi w 1545 r. pozostawił zaś dla kaznodziei w Przeworsku „pro loco et cella predicatoris”. Tom ten znalazł się później w Poznaniu, a stamtąd prowincjał bernardynów Hieronim z Łekna przekazał go konwentowi w Lublinie, odbudowującemu swą bibliotekę po pożarze (1563) (il. 2). Oba tomy kazań nie były dotąd znane badaczom twór- czości Klemensa19. Mają one format ósemki, są spisane jedną ręką, w identyczny

18 K. KANTAK, Sylwetki bernardynów poznańskich. Klemens z Radymna, „Kronika Miasta Poznania”, 5, 1927, s. 80–95; IDEM, Bernardyni polscy, t. 1: 1453–1572, Lwów 1933, s. 220–234, 310–311; H. E. WYCZAW- SKI, Ramułt Klemens, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich (Bernardyni i Franciszka- nie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa 1981, s. 407; A. OBRUŚNIK, Klemens z Radymna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa–Krzymuska, Lublin 2002, kol. 118–119; zob. też H. GAPSKI, Bracia Bernardyni w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przestrzeń zakonna i miejsce w społeczeństwie, [w:] W. F. MURAWIEC, D. A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska 2006, s. 53–55: uwagi o stanie badań nad polskimi bernardynami.

19 K. KANTAK, Bernardyni polscy, t. 1, s. XXIII: wymienił osiem rękopisów kazań Klemensa, nie znał jednak dwóch omawianych przeze mnie. Podobnie pisze H. E. WYCZAWSKI, Ramułt Klemens, s. 407 (dwa rę- kopisy – Biblioteka Prowincji Bernardynów w Krakowie, trzy – Biblioteka Czartoryskich, jeden – Biblioteka Jagiellońska, jeden – Biblioteka PAN w Kórniku, jeden – Biblioteka Seminarium Duchownego w Sandomie- rzu oraz traktat Nauki duchowne w Bibliotece Czartoryskich w Krakowie). 158 Marta CZYŻAK sposób rubrowane, mają charakter brulionów, egzemplarzy autorskich, zawiera- ją (zwłaszcza kodeks z kazaniami de tempore) liczne glosy polskie, świadczące o posługiwaniu się nimi w czasie głoszenia kazań, oraz łacińskie dopiski: uzupeł- nienia tekstu głównego wypisane wzdłuż dłuższych marginesów i na mniejszych karteczkach wsuniętych między arkusze papieru tworzące blok książki, dodanych przed zszyciem kodeksu. Oba rękopisy zostały oprawione w brunatną skórę z de- koracją wyciśniętą radełkiem, stemplami i plakietą (il. 1)20. Nie wiadomo, w jaki sposób (i kiedy) oba tomy przekazane do odległych od siebie klasztorów znalazły się w bibliotece klasztornej w Lubawie. Oba oznaczono tamtejszymi sygnaturami: odpowiednio B. 3 i B. 5. Brakuje zatem sygnatury B. 4 – jak można przypuszczać, drugiej części kazań de tempore, która także musiała znaleźć się w Lubawie. Tom z tą sygnaturą nie został już jednak odnotowany w Chojnicach. Rękopisy i druki z Pelplina i Lubawy wysłane do Państwowej i Uniwersyteckiej Biblioteki w Królewcu – do 1945 r. jednej z największych naukowych bibliotek niemieckich (700 tys. tomów) – pod koniec II wojny światowej uległy ponownemu rozproszeniu (część być może została bezpowrotnie stracona). Władze biblioteki zdołały wprawdzie na początku 1944 r. ewakuować najcenniejsze zbiory – 140 tys. tomów rozlokowano w majątkach i zamkach na terenie Prus Wschodnich: Słobity, Karwiny i Łankiejmy (po wojnie znajdujące się w granicach Polski) oraz Bałga i Łunino (należące po wojnie do Związku Radzieckiego). Większość zbiorów jednak zaginęła w 1945 r. po wejściu do Prus Armii Czerwonej, część została być może zniszczona później przez polskich lub rosyjskich osadników. Z 1669 numerów kata- logowych rękopisów królewieckich według stanu z 1932 r. obecnie znana jest lokalizacja 199 kodeksów (znajdują się w bibliotekach w Berlinie, Bonn, Petersburgu, Toruniu i Wilnie). Można przypuszczać, że nowe odkrycia i identyﬁkacje przyniosą poszukiwania w bibliotekach moskiewskich21.

20 Por. K. KANTAK, Sylwetki, s. 80, gdzie znajduje się charakterystyka rękopisów Klemensa przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej i Bibliotece Czartoryskich: „Tomy te mają mniej więcej jednakowy format małej ósemki i taką samą oprawę, brunatną skórę z ryciną nabożną na środku [...]. Pisane tym samym charakterem, niewątpliwie przez samego autora, po łacinie z glosami polskimi”. Zob. też W. PABIN, Książka rękopiśmienna w środowisku bernardyńskim do połowy XVI wieku. Zarys problematyki księgoznawczej, [w:] B. BIEŃKOWSKA (red.), Książka rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycz- nymi, 4), Warszawa 1980, s. 91–105; E. LENART, Biblioteki bernardyńskie w Polsce od 2. połowy XV w. do końca wieku XVIII, [w:] W. F. MURAWIEC, D. A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat, s. 659–676.

21 M. KOMOROWSKI, Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg, „Bibliothek For- schung und Praxis”, 4, 1980, 2, s. 139, 148–150; R. G. PÄSLER, Zum Handschriftenbestand – speziell dem mittelalterlichen deutschsprachigen – der ehem. SUB Königsberg, [w:] K. GARBER, M. KOMOROWSKI, A. E. WALTER (red.), Kulturgeschichte Ostpreußens in der frühen Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen 2001, s. 130–131; IDEM, Zum Handschriftenbestand der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Quellenrepertorium und neues Standortverzeichnis, „Scriptorium”, 61, 2007, 1, s. 198–217, zwł. s. 212, 214; V. K URPAKOV, Das Schicksal der Königsberger Bücher in der Sowjetunion nach 1945. Zu den russischen Ex- peditionen in das Königsberger Gebiet und den Beständen Königsberger Provenienz in Moskauer Archiven und Bibliotheken, [w:] A. E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln i in. 2004, s. 449–467; J. MARCINKEVIČIUS, Auf der Suche nach Archivalien und alten Drucken in Ostpreußen nach dem Zweiten Weltkrieg, ibidem, s. 469–481. Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 159

Ralf Päsler, historyk średniowiecznej literatury niemieckiej i badacz powojennych losów księgozbioru królewieckiego, w tamtejszej kolekcji rękopisów zdołał zidenty- ﬁkować siedem tytułów (w ośmiu tomach) przewiezionych z Pelplina do Królewca. Do tej liczby można dołączyć jeszcze dwa, wśród nich zbiór kazań znajdujący się obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej (rkps 55/IV). Tomy z Pelplina zostały włączo- ne do zbioru królewieckiego w latach 20. XIX w. z sygnaturami: 1758 (dwa tomy), 1759–1761, 1767–1769, 1772, 178322. Zapewne nie jest to jednak liczba ostatecz- na – brakuje bowiem pełnego spisu proweniencyjnego rękopisów dawnej biblioteki w Królewcu23. Możliwe są zatem kolejne odkrycia fragmentów księgozbioru pel- plińskiego. W innych ocalałych tomach mogą znajdować się znaki własnościowe biblioteki opactwa w Pelplinie (zazwyczaj notka: Liber sancte Marie in Polplin). Spośród wspomnianych 10 tomów pochodzących z biblioteki dawnego opactwa zna- my obecnie miejsce przechowywania dwóch: oba znajdują się w Bibliotece Uniwer- syteckiej w Toruniu. Rękopis 55/IV przywieziono tutaj w lipcu 1946 r. ze zbiornicy księgozbiorów zabezpieczonych w Pasłęku wraz z innymi cymeliami ewakuowany- mi z Królewca i umieszczonymi w Karwinach i Słobitach24. Rękopis 12/II traﬁł do Torunia w ten sam sposób – być może można go jednak utożsamić z iluminowanym, pergaminowym traktatem medycznym odnalezionym w gruzach zamku malbor- skiego w 1946 r.25 Ostatni z wymienionych rękopisów powstał w pierwszej ćwierci XIII w., najprawdopodobniej w klasztornym skryptorium w Kolonii. Jego pierwszym właścicielem był przeor Jakub z Kolonii, być może członek kolońskiego kolegium przeorów – rady arcybiskupów kolońskich, w której skład wchodzili znaczniejsi duchowni Kolonii, m.in. prałaci kapituły katedralnej i kolegiat kolońskich, plebani siedmiu kościołów w Kolonii oraz opaci arcybiskupich klasztorów benedyktyńskich pw. św. Pantaleona i pw. św. Marcina26. Na pochodzenie kodeksu może wskazywać także

22 R. G. PÄSLER, Zur Herkunft von Handschriften und alten Drucken der ehemaligen Staats- und Univer- sitätsbibliothek Königsberg. Ernst Kuhnerts Provenienzregister, „Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und Geschichte”, 3, 1995, s. 47; IDEM, Die Handschriftensammlun- gen der Staats- und Universitätsbibliothek, der Stadtbibliothek und des Staatsarchivs Königsberg. Mit einem Exkurs zur mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte der Stadt und Anhängen, [w:] A. E. WALTER (red.), Königs- berger Buch- und Bibliotheksgeschichte, s. 194–195. 23 Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimontanae, fasc. I: Codices ad iurisprudentiam pertinentes accedit descriptio codicum iuris qui Reginonti in archivo regio et in bibliotheca urbica atque Wallenrodtiana asservantus, digessit et descripsit Ae. I. H. STEFFENHAGEN; fasc. II: Codices historici digessit et descripsit, suppl. fasc. i adiecit Ae. I. H. STEFFENHAGEN, praef. est C. HOPFIUS, Königsberg 1861, 1867–1872. Katalog ten cytuje noty proweniencyjne, obejmuje jednak tylko rękopisy prawnicze i historyczne.

24 Archiwum Biblioteki UMK, Spis nr 1/240: S. BURHARDT, Sprawozdanie z podróży służbowej do Pasłęka i Elbląga, Toruń 30 IX 1946 r. 25 Bardzo dziękuję za tę wskazówkę Pani Aleksandrze Siuciak, kierownik Biblioteki Muzeum w Malbor- ku.

26 Zob. M. GROTEN, Priorenkolleg und Domkapitel von Köln im Hohen Mittelalter: zur Geschichte des kölnischen Erzstifts und Herzogtums (Rheinisches Archiv, 109), Bonn 1980. 160 Marta CZYŻAK

3. Zbiór traktatów medycznych, wewnętrzna strona okładki i karta 1, stan przed konserwacją

4. Zbiór traktatów medycznych, k. 1v–2, stan po konserwacji Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 161 glosa w języku dolnoniemieckim z wpływami ﬂandryjskimi, wpisana na karcie 63 (tłumaczenia łacińskich nazw ziół i roślin). Jeszcze w średniowieczu kodeks ten traﬁł do klasztoru cystersów w Pelplinie (il. 3–4). Z kolei rękopis 55/IV to zbiór anonimowych kazań wielkopostnych, przepisany w 1474 r. przez Pawła Königs- berga (zapiska w kolofonie kazań). O cysterskim pochodzeniu świadczą sygnatura B. 193, wpisana na wewnętrznej stronie okładki tą samą ręką co w rękopisie 12/II, oraz umieszczony niżej rysunek ujętej do połowy postaci zakonnika.

Aneks Wykaz rękopisów poklasztornych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu Wykaz obejmuje wszystkie rękopisy poklasztorne znajdujące się w zbiorach Bi- blioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Każda nota zawiera skrócony opis zewnętrzny kodeksu (sygnatura, język, wiek, materiał piśmienniczy, liczba kart), sumaryczny spis zawartości z podaniem incipitu i explicitu tekstu (jeśli kodeks zawiera tylko jeden utwór), opis oprawy oraz proweniencji z wyszczególnieniem wszystkich zapisek własnościowych, sygnatur i pieczęci oraz notę bibliograficzną. Autorem opisów opraw rękopisów 12/II, 55/IV i 100/I jest dr Arkadiusz Wagner. Zostały one przygotowane na potrzeby powstającego katalogu rękopisów średniowiecznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu27. Rękopis 100/I został opracowany w osobnym artykule pt. Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina 28, stąd też w niniejszym wykazie podano tylko skrócony opis oprawy. 1. Klemens z Radymna, Sermones de tempore, prima pars, Biblioteka UMK, rkps 99/I Łacina, papier, przed 1542, 14 × 17 cm, k. 488 + II (ochronne). Dominica prima Adventus sermo. – Adduxerunt asinam et pullum et imposuerunt vestimenta sua et eum desuper sedere fecerunt. Matheus XXI [21,7]. – Scribit divus Iheronimus in Matheo libro III tomi 9 pullus iste et assina quibus apostoli sternunt vestimenta sua ut Ihesus melius sedeat ... >< [k. 473r] Dominica XXV post Penteco- sten sermo ... [481r] De dedicatione sermo ... [488v] ... alii quoque summi pontifices concesserunt, ut possunt dare extra locum auditoribus suis 18 annis et CCXXXII dies. Ego itaque auctoritate omnipotentis Dei summorumque pontificum concedo nobis hec dona in nomine Patris et Filio et Spiritu Sancto amen.

27 Bardzo dziękuję Panu drowi A. Wagnerowi także za cenne uwagi dotyczące opraw rękopisów 98–99/I.

28 Zob. M. CZYŻAK, A. WAGNER, Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina, „Zapiski Historyczne”, 78, 2013, 2, s. 99–116. 162 Marta CZYŻAK

Oprawa: Deska, skóra brązowa; radełko, strychulec – wycisk ślepy, plakieta, tłoki liternicze – wycisk złocony. Górna okładka: napis: Prima pars sermonum de tempore. Plakieta: Chrystus z krzyżem na kuli ziemskiej, błogosławiący, napis: Ego sum lux mundi. W ze- wnętrznej ramce radełko: Apollo i muzy greckie. Dolna okładka: w zwierciadle radełko: Chrystus, św. Paweł, św. Piotr, Dawid, Mojżesz. W zewnętrznej ramce Apollo i muzy greckie. Zapięcia: klamry mosiężne na skórzanych paskach zapinane na górnej okładce, częściowo zachowane. Proweniencja: 1. [Bernardyni, Warszawa] – Hos sermones congessit frater Clemens de Radimno in loco Warszoviensi ibidem que practicavit anno Domini 1542 (k. 1v). 2. [Bernardyni, Lubawa] – sygn. B. 3 (k. 2r). 3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. I 105, 8 (wyklejka górnej okładki, nalepka na grzbiecie), N. 124 (przekreślona; wyklejka górnej okładki). Literatura: Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, Conitz 1875, s. 23, nr VIII. 2. Klemens z Radymna, Sermones de sanctis, Biblioteka UMK, rkps 98/I Łacina, papier, przed 1545, 11×14,5 cm, k. 311. k. 7r: De s. Mathia sermo. Iugium meum suave est. Matheus XI [11,30]. – In hoc ipso sermone tria videbuntur. 1. Figuralis designatio, 2. Doctoralis declaratio, 3. Exemplaris invitatio. Quo ad primum videbitur in quasi ﬁguralis designatio. Scriptum est namque Exodus XXIII [23,4] locutus est Dominus ad Moysen: hec dices ﬁliis Israel ... >< [k. 301r] De s. Valentino sermo ... [304r] ... s. Valentinus ne periret renunciat nichil terrene substancie vite corpori amen. Oprawa: Deska, skóra brązowa, radełko, strychulec – wycisk ślepy, tłoki liternicze i orna- mentalne – wycisk złocony. Górna okładka napis: De sanctis sermones. W zwierciadle radełko: Adam i Ewa przy drzewie życia, w zewnętrznej ramie putta. Dolna okładka: w zwierciadle Adam i Ewa, w zewnętrznej ramce święci. Zapięcia: ślady po klamrach mosiężnych na skórzanych paskach zapinanych na górnej okładce (pozostała blaszka mocująca na dolnej). Proweniencja: 1. [Bernardyni, Przeworsk 1545, Poznań – b.d., Lublin 1563] – Hos sermones sue compillacionis resignavit pro loco et cella predicatoris in Przeworsko [skreślone, nadpisane:] Posnania [skreślone, na marginesie:] Lublin frater Clemens de Radim- no de licencia et voluntate R. P. Josephi de Ponyeck tunc ministri provincie Polonie anno Domini 1545. Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 163

[niżej ręką, która wpisała słowo Lublin:] – Ego vero Hieronim a Lekno minister attendens locum Lublinensem conﬂagratum consignavi hos sermones pro prefato loco anno Domini 1563 (k. 10v). 2. [Bernardyni, Lubawa] – Loci Lubawiensis (k. 1r); sygn. B. 5 (k. 7r). 3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. I.67, 3 (wyklejka górnej okładki i nalepka na grzbiecie), N. 105a (przekreślona; wyklejka). Literatura: Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 22, nr V. 3. Modlitewnik biskupa Wikbolda Dobilsteina, Biblioteka UMK, rkps 100/I Łacina, pergamin, 4. ćw. XIV w., 19,5×12,5 cm, k. 164. M.in. Orationes ante et post missam dicendas (k. 3r–11v), Arnulf z Louvain, Rhythmica oratio ad membra Christi (k. 11r–15r), Herman Józef z Kolonii, Iubi- lus de sanctae Ursula et sociis (k. 15r–17r), Michał de Massa?, Vita Iesu Christi (k. 23v–160v). Oprawa: Deska, skóra brązowa. Dekoracja okładzin wyciskana z tłoków. Introligator z krę- gu Mistrza Księgi Przysiąg (Eidbuch-Meister), Kolonia, lata 70.–80. XIV w. Proweniencja: 1. [Biskup Wikbold Dobilstein, zm. 1380] – Iste libellus domini W.[icboldi] episcopi Culmensis continet... (k. 2v). 2. [Bernardyni, Lubawa] – sygn. B. 1 (k. 2r). 3. [Gimnazjum w Chojnicach] – sygn. N. 123a, J. 79, 1 (wyklejka górnej okład- ki, nalepka na grzbiecie); pieczęć biblioteki Królewskiego Gimnazjum Męskiego w Chojnicach: „Gymn. Bibliothek des Koenigl. Gimn. zu Conitz” (k. 1r). Literatura: Programm des Königlichen Gymnasiums, s. 22–23, nr VII; M. PERLBACH, Zur Ge- schichte des Bücherwesens im Ordenslande Preussen, „Zentralblatt für Bibliotheks- wesen”, 11, 1894, s. 162, nr 65; M. STRUTYŃSKA, Biblioteka Bernardynów w Luba- wie, [w:] B. BIEŃKOWSKA (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa 1986, s. 10, 31; EADEM, Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Proble- my badawcze i metodologiczne, Toruń 1999, s. 48–49, il. 78; A. MENTZEL-REUTERS, Arma spiritualia. Bibliotheken, Bücher und Bildung im Deutschen Orden (Beitrage zum Buch- und Bibliothekswesen, 47), Wiesbaden 2003, s. 175–177. 4. Zbiór traktatów medycznych, Biblioteka UMK, rkps 12/II Łacina, j. niemiecki, pergamin, koniec 1. ćw. XIII w., 21×13,5 cm, k. 87. M.in. fragment traktatu Klaudiusza Galena Prognostica (k. 2r–v), traktaty far- makologiczne Mikołaja z Salerno: Antidotarium (k. 12v–51r), De dosibus medicinarum (k. 51r–54v), Synonyma medicinarum (k. 54v–57v), słownik ziół i roślin w j. 164 Marta CZYŻAK

łacińskim z tłumaczeniami nazw ziół w j. dolnoniemieckim (k. 63r), recepty medyczne (k. 2v–12v, 63v–87v). Oprawa: Zdefektowana (częściowo zdarta skóra dolnej okładziny); deski dębowe, skóra jasna, ślad po zapięciu uszkowym z bolcem na górnej okładzinie. Wyklejki: przed- nia – brak (na desce okładziny ślady po rysunku o romańskiej formie), tylna – pa- pierowa, z tekstem gotyckim. Proweniencja: 1. [Jakub, przeor w Kolonii] – Frater Jacobus Coloniensis prior (k. 1v). 2. [Cystersi, Pelplin] – Liber sancte Marie in Polplin (k. 2r); sygn. B. 161 (we- wnętrzna strona okładki). 3. [Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu] – sygn. 1783 (nalepka na oprawie); pieczęcie, okrągła: „Königlisch. u. Univers. Bibliothek Königsberg i. Pr.” (k. 1r), owalna: monogram z liter FWR [Fridericus Wilhelmus Rex] (k. 1v). Literatura (wybór): F. MILKAU, Mittelniederdeutsche Pflanzenglossen, „Niederdeutsches Jahrbuch”, 17, 1891, S. 82–84; R. JANSEN-SIEBEN, Repertorium van de middelnederlandse artes-literatuur, Utrecht 1989, s. 354–355; U. MEVES (red.), Katalog der Mittelalterli- chen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbi- bliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemaligen Staatsarchivs Königsberg (Schriften des Bundesin- stituts für Ostdeutsche Kultur und Geschichte, 15), München 2000, s. 135–138; IDEM, Thorn/Toruń, Universitätsbibl., rkps 12/II, http://www.handschriftencensus. de/13961 (dostęp: 10 XI 2011 r.). 5. Sermones quadragesimales, Biblioteka UMK, rkps 55/IV Łacina, papier, 1474, 32×21,5 cm, k. 307. – um ieiunatis, nolite fieri sicut ypocrite tristes. Scribitur Mathei VIto capi- tulo [6,16]. Et legitur hodierna die pro ewangelicali officio, pro introductione the- matis cuiuslibet sermonis subsequentis proponitur quedam questio ... ><[k. 307v] ... Et sic est finis pro quo Deus sit benedictus in secula seculorum amen. Finitum per me Paulum Konigisberg anno Domini MoCCCCoLXXIIIIto. Finis adest operis mercedem posco laboris. Oprawa: Deski bukowe, skóra ciemnobrązowa, dwa zapięcia zaczepowe na skórzanych paskach (zachowane blaszki mocujące z paskami). Dekoracja okładzin o kompo- zycji ramowej ze zwierciadłem podzielonym na romby, wyciskana strychulcem i tłokami z motywami m.in. rozetek. Na wewnętrznej stronie deski górnej okładki trójwiersz z epoki, sygnatura oraz rysunek zakonnika. Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 165

Proweniencja: 1. [Cystersi, Pelplin] – sygn. B. 193 (wewnętrzna strona górnej okładki). 2. [Państwowa i Uniwersytecka Biblioteka w Królewcu] – sygn. 1761; pieczęcie, okrągła: „Königlisch. u. Univers. Bibliothek Königsberg i. Pr.”, owalna: monogram z liter FWR [Fridericus Wilhelmus Rex] (k. 1r). Literatura: J. DOMASŁOWSKI, A. KARŁOWSKA-KAMZOWA, A. S. LABUDA, Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Prace Ko- misji Historii Sztuki, 17), Warszawa-Poznań 1990, il. 122; R. G. PÄSLER, Katalog, s. 136.

Marta CZYŻAK Post-monastic manuscripts in the collection of the University Library in Toruń Summary

The paper presents the post-dissolution fortunes of monastic manuscripts which after World War II – as the so-called secured collection – were handed over to the University Library in Toruń. It discusses the policy of the Prussian authorities towards monasteries and their book collections, and presents the circumstances in which the manuscripts were brought to Toruń: three from an Observant monastery in Lubawa (dissolved in 1821) became the University Library’s property via the gymnasium library in Chojnice, whereas two from the Cistercian abbey in Pelplin (dissolved in 1823) – via the Königsberg State and University Library. The article briefly describes the codices, putting emphasis on their content and origin: the oldest one is a medical manuscript from Pelplin (first quarter of the 13th century), the youngest ones – two autographs of sermons of Observant preacher Klemens from Radymno (1500–1562), formerly unknown to scholars. The paper ends with an inventory list of the five discussed monastic manuscripts.

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA Juliusz RACZKOWSKI Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych

Celem tego artykułu jest przedstawienie fenomenu przeszczepiania tradycji praktyk religijnych, ogniskujących przy wizerunkach sakralnych, z wyposażeń poklasztornych, na nowe miejsce. Problem ten w badaniach regionalnych, dotyczących pokasacyjnego majątku klasztornego w północnej Polsce, nie był jeszcze poruszany. Zagadnienie to zostanie tu zasygnalizowane na podstawie historii dwóch gotyckich dzieł rzeźbiarskich, które stanowiły element wystroju kościoła pw. św. Mikołaja w Toruniu od czasów średniowiecza i które – po kasacie toruńskiego klasztoru do- minikanów w 1831 r. – znalazły się w kościele pw. św. Jakuba na Nowym Mieście w Toruniu. Kult związany z każdym z nich, zarówno u dominikanów, jak i na nowym miejscu, miał jednak odmienny charakter, a jego rozwój biegł różnymi torami. Starszym z dwóch zabytków jest tzw. Czarny Krucyﬁks (il. 1), wiszący obecnie w ołtarzu Krzyża Świętego w pierwszej od zachodu kaplicy po stronie południowej kościoła pw. św. Jakuba. Jest to pełna niezwykłej ekspresji rzeźba z końca XIV w., łącząca syntetyzm formy z istniejącymi niegdyś naturalistycznymi „akcesoriami”, wzmagającymi jej emocjonalny odbiór (naturalna peruka, tekstylne perizonium1). Dzieło to stanowi przedmiot styloznawczych zainteresowań badaczy sztuki Toru- nia2. Pierwotne, średniowieczne miejsce ﬁgury w dominikańskim kościele pw. św.

1 Czerep czaszki Zbawiciela oraz jego podbródek opracowane są gładko pod aplikację z włosia, nie oddano rzeźbiarsko formy perizonium. Biodra Chrystusa są „nagie”, grzebienie biodrowe i podbrzusze oraz ścięgna ud są dość szczegółowo modelowane – w zamierzeniu postać miała być okrywana dość nisko zawieszoną i raczej krótką (lub przejrzystą) tkaniną.

2 Oprócz niedawnej wzmianki w Dziejach sztuki Torunia (A. BŁAŻEJEWSKA, E. PILECKA, Sztuka średnio- wieczna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, Toruń 2009, s. 147) należy wspomnieć przede wszystkim opracowania 168 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

Mikołaja jest znane w przybliżeniu, choć dokładna interpretacja zapisów źródło- wych3 przysparza pewnych trudności. Jeżeli przyjąć identyfikację obiektu podaną przez dominikańskiego kronikarza w XVII w. oraz późniejszą interpretację ks. Ja- kuba Fankidejskiego4, krucyfiks wisiał przy wschodnim filarze kościoła (w pobli- żu łuku tęczowego, gdyż określany jest w średniowiecznych źródłach jako usytuo- wany pośrodku kościoła) po stronie południowej – „plagam australem” (jeśli dać wiarę XVII-wiecznej kronice). Najprawdopodobniej już w średniowieczu można było poprzez modlitwę przy tym krucyfiksie dostąpić łaski częściowego odpustu5. J. Fankidejski do niego właśnie odniósł wymienione w aktach dominikańskich in- dulgencje z lat 14056 i 14687 (potwierdzenie), do których dodać należy pominięty

autora: J. RACZKOWSKI, Tzw. Czarny krucyfiks z kościoła św. Jakuba w Toruniu. Przyczynek do badań nad gotycką rzeźbą toruńską, [w:] J. POKLEWSKI (red.), Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci prof. Gwi- dona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku (Teka Komisji Historii Sztuki, 10; Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wydziału Filozoficznego, 37, 3), Toruń 2005, s. 119–128 (tam też wcześniejsza literatura); IDEM, „Czarny Krucyfiks” z kościoła św. Mikołaja w Toruniu (hasło II.5.7), [w:] B. POSPIESZNA (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca–12 września 2010 roku, t. 1, Malbork 2010, s. 182. Cechy typologiczne pozwalają datować krucyfiks na przełom XIV i XV w., jego najbliższą analogię formalną stanowi krucyfiks w kościele pw. św. Wojciecha w Krakowie. Powinowactwo to jednak można tłumaczyć również związkami pomiędzy konwentami dominikanów prowincji polskiej. Stylistycznie obydwa dzieła wydają się wywodzić ze snycerstwa północnej Italii i Toskanii – nie można wykluczyć, że są to importy dominikańskie; wymaga to jednak dalszych badań. 3 Średniowieczne źródła do dziejów dominikanów toruńskich są znane dzięki nowożytnym kronikom i ko- piariuszom, przechowywanym w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie (dalej: ADP), Monast. Tor., dom. 1–2, Akta odnoszące się do dziejów klasztoru dominikanów w Toruniu 1232–1762 (wykaz przeorów, kronika, in- dulgencje, kopiariusz dokumentów). Wiedzę o nowożytnych dziejach klasztoru uzupełniają ADP, Monast. Tor., dom. 3a, Akta dominikańskie (1592–1832). Na temat tych archiwaliów zob. T. JASIŃSKI, Znaczenie toruń- skich archiwaliów podominikańskich w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie podług urzędowych akt i miejscowych podań, „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 343–347. 4 Kronikarz konwentu żyjący w XVII w. odniósł zapisy w średniowiecznych listach odpustowych do zna- nego sobie krucyfiksu z ołtarza św. Dominika, zob. ADP, Monast. Tor., dom. 1, Akta odnoszące się do dziejów klasztoru dominikanów w Toruniu 1232–1762, f. 33v: „Hanc autem imaginem fuisse puto, cuius mentio fit inferius in litteris Vincenti episcopi Culmensis”, i f. 35r: „Quia ad aliquoties hic mentio fit imaginis crucifixi in medio ecclesiae affixae columnae illam ego fuisse puto, quod...” (podkreślenie – autorzy). Podaną przez kronikarza identyfikację wizerunku powtórzył J. FANKIDEJSKI, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, Pelplin 1880, s. 8. 5 Modlitwa przy wizerunku była jedną z dość popularnych form uzyskania indulgencji w późnym średnio- wieczu, zaliczającą się do praktyk pobożnościowych (zob. na ten temat N. PAULUS, Geschichte des Ablasses im Mittelalter, t. 3: Geschichte des Ablasses am Ausgange des Mittelalters, Paderborn 1923, s. 429–433; o obrazach – s. 431). 6 ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 33v, odpust nadany przez biskupa chełmińskiego Arnolda: „Idem episcopus de data in castro Ribin anno 1405 dies 20 indulgentiarum de iniunctis poenitentis relaxat omnibus vere poe- nitentibus confessis et contritis, que coram imaginem, quam est in medio Ecclesiae 5 Dominicas orationes et toties Salutationes Angelicas devotius geniculate oraverint vel luminaria et ornamenta tribuerint ad eadem”. 7 Potwierdzenie indulgencji z 1405 r. przez biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę: „Vincentius episcopus Culmensis nec non administrator perpetuus Pomezaniensis ac conservator Varmiensis [...] etc. eodem, quod Arnoldus concessit, addidit: Qui quoties nomen Domini Jesu Christi, seu Virginis Mariae, aut Gloria Patri in eisdem in aliquo officio nominabilis se devote inclinaverint et quam coram sacrario, in quo Eucharistia conservata unam et coram imagine crucifixi in medio ipsius ecclesiae cuidam columnae affixa unam, et de Salve Regina quae ibidem per Quadragentissimam de cantabilis totios quoties aliquod predictus clariter aut Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 169 przezeń odpust z 1410 r.8 i potwierdzenie indulgencji przez biskupa chełmińskiego Wincentego Kiełbasę w 1481 r.9 Pewien niepokój budzi każdorazowo uwzględnia- na w nich lokalizacja wizerunku „in medio ecclesiae”, sugerująca raczej krucyfiks tęczowy (czy lektoryjny). Taką funkcję mogła bowiem pełnić raczej monumentalna rzeźba Ukrzyżowanego na drzewie życia (w okresie nowożytnym przeniesiona za ołtarz główny, a po kasacie – do kościoła pw. św. Jakuba), z którą – z dużą dozą prawdopodobieństwa – można łączyć zapis o odpuście z 1392 r., odnoszący się do „crucifixi maiori”10. Trudno sobie natomiast wyobrazić przy tak dużym przedsta- wieniu prywatną modlitwę na klęczkach, zapalanie świec czy umieszczanie ozdób (wotów?), o których wspominają inne odpusty, a także odnieść do niego określenie „columnae affixa”. Wydaje się, iż to pierwotna ekspresja Czarnego Krucyfiksu (któ- rą musimy rekonstruować, uwzględniając perukę, zawieszone nisko na biodrach perizonium z tkaniny oraz gotycką polichromię – zapewne eksponującą oznaki męki) mogła przyczyniać się do spontanicznej czci, sankcjonowanej oficjalnymi regulacjami biskupimi. Argumentem za słusznością interpretacji J. Fankidejskiego byłaby zresztą niegasnąca wiara w „łaskawość” Czarnego Krucyfiksu w czasach nowożytnych. Jak podaje dominikański kronikarz, krucyfiks ocalał cudownie z katastrofy bu- dowlanej, gdy w niedzielę, 12 VI 1622 r., runęło sklepienie i dach nawy11. Po tym cudzie wizerunek przeniesiono do ołtarza św. Dominika, który kronika lokalizu- je „ad primam columnam ante altare SS. Rosarii”12, i zawieszono przy nim stare świeczniki, do których fundowano światła, zgodnie z dawniejszą wzmianką w od- puście biskupa Arnolda13. Przeniesienie kultowego wizerunku na nowe miejsce (i zapewne w nową oprawę ołtarzową) było zabiegiem częstym, zwłaszcza w okre- alicui eius interfuerint 40 indulgentii dies de iniunctis poenitentis relaxat”. Zob. ibidem, f. 34v (J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 8, podał błędną datę tego potwierdzenia – 1465 r.). 8 ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 33v, indulgencja biskupa warmińskiego Henryka – 40 dni odpustu, za zmó- wienie na klęczkach trzy razy Ojcze Nasz i trzy razy Zdrowaś Mario, „coram imagine crucifixi in medio ipsius Ecclesiae cuidam columnae affixa”. 9 Potwierdzenie indulgencji z 1468 r. przez biskupa chełmińskiego Stefana: ibidem, f. 34v. 10 Jest to jedyna znana indulgencja dla toruńskich dominikanów, dookreślająca skalę obiektu, przy którym można uzyskać odpust – krucyfiks opisany jest tu jako „większy pośrodku kościoła”, co sugeruje, że w pobli- żu znajdował się też inny, „mniejszy”. Ibidem, f. 34r. 11 „Quia ad aliquoties hic mentio fit imaginis Crucifixi in medio ecclesiae affixae columnae illam ego fuisse puto, quod [...] stat in altare S. Dominici ad primam columnam ante altare S. Rosarii. Haec et etiam meo tempore stabat affixa columnae huic ad plagam australem et quod cadente fornice [...] et iterum ecclesiae tecto in anno 1622, miraculosem creditur illaesa permansit cum omnia circumcirca confracta fuerint”. Ibidem, f. 35r. 12 Jest to inna lokalizacja ołtarza św. Dominika niż ta znana z opisu z 1785 r., według której ołtarz „Ojca” znajdował się w poświęconej mu kaplicy – drugiej od wschodu w rzędzie kaplic po stronie południowej ko- ścioła, zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, s. 63. 13 „[...] candelabri antiqui in altera columna in quo ferte luminaria ardore solito fuerint in honore eiusdem imagines quorum men[...]it Arnoldus episcopus in suis litteris superius prefatis”. ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 35r. 170 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI sie kontrreformacji14, i sugeruje celowe działanie gospodarzy wnętrza kościoła na rzecz wzmocnienia jego rangi. Dominikanie byli jedynym – oprócz benedyktynek – konwentem toruńskim, który bez uszczerbku przetrwał zawieruchę reformacji, utrzymując nieprzerwanie kościół pw. św. Mikołaja w swych rękach15. Sprzyjającą atmosferę dla wzrostu kultowej aury dzieła tworzył zapewne ruch rekatolicyzacji Torunia, w którym dominikanie brali udział z dużym zaangażowaniem16, ciesząc się wsparciem królów i szlachty polskiej. Konwent był w tym czasie pod zarządem kolejnych światłych przeorów, dążących do materialnej i moralnej odnowy klasztoru, poprawy relacji z magistra- tem miejskim i wzrostu liczby zakonników; wyróżniał się na tle innych stabilnością organizacyjną i umiejętnie stosowanymi środkami propagandy wiary17. Posiadanie relikwii Krzyża Świętego i kult cudownego krucyfiksu musiały dobrze służyć po- pularyzacji uroczystych nabożeństw piątkowych ku czci Męki Pańskiej, które były licznie uczęszczane przez wiernych18. W XVIII w. Czarny Krucyfiks został odnotowany w nowożytnym ołtarzu, usta- wionym w krużganku klasztornym19. Wymienia go Descriptio Status Ecclesiae Sancti Nicolai Episcopi pod datą 9 VIII 1785 r.20: „W kruczganku ołtarz Pana Jezusa Ukrzyżowanego łaskami słynącego z włoskami przyprawionemi, w osobie roboty snycerskiej, na krzyżu odmalowanym”. W tym późnym okresie figura zachowywała wciąż swój kultowy status, trwający nieprzerwanie od średniowiecza, o czym prze- konują dwie szczególne praktyki: Chrystus został „przyodziany” i przyozdobiony elementami roboty złotniczej21, a w ołtarzu zawieszano dary wotywne.

14 O funkcjonowaniu średniowiecznych wizerunków otaczanych czcią w nowych, nowożytnych strukturach zob. szeroko G. JURKOWLANIEC, Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki (Monograﬁe Fundacji Nauki Polskiej, Seria Humanistyczna), Wrocław 2008, s. 273– 395, cz. 2: Twórczość, rozdz. 1–2: o nowożytnych obramieniach dawnych obrazów i ﬁgur kultowych.

15 K. MALISZEWSKI, Stosunki religijne w Toruniu w latach 1548–1660, [w:] M. BISKUP (red.), Historia To- runia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), oprac. S. CACKOWSKI, Toruń 1994, s. 281. 16 Na temat rekatolicyzacji Torunia od końca XVI w. do wojen szwedzkich zob. szerzej: ibidem, s. 278– 289. 17 Ibidem.

18 T. GLEMMA, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów kościelnych Prus Królew- skich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 42), Toruń 1934, s. 190. 19 Najpewniej ten właśnie ołtarz, jedyny w krużgankach, zaznaczony jest na planie Steinera – zlokalizo- wany przy ścianie północnej, w północno-zachodnim narożniku ciągu komunikacyjnego. Zob. reprodukcja w: M. BISKUP (red.), Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryderyka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), Toruń 1998, s. 98, ryc. 50.

20 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 66–67. 21 Srebrne aplikacje na wizerunkach kultowych (zwłaszcza malowanych) są fenomenem staropolskim; ich celem było wzmacnianie ekspresji przedstawień, ściągnięcie uwagi widza i spotęgowanie kultowego od- działywania. Zob. M. KARPOWICZ, Uwagi o aplikacjach na obrazy i roli sreber w dawnej Rzeczypospolitej, „Rocznik Historii Sztuki”, 16, 1986, s. 123–157. O aplikacjach srebrnych na obrazy i rzeźby z terenów Prus Królewskich zob. ostatnio M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne Prus Królewskich. Studium typologiczno-morfo- logiczne, Toruń 2012, s. 228–236. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 171

1. Tzw. Czarny Krucyﬁks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu (przeniesiony z kościoła dominikanów), koniec XIV w., stan obecny

Metalowe ozdoby krucyﬁksu zachowały się szczęśliwie do dzisiaj – jest to typo- wy zestaw srebrnych aplikacji na krucyﬁksie22. Głowę Chrystusa wieńczy wysoka ażurowa korona, odnotowana w opisie z 1785 r.23 (il. 2). Dwie faliste gałęzie ciernia, cięte z jednego kawałka pozłoconej blachy srebrnej i dość płasko trybowane, spla- tają się ze sobą, tworząc dzięki odrostom nieregularny, szeroki układ zakoli. Dolny obrys gałęzi wzbogacony jest o ostro cięte niewielkie sęki, na splotach korony osa- dzono długie spiczaste kolce. Do górnej krawędzi przymocowane są cztery wyso- kie, osobno uformowane grzebienie z promieni (każdy wycięty z jednego kawałka blachy), naprzemiennie prostych i falistych. Obecny efekt artystyczny korony, która tworzy rodzaj wysokiego ażurowego zwieńczenia „łysej” czaszki, różni się zapew-

22 M. KARPOWICZ, Uwagi o aplikacjach, s. 133.

23 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 80. Korona ani inne aplikacje nie zostały odnotowane w późniejszym inwentarzu kasacyjnym, zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toruniu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, s. 188–199 (o wotach przy krucyﬁksie – s. 196). 172 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

2. Tzw. Czarny Krucyﬁks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – głowa z nowożytną koroną ne od oddziaływania pierwotnego – korona nie zastąpiła owianej legendami peruki z włosia, lecz uzupełniła ją. Srebrnymi, pozłacanymi dekoracjami przyozdobiono rany Chrystusa. Wykrój rany w boku został przesłonięty lekko wgłębioną plakietką o migdałowym kroju, otoczoną wzdłuż górnej krawędzi krótkimi promieniami, naprzemiennie prostymi i falistymi. Plakietka ta łączy się z długim, sztywnym, wyciętym po obrysie skrze- pem krwi, w którym poszczególne krople o nieregularnym, łezkowatym kształcie uzyskano trybowaniem i podkreślono grawerowaną obwódką (il. 3). Ozdoba ta zo- stała odnotowana w 1785 r. jako: „cyrkuł z promieniami, ranę otaczaiący, wraz z kroplami krwi srebrno wyzłacane”24. Zachowało się do dziś także promieniste obramienie rany w prawej stopie, przy- pominające rozetę o ostrych cienkich płatkach („pod gwoździem nożnym cyrkuł z promieniami ranę nożną otaczaiący srebrny pozłacany”) (il. 4)25. Obecne blaszane perizonium jest jednak wtórne – zastąpiło nałożoną na dawne lniane perizonium no- wożytną (zapewne XVIII-wieczną) „sukienkę” srebrną, którą zdobiły trybowane kwiaty26.

24 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 80. 25 Ibidem. 26 „Fartuch cały z blachy srebrney w kwiaty wybijany” odnotowuje inwentarz z 1785 r., zob. ibidem. Jako analogi dla takiej dekoracji złotniczej można przywołać zabytki z kościoła pw. św. Jana w Toruniu: sukienkę srebrną, płasko pofałdowaną, trybowaną w kwiaty, czy „kwieciste” aplikacje obrazu z bł. bł. Juttą, Dorotą i Rozalią (zob. K. KLUCZWAJD, Skarby toruńskiej katedry. Wystawa przygotowana przez Muzeum Okręgowe w Toruniu oraz paraﬁę katedralną, marzec–maj 2002, Toruń 2002, nr kat. 87, s. 51, reprodukcja na s. 127, oraz nr kat. 86, s. 50, reprodukcja na s. 125–126). Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 173

3. Tzw. Czarny Krucyﬁks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – srebrna aplikacja przy ranie w boku

4. Tzw. Czarny Krucyﬁks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – srebrna aplikacja przy ranie w prawej stopie 174 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

Trwałość dewocji przy cudownym wizerunku poświadczają wreszcie dary wotywne, składane na ołtarzu. Ich największa liczba, jak podają inwentarz z 1785 r. i jego uzupełnienia, powstała na przełomie XVIIII i XIX w. (nic nie wiemy o ewen- tualnych wotach z wcześniejszego okresu27). Problem genezy nowożytnego obyczaju wotywnego oraz jego przejawów artystycznych doczekał się dobrego ujęcia monograﬁcznego w opracowaniu Jowity Jagły28. Poszczególne zabytki czy zespoły wotów z ziemi chełmińskiej (z Torunia, Chełmna, Brodnicy) nieczęsto wzbudzały jednak szersze zainteresowanie badawcze29. Dopiero w ostatnim czasie wydaje się ono nieco wzrastać30. Być może zadecydowała o tym jakość wyrobów – w więk- szości wypadków była to słabszej klasy produkcja seryjna (choć traﬁały się wśród nich wyroby czołowych pracowni złotniczych31). Zagadnienia ich historii i religijnej funkcji szczegółowo nie podejmowano.

27 Najliczniejsza grupa pruskich plakiet wotywnych pochodzi właśnie z tego okresu (druga połowa XVIII w.) – wcześniejsze padały oﬁarą rabunków podczas wojen szwedzkich lub były wykorzystywane do wy- konywania innych przedmiotów, jak okładziny, sukienki, sprzęty liturgiczne, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 249.

28 J. JAGŁA, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, Warszawa 2009. 29 Zagadnienie to zostało zasygnalizowane przez T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego w komunikacie Wota srebrne. Z badań nad sztuką sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, 32, 1970, 2, s. 209– 214, w którym autorzy nakreślili zarys dynamiki rozwojowej (form, charakteru i jakości) srebrnych plakiet XVII- i XVIII-wiecznych ziemi chełmińskiej. Badacze ci marginalnie wspominali też o plakietach, omawia- jąc twórczość złotników toruńskich w monograficznym opracowaniu: IIDEM, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988, s. 89–91, 93. Z poszczególnych zabytków regionu sporym zainteresowaniem badawczym cieszyły się plakiety wotywne kościoła pw. św. Jana w Toruniu, datowane od drugiej połowy XVII do XIX w. Ich wybór był prezentowany na wystawie Ars Sacra w 1993 r. (zob. M. WOŹNIAK (red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy. Muzeum Okręgowe w Toruniu, 5 XI – 31 XII 1993, Toruń 1993, nr kat. 162, nota autorstwa M. Woźniaka) oraz na wystawie Skarby Toruńskiej Katedry w 2002 r., zob. K. KLUCZWAJD, Skarby toruńskiej katedry, nr kat. 89a–y, s. 51–55, reprodukcje na s. 128–135. Z ważniejszych grup plakiet zob. także zespół wotów srebrnych z Nowego Miasta Lubawskiego (ibidem, nr kat. 161, hasła autorstwa M. Woźniaka, tam również reprodukcje dzieł), zespół 131 wotów w kaplicy z obrazem Matki Bożej Chełmińskiej przy kościele parafialnym w Chełm- nie oraz 129 wotów związanych z obrazem Matki Bożej Lipskiej w Lubawie (omówione ostatnio w pracy: M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 250–251). 30 Można tu odnotować próbę monograficznego opracowania nowożytnych toruńskich wotów srebrnych, podjętą w ramach pracy magisterskiej: I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota srebrne z toruńskich kościołów, praca magisterska napisana pod kierunkiem M. Woźniaka, Toruń 2011 (mps w archiwum Zakładu Muzealnictwa Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu). Autorka analiz skupiła się na ogólnym rozpoznaniu toruńskiego zasobu wotów pod kątem typologii i formy artystycz- nej i na skatalogowaniu zabytków, nie poświęcając uwagi dokładnej proweniencji i funkcji poszczególnych obiektów. Jako ważnej części produkcji złotniczej w Prusach osobne miejsce poświęcił plakietom wotywnym M. Woźniak w monografii złotnictwa Prus Królewskich, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 236–252, omawiając typy kompozycyjne i ikonograficzne, chronologię zjawiska i najważniejsze przykłady. W przygo- towaniu jest rozprawa doktorska poświęcona złotniczym plakietom wotywnym z terenów ziemi chełmińskiej, pisana przez K. Krupską w Katedrze Historii Sztuki i Kultury UMK. 31 Przykładem niech będą plakiety autorstwa Jana Letyńskiego, np. plakieta z 1748 r. z przedstawieniem Mater Misericordiae z kościoła pw. św. Jana w Toruniu (obecnie w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toru- niu), zob. hasło kat. w Ars Sacra, nr 163 (M. WOŹNIAK, reprodukcja) oraz M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Kata- log złotnictwa w zbiorze dokumentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 175

Na przełomie XVIII i XIX w. wota przy ołtarzu Ukrzyżowanego w krużganku klasztoru dominikanów toruńskich obejmowały ponad 70 różnego typu darów32, których kontekstu nie można niestety rozpoznać (zapewne były wśród nich zarów- no wota błagalne, jak i tzw. ex vota dziękczynne). Większość z nich została ofiaro- wana pod koniec XVIII stulecia (od lat 80.), kolejne były składane do 1804 r. Grupa ta zawierała niezwykle zróżnicowane obiekty, jak np. lampę cynową z ozdobnym łańcuszkiem (nr 36), złoty sygnet na łańcuszku (nr 63), odlewany krzyżyk (nr 11), święte obrazki (nr 20: „dwa czeskie obrazki szklane”, nr 29: „obrazek Matki B. na koprowinie wyzłacany”), szkaplerze haftowane złotą nicią (nr 46), kolisty relikwia- rzyk w srebrnej oprawie (nr 15). Największy zespół darów stanowiły natomiast srebrne plakiety o różnych kształtach i zróżnicowanej ikonografii, reprezentatywnej dla staropolskiego obyczaju wotywnego. Zwraca przy tym uwagę, że plakiety o najbardziej powszechnych (masowych) formach, jak serca wycinane po obrysie33 (12 sztuk), oczy34 (4 sztuki) czy oczy Opatrzności Bożej (3 sztuki), wcale nie stanowi- ły wśród nich większości. Oprócz nich zbiór zawierał wyobrażenia członków cia- ła35 – 10 plakiet z trybowanymi lub wycinanymi po obrysie nogami do wysokości kolan, niektóre dużych rozmiarów lub wagi, czyli wartościowsze, darowane przez zamożniejszych fundatorów, jak np.: „dwie wielkie nogi srebrne” z daru cześnika dobrzyńskiego (wcześniej rypińskiego) Bonawentury Paprockiego (nr 13) czy noga „ważąca łutów 15” z daru wojewody Sumińskiego (Piotra Alkantarego?) (nr 58) oraz pięć plakiet w kształcie rąk; dalej wota z przedstawieniem twarzy czy głowy36 (3 sztuki – nr 12, 40, 72) i wotum z „czterema zębami wybijanymi” (nr 57)37. W inwentarzu odnotowano również jedną plakietę dość popularnego typu „dziecięcia w powiaku”38 (nr 35). Pozostałe należały do typu trybowanych („z wybiciem”) lub grawerowanych („z rysunkiem”) plakiet z przedstawieniami figuralnymi. Obok po- w Warszawie, cz. 1, Warszawa 2006, kat. 606/34, il. 168. Przekrojowo o wotywnych plakietach J. Letyńskiego zob. T. CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Złotnictwo toruńskie, s. 89.

32 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 81–85. W dalszej części wywodu wykorzystujemy w funkcji odsyłaczy nu- merację katalogu wotów zastosowaną przez XVIII-wiecznego inwentaryzatora.

33 Na temat symboliki serca w przedstawieniach wotywnych zob. J. JAGŁA, Wieczna prośba, s. 251–257. 34 Oczy są najpowszechniejszą grupą wotów, pojawiają się już w starożytności pogańskiej. W chrześci- jańskiej praktyce religijnej wiązały się ze schorzeniami wzroku i ich nieumiejętnym leczeniem, zob. ibidem, s. 186–189. 35 Wota rąk i nóg mają starożytną genezę. Były powszechne w wotywnej praktyce sanktuariów chrze- ścijańskich, symbolizowały urazy (złamania, skaleczenia) oraz choroby (podagrę, różycę, paraliż, zapale- nie stawów, rojnicę, gangrenę, mrowienia skóry). Na temat wotów ukazujących członki ciała zob. ibidem, s. 170–171. 36 Wotywne twarze fundowano w intencji wyleczenia (zwłaszcza chorób głowy i chorób „duchowych”, np. epilepsji). Mogły też być ofiarowywane przez młodych, przygotowujących się do zaślubin ludzi lub stanowić dary za szczęśliwe poczęcie dziecka, zob. ibidem, s. 172–173. 37 O znaczeniu wotów „stomatologicznych” zob. ibidem, s. 173–186. 38 O aspektach związanych z zagrożeniami wieku niemowlęcego zob. ibidem, s. 128–147. Zdaniem autorki wota z wyobrażeniem niemowląt w zawijakach pełniły funkcję „podstawowego rytu zabezpieczającego”. 176 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI pularnych motywów, jak Matka Boża z Dzieciątkiem czy Chrystus Ukrzyżowany, pojawiały się plakiety z klęczącymi donatorami (np. nr 19, 25, 45, 66). Wśród nich uwagę inwentaryzatora zwróciły te o bardziej rozbudowanej, indywidualnej ikonografii, jak „votum in 4o maiori z wybiciem Pana Jezusa Ukrzyżowanego z dwiema osobkami klęczącemi y dziecięciem leżącym pod nogami”39 (nr 38) oraz „Wotum in 4o majori poprzeczne z rysunkiem P. Jezusa stoiącego w obłokach i krzyż trzymają- cego i pod nim dziecięcia umarłego w trunience i 6 osób klęczących” (nr 71)40. Dary te składały najróżniejsze osoby z Torunia i okolic: szlachta i urzędnicy (np. nr 5 – dar od Antoniego Mierosławskiego, starosty kłeckiego, sędziego inowro- cławskiego; nr 13 – dar Bonawentury Paprockiego, cześnika ziemi dobrzyńskiej; nr 47 – dar Jana Rumockiego, szambelana Jego Królewskiej Mości), mieszczanie toruńscy lub mieszkańcy okolicznych miasteczek (nr 12 – „od JPana Kuffra kupca Toruńskiego”; nr 17 – „od JP. Dykwusińskiego mieszczanina Golubskiego”) oraz chłopi (nr 15 – „od Andrzeja Jordana owczarza z Czerwonej Wody”). Były wśród nich także dary duchowieństwa: dwa wota ofiarował przeor Zaborowski (nr 32 i 33), dwa inne – „ojciec predykator” Serafin Groszkowski (nr 20), jedno – proboszcz Wojciech Piechowski (nr 21). Co znaczniejszych fundatorów obdarzano odpowiednimi zwrotami – szlachtę: JW (Jaśnie Wielmożny), JWP (Jaśnie Wielmożny Pan), WJP (Wielmożny Jaśnie Pan); mieszczan: JP (Jegomość Pan), JMC (Jegomość). Tylko nieliczne z darów pozostały anonimowe, opisywane (czasem z datami rocz- nymi) jako dary: „od pewnej szlachcianki” (nr 27), „od pewnej niewiasty” (nr 28, 30), „od WW.PP.NN” (nr 54)41. Odnotowane przy niektórych nazwiskach miejsco- wości (np. Golub, Brześć Kujawski, Inowrocław, Chełmno, Dulsk, Toporzyszewo i in.) świadczą, iż kult wizerunku w tym okresie miał charakter regionalny (ziemia dobrzyńska, Kujawy i ziemia chełmińska), ale wychodził poza sam Toruń. Inwentarz kasacyjny dominikanów z 6 II 1817 r. jest już dużo szczuplejszy – przy wizerunku Ukrzyżowanego wymieniono tylko 18 wotów (cztery plakiety w kształcie nóg, dwie w kształcie rąk i 12 z przedstawieniami figuralnymi, różnej wielkości42), co znaczyłoby, że większość zasobu w czasie poprzednich dwóch dekad przepadła. Nic nie wspomniano o licznych wcześniej sercach. Utrata wielu sreber w tym szcze- gólnie niespokojnym dla miasta czasie wojen napoleońskich nie wydaje się dziw-

39 Leżąca postać (także na marach) symbolizowała zapewne chorobę. W takich przedstawieniach zdrowi pełnili funkcję „mniej ważnych w ogólnym akcie prośby o zdrowie”, zob. ibidem, s. 117. 40 Postać klęcząca – znak adoracji i pokory – jest najczęściej spotykanym typem wyobrażenia ﬁguralnego na wotach srebrnych, zob. ibidem, s. 115–117. 41 Tak szczegółowe dane na temat fundatorów, jakie odnotowano nawet przy zupełnie prostych wotach (jak gładka plakietka bez inskrypcji z daru przeora Zaborowskiego), świadczą o tym, iż musiał być prowadzony rejestr napływu wotów.

42 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 196: „Auf dem Altar des gekreuzigten Heilandes a. Vier silberne Füsse diverser Grosse, Vota. b. Eine silberne Hand, Votum. c. Zwölf silberne Vota in Bilder- form, diverser Grösse. d. Eine silberne, kleine Hand, Votum”. Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 177 na43. Ocalony zasób plakiet przeszedł natomiast wraz z krucyfiksem na własność kościoła pw. św. Jakuba w 1831 r., po kasacie klasztoru dominikanów. Po transferze do kościoła świętojakubskiego cudowny krucyfiks umieszczono „w dawniejszej kaplicy św. Benedykta za zasuwą”44. Zapewne figura znalazła się więc w należącym do wyposażenia świętojakubskiego ołtarzu z zasłonowym obrazem św. Benedykta w kaplicy św. Benedykta45. Wcześniej w zwieńczeniu tegoż oł- tarza znajdował się inny, mniejszy wizerunek łaskawy Ukrzyżowanego – zapewne również średniowieczny, pochodzący z kościoła pw. Świętego Ducha, którego los nie jest jednak znany. Wiadomo jedynie, iż do świętojakubskiego wnętrza wprowa- dziły go benedyktynki, które po kasacie w 1833 r. zabrały rzeźbę ze sobą46. Warto odnotować, że funkcjonowanie w jednym retabulum kolejno dwóch różnych „ła- skawych” krucyfiksów stało się przyczyną późniejszych omyłek47. Według świadectwa ks. Jakuba Fankidejskiego z 1880 r. na nowym miejscu rzeź- ba wciąż koncentrowała wokół siebie przejawy czci48. Nie wiadomo, kiedy utraciła swój barokowy „srebrny fartuch” – nie można wykluczyć, że właśnie w okresie przenosin. Później funkcjonowała zgodnie ze średniowieczną tradycją – owinięta była w biodrach naturalną tkaniną i pasem z frędzlami49, którego resztki (o nieusta-

43 Na temat uwarunkowań historycznych (w tym katastrofalnych skutków pobytu w Toruniu wojsk napo- leońskich i późniejszego wejścia Rosjan) zob. A. NIEUWAŻNY, Toruń w dobie wojen napoleońskich i Księstwa Warszawskiego, [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), Toruń 2003, s. 40–83.

44 J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 7. 45 Tzw. Appartament der Nonnen w pierwszym przęśle korpusu po stronie południowej, zaznaczony na wspomnianym planie Steinera z pierwszej połowy XVIII w. O funkcji tego pomieszczenia zob. D. LIPSKA, M. RDESIŃSKA, Wyposażenie kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu w XVII i XVIII wieku. Historia i zmiany w koncepcji przestrzeni liturgicznej, [w:] K. KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toru- niu. Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki z cyklu „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpracy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, Toruń 2010, s. 301–302. Na tymże miejscu, w rokokowym ołtarzu „an der Ostwand des südlichen Seitenschiff”, krucyﬁks odnotował R. HEUER, Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus Vereins”, 24, 1916, 3, s. 42.

46 J. FANKIDEJSKI, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej według urzędowych akt kościelnych, Pelplin 1880, s. 34: „Dawniej w kościele św. Ducha sławne było nabożeństwo do Ukrzyżowa- nego Pana Jezusa, którego krzyż drewniany ogólnie uchodził jako cudowny. Wyratowano go przed zagładą i umieszczono w kościele św. Jakuba, dokąd PP. Benedyktynki później się przeniosły. R. 1789 znajdował się w ołtarzu św. Benedykta w domowej kaplicy Panien”; IDEM, Obrazy, s. 9: według źródeł z 1789 r. siostry uwa- żały wizerunek za łaskami słynący, tyle że łaski nie zostały zapisane. „[...] kiedy po kasacie klasztoru Panny te wyszły z Torunia, a kościół św. Jakuba został oddany na użytek paraﬁi, musiały zabrać ze sobą łaskawy wizerunek, gdyż po dziś dzień darmo byś go szukał na starym miejscu”. O zabytku nie wspomina niestety inwentarz przedkasacyjny z 1817 r., zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Jakuba i klasztoru benedyktynek w Toruniu z lat 1747 i 1817, „Zapiski Historyczne”, 52, 1987, 3, s. 126–134.

47 Na przykład M. SYDOW [jako Civis Thoruniensis], Krucyﬁksy w kościołach toruńskich, „Słowo Pomor- skie”, 29 III 1930, s. 4, opisuje Czarny Krucyﬁks jako pochodzący z kościoła pw. Świętego Ducha.

48 J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 9.

49 Sydow pisze o „chuście z jedwabiu”: M. SYDOW, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929, s. 118; IDEM, Krucyﬁksy, s. 4. 178 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

5. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragmenty – pozostałości tekstylnego perizonium wokół bioder rzeźby lonej metryce) zachowały się na rzeźbie do dziś (il. 5). Wizerunek był uroczyście odsłaniany, czemu towarzyszyły pobożne gesty (klękanie, pochylenie); czczono go podczas mszy świętej odprawianej w każdy piątek. „Przed cudownym obrazem” fundowano msze święte, błagalne i wotywne, odmawiano prywatne modlitwy, krucyfiks przyciągał flisaków i podróżnych. J. Fankidejski zwrócił uwagę na zainteresowanie, jakie budziła (także wśród przyjezdnych) gminna opowieść o „rosnących” (czy odrastających) włosach Chrystusa. Na nowym miejscu J. Fankidejski naliczył ponadto 33 wota o różnych kształ- tach50: przede wszystkim członki ciała, plakietki z klęczącymi donatorami, dwa wota z wyobrażeniem umarłego dziecka, leżącego przed cudownym obrazem (przy- pomnijmy, że plakiety te opisano w inwentarzu z 1785 r.). Zwiększenie liczby plakiet w stosunku do inwentarza przedkasacyjnego (z 18 podominikańskich do 33) to świadectwo transferu na nowe miejsce nie tylko wizerunku, ale także jego kultu. Wota w kościele pw. św. Jakuba były stale fundowane – za czasów J. Fankidej- skiego najmłodsze z nich darował w 1873 r. mieszczanin Krajewski w podzięce za cudowne uzdrowienie z nieuleczalnej choroby serca51. W latach 20. XX w. figura Czarnego Chrystusa znalazła się w rokokowym ołta- rzu (il. 6), zmontowanym prawdopodobnie z dwóch nastaw podominikańskich52.

50 J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 9. 51 Ibidem.

52 D. LIPSKA, M. RDESIŃSKA, Wyposażenie, s. 307. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 179

Górny fragment tego retabulum, z obrazem bł. Henryka Suzo i figurami aniołów, towarzyszył dawniej dominikańskiemu ołtarzowi Najsłodszego Imienia Jezus53, figury asysty mogą pochodzić z ołtarza Ukrzyżowania po stronie północnej54. Zasób zawieszonych tu ponad 30 różnych wotów srebrnych, umieszczonych po bokach rzeźby na dwóch drewnianych panneaux, został uwieczniony na fotografiach, publikowanych w pracy Mariana Sydowa z 1929 r.55 (il. 7) i w jubileuszowym wydawnictwie parafialnym z 1938 r.56 Po obu stronach krucyfiksu widnieją na nich dwie duże, trybowane plakiety figuralne – zapewne są to odnotowane w końcu XVIII w. przedstawienia o rozbudowanej wotywnej ikonografii. Rozpoznajemy też – zawieszoną z dwóch stron krucyfiksu – parę dużych plakiet wyobrażających nogi; zapewne są to owe „wielkie nogi srebrne” z daru Paprockiego. Można przypusz- czać, że widoczne na zdjęciach liczne serca, których nie odnotował w takiej liczbie inwentarz przedkasacyjny z 1817 r., to nowe świadectwa pobożności, gromadzone przy wizerunku na przestrzeni XIX stulecia i później. Choć miały mniej wyszuka- ne, raczej seryjne formy, były dowodem kontynuacji wotywnych praktyk religijnych przy krucyfiksie. Jak twierdził Zygmunt Knothe, opisując zabytek w 1938 r., „wierni, oddając cześć Ukrzyżowanemu Panu Jezusowi, doznają łask i pocieszenia w chwilach doświadczenia i smutku”57. Być może nie bez znaczenia dla rozwoju kultu był wspomniany już powrót do średniowiecznej, teatralnej ekspresji wizerunku. W okresie międzywojennym rzeźba była wciąż owinięta na biodrach tkaniną, a oprócz peruki zdobiły ją także naturalne aplikacje z włosów na podbródku. Ołtarz z Czarnym Krucyfiksem znajdował się do lat 50. XX w. we wschodniej czę- ści nawy południowej, później przeniesiono go (to kolejna translokacja cudownego wizerunku wraz z wotami) do pierwszej od zachodu kaplicy po stronie południowej pw. Krzyża Świętego58, gdzie znajduje się do dziś. W nieznanych okolicznościach pozbawiono figurę peruki; tekstylne perizonium pokrywa dziś współczesna aplikacja z kilku ekspresyjnie uformowanych blach, przybitych gwoździami na froncie figury. W latach 80. XX w. (il. 8) rzeźbę otaczało znów ponad 70 darów – ich za-

53 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 65: „W wyższym piętrze jest obraz na płótnie B. Henryka Suzo, postronnie osoby Anjołów siedzęcych na postumentach, pomiędzy któremi nizey nad obrazem niższego piętra napis następujący: Date magniﬁcentiam Nomini Eius”. Zob. także J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie wnętrza, [w:] L. KRANTZ-DOMASŁOWSKA, J. DOMASŁOWSKI, Kościół św. Jakuba w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toru- niu, Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Północnej, 11), Toruń 2001, s. 120.

54 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 65: „Ołtarz P. Jezusa [...] w osobie snycerskiej z osobami obok stoiącemi takieyze roboty So. Iana Ewangelisty i Nays. Panny”.

55 M. SYDOW, Toruń, s. 107.

56 Z. KNOTHE, Kościół św. Jakuba, [w:] Kościół i paraﬁa św. Jakuba w Toruniu, z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapituły cheł- mińskiej (Dodatek do „Wiadomości Kościelnych”), Toruń 1938, reprodukcja na s. 25. 57 Ibidem, s. 26.

58 J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 121. 180 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

6. Rokokowy ołtarz Krzyża Świętego w kościele 7. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny w Toruniu, stan z 1929 r. sób zaczął przypominać ów zespół, który ukształtował się wcześniej, na przełomie XVIII i XIX stulecia, w kościele pw. św. Mikołaja. Plakiet z dekoracją figuralną już wtedy przy rzeźbie nie było, znajdowały się tam głównie różnej wielkości serca i ryngrafy z Matką Bożą Częstochowską o „śwież- szej” metryce, ofiarowane zapewne w okresie powojennym. Z dawniejszych, podo- minikańskich jeszcze, darów przy krucyfiksie do czasów najnowszych przetrwały jedynie: jedna z „wielkich nóg” wyciętych po obrysie, rozpoznana jako dzieło Ka- rola Magierskiego (il. 9)59, prostokątna plakieta z dwiema trybowanymi nogami, wykonana przez Józefa Staniszewskiego (il. 10)60, drobna prostokątna plakieta z trybowaną ręką (il. 11)61, plakietka w kształcie ręki62, małe oko Opatrzności na

59 Z inicjałami Karola Magierskiego (1763–1790), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/29; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 41. Przyjmując, że to „wielka noga” z daru cześnika Bonawentury Paprockiego (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 81), datowanie plakiety można uściślić na 1786 r.

60 Z cechą imienną IS (Józef Staniszewski, 1798–1826), zob. I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 44.

61 Wiek XVIII, zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/38; I. ANIOŁKOWSKA, Daw- ne wota, nr kat. 43. Być może „votum in 8o nri z rączką za łokieć wybitą”, dar anonimowy, data powstania nieznana (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 83, nr 39), lub „votum in octavo minori z ręką wybitą”, anonimowy dar z 1794 r. (ibidem, nr 52).

62 Być może „Votum in 8vo nri rączka za łokieć wybita”, z daru złotnika Fabiana Krzanowicza; W. SZOŁ- DRSKI, Z dziejów, s. 83, nr 39, przyp. 98. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 181

8. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z lat 80. XX w. trójkątnej plakietce63, niemowlę w zawijaku (il. 12)64 i najprawdopodobniej nie- które spośród serc – trybowane płonące serce z wyobrażeniem pary oczu, większe serce z podwójną obwódką65 oraz serce z ornamentalnym chrystogramem i trzema strzałami66. Niedługo później, w latach 90. XX w., duża grupa tych podominikań- skich jeszcze zabytków została skradziona z kościoła i przepadła. Warto jednak odnotować, że kilka wotów Czarnego Krucyfiksu trafiło (zapewne w okresie powojennym) do ołtarza bractwa Matki Bożej Różańcowej, usytuowa- nego obecnie przy wschodniej ścianie nawy południowej kościoła pw. św. Jakuba i stanowiącego również dziedzictwo pokasacyjne (il. 13). Znajdująca się w tym re-

63 Plakietki takie odnotowane są w inwentarzu z 1785 r. kilkakrotnie (nr 51, 55, 78).

64 XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/30; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 40. Zapewne „votum in 4o z wybiciem dziecięcia w powiaku”, dar Gąsiorskiego z Niem- czyka (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 63, nr 35).

65 XVIII w., z inskrypcją „Zuzanna Kłoszinska” oraz „Michał Kłoszinski”, datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/31; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 47.

66 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/28, I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 38. Zapewne „Votum w serce wypukłe z rysunkiem wyzłacanym naj- słodszego Imienia Iezus”, oﬁarowane przez generałównę Trzcińską (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 84, nr 65, przyp. 12). 182 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

9. Plakieta wotywna – noga, Karol MAGIERSKI, 1786 (?), stan z lat 70./80. XX w.

10. Plakieta wotywna – nogi, Józef STANISZEWSKI, koniec XVIII w., stan z lat 70./80. XX w., skradziona w 1994 r. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 183

11. Plakieta wotywna – ręka, druga połowa XVIII w., 12. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku, stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. druga połowa XVIII w., stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. tabulum rzeźba Madonny z Dzieciątkiem (il. 14) to druga z podominikańskich figur otaczanych czcią; należy się jej szczególna uwaga. Zabytek ten, datowany na około 1500 r. i reprezentujący tzw. styl łamany, związany jest z toruńskim warsztatem św. Wolfganga. Pod względem ikonograficznym należy do późnogotyckiego typu Regi- na Coeli, łączącego motywy Niewiasty Apokaliptycznej i Assunty67. Postać Marii, z berłem w prawej dłoni, niosącej Dzieciątko na lewym przedramieniu, ustawiona jest na półksiężycu z maską lunarną; u jej stóp znajdują się drobne figurki aniołków. Zdaniem Janiny Kruszelnickiej ikonografia ta została przez toruńskich dominika- nów celowo zaadaptowana do przedstawienia Matki Bożej Różańcowej68.

67 Zob. na jej temat J. KRUSZELNICKA, Regina Coeli – grupa rzeźb późnogotyckich w Ziemi Chełmińskiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 33, 1971, 1, s. 87–91; EADEM, Ze studiów nad rzeźbą czasów Kopernika na Ziemi Chełmińskiej, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu”, 5, 1973, s. 43–82; EADEM, Rzeźba i malarstwo, [w:] Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1973, s. 68–70; EADEM, Madonna z Dzieciątkiem na półksiężycu, [w:] Ars Sacra, s. 47, nr 27.

68 J. KRUSZELNICKA, Ze studiów, s. 54–55. 184 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

13. Ołtarz bractwa Matki Bożej Różańcowej w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu (przeniesiony z kościoła dominikanów), około 1750 r., stan obecny

Biorąc pod uwagę późnogotycką tradycję warsztatową i sposób opracowania pleców rzeźby, można zakładać, że pierwotnie stanowiła ona centralny element średniowiecznej nastawy ołtarzowej w typie asystencyjnym. Jej kultowa rola, którą potwierdzają wota datujące się od XVII w., mogła wiązać się ze wspomnianym zaangażowaniem dominikanów w rekatolicyzację Torunia. Jednym z ważniejszych aspektów nowożytnej działalności duszpasterskiej dominikanów było przecież roz- powszechnianie modlitwy różańcowej (którą zakon promował także w średniowie- czu69) i wspieranie Bractwa Różańcowego70. Rzeźba nie była otoczona usankcjono- wanym odpustami kultem o takiej randze jak Czarny Krucyﬁks – jak pisał Alojzy Fridrich, „opisy łask przy niej doznanych, nie zachowały się do naszych czasów71”,

69 Ibidem.

70 T. GLEMMA, Stosunki kościelne, s. 190–191.

71 A. FRIDRICH, Historie cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1: Obejmujący obrazy Archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Kraków 1903 (reprint: 2008), s. 350. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 185

14. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, około 1500 r., stan obecny nieco wcześniej J. Fankidejski wyraźnie podkreślał, że mimo wotów wizerunek ten „nie uchodzi jako łaskawy”72. Być może mniej żywiołowy rozwój czci wiązał się z tym, że w kościele pw. św. Mikołaja znajdował się inny, malowany wizerunek maryjny, czczony w kaplicy kuśnierzy, który jeszcze w średniowieczu zasłynął jako cudowny73. Nie wiadomo, czy w rokokową nastawę z około 1750 r.74 Madonna traﬁła bez- pośrednio ze swej pierwotnej nastawy gotyckiej, czy też funkcjonowała wcześniej

72 J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 30. 73 Była to najpewniej ikona ruska, uchodząca wśród toruńskich dominikanów za „Jackową”, obdarzana w średniowieczu licznymi odpustami. Podobnie jak w wypadku Czarnego Krucyﬁksu, i przy niej odnotowano znaczący wzrost zapomnianego nieco kultu w XVII w. (cudownej opiece Matki Bożej przypisano obronę miasta przed Szwedami w 1629 r.), co musiało wiązać się z ruchem rekatolicyzacji. Ikona zaginęła w czasie kasaty klasztoru. Zob. o jej dziejach ADP, Monast. Tor., dom. 1, f. 35v; J. FANKIDEJSKI, Obrazy, s. 28–30.

74 Zapewne dzieło Johanna Antona Langenhahna Starszego (1700–1757). Zob. K. KLUCZWAJD, J. TYLICKI, Sztuka nowożytna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, s. 325–326. 186 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI w jeszcze innym kontekście przestrzennym (nie jest więc znany dokładny sposób ekspozycji jej najdawniejszych, XVII-wiecznych wotów). Jej obecny ołtarz został opisany w inwentarzu dominikańskim z XVIII w. jako „nowy, w dwóch piętrach, zasuwany [...], biało malowany, miejscami zyłki niebieskie wraz z innemi sztukami wyzłacane”75, z zasłonowym obrazem Zwiastowania, figurami św. św. Dominika i Katarzyny ze Sieny i wielką glorią z monogramem maryjnym. Znajdował się on na eksponowanym miejscu, po stronie południowej przy wejściu do prezbiterium76. Do czasu kasaty konwentu ołtarzem opiekowało się Bractwo Różańcowe77. Przystrojenie rzeźby i złożone przy niej dary świadczą o tym, że była ona ważnym ośrodkiem praktyk pobożnościowych. Zapewne w tym samym czasie co Czarny Krucyfiks (być może w momencie wprowadzenia w rokokowe retabulum) zyskała barokowe srebrne sukienki78 „w kwiaty wybijane i wyzłacane”, maforium („Velum [...] z blachy srebrney brzegami wyzłacaney”), okrywę na półksiężyc pod stopami oraz atrybuty – „berło srebrne z gałką pozłacaną” oraz „jabłko srebrne z listkami miejscami wyzłacanymi”79. Aplikacje te – nałożone, niestety, kosztem oryginalnej substancji zabytku80 – uzu- pełniono z biegiem czasu o srebrne łańcuszki81 i korony na głowach obu postaci82 (il. 15). Gromadzono też przy figurze wota, choć pozbawione wpisów. Inwentarz z 1785 r.83 odnotował 13 srebrnych, czworokątnych plakiet o różnych rozmiarach (nr 7), a także „dziecię w powiciu” (nr 11), dwa srebrne wota w kształcie serca (nr 8) i jedno serce złote na potrójnym łańcuszku (nr 20) oraz srebrne serduszko zawieszone na figurze Matki Bożej (nr 78). Zwraca uwagę pozbawienie inwenta- rzowej notatki o plakietach takiego stopnia szczegółowości, z jakim opisano wota Czarnego Krucyfiksu – przede wszystkim nie zostały wymienione przedstawienia na plakietach czworokątnych, co utrudnia ich identyfikację. Więcej uwagi inwenta- ryzator poświęcił innym składanym w ołtarzu darom, które notabene miały zupeł- nie odmienny charakter, powiązany zapewne z modlitewną praktyką bracką. Przy

75 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 61; J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 120. 76 Jak wynika z planu Steinera, cała aranżacja wyróżniała się skalą – był to drugi co do wielkości ołtarz w kościele pw. św. Mikołaja (po ołtarzu głównym).

77 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 189.

78 Sukienki zostały skradzione już po II wojnie światowej z kościoła pw. św. Jakuba; zob. J. KRUSZELNICKA, Rzeźba i malarstwo, s. 89.

79 Wymienia je inwentarz z 1785 r., zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77. 80 Podczas konserwacji w latach 1955–1958 trzeba było zrekonstruować pewne partie oryginału, zniszczone podczas nakładania sukienek – zwłaszcza odcięte dolne fragmenty szat, część włosów i głowy Madonny. Wykonano też zupełnie nową polichromię. Zob. m.in. J. KRUSZELNICKA, Madonna z Dzieciątkiem, s. 47.

81 W. S ZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 78 (nr 9: „wotum malinkie w serce przy koralach na piersiach N. Panny”; nr 18: „Na szyi N. Panny Rozan. łancuzkow srebrnych Nro 3. Tylez na szyi Pa Jezusa”).

82 Odnotowane w inwentarzu z 1817 r., zob. K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 195.

83 W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77–78, nr 8–20. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 187

15. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z początku XX w.

Madonnie wisiały mianowicie różańce (szklane – nr 12; kosztowniejsze, ze srebra i bursztynu – nr 13, 14, 16), medaliki (nr 12, 14), szkaplerze haftowane złotem i srebrem (sześć par, nr 17), relikwiarzyki (nr 6, 15), obrazki Matki Bożej Często- chowskiej (nr 10, 17) oraz 12 sznurków koralików i wisiorków (nr 17). Co dziwne, inwentarz przedkasacyjny z 1817 r. wymienił z tego zespołu jedynie „zwei ganz kleine silberne Vota”84. Figura Matki Bożej została przeniesiona do kościoła pw. św. Jakuba w inny spo- sób niż Czarny Krucyﬁks. Translokowano ją wraz z całym ołtarzem, w którym po przenosinach dokonano jedynie pewnych drobnych modyﬁkacji. W centrum górnej kondygnacji znajdował się pierwotnie obraz ukazujący Madonnę z Dzieciątkiem, podczas gdy obecnie znajduje się tam obraz św. Macieja Apostoła (notabene po- chodzący z dominikańskiego ołtarza św. Anny, pozbawiony już swych dawnych sukienek srebrnych85). Zgodnie z dominikańską tradycją, ołtarzem nadal opiekowa-

84 K. CIESIELSKA, Inwentarze kościoła św. Mikołaja, s. 195.

85 J. DOMASŁOWSKI, Wyposażenie, s. 120. 188 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

ło się i odprawiało przy nim zwyczajowe nabożeństwa przeniesione na nowe miejsce Bractwo Różańcowe – jedna z ważniejszych formacji katolickich działających w Nowym Mieście w XIX w.86 W 1854 r. przekształcono je w działającą w nowej, parafialnej strukturze Sodalicję Dziewic pw. Najświętszej Marii Panny Różańcowej (od 1931 r. agregowaną do rzymskiej Sodalicji Prima Primaria87). Stan, zbliżony zapewne do pokasacyjnego, prezentuje fotografia sprzed 1903 r., zamieszczona w opracowaniu Alojzego Fridricha88 (il. 15). Madonnę otacza tam 17 wotów, w układzie zbliżonym do obecnego, choć wyraźnie widać, że nie są to do- kładnie te same plakiety, które obecnie zdobią ołtarz. Na początku XX w. w ołtarzu różańcowym znajdowało się mianowicie 10 plakiet czworokątnych (największe zawieszono powyżej figury, mniejsze – po jej bokach), cztery serca, krzyżyk oraz du- żych rozmiarów plakieta z niemowlęciem. Część z nich zachowała się szczęśliwie do dzisiaj (niektóre datowane są jeszcze na drugą połowę XVII w. – być może dlatego w inwentarzu dominikańskim z końca XVIII w. pozostały anonimowe, w prze- ciwieństwie do darowanych niemal współcześnie – na przełomie XVIII i XIX w. – wotów Czarnego Krucyfiksu). Ikonograficznie przeważają wśród nich motywy związane z kultem maryjnym. Do zachowanych plakiet, które można zidentyfi- kować w ołtarzu różańcowym jeszcze sprzed powojennych translokacji, należały (zaczynając analizę obecnego stanu od dołu po stronie lewej figury) następujące obiekty: 1) duża postać dziecka w powijaku, która odnotowana jest przy Madonnie w XVIII w. (zachowana wciąż na pierwotnym miejscu) (il. 16)89; 2) serce z trybowanym wizerunkiem Matki Boskiej tronującej na obłokach (zachowane na dawnym miejscu) (il. 17)90; 3) plakieta z trybowanymi nogami – prawą i lewą, zwróconymi ku sobie (przemieszczona kilka miejsc wyżej)91; 4) rytowana plakieta prostokątna ze św. Ignacym (zaginiona, obecnie na jej miejscu znajduje się plakieta w kształ- cie serca)92; 5) prostokątna plakieta z grawerowanym przedstawieniem Piety (przemieszczona, obecnie po prawej stronie)93; 6) plakieta z grawerowaną sceną adoracji

86 E. ALABRUDZIŃSKA, Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] M. BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1, s. 409. 87 Krótki zarys historii oraz aktualności tej formacji w latach 30. XX w. zob. rozdz. Życie paraﬁalne, [w:] Kościół i paraﬁa, s. 67–68.

88 A. FRIDRICH, Historie cudownych obrazów, s. 339; por. także ryc. w: IDEM, Historie obrazów Najświętszej Maryi Panny w diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Pelplin 1914, s. 97.

89 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/18; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 33. Zob. także W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 78, nr 11.

90 Druga połowa XVII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/23; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 29. Zapewne jedno z dwóch „votów w serca”, jakie wymienia inwentarz z 1785 r., zob. W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 77, nr 8.

91 Druga połowa XVII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/21; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 34.

92 Wiek XVIII, datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/32; I. ANIOŁKOW- SKA, Dawne wota, nr kat. 42. 93 Niepublikowana. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 189

Marii przez donatorów i księdza (na dawnym miejscu)94; 7) kwadratowa plakieta z trybowanym przedstawieniem Matki Bożej Różańcowej, tronującej z Dzieciąt- kiem na wieńcu obłoków (na dawnym miejscu)95; 8) grawerowana plakieta z donatorami u stóp Matki Bożej (przemieszczona o jedno miejsce w prawo)96; 9) plakieta z trybowaną sceną Ukrzyżowania (przemieszczona, niegdyś na osi, ponad Madonną)97; 10) plakieta z grawerowaną Matką Bożą Różańcową, opatrzona imieniem „Marianna” (na dawnym miejscu)98; 11) kwadratowa plakieta z grawerowaną Niewiastą Apokaliptyczną en pied (na dawnym miejscu)99; 12) plakieta z rytym monogramem Maryjnym (przemieszczona o jedno miejsce w dół)100; 13) plakieta z klęczącą damą z pracowni Jana Letyńskiego (przemieszczona w dół) (il. 18)101; 14) serce (zaginione); 15) serce (na dawnym miejscu)102; 16) serce (zaginione); 17) serce (zaginione). Trudno obecnie określić, jakie było pierwotne miejsce zaginionej plakiety czworokątnej ze św. Barbarą i okiem Opatrzności103. Co do trzech pozostałych, które dziś widnieją przy Madonnie, można założyć, iż pochodzą z pierwotnego zasobu wotów Czarnego Krucyﬁksu, tym bardziej że ich ikonograﬁa jest zgodna z notatkami inwentarza z 1785 r. Są to plakiety: z donato- rem przy krzyżu (rytowana) (il. 19)104, serce z grawerowanym monogramem Chry-

94 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/22; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 35. 95 Niepublikowana.

96 Druga połowa XVII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/19; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 30.

97 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/36; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 39.

98 Przełom XVII i XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/34; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 32.

99 Druga połowa XVII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/35; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 31.

100 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/26; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 36.

101 Z inicjałami IL – Jan Letyński (1742–1780), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/45; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 25. Inwentarz wotów krucyﬁksu z XVIII w. nie wymienia przedstawienia kobiecego.

102 M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/37; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 49.

103 Ze znakiem warsztatowym Jana Staniszewskiego (1793–1826), zob. M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/33; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 46. M. Woźniak łączy ją z ołtarzem Bractwa Różańcowego, zob. M. WOŹNIAK, Złotnictwo sakralne, s. 240.

104 Druga połowa XVIII w., datowanie za: M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/26; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 37. To niewielka plakietka, być może odnotowana w inwentarzu z 1785 r. jako „Votum in 12o z Panem Jezusem Ukrzyżowanym i osobą klęczącą, z daru pani Malinówny, 1804 r.” (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 85, nr 19, przyp. 135). 190 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

16. Plakieta wotywna – niemowlę 17. Plakieta wotywna – serce, druga połowa XVIII w., stan obecny w zawijaku, druga połowa XVIII w., – ołtarz Matki Bożej Różańcowej stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej stusa (il. 20)105 oraz – być może – wypukłe serce z monogramem E. S. z 1802 r.106 Z nowszych świadectw pobożnościowych przy Czarnym Krucyﬁksie do ołtarza ró- żańcowego traﬁła grupa 13 powojennych (?) serc gorejących z cienkiej, lekko uwy- puklonej blachy srebrnej (il. 21) oraz kilka ryngrafów z wyobrażeniem Matki Bożej Częstochowskiej. Nie ma pewności, z którym z kultowych obrazów powiązany był niewielki miedziowany ryngraf maryjny z inskrypcją: „W podzięce za zdany egza- min W. K. 1939” (il. 22), choć prawdopodobnie i on stanowi szczególny przykład pobożności przy starszym wizerunku łaskawym.

105 Chodzi najpewniej o „votum w serce wypukłe z wyrysowanym Naysłodszym Imieniem Jezus”, oﬁa- rowane „z Lubicza po śmierci Józefa Głowackiego w roku 1799 r.” (W. SZOŁDRSKI, Z dziejów, s. 84, nr 64, przyp. 120).

106 M. GRADOWSKI, M. PIELAS, Katalog złotnictwa, nr kat. 600/20; I. ANIOŁKOWSKA, Dawne wota, nr kat. 48. Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 191

18. Plakieta wotywna – klęcząca dama, Jan LETYŃSKI, 19. Plakieta wotywna – donator przy krzyżu, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Bożej Różańcowej Matki Bożej Różańcowej

W przeciwieństwie do Czarnego Krucyfiksu, figura Matki Bożej Różańcowej nie zyskała więc na nowym miejscu odrodzonej czci – w samym kościele dominikanów jej „kultowość” powiązana była raczej z kręgiem działalności brackiej i nie została usankcjonowana odpustami. Do kościoła pw. św. Jakuba rzeźba trafiła w swej podo- minikańskiej, nowożytnej nastawie ołtarzowej, w barokowych sukienkach, wraz ze zgromadzonym w niej zasobem srebrnych plakiet, otoczona „zamkniętym” kultem przez swe dawne bractwo. Czarny Krucyfiks z kolei otoczony został po translokacji bardziej żywiołową czcią, która przetrwała przy tym wizerunku mimo jego kilkakrotnych przemieszczeń i niemal całkowitej utraty zasobu najdawniejszych wotów srebrnych. Do kościoła pw. św. Jakuba rzeźba trafiła bez swej pierwotnej oprawy ołtarzowej, ale za to owiana dawną aurą cudowności, wzmocnioną przez afektywną ekspresję „rosnących” włosów i ciemnej monochromii. Jej cześć została przeszczepiona i trwała na nowym miejscu przez następne niemal 200 lat. Dziś tylko fotografie ukazujące zmieniający się zasób darów wotywnych świadczą o nowo- żytnym i nowoczesnym rozdziale w historii tego kultu, ukonstytuowanego w kręgu dominikańskim w okresie średniowiecza. Szczególną rolę tego niezwykłego dzieła, utrwaloną w pobożności wiernych, poświadcza obyczaj ukwiecania ołtarza Krzy- 192 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

20. Plakieta wotywna – serce z chrystogramem, koniec XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej

21. Grupa plakiet wotywnych w kształcie serca, połowa XX w. (?), stan obecny, pochodzą z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańcowej Dwie podominikańskie ﬁgury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota 193

22. Wotum – ryngraf, na awersie Matka Boska Częstochowska, na rewersie inskrypcja, 1939 r., stan obecny, pochodzi z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańcowej

ża Świętego oraz odpust zupełny pod zwykłymi warunkami za odmówienie przed rzeźbą (odpustowej) Modlitwy przed Obrazem Ukrzyżowanego (En ego o bone et dulcissime Iesu)107.

107 Tekst modlitwy En ego dostępny jest przy wizerunku w brzmieniu: „Oto ja, dobry najsłodszy Jezu, upadam na kolana przed Obliczem Twoim. Najświętszej żarliwości ducha proszę Cię, błagam, byś w serce moje wpoić raczył żywe uczucia wiary, nadziei, miłości oraz prawdziwą za grzechy moje skruchę i silne postanowienie poprawy. Kiedy w głębokim wzruszeniu i boleścią w duszy pięć ran Twoich rozpamiętywam, myślą się w nich zapamiętam, mając to przed oczyma, co już prorok Dawid przepowiedział o Tobie, o dobry Jezu: Przebili ręce i nogi moje, policzyli wszystkie kości moje”. 194 Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI

Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI Two formerly Dominican Gothic ﬁgures in St. James’s church in Toruń and their votive offerings. Contribution to the research on the permanence of the functions of religious images after monastery suppressions Summary

The article discusses the phenomenon of transplanting the tradition of the cult of images and likenesses from monastic interiors onto new sites as exemplified by the fortunes of two Gothic sculptures which decorated the church of St. Nicholas in Toruń beginning from the Middle Ages: the Black Crucifix (ca 1400) and the Madonna of the Rosary (ca 1500). Both effigies were transferred to St. James’s church in the New Town of Toruń following the dissolution of Toruń-based Dominicans in 1831. The Black Crucifix, formerly adorned with natural accessories (a wig, a textile perisonium), most probably already in the Middle Ages enjoyed the status of a “benevolent” figure, sanctioned by Episcopal indulgences. Its fame grew after it survived a collapse of the church in 1622, and became involved in the strategy of the town’s recatholicisation conducted by Dominicans at the time. In the 18th century, the sculpture was reported to be located in an altar in the cloister of the monastery. It was decorated with silver additions and accompanied by silver votive offerings. The origin of the donors of these gifts suggests a local range of the cult (Chełmno, Dobrzyń, and Kujawy regions). A large number of silver plaquettes had been lost before the dissolution of the monastery, and those who survived (33) were handed over – together with the crucifix – to St. James’s church (currently the altar of the Holy Cross). The newly-endowed gifts, mentioned by Fr Jakub Fankidejski in 1880, confirm the dissemination of the belief in the “benevolence” of the artifact from the Dominican church to the New Town’s parish church. It did not die out later on either: numerous minor votive offerings continued to accompany the sculpture. Their number reached 70 by the 1980’s. Unfortunately, only 3 plaquettes, moved subsequently to the Rosary altar, are extant today. A Gothic sculpture of the Holy Mother of the Rosary – of the Regina Coeli type – from the Do- minican church was connected with the altar of the Confraternity of the Rosary. It was an enclosed space of the fraternity’s worship. In the 18th century it was decorated with attributes and silver gowns (stolen around 1950). Its oldest votive plaquettes date back to the second half of the 17th century, although most offerings, recorded in inventories, are objects of the Marian service. After the altar became transferred to St. James’s church, it continued to be looked after by the Confra- ternity of the Rosary. The statue did not have the status of a “benevolent” figure, and the number of its offerings at the new location did not increase; 17 items survived from the collection of the Dominican plaquettes. The worship of each of the effigies, both at the Dominican church and at the new site, were of different nature, and the development of their cult took separate paths. Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Izabela MAZANOWSKA Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy

Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w.

Patrząc na dzieje zakonów i zgromadzeń zakonnych na ziemiach polskich na przestrzeni ostatnich 200 lat, można dojść do wniosku, że sytuacja polityczna nie sprzyjała ich swobodnemu funkcjonowaniu. W czasach zaborów, zwłaszcza kulturkampfu, na ziemiach zaboru pruskiego prześladowano zakony i zgromadzenia. Zwłaszcza jedna antykościelna ustawa, która zakazywała działalności Towarzystwa Jezusowego i zakonów jemu pokrewnych z 4 VII 1872 r., była ogromnym ciosem dla polskiego Kościoła katolickiego. Ustawa ta głosiła, że zakon jezuitów, zakony im pokrewne (redemptoryści, Kongregacja Ducha Świętego oraz siostry Sacré Coeur), a także zrzeszenia i kongregacje istniejące na wzór zakonny nie mają prawa zakładania nowych klasztorów1. Kolejny cios Kościołowi zadano w czasie II wojny światowej, gdy domy zakonne, z których wyrzucano ich prawowitych właścicieli, znalazły się w dyspozycji okupanta niemieckiego. Po II wojnie światowej Kościół katolicki w Polsce znów znalazł się w trudnej sytuacji. Katolicyzm wyznawany przez zdecydowaną większość społeczeństwa został skonfrontowany z ustrojem komunistycznym i ateistyczną ideologią. Stosunki państwo–Kościół na przestrzeni lat zmieniały się: od czasów wzajemnego współistnienia do 1947 r., kiedy komuniści nie atakowali jeszcze Kościoła katolickiego w brutalny sposób, poprzez zmianę nastawienia komunistów i wzmożenie represji w 1948 r., po ich apogeum w 1953 r. Po 1953 r. zaczęły stopniowo następować zmiany w polityce wyznaniowej. Dalej stosowano represje wobec Kościoła, jednak już nie tak brutalne. Polityka antyko- ścielna złagodniała po 1956 r., by po 1958 r. znowu przybrać na sile. Zadaniem partii komunistycznej stała się w tym okresie laicyzacja życia obywateli poprzez krze- wienie światopoglądu naukowego, wolnego od przesądów i wiary religijnej, oraz spychanie instytucji kościelnych na margines życia publicznego. Represje wobec Kościoła katolickiego, w tym wobec zakonów, w latach 50. i 60. były najbardziej dotkliwe, powszechne i różnorodne.

1 T. BŁASZCZYK, Zakony na Śląsku w dobie Kulturkampfu (Papieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu. Rozprawy Naukowe, 54), Wrocław 2004, s. 77. 196 Izabela MAZANOWSKA

Jednym z elementów ataku komunistów na Kościół była kampania wymierzo- na przeciwko zakonom. Sposoby zwalczania zakonów żeńskich były różnorodne, a ich celem było zmniejszenie ich oddziaływania na społeczeństwo2. Chciano w ten sposób wprowadzić nie tylko zasadę rozdziału Kościoła od państwa, ale także ideo- logię ateistyczną. Plan „Kościoła nigdzie” powstał w 1947 r. Chodziło tu nie tylko o wyeliminowanie Kościoła z życia społecznego, ale także niszczenie go od środka. Według komunistów zakony żyły jakby w ukryciu, ale też silnie wnikały w prze- strzeń społeczną, dlatego były bardzo niebezpieczne dla nowej władzy3. Represyjna polityka komunistów wobec zakonów zmierzała przede wszystkim do pozbawienia ich podstaw materialnych. Była to najskuteczniejsza forma represji. Konﬁskata majątku ruchomego, ziemi uprawnej czy budynków wraz z wypo- sażeniem w wielu wypadkach uniemożliwiała dalsze funkcjonowanie instytucji kościelnej i samego domu zakonnego. Znikała bowiem potrzeba utrzymywania placówki zakonnej, zwłaszcza jeżeli skonﬁskowany majątek był wykorzystywany przez instytucję prowadzoną przez zakon, jak przedszkole, szkoła, dom dziecka itp. Chciano też wymusić zachowania zgodne z ogólną polityką państwa4. Relacje państwo–Kościół stawały się coraz bardziej napięte po 1950 r. W 1952 r. Sekreta- riat Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zadecydował o podjęciu bardziej stanowczych działań dotyczących zakonów – włącznie z jak najszybszą ich likwidacją. Komuniści podkreślali, że w ustroju komunistycznym nie ma miejsca dla zakonów. Zdarzały się próby rozwiązywania zgromadzeń pod pozorem przyporządkowania ich do stowarzyszeń katolickich5. Na posiedzeniach władz partyjnych mówiono przede wszystkim o likwidacji zgromadzeń zakonnych poprzez ograniczanie ich bazy materialnej. Postulowano stworzenie warunków, które doprowadziłyby do usunięcia zakonów z większych miast i skupienia kilku domów zakonnych w jednym ośrodku. Inną metodą walki z Kościołem miało być kompromitowanie go w oczach wiernych. Szybko zaczęto wcielać w życie założe- nia programowe. W lipcu 1952 r. przeprowadzono likwidację wszystkich niższych seminariów zakonnych i zamknięto część nowicjatów. Ważne zadanie w procesie ograniczania życia zakonnego należało do Zrzeszenia Katolików „Caritas”, któ- re w 1950 r. stało się organizacją państwową. W dniu 23 I 1950 r. na podstawie zarządzenia ministrów pracy i opieki społecznej powołano Zarząd Przymusowy Zrzeszenia „Caritas”. Państwowy Caritas przejął wszystkie instytucje i mienie starego zrzeszenia, często będące własnością zakonną. Zlikwidowano większość

2 A. MIREK, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin 2009, s. 30.

3 E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgroma- dzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007, s. 31. 4 Ibidem, s. 33.

5 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1: Pro- blematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009, s. 130. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 197 przedszkoli, burs, domów dziecka i domów starców prowadzonych przez instytucje kościelne. Jako powody ich zamykania najczęściej podawano brak przynależności do świeckiego Caritasu, niedostosowanie się do obowiązujących przepisów oraz nienależyty poziom nauczania6. Nasiliła się również inwigilacja zakonów i zgro- madzeń przez organy bezpieczeństwa państwa. Prace przygotowujące do likwidacji zakonów przybrały jeszcze bardziej na sile w latach 1955–1956. Pomysł jednak nie został wcielony w życie z powodu zmian w kierownictwie partyjnym, które nastą- piły w październiku 1956 r.7 Prowadzone przeze mnie studia nad polityką władz komunistycznych wobec mę- skich i żeńskich zakonów i zgromadzeń zakonnych utwierdziły mnie w przekonaniu, że częściej dochodziło do likwidacji żeńskich wspólnot zakonnych. Z tego powodu warto przeanalizować wyłącznie żeńskie domy zakonne, a zwłaszcza cztery największe zgromadzenia w diecezji chełmińskiej: Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej, Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo (szarytki), Sióstr Św. Elżbiety oraz Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej. Likwidacja tych domów zakonnych następowała przeważnie w wyniku konﬁskaty majątku przez Skarb Państwa bądź z powodu likwidacji zakonnej placówki medycznej, opiekuń- czej lub oświatowej, których prowadzeniem w większości wypadków zajmowały się zakonnice. W pierwszych latach powojennych, kiedy normalizowano relacje między pań- stwem i Kościołem katolickim, nie zdecydowano się zastosować wobec majątku kościelnego m.in. przepisów ustawy o reformie rolnej. Kościół katolicki cieszył się w tym względzie pewnymi przywilejami. Konﬁskata majątku musiała jednak nastąpić, co miało spowodować ograniczenie działalności kościelnej uznawanej za antypaństwową. Ustawa z 20 III 1950 r. o przejęciu dóbr martwej ręki i utworze- niu Funduszu Kościelnego uregulowała sprawę własności majątków kościelnych. Wprowadzenie nowych przepisów oznaczało przejęcie własności ziemskiej, w tym także działek budowlanych, ogrodów w mieście i należących do proboszczów gospodarstw rolnych o wielkości od 50 do 100 ha; dotyczyło to województw poznań- skiego, pomorskiego i śląskiego. W związku z porozumieniem podpisanym 14 IV 1950 r. między rządem i episkopatem władze państwowe zgodziły się pozostawić ordynariuszom diecezji i wyższym seminariom duchownym ogrody i gospodarstwa rolne do 50 ha wraz z inwentarzem. Domom zakonnym zagwarantowano pozosta- wienie do 5 ha ziemi z budynkami i inwentarzem. Nie sprecyzowano jednak, czy majątki te pozostawiono Kościołowi jedynie w bezpłatne użytkowanie, czy też wy- łączono je spod przejęcia z zachowaniem prawa własności instytucji kościelnych. Aneks do porozumienia z 14 IV 1950 r. zakładał, że do gospodarstwa rolnego, jakie przysługiwało zgromadzeniom zakonnym, mimo ustawy z 20 III 1950 r. nie można

6 D. ZAMIATAŁA, Caritas. Działalność i likwidacja organizacji (1945–1950), Lublin 2000, s. 287.

7 E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały?, s. 51. 198 Izabela MAZANOWSKA było zaliczyć terenu przy klasztorze z podwórkiem oraz zagajnika z cmentarzem8. Ustawa z 20 III 1950 r. nie była oczywiście jedynym aktem prawnym regulują- cym sprawy majątkowe Kościoła – była jednak najczęściej stosowana. W wyniku wprowadzonych przepisów wszystkie zgromadzenia, które posiadały nieruchomo- ści, utraciły je. Represje na tle majątkowym, w związku z wprowadzeniem ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki, dotknęły również Zgromadzenie Sióstr Miłosier- dzia Św. Wincentego à Paulo, którego władze prowincjalne miały swoją siedzibę w Chełmnie. Zakon utracił wówczas gospodarstwa rolne w Chełmnie, w Żurawiej Kępie w powiecie świeckim oraz w Szymankowie w powiecie malborskim. Do- chody z gospodarstw w Chełmnie i w Żurawiej Kępie umożliwiały prowadzenie Domu Dziecka, Domu Małych Dzieci i Domu Opieki dla Dorosłych w Chełmnie, w których łącznie mieszkało 600 osób9. W przypadku Żurawiej Kępy konﬁskata majątku wiązała się z likwidacją istniejącego tam domu zakonnego. Warto dodać, że to gospodarstwo, obejmujące 50 ha, według urzędników państwowych było prowadzone nienagannie, co wynika z protokołów pokontrolnych sporządzonych przez Gminną Radę Narodową w Świeciu10. Podobnie jak w przypadku wielu innych domów zakonnych złamano prawo i podjęto decyzję o przejęciu na rzecz państwa domu mieszkalnego wraz z kaplicą, gdzie mieściła się siedziba klasztoru, a także ogrodu, sadu, zabudowań gospodarczych oraz inwentarza żywego i martwego, potrzebnych do funkcjonowania domów w Żurawiej Kępie i w Chełmnie. Inwentarz żywy obejmował kilkadziesiąt sztuk różnego typu zwierząt hodowlanych. Zakonnicom odebrano również przysługujące im 5 ha ziemi uprawnej11. W dniu 6 III 1950 r. państwowa komisja przystąpiła do inwentaryzacji majątku i wyznaczyła tymczasowego zarządcę gospodarstwa rolnego, a trzy tygodnie później, 29 III 1950 r., przejęto na własność państwa całą parcelę wraz z budynkami i inwentarzem. Jednak władze pozwoliły zakonnicom na dalsze zamieszkiwanie w domu klasztornym, ale na określony czas12. Brutalna eksmisja zakonnic nastąpiła 10 III 1953 r. Relacja z przebiegu wydarzeń sporządzona przez szarytki zawiera wiele przykładów świadczących o ogromnej arogancji, a nawet bezprawnym działaniu urzędników i funkcjonariuszy. Przy eks-

8 Archiwum Diecezjalne w Pelplinie (dalej: ADP), teczka Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej do PWRN Wydział do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, 20 VI 1960 r., b.p.

9 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL wobec Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w diecezji chełmińskiej w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., [w:] W. POLAK, W. R OZYNKOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń 2010, s. 321–322. 10 Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Pau- lo (dalej: APChP), sygn. Kępa 47.4.53, Protokół z kontroli Zakładu Sióstr Miłosierdzia w Żurawiej Kępie dokonanej w dniu 4 IV 1949 r. przez Komisję Kontroli Społecznej Gminnej Rady Narodowej w Świeciu, b.p. 11 Ibidem, Wniosek przełożonej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie do Wojewódzkiego Pełnomocnika do spraw przejęcia dóbr martwej ręki w Bydgoszczy, 19 V 1950 r., b.p.

12 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 325. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 199 misji nie miano nakazu i tłumaczono wręcz, że żadna decyzja ministerstwa nie jest urzędnikowi referatu do spraw wyznań potrzebna, ponieważ to on stanowi wła dzę13. Zakonnice domagały się, aby urzędnicy wstrzymali się z czynnościami do chwili otrzymania zgody Dyrektora Urzędu do spraw Wyznań Antoniego Bidy. Jednak komisja, nie tłumacząc niczego i właściwie włamując się do budynku, przystąpiła do wynoszenia mebli i innych sprzętów znajdujących się w domu zgromadzenia. Mieszkańców również usunięto z niego siłą. Zakonnicom zaproponowano przewie- zienie ich samochodami do Chełmna. Siostry wyraziły jednak chęć pójścia pieszo za traktorami, które wiozły ich majątek. Lokalni urzędnicy nie zgodzili się na takie rozwiązanie, obawiając się, aby marsz zakonnic nie został odebrany jako ma- nifestacja oﬁar prześladowanych przez komunistów. Ostatecznie siostry traﬁły do Domu Prowincjalnego w Chełmnie14. Tym samym dom zgromadzenia w Żurawiej Kępie przestał istnieć15. Nie było to zgodne z obowiązującym wówczas prawem. Zgromadzenie zakonne, zarejestrowane na podstawie rozporządzenia Ministerstwa Administracji Publicznej z 6 VIII 1949 r. jako osoba prawna, nie mogło być zlikwi- dowane na mocy samodzielnej decyzji władzy administracyjnej16. Z kolei władze państwowe zarzuciły zgromadzeniu to, że nie umieszczono wspólnoty w Żurawiej Kępie w wykazie domów zakonnych dołączonym do wniosku regulującego sytuację prawną zgromadzenia, oskarżając tym samym zakonnice o mijanie się z prawdą. Stwierdzenie, że Żurawia Kępa nie była domem klasztornym, oznaczało możliwość niestosowania się do uregulowań zawartych w porozumieniu z 14 IV 1950 r.17 Dla urzędników dom klasztorny w Żurawiej Kępie był jedynie bazą zaopatrzeniową dla domu w Chełmnie. W rzeczywistości interpretacja Urzędu do spraw Wyznań była niewłaściwa. Placówka miała swoją przełożoną i funkcjonowała w niej półpublicz- na kaplica, czyli była domem zakonnym, a nie bazą zaopatrzeniową, jak uznały władze wyznaniowe. W sprawie domu w Żurawiej Kępie interweniował prymas Stefan Wyszyński. Ingerencja spowodowała wizytę przedstawiciela Rady Ministrów w Chełmnie. Po- byt urzędnika i złożone przez niego deklaracje dawały siostrom nadzieję na zwrot zajętej nieruchomości, z tego też powodu zakonnice nie domagały się na drodze urzędowej przywrócenia im posiadania Żurawiej Kępy18. Gospodarstwo jednak zo- stało przekazane do dyspozycji PGR w Polednie19.

13 Chodzi tu o decyzję Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w sprawie odwołania zgromadzenia od decyzji przejęcia budynków klasztornych.

14 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 326. 15 APChP, sygn. Kępa 47.4.53, Protokół z opisem zajść w czasie eksmisji przymusowej sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo z Domu Klasztornego w Żurawiej Kępie pow. Świecie, 10 III 1953 r., b.p. 16 Ibidem, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo, Prowincja Chełmińska w Chełmnie n W. do PPRN Wydział Rolnictwa i Leśnictwa w Świeciu n. W., 28 III 1957 r., b.p. 17 Ibidem, Urząd do Spraw Wyznań do Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie, 31 XII 1953 r., b.p. 18 Ibidem, Kuria Biskupia chełmińska do Prezydium Rady Ministrów w Warszawie, 23 I 1954 r., b.p. 19 Ibidem, Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Żurawia Kępa do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych, 12 IV 1951 r., b.p. 200 Izabela MAZANOWSKA

Innym przykładem działań zmierzających do likwidacji placówek zakonnych było przejmowanie przez władze państwowe instytucji opiekuńczo-wychowawczych prowadzonych przez zgromadzenia. Postanowiono zlikwidować zakonne placówki służby zdrowia, co wiązało się z planem utworzenia jednolitego kierownictwa państwowego w służbie zdrowia. Istnienie wielu ośrodków dyspozycyj- nych uniemożliwiało wprowadzenie gospodarki planowej, która w służbie zdrowia miała polegać na ustanowieniu jednego ośrodka decyzyjnego i jednolitej struktury organizacyj nej20. Można wskazać wiele przykładów domów zakonnych, których siedziby znajdo- wały się na terenie szpitali; gdy te były przejmowane przez państwo, likwidowano także domy zakonne. Między innymi szpitalem należącym do sióstr szarytek w Gdyni po 1945 r. tymczasowo administrował Zarząd Miejski w Gdyni. Siostry początkowo się na to zgodziły, później próbowały jednak sprawę uregulować. Na podstawie dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich z 8 III 1946 r. budynek został przejęty przez Okręgowy Urząd Likwidacyjny. Zgromadzenie odwołało się od tej decyzji i prosiło o potwierdzenie prawa własności; nie domagało się natomiast zwrotu obiektu, zdając sobie sprawę, że nie ma odpowiednich funduszy na prowadzenie szpitala. Zakon zaproponował władzom miejskim podpisanie umowy dzierżawnej. Te jednak nie zamierzały przystać na propozycję zakonnic do czasu zwrócenia przez nie kosztów remontu, jaki przeprowadziła administracja państwo- wa. Wtedy siostry w uzgodnieniu z chełmińską kurią biskupią skierowały do sądu sprawę o przywrócenie ich stanu posiadania. Z kolei władze miejskie przedstawiły kalkulację kosztów poniesionych w związku z remontem szpitala po wojnie – były zawyżone i nieudokumentowane. Wówczas szarytki zrezygnowały z ubiegania się o swoje prawa. Umowy ostatecznie jednak nie podpisano, gdyż jej treść zanego- wało Ministerstwo Zdrowia. Siostry wciąż interweniowały i próbowały nakłonić ministerstwo do zatwierdzenia postawionych przez siebie warunków – jednak bezskutecznie. Władze przygotowały wniosek o wywłaszczenie szpitala na rzecz pań- stwa. Wartość całej posesji ustalono na 126 mln zł. W sierpniu 1948 r. Zarząd Miej- ski w Gdyni skierował do wojewody gdańskiego wniosek z takim właśnie opisem. W uzasadnieniu stwierdzono, że sióstr nie stać na prowadzenie szpitala, a tego typu placówka niewątpliwie przyda się miastu21. Sprzeciwiono się również zatrudnieniu sióstr na stanowiskach administracyjnych. Mogłyby one pracować tylko jako pie- lęgniarki22. Akcja przejęcia szpitali kongregacyjnych miała na celu szybkie odbudowanie państwowego systemu opieki zdrowotnej. Dnia 3 X 1949 r. upaństwowiono znacz-

20 A. SZYMAŃSKI, Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne (Uniwersytet Opolski. Studia i Monograﬁe, 434), Opole 2010, s. 70.

21 A. CZWOŁEK, Restrykcje władz PRL, s. 298–303. 22 Ibidem, s. 306. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 201 ną część szpitali. Dla ich dotychczasowych właścicieli było to kompletne zasko- czenie. Władze Gdyni przystąpiły do akcji wcześniej, występując do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej (dalej: PWRN) w Gdańsku z wnioskiem o nie- odpłatne przejęcie zabudowań szpitalnych w Gdyni, których właścicielem w dal- szym ciągu pozostawały szarytki na podstawie ustawy z 28 października. Szpital uspołeczniono, nie pozbawiając zgromadzenia tytułu własności. Budynki szpitalne – w tym kaplicę i pomieszczenia klasztorne, do których władze nie miały prawa – skonﬁskowano w 1958 r. Siostry próbowały walczyć o utracone mienie. W maju 1959 r. skierowały do Ministerstwa Zdrowia wniosek o zwrot własności ze zgodą na dalsze jego bezpłatne użytkowanie przez Szpital Miejski. Wysiłki te nie przyniosły rezultatu. Do 1963 r. zwolniono większość zakonnic. Najpierw usunięto je z administracji, a z czasem z oddziałów szpitalnych23. Orzeczeniem z 22 III 1963 r. Miej- ska Komisja Lokalowa w Gdyni zatwierdziła decyzję Wydziału Spraw Lokalowych Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (dalej: PMRN) w Gdyni w sprawie przekwaterowania zgromadzenia (osiem osób) z mieszkania, które mieściło się w budynku szpitalnym przy ul. Migały. Pomieszczenia zamierzano wykorzystać na potrzeby Oddziału Neurochirurgicznego Szpitala Miejskiego. Zgromadzenie dopatrzyło się w decyzji władz administracyjnych wielu formalnych uchybień, takich jak brak pi- semnego zaświadczenia o przekwaterowaniu oraz wskazania lokali zastępczych24. Siostry stwierdziły w odwołaniu, że zjawiło się u nich dwóch przedstawicieli PMRN i powiadomiło je, że będą musiały oddać dwa lokale, których zresztą szpital nigdy nie używał. Nie wszczęto w tej sprawie żadnego postępowania. Komisja Lokalowa uznała, że zgromadzenie posiada pobliski budynek mieszkalny przy ul. Starowiej- skiej, w którym siostry były nawet zameldowane. Prawdopodobnie jednak nie wy- starczało tam dla nich miejsca. Siostry zobowiązano do opuszczenia dwóch pokoi z łazienką w ciągu 14 dni pod groźbą przymusowej eksmisji. W 1963 r. PMRN w Gdyni przekwaterowało osiem sióstr zakonnych z dwóch lokali zajmowanych przez nie na terenie Szpitala Miejskiego. Zgromadzenia nie powiadomiono nawet o wszczęciu postępowania. Władze miejskie jako lokal zastępczy wskazały dom zgromadzenia przy ul. Starowiejskiej, co zdaniem pelplińskiej kurii biskupiej nie odpowiadało przepisom prawa lokalowego25. Usunięcie zakonnic ze szpitala i zajmowanego przez nie mieszkania przypomina także historię toruńskiej placówki Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej funkcjonu- jącej na terenie Miejskiego Szpitala Zakaźnego w Toruniu przy ul. Wałdowskiej. Zabudowania należały do państwa, szpital wraz z wyposażeniem natomiast do zgro-

23 Ibidem, s. 308–309. 24 ADP, teczka Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo: Dom Zgromadzenia Sióstr Miło- sierdzia Św. Wincentego à Paulo do Wydziału Gospodarki Komunalnej PWRN w Gdańsku, b.d., b.p. 25 Ibidem, teczka Wikariusz Generalny Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 4 VII 1963 r., b.p. 202 Izabela MAZANOWSKA madzenia. Pismem z 11 I 1949 r. Pomorski Urząd Wojewódzki zawiadomił dyrekcję placówki, że decyzją Ministerstwa Zdrowia szpital weneryczny zostanie przejęty przez administrację państwową. Przejęcie obiektu przez gminę miejską miasta To- runia odbyło się 3 i 4 X 1949 r. na podstawie ustawy z 28 X 1948 r. i uchwały Rady Ministrów z 21 IX 1949 r. Siostry, które dotychczas pracowały we wszystkich oddziałach szpitala, kolejno przenoszono na oddział skórno-wenerologiczny, aż wreszcie 14 I 1950 r. zwolniono z zajmowanych stanowisk administracyjnych i gospodarczych. Zakonnice, które miały przynajmniej pięcioletnie doświadczenie pielęgniarskie, pracowały dalej, pozostałe natomiast polecono odesłać do zgroma- dzenia26. Ostatecznie 21 VI 1963 r. przełożona s. Salomea Dorawa i 11 innych sióstr otrzymały wypowiedzenie z pracy w Miejskim Szpitalu Zakaźnym i odmówiono im prawa do zajmowania przez nie mieszkania na terenie szpitala, mimo że dyrekcja nie miała zastrzeżeń do pracy tych sióstr. Dotychczasowi przełożeni nie wskazali lokalu zastępczego. Siostry nie chciały przyjąć pracy w Państwowym Szpitalu Psy- chiatrycznym w Świeciu, prosiły więc Ministerstwo Zdrowia o zgodę na zatrudnie- nie ich do czasu uzyskania przez nie renty. Zgromadzeniu przyznano lokal zastęp- czy przy ul. Skłodowskiej-Curie. Dnia 7 I 1970 r. Wydział Spraw Lokalowych przy PMRN w Toruniu nakazał zakonnicom opuszczenie lokalu oraz przydzielił kolejny przy ul. Franciszkańskiej o łącznej powierzchni 26,5 m². Miało w nim zamieszkać pięć osób. Mieszkanie znajdowało się na trzecim piętrze budynku i nie posiadało łazienki, co dla osób w starszym wieku było szczególnie uciążliwe27. Siostry po- zostały na terenie szpitala do 25 X 1973 r. W tym dniu opuściły zajmowane tam mieszkanie28. Liczne domy w diecezji chełmińskiej posiadało Zgromadzenie Sióstr Św. Elż- biety. Wśród nich były szpitale, w których placówki uległy likwidacji po przejęciu przez państwo. Placówka mieszcząca się w mieszkaniu służbowym w szpitalu miejskim w Grudziądzu przestała istnieć w 1955 r. Siostry pracujące w szpitalu w Ko- ścierzynie usunięto z zajmowanego przez nie mieszkania także w 1955 r. Przyznano im co prawda lokal zastępczy, jednak wkrótce, w 1963 r., pozbawiono je pracy i mieszkania. W ten sam sposób postąpiono z elżbietankami w szpitalu w Więc- borku, Chełmży29 i Toruniu przy ul. Batorego30 oraz z szarytkami zatrudnionymi w szpitalu powiatowym w Chełmnie.

26 Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Po- morskim (dalej: ASP), MK 116/4, Ankieta, s. 6–9.

27 I. MAZANOWSKA, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń, Dębowa Łąka) do 1970 r., [w:] W. POLAK, W. ROZYN- KOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów, s. 284–285. 28 ASP, MK 116/4, Ankieta, Szpitalnictwo, s. 9.

29 K. Ż. SZTYLC, Prowincja toruńska Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w latach 1946–2006, Toruń 2010, s. 126, 130, 136, 145. 30 Archiwum Prowincji Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety, Karta domu i placówki zakonnej – Toruń, ul. Batorego 17/19 (dawniej Przedzamcze 6/8), b.p. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 203

Podobne sytuacje zdarzały się w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Przy- kładem antykościelnego działania władz może być Miejski Dom Starców w Toruniu, w którym elżbietanki zaczęły pracować w 1921 r. W 1950 r. zakonnice otrzymały zwolnienia z pracy, opuściły dom i placówka uległa likwidacji31. Inne zgromadzenie, Franciszkanki od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej, przebywały w miejscowo- ści Zamek Bierzgłowski nieopodal Torunia od 1933 r., gdzie siostry dysponowa- ły zabudowaniami zamkowymi oraz 30 ha gruntu należącymi do Skarbu Państwa. Z czasem zorganizowano tam dom dla emerytowanych i chorych prałatów z diecezji łuckiej i innych terenów włączonych do ZSRR, a także dom rekolekcyjny32. Na mocy ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki majątek został przekazany miejscowemu PGR-owi. Jesienią 1953 r. obiekt należący do zakonnic przekazano Ministerstwu Pracy i Pomocy Społecznej na potrzeby Państwowego Zakładu Specjalnego (dla ko- biet umysłowo chorych), a siostry zaangażowano jako jego pracownice. W czasie adaptacji pomieszczeń zmniejszono do minimum liczbę lokali używanych przez zakonnice i księży emerytów, którymi siostry się dotąd opiekowały33. W 1955 r. PWRN w Bydgoszczy i chełmińska kuria biskupia zawarły porozu- mienie. Ustalono, że część lokali w Zamku Bierzgłowskim, w którym mieścił się Państwowy Dom Rencistów, przeznaczona zostanie na pobyt kilku księży prze- siedleńców, staruszków, którzy mieli obsługiwać mieszczącą się w zamku kaplicę i sprawować duszpasterstwo w Domu Rencistów. Do opieki nad księżmi sprowa- dzone zostały siostry zakonne. Po śmierci przesiedleńców władze państwowe uzna- ły, że dalszy pobyt zakonnic w tym miejscu jest nieuzasadniony34. Pozostawało to w sprzeczności z prawem kanonicznym, ponieważ przełożona zgromadzenia nie mogła zwolnić zakonnic z placówki bez zezwolenia władz kościelnych35. Ale zdaniem władz wyznaniowych pobyt sióstr w Zamku Bierzgłowskim był bezcelowy, ponieważ nie żyli już wszyscy księża przesiedleńcy36. W dniu 8 I 1968 r. Powiatowa Komisja Lokalowa Prezydium Powiatowej Rady Narodowej (dalej: PPRN) w Toruniu zdecydowała o usunięciu czterech franciszkanek z lokali mieszkalnych w Państwowym Domu Rencistów w Zamku Bierzgłow- skim. Stwierdziła również, że do lokalu zastępczego miały prawo trzy z czterech

31 Ibidem, Karta domu i placówki zakonnej, Toruń ul. Sienkiewicza 42, Miejski Dom Starców. 32 Ibidem, s. 208–209. 33 Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy (dalej: IPN By), Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej w Bydgoszczy, sygn. 069/1257, t. 1: Siostry franciszkanki od pokuty i miłości chrześcijańskiej – charakterystyka, b.d., k. 55. 34 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Urząd do Spraw Wewnętrznych (dalej: UdSW), 125/386, Notatka służbowa dotycząca przekwaterowania sióstr franciszkanek od pokuty i miłości chrześci- jańskiej w Orliku pow. Chojnice z Zamku Bierzgłowskiego do lokalu zastępczego w Brąchnowie, 4 IV 1968 r., k. 80. 35 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy (dalej: UWB), 163, SS. franciszkanki w Orliku do Wydziału do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, 2 IV 1968 r., b.p. 36 Ibidem, Urząd do Spraw Wyznań do ordynariusza diecezji chełmińskiej w Pelplinie, 4 III 1968 r., b.p. 204 Izabela MAZANOWSKA zakonnic, ponieważ jedna była tam zameldowana tylko czasowo. Na polecenie kurii diecezjalnej zakonnice najpierw odwołały się od decyzji do PWRN. Według Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej w Bydgoszczy inspiratorem działań zakonnic był ich spowiednik, redemptorysta z Torunia o. Józef Jarosz. Zwrócono się więc do PWRN w Bydgoszczy o przeprowadzenie z nim rozmowy, aby przestał namawiać zakonnice do walki o Zamek Bierzgłow ski37. Siostry nie zamierzały się wyprowadzać. Lokal zastępczy wyznaczono im jednak w miejscowości Brąchnowo na terenie gromady Łubianka. Dnia 25 V 1968 r. Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Łubiance przymusowo eksmitowało siostry, które nie stawiały oporu. Przewieziono je do Orlika pod Chojnicami do domu prowincjalnego, ponieważ zrezygnowały z lokalu zastępczego38. Wskazane lokum składało się z jednego pokoju bez kuchni. W toku postępowania strona kościelna w licznych interwencjach u władz, m.in. do Urzędu do spraw Wyznań, podkreślała, że usunięcie wszystkich sióstr będzie równało się likwidacji prawnie istniejącego domu zakonnego. Eksmi- sji dokonano na podstawie ustawy z 17 VI 1966 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji39. Siostry czynnie się nie sprzeciwiły. Jak już wspomniałam, w 1953 r. komuniści zlikwidowali niektóre nowicjaty. Jed- nym z nich był nowicjat Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dę- bowej Łące w powiecie wąbrzeskim40. Sytuacja w tym miejscu była dość skom- plikowana. Na początku lat 50. została przeprowadzona przez władze akcja, która nosiła kryptonim „X-2” i polegała na usunięciu zakonnic z 10 żeńskich wspólnot zakonnych z województw wrocławskiego, opolskiego i katowickiego41. Wysiedle- nie odbyło się na początku sierpnia 1954 r. Jednym z miejsc, do których traﬁły zakonnice, był dom nowicjatu zgromadzenia sióstr pasterek w Dębowej Łące. W celu przygotowania budynków dla zakonnic ze Śląska Referat do spraw Wyznań PWRN w Bydgoszczy przeprowadził akcję wysiedlenia zamieszkałych tam sióstr42. Dom zakonny w Dębowej Łące był własnością Skarbu Państwa, a zgromadzenie było jego dzierżawcą od 1932 r. Umowa dzierżawna była systematycznie przedłużana. W marcu 1953 r. nastąpiła kolejna prolongata. Jeszcze w tym samym miesiącu PPRN w Wąbrzeźnie zawiadomiło władze zgromadzenia, że umowa jednak nie zo- stała przedłużona. Z tego powodu zgromadzenie utraciło prawo do użytkowania mająt ku43. Od początku 1954 r. władze coraz natarczywiej domagały się opusz-

37 IPN By, sygn. 069/1257, t. 2: Komenda MO woj. bydgoskiego do wiceprzewodniczącego PWRN w Byd- goszczy Gajdzińskiego, 13 III 1968 r., k. 10. 38 APB, UWB, 163, Wydział do Spraw Wyznań PWRN do Urzędu do Spraw Wyznań, 25 V 1968 r., b.p. 39 AAN, UdSW, 125/386, Biskup chełmiński do premiera Józefa Cyrankiewicza, 31 V 1968 r., k. 75. 40 O likwidacji tego domu zakonnego zob. w tym tomie artykuł Waldemara Rozynkowskiego pt. Likwida- cja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych.

41 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 255. 42 Ibidem, s. 203. 43 Ibidem, s. 207. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 205 czenia domu przez zgromadzenie. Siostry otrzymały akt eksmisji całego klasztoru. W domu było wówczas 58 osób: 14 sióstr, 21 nowicjuszek, 22 podopieczne i ksiądz kapelan. Nowicjat przeniesiono do Topolna44, 10 zakonnic do Pniewitego, dwie do Łodzi, jedną do Poznania i dwie do Jabłonowa. Warto dodać, że w Dębowej Łące pasterki prowadziły także przedszkole. W 1956 r., kiedy zakonnice ze Śląska mogły opuścić obozy pracy, do których je skierowano w 1954 r., pasterki usiłowały osiedlić się w Dębowej Łące. W dniu 21 II 1957 r. powróciły nowicjuszki. Niestety, władze zameldowały tylko osiem osób. Pozostałym PPRN w Wąbrzeźnie odmówiło meldunku, twierdząc, że dom został przeznaczony do innych celów. W maju 1957 r. Komisja Wydziału Zdro- wia w Bydgoszczy przeprowadziła kontrolę budynku, lecz jedynie na zewnątrz. Odtąd kontrole odbywały się cyklicznie. Kilkakrotnie zakonnice otrzymały nakaz opuszczenia pomieszczeń. W czerwcu 1957 r. sprawa znalazła swój ﬁnał w sądzie. W listopadzie 1958 r. Sąd Najwyższy orzekł bezprawność roszczeń pasterek do dalszego użytkowania klasztoru45. Postanowiono, że w Dębowej Łące powstanie szpital. Początkowo Ministerstwo Pracy i Pomocy Społecznej zaproponowało, aby zakonnice podjęły pracę w planowanym zakładzie dla dzieci umysłowo chorych. Zakonnice zgodziły się, jednak ich pozytywna odpowiedź nie została uwzględnio- na. Ostatecznie 27 VII 1959 r. nowicjat został ponownie eksmitowany do Topolna46. Pasterkom towarzyszyła milicja. Protokół z eksmisji nowicjatu podaje: Nadjechały samochody ciężarowe i około 40 pracowników do ładowania rzeczy. Milicja rozlokowała się w oddaleniu. Komornik sądowy zażądał kilkakrotnie podpisu wyrażającego zgodę na eksmisję. Zgromadzenie stanowczo podpisu odmówiło. Przystąpiono do ładowania rzeczy. Przy ładowaniu transportów Zgromadzenie nie udzielało pomocy. Wywóz odbywał się pod nadzorem Przewodniczącego Prezydium PRN. Trwał od 27 lipca do 31 lipca47. Mimo zapewnień władz w Dębowej Łące nie powstał dom opieki48. Z likwidacją domów zakonnych wiązało się jeszcze jedno zjawisko – trudne warunki lokalowe powodowały, że w chwili śmierci najstarszych zakonnic za- mieszkujących dany dom przestawał on istnieć. W przypadku diecezji chełmińskiej można podać kilka przykładów domów sióstr elżbietanek, które zakończyły swą działalność już w latach 70.: Wejherowo, Starogard Gdański czy Wrocki. Analizując zjawisko likwidacji domów zakonnych po II wojnie światowej na przykładach czterech najliczniejszych zgromadzeń z jednej z największych polskich diecezji (chełmińskiej), warto podkreślić dwa główne problemy dotyczące

44 ASP, MK 116/4, Ankieta, s. 29.

45 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 634. 46 ASP, MK 116/4, Ankieta, s. 30.

47 Cyt. za: Cz. G. DOBRSKA, „Akcja »X-2«” w Domu Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrz- ności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno, mps w ASP, s. 15.

48 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 635. 206 Izabela MAZANOWSKA omawianych spraw: konﬁskatę majątku, która uniemożliwiała dalsze istnienie domu, oraz fakt, że zakonnice musiały dzielić swoje domy z instytucjami państwo- wymi. Wspólnotom brakowało pomieszczeń. Często władze ustalały bardzo wysoki czynsz. Stąd nieustanna groźba eksmisji. Jeżeli już do eksmisji doszło, wielokrotnie przeprowadzano ją siłą i pod nadzorem milicji. Po usunięciu z domu znajdującego się na terenie przejętej instytucji często proponowano zakonnicom lokale zastęp- cze, które zupełnie nie nadawały się do użytku. Były to z reguły mieszkania o powierzchni kilkunastu metrów kwadratowych. Niejednokrotnie dodatkowym utrud- nieniem była lokalizacja, np. na najwyższym piętrze budynku. Niemożliwością było zorganizowanie w podobnych warunkach klauzury, kaplicy i miejsca przeznaczo- nego do przechowywania Najświętszego Sakramentu. W takiej sytuacji jedynym wyjściem stawała się likwidacja domu. Rozwiązanie tego typu stosowano szcze- gólnie powszechnie, jeżeli placówka zakonna była niewielka, zamieszkana przez zakonnice w podeszłym wieku. Nie było to jednak zjawisko masowe. W większości wypadków, mimo likwidacji zakonnej instytucji i przejęcia jej majątku na własność przez państwo domu, wspólnoty istniały nadal. Zmieniały tylko swą lokalizację lub współistniały z państwową instytucją.

Aneks

1. Relacja z eksmisji domu zakonnego Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Żurawiej Kępie z 10 III 1953 r. Źródło: Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Mi- łosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie, sygn. Kępa 47.4.53, b.p. Protokół Z opisem zajść w czasie komisji przymusowej Sióstr Miłosierdzia Św. Wincen- tego à Paulo z Domu Klasztornego w Żurawiej Kępie pow. Świecie w wtorek dnia 10 marca 1953 r. Po mszy św. odprawionej po wyjeździe ks. Roelego przez ks. Radzińskiego, wi- kariusza z Świecia zgłosili się do sióstr ob. Kowalik powiatowy referent wyznań z Świecia i ob. Mrozik wojew. referent wyznań z Bydgoszczy w towarzystwie dwóch mundurowych milicjantów MO i dwóch cywilnych i jednego w mundurze wojskowym (UB) oraz innych ca 20 osób (mężczyzn). Ob. Kowalik zapytał się sióstr w osobie s. ekonomki i s. Ireny, czy siostry chcą wyprowadzić się dobrowolnie. Siostry odmówiły, dowodząc, że to jest nasz dom klasztorny – wyjęty spod zajęcia przy przejęciu gospodarstwa rolnego z 50 roku. Na to obywatel Kowalik odrzekł: „To nie jest dom klasztorny lecz baza zaopatrze- niowa”. Wówczas s. Irena zaznaczyła, że należałoby zaczekać z decyzją z Minister- stwa, o które się już ta sprawa oparła. Na to ob. Mrozik powiedział: „ja już mam Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 207 wiadomość Ministerstwa”: odmówił jednakże doręczenia pisma uprawniającego go do wyeksmitowania sióstr z mieszkania, dowodząc, że to nie jest konieczne, a wskazując na siebie mówił – tu jest władza. Na to siostry oświadczyły, że dobrowolnie się nie usuną, chyba że zostaną gwałtem wyrzucone. Ob. Kowalik groził niejednokrotnie, że w czasie oporu siostry będą karane za opór władzy. Po wyjściu sióstr ob. Kowalik udał się do kuchni i zaczął wynosić sprzęty – i opróżniać kuchnię. Następnie wszedł do pokoju księdza ze swoimi ludźmi i wyno- sił meble na przyczepy, były tam oprócz tego 2 samochody osobowe. Ob. Kowalik wraz z innymi przystąpił do otwierania drzwi wytrychem: otworzył drzwi do czterech pokoi, mimo że na każdych drzwiach był wyraźny napis „klauzura”, a siostry widząc fakt włamywania zwracały uwagę, że jest to czyn karalny. Wszakże meble i sprzęty z pokoi (5 pokoi i kuchnia, spiżarnia) otwartych wytrychem przez samego ob. Kowalika zostały wyniesione na dziedziniec i załadowane na przyczepkach z traktorami. Kaplica, w której jest Przenajśw. Sakrament, została zamknięta i przez ob. Kowa- lika zaplombowana około godz. 12-ej. Gdy o godz. 16-ej wszystko było opróżnione, zaproponowano siostrom przewie- zienie sióstr samochodem (taksówka), lecz siostry odmówiły oświadczając, że pój- dą pieszo za traktorami i dojdą w ten sposób do Chełmna. Ob. Kowalik się temu sprzeciwił cofając siostry z wyrzutem, że chcą robić jawne manifestacje. Wobec tego siostry wróciły do pokoju ks. kapelana przy kaplicy, zatelefonowały w między- czasie do Chełmna po wóz. W pokoju siostry stały lub klęcząc odmawiały głośno różaniec. Gdy wóz roboczy z Chełmna przyjechał, a siostry nadal były w pokoju przy kaplicy, milicjanci i ob. Kowalik i Mrozik poczęli ponaglać, a nawet siostry brać pod ręce i wyszły na dziedziniec. Traktory ze sprzętem na przyczepkach wyjechały z Żurawiej Kępy do Chełmna o godz. 16.30, a siostry w liczbie sześć wyjechały na wozie roboczym o godz. 17-tej, przyczepy przed nimi i za nimi eskortowali ich samochody z milicją i ob. Kowalikiem i Mrozikiem. Dojeżdżając do Chełmna siostry o godz. 18-tej spotkały powracające traktory z przyczepkami, które sprzęty już zładowały na dziedzińcu klasztornym Domu Centralnego w Chełmnie. Po wjechaniu sześciu sióstr do klasztoru w Chełmnie samochody eskortujące od- jechały o godz. 18.30. W ten sposób Dom Klasztorny Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Żu- rawiej Kępie istniejący od czasów przed 1939 r. został siłą i gwałtem bezprawnie zlikwidowany i siostry przemocą usunięte z ich siedziby klasztornej. Powyższe jako naoczni świadkowie potwierdzamy jako zgodne własnoręcznym podpisem. 208 Izabela MAZANOWSKA

2. Prośba Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo do Ministerstwa Reform Rolnych o zwrot własności zabranej przy okazji konﬁskaty majątku Żurawia Kępa (brak daty) Źródło: Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Mi- łosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie, sygn. Kępa 47.4.53, b.p. Prośba Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Żurawia Kępa Świecie n/W. Pomorze Do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w Warszawie W załączeniu przesyłamy wyciąg z protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia 27.3.50 r. odnośnie przekazania majątku Żurawia Kępa w administrację władzom w Bydgoszczy, z prośbą, a mianowicie: W dniu w/w przybyła komisja w składzie ob. ob. Kołodziejskiego Jana, Nie- dziołkowej Marii, Hryniewicza Zygmunta, adm. PGR Poleśno, Rybickiego Jana, Przew. R. Rolnej Zespołowej, Piątkowskiego, Jarosza i Kuśnierza do naszego ma- jątku z poleceniem przejęcia protokolarnego tak majątku ruchomego, inwentarza żywego i martwego. My Siostry Miłosierdzia zastosowałyśmy się i przekazałyśmy cały majątek i jego dobytek tj. maj. Żurawia Kępa p. Świecie. Między innymi zo- stała nam zabrana wszelka żywność wg. załączonego wyciągu z protokołu zdawczo-odbiorczego, co pozbawiło nas środków do życia. Pragniemy nadmienić, że żywność wyżej wspomniana stanowiła wyłączną naszą własność, przeznaczoną na utrzymanie pięciu sióstr i jednego księdza, wszystkich w podeszłym wieku i nie zdolnych do pracy. Kiedy zwróciłyśmy się do kierownika maj. Żurawia Kępa o wy- łączenie i zwrot naszej własności oświadczono nam, że takowe uzyskamy z po- wrotem. Jednakże na kilkakrotną naszą interwencję zostałyśmy zapewnione, że uzyskamy zwrot. Obecnie jednak PGR maj. Żurawia Kępa oddały do Spółdzielni Produkcyjnej, a kierownik wyprowadził się na inną placówkę i niczego nam nie zwrócił, twierdząc, że nie uzyskał jeszcze zezwolenia z Wojewódzkiego Zarządu Okręgowego PGR. W świetle powyższego wnosimy zażalenie do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w Warszawie, równocześnie nadmieniamy, że całą maj. oddałyśmy w myśl zarządzenia, jednakże stanowiącą naszą wyłączną własność wg załączonego wycią- gu z protokołu zdawczo-odbiorczego z dnia 27.3.50 r. nie powinna nam była być zabrana. Przeto zwróciłyśmy się z prośbą naszą i ufamy, że Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych przychyli się do naszej prośby. Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 209

Z poważaniem Kubalewska Katarzyna Siostra Przełożona

3. Protokół zdawczo-odbiorcy przekazania majątku Żurawia Kępa należącego do Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo na rzecz Skarbu Państwa z 6 III 1950 r. Źródło: Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Mi- łosierdzia Św. Wincentego à Paulo w Chełmnie, sygn. Kępa 47.4.53, b.p. Protokół sporządzony dnia 6 marca 1950 r. w sprawie zabezpieczenia nierucho- mości ziemskiej na podstawie zarządzenia Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 4 marca 1950 r. oraz uprawnienia Pełnomocnika Ministra R. i R.R. w Byd- goszczy z dnia 6 marca 1950 r. Komisja w składzie Ob. Ob. 1. Kołodziejski Jan jako przewodniczący Komisji 2. Niedziółka Maria 3. Piątkowski Czesław 4. Kuśnierz Józef przy obecności przedstawiciela miejscowej władzy administracyjnej sołtysa gromady Król. Rogówka ob. Syty Stanisława, wójta gminy Świecie – wieś ob. Brze- ziński Władysław – przedstawiciela robotników (przewodn. Rady Zakładowej – delegata) ob. Olszewski Jan, oraz administratora – rządcy nieruchomości ziemskiej ob. Rezmer Piotr, przystąpiła do protokólarnego spisu inwentaryzacyjnego celem zabezpieczenia i wyznaczenia tymczasowego zarządcy niżej wymienionej nieru- chomości ziemskiej: I Nazwa nieruchomości ziemskiej: Zakład Sióstr Miłosierdzia – Żurawia Kępa gmina Świecie – wieś pow. Świecie, woj. pomorskie II Nazwa hipoteczna: Żurawia Kępa wykaz 7 nr ks. hipotecznej 7. Księgi hipo- teczne znajdują się przy Sądzie Grodzkim w Świeciu III Nazwisko i imię właściciela: Kurii Biskupiej w Pelplinie Miejsce zamieszkania IV Nieruchomość ziemska znajduje się w administracji – dzierżawie – użytkowa- niu – (opisać bliżej): Zakład Sióstr Miłosierdzia Ogólny Obszar gospodarstwa 88 ha z czego przypada na: Grunty orne – 43,5 ha Łąki – 7 ha Pastwiska – 7,4 ha Ogród warzywny – 4 ha Inne – 4 ha 210 Izabela MAZANOWSKA

Nieużytki – 20 ha Podwórze, drogi inne – 2 ha Zakłady przemysłu rolnego (o ile takie istnieją sporządzić ich inwentarz) – nie posiada Opis pól (o ile możliwe załączyć szkic) – równina, ziemia pszenno-buraczana. Niżej wymieniona nieruchomość ziemska wg opisanego stanu zostaje powierzo- na pod tymczasowy zarząd ob. Rezmerowi Piotrowi, który jednocześnie zostaje po- uczony o osobistej odpowiedzialności za ochronę wszelkiego mienia tego majątku, racjonalnego gospodarowania oraz prowadzenia księgowości i rachunkowości. Na tym protokół niniejszy zakończono i podpisano.

4. Sprawozdanie z przebiegu akcji przesiedlenia zakonnic z województwa opolskiego do Dębowej Łąki w powiecie wąbrzeskim z 9 VIII 1954 r. Źródło: Instytut Pamięci Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 069/1239, Placówki zakonów żeńskich pochodzenia niemieckiego w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno, k. 71. Bydgoszcz, dnia 9 VIII 1954 r. Sprawozdanie z przebiegu akcji przesiedlenia zakonnic z województwa opolskiego do Dębowej Łąki pow. Wąbrzeźno W dniu 23 VII 1954 roku przeprowadzona została rozmowa przez przedstawicieli Wojewódzkiej Rady Narodowej z Matką Generalną Zgromadzenia SS Pasterek w Jabłonowie SS. [Ruﬁną] Makowską, w trakcie której przedstawiono sprawę przeniesienia zakonnic z Dębowej Łąki do Jabłonowa, gdzie mieści się Dom Generalny. W/w początkowo nie wyraziła zgody, lecz postawiona sprawa przez zainteresowane czynniki, spowodowała to, że Matka generalna przybyła do Dębowej Łąki i dała zarządzenie przeniesienia sióstr, a jednocześnie ostrzegła tamtejsze zakonnice, aby nie stawiały oporu co w dużej mierze wpłynęło na sprawność całej akcji, ponieważ siostry same się pakowały i pomagały dużo przy ładowaniu. Do przeniesienia zakonnic z Dębowej Łąki było przygotowane 25 samochodów ciężarowych, 2 PKSy osobowe i 40-ci towarzyszy z aktywu partyjnego z Wą- brzeźna. Matka generalna Makowska natomiast nie wyraziła zgody na przeniesienie zakonnic z Dębowej Łąki do Jabłonowa, a tylko do Topolna i Pniewitego o czym została zawiadomiona Warszawa i została wyrażona zgoda, w rezultacie czego do Topolna zostało przeniesione 42 zakonnice, do Pniewitego 10, do Łodzi 2, do Po- znania 1 i do Jabłonowa 2 zakonnice. Akcja ta poszła sprawnie, organizacyjnie i politycznie była zabezpieczona dobrze, zabezpieczenie ze strony UB było dobre, jak również ze strony PPRN był włożony duży wkład w tejże akcji [...]. W trakcie przeprowadzki stwierdzono po- Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 211 siadany przez zakonnice duży zapas żywności, dużo mebli oraz różnego rodzaju bielizny i pościeli. Z inwentarza żywego posiadały 15-cie świń, 2 krowy, 5 owiec, 1-go konia, 1-ną kozę i bardzo dużo drewna opałowego oraz węgla przeszło 40 ton. Oprócz węgla którego nie przeniesiono na inną placówkę, przewiezione zostało różnego rodzaju sprzętu około 100 samochodów ciężarowych. Wrogich wystąpień w czasie akcji tak ze strony zgromadzenia, jak i ze strony ludności miejscowej nie stwierdzono, wrogich komentarzy również nie zanotowa- no, a raczej były komentarze pozytywne, że nareszcie pozbędą się zakonnic, które wszystko chciały brać od rolników i za nic nie płaciły. Stwierdzono, że miejscowe społeczeństwo z usunięcia zakonnic z Dębowej Łąki było bardzo zadowolone. Po kompletnym opróżnieniu obiektu w Dębowej Łące, zabezpieczono go przed ewentualną dewastacją, zatrudniając do dozorowania 2-ch politycznie pewnych ludzi. Przeprowadzono także na tym obiekcie konieczne doraźne remonty, oraz do- prowadzano do stanu kompletnej czystości. Ponadto nadmienić należy, że w obrębie zajmowanych przez zgromadzenie pomieszczeń obiekt składa się z gmachu głów- nego oraz dwóch mniejszych domów – w jednym z mniejszych domów mieściło się Państwowe Przedszkole, które w wyniku niniejszej dyslokacji przeniesione zostało do większego, bardziej odpowiadającego wymogom domu zajmowanego dotychczas przez zgromadzenie, który położony jest w znacznej odległości od gmachu głównego, natomiast dom w którym dotychczas mieściło się Przedszkole oddano na rzecz zgromadzeń zakonnych przybyłych z województwa opolskiego. Poprzez powyższą zmianę Przedszkole zostało całkowicie odizolowane od wpływów zakonnic. W toku przygotowań do przyjęcia zakonnic z woj. opolskiego zabezpieczono przede wszystkim konieczny transport i w tym celu przygotowano 10 samochodów i 30 ludzi do przeładowania, ponieważ stacją docelową dla transportu kolejowego była stacja Książki oddalona od Dębowej Łąki o 12-cie kilometrów.

5. Relacja z eksmisji nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej z Dębowej Łąki do Topolna na podstawie Kroniki Domu Generalnego Zgromadzenia. Źródło: Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrz- ności Bożej w Jabłonowie Pomorskim, Kronika Domu Generalnego. Zapis z 27–31 lipca 1959 r., k. 200. Eksmisja nowicjatu do Topolna Wojew[ódzki] Wydział Wyznań w Bydgoszczy z kierownikiem [Alfonsem] Mar- kunem (eks klerykiem) proponuje przewóz rzeczy, inwentarza i ludzi – jeżeli ze strony Zgrom[adzenia] nie będzie przed tym zapowiedzianego oporu, na koszt pań- stwa. Co też się stało. Władze terenowe udzielają ca 10 wozów ciężarowych, około 20 robotników i autobusu. Robotnicy ładują (bez naszego współudziału i jakiego- 212 Izabela MAZANOWSKA kolwiek podpisu zgody na wywóz) i wywożą: rzeczy do Topolna (częściowo do Ja- błonowa i Pniewit); Nowicjat do Topolna autobusem z częścią sióstr i Magd[alenek] – oraz inwentarz częściowo do Topolna – resztę do Jabłonowa – obliczając koszty przewozu, które sami pokryć obiecali na 30 000 zł. Zapowiedzieli jednak, że skoro zgromadzenie wniesie dalsze pretensje – poza przeprowadzeniem zwrotu kosztów za pozostawione warzywa w ogrodzie w sumie 16 564, 75 zł; zapłacenie nam za 31 ton węgli + transport dla Woj[ewódzkiego] Wydz[iału] Rent i Pomocy Społecznej w Bydgoszczy oraz udzielenie subwencji na translokację 2-ch ﬁgur z ogrodu (Serca Jezusowego i Matki Bożej) obciążą zgromadzenie kosztami przewozu oraz podat- kami za czynsz, od 1957 r. co w rezultacie obliczyli na łączną sumę 230.000 zł. Wojew[ódzki] Wydz[iał] Wyznań w Bydgoszczy zlecił napisać wniosek o sub- wencję z tyt[ułu] pretensji ekonomicznych z Dębowej Łąki, uzależniając udzielenie jej od wycofania dalszych naszych pretensji ze sądu, które sięgają sumy wg nastę- pującego zestawienia wydatków na: Nakłady budowl[ane] ubezpieczenie od ognia zł zł od 1945–1950 w starej walucie 586,416 zł 48,932 zł od 1951–1954 18,661,59 zł 2,667,60 zł Powrót transportu: w 1957 r. – 13,740,37 zł (koszt zgromadzenia) Wg oświadczenia ustnego S.J. Napiecek [...] zgodnie z orzeczeniem inż. architekta Zieleniewskiego Romana zam[ieszkałego] w Toruniu ul. 22 Lipca 6 – delegowanego w dniu 6.6.1958 r. znak akt: VII C 16/58 przez Sąd Wojewódzki Ośrodek w Toruniu w celu ustalenia nakładów dokonanych przez zgromadzenie w latach 1932–1957 oraz wartości tych nakładów na nieru- ch[omość] w Dębowej Łące. Tenże architekt stwierdza na podstawie dowodów rachunkowo-kasowych, że koszty kapitalnych remontów od 11.4.1932 do 28.31939 wynosiły: a) Koszty remontu 33,702,49 zł b) Koszty regulacji parku i ogrody wynosiły 31 417,80 Razem 65 120,29 zł. Z § 6 umowy z dnia 26.12.1932 r. wartość samych dzierżawionych budynków (bez terenu) oszacowano wówczas na kwotę 80 000 zł, a więc budynki te były zniszczone co najmniej w 50%. [...] Rzeczoznawca oświadcza w swoim protokole: Zgromadzenie Sióstr z konieczno- ści zmuszone było dokonywać tak wielkich nakładów, a to w celu podtrzymywania żywotności budynków, gdyż w przeciwnym wypadku nastąpiłoby do dnia dzisiej- Likwidacja żeńskich domów zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 50. i 60. XX w. 213 szego zupełne niszczenie tychże budynków, a wartość równałaby się dzisiaj warto- ści gruzu. Ograniczenie się zaś zwyczajowo do przeprowadzenia bieżących drobnych remontów nie spełniałoby swego zadania. Z tego też względu Zgrom[adzenie] Sióstr z konieczności zmuszone było wykonać wiele robót ukrytych i nieujętych kosztorysem, jak np. murarskich, wod[no]-kan[alizacyjnych], regulacji terenu, za- sypania stawu itd. W wyniku globalnego podsumowania należałoby przyjąć, że Zgromadzenie Sióstr dokonało nakładów budowlanych (nie wliczając w to drobnych remontów), które rzeczoznawca określa na 75% wartości samych budynków, bez wartości terenu [...]. Nasze pretensje jak z w/w opisu wynika przerastają 3 krotnie pretensje władz państwowych [...].

Izabela MAZANOWSKA Dissolution of religious houses for women in the Chełmno diocese in the 1950’s and 60’s Summary

The article discusses the dissolution of the four largest female congregations in the Chełmno diocese: Sisters Shepherdesses of Divine Providence, Daughters of Charity of Saint Vincent de Paul, Sisters of Saint Francis of Penance and Christian Charity, and Sisters of Saint Elizabeth. The closure of religious houses was usually the result of a conﬁscation of estate by the State Treasury, or of the closure of the monastic medical, custodial-care, or educational facilities, which was also followed by the seizure of property. The most effective manifestation of the policy against the Church was the gradual deprivation of material assets: the conﬁscation of property, arable land, or buildings along with furnishings and equipment, which rendered further activity of an ecclesiasti- cal institute impossible.

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Waldemar ROZYNKOWSKI Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. w świetle kronik zakonnych

Po II wojnie światowej powiat wąbrzeski, leżący ówcześnie w granicach woje- wództwa bydgoskiego, był terenem szczególnej inwigilacji środowiska kościelne- go przez służby bezpieczeństwa PRL-u. Między innymi w Rywałdzie Królewskim przetrzymywano administratora apostolskiego Dolnego Śląska ks. Karola Milika (1951 r.)1, więziono prymasa Stefana Wyszyńskiego (1953 r.)2 oraz trzymano w od- osobnieniu biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka (1956 r.)3. W świetle frag- mentarycznych badań wydaje się także, że stosunkowo duża grupa księży z tego obszaru dała się uwikłać w kontakty z Urzędem Bezpieczeństwa, a następnie Służ- bą Bezpieczeństwa4. Warto także przybliżyć inne wydarzenie dotyczące wskazanego obszaru. W 1954 r. władze zlikwidowały dom zakonny Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (potocznie nazywanych siostrami pasterkami) w miejscowości Dębowa Łąka. O tym wydarzeniu informują zachowane kroniki zakonne, będące ważnymi źródłami do analizy likwidacji (kasat) domów zakonnych po II wojnie światowej. Proces likwidacji domów zakonnych pozostawił bowiem echo w dokumentach, a kroniki klasztorne to źródła, które były i są bardzo charakterystyczne dla środowisk zakonnych. Prowadzenie kronik jest bowiem wpisane w funkcjonowanie poszczególnych domów zakonnych. O wartości kronik mogli się wielokrotnie prze-

1 Zob. J. PATER, Milik Karol, [w:] M. PATER (red.), Słownik biograﬁczny katolickiego duchowieństwa ślą- skiego XIX i XX wieku, Katowice 1996, s. 278–281; J. ŻARYN, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944– 1989), Warszawa 2003, s. 122.

2 Kard. S. WYSZYŃSKI, Zapiski więzienne, Warszawa 19954, s. 17–33.

3 W. P OLAK, W. ROZYNKOWSKI, „AS”. Ksiądz biskup Czesław Kaczmarek w Rywałdzie Królewskim (Z Dzie- jów Kościoła na Pomorzu i Kujawach po II Wojnie Światowej), Toruń 2008.

4 Zob. W. ROZYNKOWSKI, Działania Służby Bezpieczeństwa mające na celu skonﬂiktowanie środowiska ko- ścielnego powiatu wąbrzeskiego – w świetle wybranych dokumentów, [w:] W. POLAK, W. ROZYNKOWSKI, J. SZI- LING (red.), Diecezja Chełmińska w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin 2009, s. 143–161. 216 Waldemar ROZYNKOWSKI konać historycy zajmujący się dziejami zakonów i zgromadzeń zakonnych oraz po- szczególnych domów zakonnych (klasztorów). Trzeba jednak także zwrócić uwagę na pewną trudność w korzystaniu z tych źródeł. W niektórych przypadkach dostęp do nich jest trudny, ponieważ powstały niedawno. W wypadku likwidacji domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące doszło zwłaszcza do jednego ważnego wydarzenia: zamknięty dom zakonny został przeznaczony na obóz pracy przymusowej dla sióstr zakonnych ze Śląska. Problema- tyka obozów pracy dla zakonnic przez wiele lat nie cieszyła się zainteresowaniem historyków. Jest zrozumiałe, że temat nie był podejmowany przez badaczy okresu PRL-u. Ostatnie lata przyniosły jednak kilka ważnych opracowań, w których można spotkać także odniesienia do Dębowej Łąki5. Pojawiają się zwłaszcza w najbardziej wyczerpującej monograﬁi poświęconej obozom pracy dla sióstr zakonnych pióra Agaty Mirek6. We wszystkich pracach brakuje jednak szczegółowego odniesienia do analizowanych w niniejszym tekście kronik zakonnych. Obozy pracy dla sióstr zakonnych to jedna z bardziej brutalnych, a przy tym mało jeszcze obecna w świadomości społecznej, odsłona minionej epoki. Trzeba widzieć w nich przede wszystkim jeden ze sposobów funkcjonowania totalitarnego państwa i metody zwalczania Kościoła. W tym konkretnym przypadku chodziło o stopniowe ograniczanie oddziaływania zgromadzeń żeńskich na życie społeczne. W stosunku do wysiedlonych i internowanych sióstr posłużono się przede wszystkim kryterium narodowościowym, gdyż umieszczane w obozach pracy siostry były w znacznej części niemieckiego pochodzenia, niejednokrotnie słabo posługiwały się językiem polskim. Wystarczyło więc niewiele, aby być wyrzuconym z własnego domu zakonnego i zostać zmuszonym do pracy przez dwa lata w służbie ludowemu państwu. Plany wysiedleńcze wobec wspólnot zakonnych na tzw. Ziemiach Odzyskanych sięgają maja 1952 r. Konkretne działania pojawiły się jednak dopiero dwa lata póź- niej. Dnia 30 VII 1954 r. premier Józef Cyrankiewicz poinformował na poufnej na- radzie w Warszawie, że 3 sierpnia rozpocznie się akcja „X-2”, której celem będzie

5 M. H. ZAJĄC, Kryptonim „X2”. Siostry elżbietanki oﬁarami przemocy w PRL (1954–1956), Wrocław- -Poznań 2004, passim; P. RAINA, Losy sióstr zakonnych w PRL. Wysiedlenie, obozy, uwolnienie 1954–1956, Warszawa 2004, passim; Klasztor za zasiekami, „Wzrastanie. Katolicki Miesięcznik dla Młodzieży”, lipiec– sierpień 2004, s. 17; R. KOZŁOWSKI, Akcja „X2”. Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956), „Zapiski Historyczne”, 70, 2005, 4, s. 73–90; E. KACZMAREK, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa 2007, s. 225 i n.; I. MAZANOWSKA, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrz- ności Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń, Dębowa Łąka) do 1970 r., [w:] W. POLAK, W. R OZYNKOWSKI, M. BIAŁKOWSKI, J. KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki, Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń 2010, s. 264; W. ROZYNKOWSKI, Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956) – przyczynek źródłowy, „Rocznik Grudziądzki”, 19, 2011, s. 329–336; Cz. G. DOBRSKA, „Akcja »X2«” w Domu Nowicjatu Zgroma- dzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno (mps w Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim), s. 1–14.

6 A. MIREK, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin 2009, passim. Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. 217 wysiedlenie sióstr zakonnych z województw wrocławskiego, opolskiego i stalino- grodzkiego7. Wysiedlone zakonnice w znacznej części miały zostać przeniesione do specjalnie przygotowanych na tę okoliczność miejsc odosobnienia – obozów pracy. Przygotowano je w klasztorach, z których wcześniej usunięto zakonników i zakonnice: w Alwerni, Dębowej Łące, Gostyniu, Kobylinie, Otorowie, Stadnikach, Staniątkach (dwa) oraz Wieliczce8. Dom w Dębowej Łące jako jedyny z przejętych na obozy pracy nie był własno- ścią zakonnic (sióstr pasterek), ale Skarbu Państwa. Od 1932 r. użytkowany był on przez zgromadzenie. Posiadłość wydzierżawiła żyjąca jeszcze ówcześnie założy- cielka zgromadzenia, obecnie błogosławiona m. Maria Karłowska (1865–1935)9. W maju 1932 r. w zamieszkały w nim nowicjuszki, tak więc stał się on domem formacyjnym zgromadzenia. Podczas II wojny światowej, w październiku 1939 r., przeniesiono tu siostry z domu generalnego w Jabłonowie Pomorskim, a następnie po kilku miesiącach wszystkie siostry pasterki zostały zmuszone do opuszczenia tego miejsca10. Po zakończeniu działań wojennych siostry powróciły do Dębowej Łąki, a od 1947 r. ponownie umieściły tu swój nowicjat. Przez kolejne lata zgromadzenie czyniło intensywne starania o zakup posiadłości, jednak wnioski zawsze odrzucano, a w 1953 r. odmówiono zgromadzeniu przedłużenia dzierżawy. Mimo licznych próśb płynących ze strony zgromadzenia, decyzji nie udało się cofnąć. W dniu 23 VII 1954 r. nakazano siostrom opuszczenie budynku w ciągu trzech dni11. Po wyjeździe sióstr pasterek w miejscu tym internowano ogółem 115 sióstr ze Zgromadzenia Służebnic Najświętszego Serca Jezusowego, Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej, Zgromadzenia Ubogich Pielę- gniarek III Zakonu św. Franciszka (obecna nazwa – Zgromadzenie Sióstr Francisz- kanek Maryi Nieustającej Pomocy) oraz Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety12. Informacje o wydarzeniach z lipca 1954 r. można odnaleźć w dwóch kronikach zakonnych: Kronice Kurii Generalnej w Jabłonowie (tytuł na pierwszej stronie: Dziennik Kurji Generalnej)13 oraz w Kronice nowicjatu14. W kronice pisanej w Domu

7 Ibidem, s. 175 i n. 8 Ibidem, s. 190 i n.

9 Zob. W. ROZYNKOWSKI, Karłowska Maria (1865–1935), [w:] K. MIKULSKI (red.), Toruński słownik biogra- ﬁczny, t. 2, Toruń 2000, s. 127–129.

10 Zob. J. SZCZUCZKO, Dzieje Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w czasie II wojny świa- towej (zarys problematyki), [w:] J. KŁACZKOW, W. ROZYNKOWSKI (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, Toruń 2012, s. 144–145.

11 G. DOBRSKA, „Akcja »X2«”, s. 1–14, także dołączony aneks źródłowy; A. MIREK, Siostry zakonne, s. 203– 209.

12 A. MIREK, Siostry zakonne, s. 375. 13 Kronika została założona w 1928 r. 14 Na pierwszych stronach Kroniki czytamy: „Kronika ta zapisana została w roku 1962 i obejmuje dzieje Topolna od 1 lutego 1921 r. to jest od założenia tego domu, aż do sierpnia 1962 r. – oraz dzieje Domu nowicjackiego od 1932 r. do 1959 r., w Dębowej Łące pow. Wąbrzeźno, wojew. Bydgoszcz”. Dowiadujemy się także, że Kronikę sporządziła mistrzyni nowicjatu s. Aleksandra Mrozowska (1910–1996). 218 Waldemar ROZYNKOWSKI

Generalnym w Jabłonowie Pomorskim odnotowano tylko lakoniczną informację. Jest ona jednak o tyle ważna, że informuje, iż cała sprawa to wynik decyzji, które zostały podjęte w Warszawie. Oznacza to, że siostry miały świadomość, iż decyzja ta miała charakter polityczny, dotykający najwyższych sfer władzy państwowej. Za bezpośrednie wykonanie polecenia – jak pisały siostry – były odpowiedzialne władze lokalne, a dokładnie Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Wąbrzeź- nie. Przewodniczącym Prezydium był wówczas Feliks Jaciuk15. To on wystosował 23 VII 1954 r. pismo do przełożonej generalnej zgromadzenia m. Ruﬁny Makow- skiej – domagał się w nim opuszczenia domu zakonnego już 25 lipca16. Zupełnie inny charakter ma relacja w kronice prowadzonej w nowicjacie, czyli dokładnie w miejscu, w którym rozgrywało się całe wydarzenie. Tam znajduje się bowiem bardzo szczegółowy opis wydarzeń z perspektywy sióstr. To źródło jawi się jako podstawowe do odtworzenia zaistniałych wydarzeń, oczywiście z punktu widzenia poszkodowanego zgromadzenia zakonnego, a dokładnie przez pryzmat likwidowanego domu nowicjackiego. W tej kronice na pierwszy plan wysuwa się aspekt wewnętrzny, duchowy przeżywania całej sytuacji. Opisywano różne reakcje sióstr, głównie nowicjuszek, które przeżywały swoją formację wstępną w zgromadzeniu. Zwrócono tam uwagę głównie na reakcje sióstr po decyzji przełożonej generalnej, że trzeba będzie jednak opuścić dom zakonny w Dębowej Łące, a także na pewną dramaturgię związaną z wyniesieniem Najświętszego Sakramentu z kaplicy z domu zakonnego. Ukazano tam również swoiste pożegnanie się z miejscem, wspólnotowe przeżywanie całej tej sytuacji. Nie ma tam więc pełnej i wyczerpują- cej charakterystyki zachodzących zdarzeń. Warto także zauważyć, że sporządzone w kronice nowicjackiej opisy dotyczące wydarzeń z 1954 r. powstały później – umożliwiły spojrzenie na tę historię z perspektywy czasu. Wskazuje na to jednoznacznie narracja tekstu. Wydaje się, że chciano w ten sposób upamiętnić te trudne chwile, które przeżywał nowicjat i całe zgromadzenie. Stąd zapewne po całym wydarzeniu zbierano relacje od poszczegól- nych sióstr i nowicjuszek.

Aneks

1. Fragment z Kroniki Kurii Generalnej w Jabłonowie Pomorskim opisujący likwidację domu zakonnego w Dębowej Łące Źródło: Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrz- ności Bożej w Jabłonowie Pomorskim (dalej: ASP), MK 50/14, Kronika Kurii Ge-

15 M. GOLON, Okowy stalinizmu i odwilż październikowa (1950–1957), [w:] K. MIKULSKI (red.), A. CZAR- NECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna, t. 2, Wąbrzeźno 2005, s. 127–128, 140. 16 Dokument znajduje się w archiwum zgromadzenia w Jabłonowie Pomorskim. Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. 219 neralnej w Jabłonowie Pomorskim (Dziennik Kurji Generalnej), s. 105, rps (stan zachowania dobry, tekst publikowany z zachowaniem oryginalnej pisowni). [s. 105] 26. 7. 1954 Nastąpiła eksmisja domu Nowicjatu w Dębowej Łące decyzją Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie, przez Prez. Pow. Rady Narodowej w Wąbrzeźnie. Nowicjat został przewieziony do Topolna. Dla Zgromadzenia był to bolesny cios i pomimo starań i zabiegów nie dało się go odwrócić.

2. Fragment z Kroniki Nowicjatu opisujący likwidację domu zakonnego w Dębowej Łące Źródło: ASP, Kronika Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Boskiej, rkps formatu A4, s. 232, 235–248 (stan zachowania dobry, tekst publikowany z zachowaniem oryginalnej pisowni). [s. 232] 31. XII. [1953] Cały ten rok upłynął nam pod znakiem wspólnej troski i walki o egzystencję Domu Nowicjatu. Trudności stawały się coraz większe, walki natarczywsze. Bar- dzo często miałyśmy różne wizyty w sprawie domu. Trwałyśmy w modlitwie bła- galnej, pokucie i zdaniu się na Opatrzność Bożą. [...] [s. 235] 23. VII. 1954. Rok ten rozpoczął się pod „znakiem Krzyża” – z tego powodu, że odnośne wła- dze domagały się coraz natarczywiej opuszczenia domu przez Nowicjat. W dniu 23 lipca wieczorem wręczono nam urzędowy akt eksmisji całego klasztoru, dając nam dwa i pół dnia czasu na spakowanie mebli, rzeczy i inwentarza żywego i martwego. N. Matka przełożona generalna17 z bólem serca zmuszoną była wyznaczyć nowicjatowi tymczasowy przytułek w klasztorze naszym w Topolnie. [...] 26. VII. W dniu eksmisji N. Matka generalna przybyła rankiem z Jabłonowa do Dębowej Łąki. Wywóz mebli rozpoczął się 26. VII. przed południem i trwał aż do następne- go dnia do godz. 17-tej. Pierwszy samochód nadjechał w chwili, kiedy wyniesiono Najświętszy Sakrament do kościoła paraﬁalnego. Smutnemu temu obrzędowi to- warzyszyły siostry i nowicjuszki. Najprzewielebniejsza Matka Generalna opuściła Dębową Łąkę 26. VII. po południu. Nowicjuszki wyjechały [s. 236] do Topolna tego dnia wieczorem, a przełożona domu opuściła placówkę ostatnia, tj. 27 VII. nad wieczorem. „Fiat voluntas Tua...” Opis szczegółowy naszych przeżyć z powodu opuszczenia Domu Nowicjatu w Dębowej Łące:

17 Chodzi o m. Ruﬁnę Makowską (1905–1959), która pełniła funkcję przełożonej generalnej w latach 1946–1958. 220 Waldemar ROZYNKOWSKI

„Miał sie niebawem rozpocząć Rok Maryjny, – szczęśliwy i hojny w łaski. Lecz – jak wiosna wyprzedza lato i owocną jesień, tak serca nasze ożywione zostały ła- ską „z góry”, aby poświęcić się Maryi w niewolnictwo miłości – i tak w tym stanie najmilszej dla Niej służby powitać Jej Miłościwy Rok18. Stało się to w pamiętnym dniu Matki Boga 11 października 1953 r. – I zaczęło się radosne życie duchowe- go dziecięctwa pod okiem i opiekuńczym Niepokalanym Sercem Maryi w naszym zakonnym Nazarecie. Maryja kształciła serca nasze, przygotowując nas do ofiary w Roku Jubileuszowym – do ofiary, którą sama z miłości ku nam dla nas wybierze... [...] [s. 239] Lecz – zaledwie kilka dni po zakonnej uroczystości – nagabywanie na klasztor powtórzyło [s. 240] się z nową siłą. Po dniu adoracji w uroczystość św. Ma- rii Magdaleny o wieczornej porze przybyli do cichego gołębnika dusz zakonnych ci, którzy nas z klasztoru usunęli... Ufając jednak miłosierdziu Maryi, prowadziły- śmy dalej ku Jej czci pacierze... Dziwnym zbiegiem okoliczności tematem ostatniej rekreacji w Dębowej Łące – jakby z Ducha Świętego – była „Ucieczka do Egiptu”. Bowiem w Roku Maryjnym tylko o Niej były rozmowy i śpiewy. Następnego dnia rano, trzeba było w kapitularzu zebranym nowicjuszkom obwie- ścić: „Moje Siostry! Wola Boża przez naszą Najprzewielebniejszą Matkę Generalną została nam objawioną. Musimy dom opuścić”. Wszystkie uklękły na kolana, chcąc kornie głowy przed zrządzeniem Opatrzności Boskiej. Milczenie długie... Później wyraziła się jedna z sióstr o tej strasznej chwili: „Zdawało się, jakby nawet w nie- biosach wiekuiste „Sanctus” na moment umilkło, bo Ojciec Niebieski „fiat” swych stworzeń słucha...”. Nowicjuszki klęczą ze łzami w oczach. „Ufajmy Siostry drogie – Pan Jezus nas nie opuści. My – pasterki – jesteśmy od Boskiej Opatrzności... Łączyć się będziemy z tajemnicą życia Maryi, kiedy uciekać musiała z Jezusem do Egiptu”. [s. 241] N. Matka Generalna napisała nam kilka słów: „Cios okropny! Lecz – i drudzy to samo przeżywają. Ufać Bogu – to są przejścia – Bóg Wszechmocny nad nami czuwać będzie”. Na schronienie nowicjatu wyznaczyła Topolno. Na pakowanie całego domu nowicjackiego pozostało nam tylko dwa dni. Więc nowicjuszki zabrały się do tej smutnej pracy od świtu do nocy. Pracują i trudzą się wszystkie siostry aż do najstarszych wiekiem. Co chwila przychodzą wiadomo- ści smutne, przeszywające serce wskroś jakby ostrym mieczem... Ale trzeba było dźwigać się duchowo wyżej, ponad to wszystko, by w Bogu odpocznienia szukać, a cierpienie to ofiarować Bogu jako zadatek naszej miłości dla zbawienia wielu nieszczęśliwych, zbłąkanych dusz... Nazajutrz, w niedzielę, – ustał nieco wir pracy. Udałyśmy się na Mszę św., w czasie której wzniósł się w niebo jeden bardzo błagalny śpiew: „Jezu nie opuszczaj

18 W 1954 r. obchodzono w Kościele Rok Maryjny, był on związany ze stuleciem ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny. Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. 221 nas!”. Przeżycia każdej duszy z osobna – nie do wyrażenia. Jedna drugiej współ- czuła. Było jedno serce, w jednym cierpieniu. Niebawem opróżnione zostało I i II ptr z mebli. Choć ciężko nam było znosić wszystko [s. 242] na parter do ładowania, to przyjemną nam była ta rzeczywistość, że póki myśmy były w klasztorze, za klau- zurę nie wchodzili ludzie obcy. W poniedziałek rano odprawiła się jeszcze Msza św. i cały dom na drogę zasilony został Komunią św. Przed południem raz po raz zauważono, że nowicjuszki biegły do ogrodu, aby się pożegnać z figurą Matki Bożej, którą zawsze bardzo kochały. Jedna z nowicjuszek napisała później: „Jej postać piękna, biała, wyciągając ku No- wicjuszkom Swe święte ramiona – serdecznie jak Matka zachęcała: Przyjmijcie ten krzyż Syna Mego jako boże służebnice – i wiedzcie, że Was bardzo kocham, bo upodabniacie się do Mnie, przeżywając z życia Mego Tajemnice... Ja tu zostanę na straży ogrodu i domu tego – i czekać będę powrotu waszego”. Matka Generalna przyjechała cicho z Jabłonowa. Któż zmierzy, jaka wielka jest w tym sercu troska? Zabierano przecież Dom Nowicjatu ukochanego przez Nią szczególnie, dom, który został Jej opiece powierzony przez samą Matkę Założyciel- kę. Przybyła zwolna do głównego domu. Przywitała się w progu z S. przełożoną bez słowa. [s. 243] W takiem bólu możliwą była tylko wzajemna mowa serca... Jednak mimo wszystko – twarz Matki Pasterki prawdziwej – była pełna Bożego pokoju. Bardzo rzewną chwilą tego dnia było wyniesienie Najśw. Sakramentu do ko- ścioła parafialnego w parku. Nowicjuszki, – będąc przy pracach – każda w innej stronie, nie wszystkie wiedziały którego momentu Najśw. Sakrament będzie przeniesiony. A jednak w jednej chwili prawie zebrały się w kaplicy, jakby prowadzone niewidzialną ręką. Klęczą na środku kaplicy gromadką, niby jagnięta przez wil- ków spłoszone – u stóp Boskiego Pasterza – bo tylko tam obronę mają pewną. Boleść uderzyła wszystkie serca, kiedy zauważono, że kapłan – ks. proboszcz Śli- wa19 – idzie w białej komży do ołtarza, by zabrać Dobrego Pasterza... I wyszedł Pan Jezus z swego Namiotu... Kapłan, unosząc Go, czyni nad nim znak Krzyża Świętego. Tak odebrałyśmy wszystkie razem ostatnie błogosławieństwo Najśw. Sa- kramentem z kaplicy Domu Nowicjatu w Dębowej Łące. Kapłan okrył welonem białym puszkę i w towarzystwie Sióstr i nowicjuszek ze świecami w ręku odnosi w rzewnej procesji do najbliższego kościoła. [s. 244] Sakramentalnie – w ołtarzu naszej kaplicy przebywał Pan Jezus 22 lata. Więc też chwila rozstania była bardzo bolesna. Płakałyśmy. Wtórowało nam jakby niebo – bo zebrał się obfity deszcz na czas naszej całej przeprowadzki. Dopiero, kiedy wyniesiono z domu Najśw. Sakra- ment zajechał pierwszy samochód ciężarowy po skromny nasz dobytek. Tak – bo dotąd – Pan Jezus sam był Panem tego domu... Potem przyjechał drugi samochód, trzeci, czwarty i następne... Dostarczono z miasta Wąbrzeźna przymusowo około 30 mężczyzn do ładowania mebli i urządzeń na samochody. Na prośbę miejscowej

19 Ks. Franciszek Śliwa (1915–1986). 222 Waldemar ROZYNKOWSKI przełożonej u władz kierujących tą akcją eksmisji przybyli ludzie pracowali w mil- czeniu. Z ich oczu można było wyczytać ból i współczucie dla nas... Południe. Pra- cę przerywa dźwięk dzwonu na „Anioł Pański”. Tak rzewnie i daleko dźwięki swe roznosi, jakby chciał powiedzieć, że po raz ostatni prosi o modlitwy... I wszystkie mieszkanki klasztoru posłuszne na tę jego prośbę, kornie chylą głowy – a usta szep- cą z Maryją: „Niech mi się stanie według słowa Twego”... – Mieszkańcy Dębowej Łąki, którzy prawie ustawicznie [s. 245] oblegali klasztor, płacząc nam współczuli, chwytali sercem ostatnie już milknące dźwięki dzwonu, wzdychając żałośnie: „Mój Boże! Więcej ich nie usłyszymy z wieży Sióstr Pasterek!”. Po południu – błogosławiąc nas i żegnając – nasza Matka Generalna wyjechała do Jabłonowa. Niosła ten duchowy krzyż spokojnie, na wzór Maryi. Zostawiła nam do końca Siostrę ekonomkę Jadwigę Napiecek20, która nam serdecznie współczu- jąc, opuściła Dębową Łąkę nazajutrz. Zbliżały się ostatnie chwile pobytu nowicjuszek w swym ukochanym domu no- wicjackim. Były też z nami najmłodsze Probantki. Miały one swoje smutne prze- życia. Oto, co jedna z nich z troską w sercu wyznała w czasie specjalnej Akademii na ten temat – wobec obecnego wówczas J. Eksc. Księdza Biskupa Dr. Kazimierza Kowalskiego21 – Topolno 1955 r. [...] [s. 246] Dzień zbliżał się ku wieczorowi i każda godzina przybliżała odjazd nowicjatu. Przed wysłaniem nowicjatu do Topolna, udała się tam na 2 godziny prze- łożona domu nowicjackiego z 1 magdalenką samochodem osobowym, [s. 247] aby naprędce podać plan ulokowania nowicjuszek do szybko przygotowanych sypialni. Łóżka i pościele ich były już przywiezione do Topolna. Omówiono też przyjazd nowicjatu za godzinę oraz porządek nabożeństwa na ranek dnia następnego. Meble nowicjatu stały na dworze przed domem topolińskim. Wszystko to wywoływało smutny obraz. 26. VII. 1954. W samą uroczystość św. Anny – kiedy zegar wydzwaniał godzinę szóstą wieczorem – nowicjuszki wchodziły kolejno do dużego autobusu. Niosły ze sobą krzyże i ﬁgury święte: Dzieciątko Jezus, Matkę Najśw. Niepokalaną, św. Józefa i inne, prócz tego obrazy. Widok rozrzewniający. Ale nowicjuszki nie płakały – chciały cierpieć godnie – na wzór Matki Najświętszej. Już wszystko gotowe. Samochód rusza. Jeszcze jedno spojrzenie na otaczające siostry, na klasztor i wyjeżdżamy poza bramę domu nowicjackiego.

20 S. Jadwiga Napiecek (1916–1968). 21 Ks. biskup Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), ordynariusz chełmiński w latach 1946–1972; zob. H. MROSS, Bp Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), [w:] A. NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin 2001, s. 438–440. Likwidacja domu zakonnego sióstr pasterek w Dębowej Łące w 1954 r. 223

Po wyjeździe nowicjatu – w klasztorze i w ogrodzie zaległa cisza grobowa – przerywa ją huczenie samochodów. Tam blisko domu – stoi jedna marmurowa postać na straży: to Maryja Niepokalana – naszego Nowicjatu Królowa i Jedyna Mistrzyni! Jedziemy z cichą modlitwą w sercu, mijamy wsie i miasta i ścieżki polne, aż w końcu stajemy [s. 248] w Topolnie, przed furtą klasztoru Sióstr Pasterek. Witano nas rzewnie i serdecznie: siostry pasterski, x. kapelan. Pomagano przy wynoszeniu figur i podręcznego bagażu z autobusu. Poprowadzono naszą całą białą gromad- kę do kaplicy, gdzie rozbrzmiał z serc naszych dziękczynny śpiew: „Magnificat”. W tym śpiewie wylałyśmy wdzięczność za opiekę Bożą nad nami, za ofiarę, którą mogłyśmy Bogu złożyć – nie tą którąśmy oczekiwały, ale tą, którą Maryja sama dla nas wybrała... Dzięki ci Maryjo za to, że kogo uczysz powtarzać za Tobą: „Niech mi się stanie”, – temu pozwalasz z Sobą zaśpiewać „Wielbij duszo moja Pana...”. 27. VII. 1954. Nazajutrz – o godz. 17-tej wyruszył ostatni samochód z Dębowej Łąki. W tej godzinie Chrystus Pan był zdjęty z Krzyża... W Topolnie ofiarowano nowicjuszkom całe pierwsze piętro domu głównego. Łącznie z kapitularzem i refektarzem, miałyśmy do dyspozycji 11 pokoi. Rozpo- częło się życie nowicjatu – ale w bardzo trudnych warunkach – tak, że modliłyśmy się stale z ufnością o rychły powrót do Dębowej Łąki.

Waldemar ROZYNKOWSKI Dissolution of the convent of sisters shepherdesses in Dębowa Łąka in 1954 in view of monastic chronicles Summary

In 1954, the authorities closed down the religious house of the Congregation of Sisters Shep- herdesses of Divine Providence (commonly known as sisters shepherdesses) in Dębowa Łąka. The suppressed house was turned into a forced-labour camp for nuns of Śląsk. These events have been recorded by extant monastic chronicles. The present analysis examines two chronicles: Chronicle of the General Curia at Jabłonowo (the title on the ﬁrst page: Journal of the General Curia) and Chronicle of the Novitiate. The chronicle written at the General House in Jabłonowo Pomorskie offers only a single, concise piece of information. It is, however, of great importance, since it proves that the dissolution came as a result of a decision that had been taken in Warsaw. This means that the sisters were aware of the fact that the decision as to the suppression was of political nature and was coming from the highest circles of state authority. The account given by the chronicle kept in the novitiate – precisely the place, where the events in question were taking place – is, in turn, of different kind: it provides a detailed description of the dissolution process as witnessed by the sisters. This source appears to be a crucial one for the reconstruction of that process, obviously from the perspective of the aggrieved congregation, or, more precisely, the novitiate suffering a closure. This chronicle emphasises the inner, spiritual dimension of the ex- perience of dissolution.

Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), Wrocław 2015

Witold KONOPKA Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej na przykładzie działań władz komunistycznych wobec bibliotek zakonnych w Toruniu w sierpniu 1960 r.

Począwszy od 1947 r., polityka władz komunistycznych w Polsce wobec zako- nów zmierzała do podporządkowania ich państwu, a w następstwie tego do likwidacji. Zaczęto więc ograniczać działalność zgromadzeń zakonnych, stosując wobec nich najróżniejsze restrykcje, m.in. zahamowanie wzrostu liczby zakonników, zmniejszenie liczby domów zakonnych, seminariów duchownych i szkolnictwa zakonnego, zakaz nabywania praw majątkowych oraz działalności duszpasterskiej. W tym celu dokonywano rewizji domów zakonnych, nakładano na zakony liczne podatki, aresztowano zakonników, likwidowano zakonne placówki oświatowe, a także niższe seminaria duchowne. Taka sytuacja trwała aż do 1956 r., gdy nastą- piła popaździernikowa odwilż1. Kurs polityki władz wobec zakonów zmienił znów III Zjazd PZPR w marcu 1959 r. Dał on początek nowej fali represji skierowanych przeciwko Kościołowi katolickiemu. W planach represji wiele uwagi poświęcono wyższym i niższym seminariom duchownym, które odtąd miały podlegać szczegó- łowej kontroli władz komunistycznych. Efektem końcowym tych represji miało być stopniowe przygotowanie likwidacji wszystkich niższych seminariów duchownych. Kościół obciążano nowymi przepisami podatkowymi, rozpoczęto systematyczną akcję usuwania religii ze szkół, dokonywano licznych wizytacji szkolnych, podczas których kwestionowano formę i treść nauczania religii, a w niższych i wyższych seminariach duchownych – pozostałych przedmiotów. Ponadto nie wyrażano zgody

1 Zob. więcej J. MARECKI, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków 2009, s. 188–403, 456–571; J. ŻARYN, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa 2003, s. 88–158; D. ZAMIATAŁA, Działania represyjne władz komunistycznych wobec zakonów męskich w PRL, „Kościół w Polsce: Dzieje i Kultura”, 10, 2011, s. 211–236. 226 Witold KONOPKA na organizowanie procesji na ulicach miast, wstrzymywano budowę świątyń, a tak- że usuwano emblematy religijne z miejsc publicznych2. Jedną z licznych represji stosowanych wobec Kościoła katolickiego, a zwłasz- cza zgromadzeń zakonnych, była przeprowadzona przez władze komunistyczne w dniach 22–24 VIII 1960 r. ogólnopolska kontrola bibliotek kościelnych. Rewizją objęte zostały wówczas biblioteki zakonne oraz diecezjalne niższych i wyższych seminariów duchownych, a także niektóre księgozbiory innych instytucji kościel- nych. Za akcję odpowiedzialny był Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Wi- dowisk we współpracy z Urzędem do spraw Wyznań, Ministerstwem Oświaty oraz odpowiednimi instytucjami na szczeblu wojewódzkim. Od strony organizacyjnej działaniami kierował Wydział Administracyjny Komitetu Centralnego PZPR, ko- mitety wojewódzkie partii, a także Milicja Obywatelska, Służba Bezpieczeństwa, a w wyjątkowych sytuacjach nawet prokuratura. Akcja, przygotowywana w wielkiej tajemnicy, rozpoczęła się w całym kraju 22 sierpnia o godz. 9.00. Do rewizji wytypowano 60 bibliotek, jednak faktyczną kontrolą objęto 67 księgozbiorów (26 bibliotek diecezjalnych seminariów duchownych, 38 bibliotek seminariów zakonnych oraz 3 biblioteki należące do innych instytucji kościelnych)3. Głównym celem kontroli było zbadanie, czy biblioteki nie zawierają książek „niewygodnych” dla władz państwowych, tj. broszur o treści wrogiej Polsce Ludowej, krytykujących socjalistyczny ustrój społeczny, polityczny i gospodarczy. Ponadto celem rewizji było także ustalenie, jakie osoby korzystają z tych księgozbiorów. Wszystkie zamierzenia akcji przeciwko bibliotekom miały na celu wzmocnienie nadzoru nad treścią nauczania i wychowania w seminariach duchownych, co umożliwiłoby władzom komunistycznym skuteczną likwidację materiałów wykorzystywanych do wrogiej – zdaniem władz – propagandy4. W województwie bydgoskim akcja kontroli bibliotek zaplanowana została w pię- ciu placówkach kościelnych: Wyższym i Niższym Seminarium Duchownym we Włocławku, Niższym Seminarium Duchownym oblatów w Markowicach, Niższym Seminarium Duchownym redemptorystów w Toruniu, a także u jezuitów w Toruniu. Władze wojewódzkie podjęły decyzję dotyczącą kontroli biblioteki Towarzystwa Jezusowego z powodu prężnie działającego tam duszpasterstwa akademickiego,

2 B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, „Karta. Kwartalnik Historyczny”, 29, 1999, s. 128; A. DUDEK, Pań- stwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków 1995, s. 128; L. S. SZUBA, Polityka władz wobec zakonu redemp- torystów w Toruniu w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i służby bezpieczeństwa w latach 1959–1963 (cz. I), „Czasy Nowożytne”, 16, 2004, s. 184–188; J. ŻARYN, Dzieje Kościoła, s. 188–190; A. DUDEK, R. GRYZ, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków 20062, s. 147–170, 198–206.

3 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce 2009, s. 624–625; B. FIJAŁKOWSKA, Partia wobec religii i Ko- ścioła w PRL, t. 2, cz. 1: 1956–1963, Olsztyn 2000, s. 190.

4 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 625. Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 227 skupiającego młodzież akademicką i środowiska związane z Klubem Inteligencji Katolickiej5. Dobrym przykładem działań związanych z kontrolą bibliotek były akcje przeprowadzone u redemptorystów i jezuitów. Redemptoryści, czyli Zgromadzenie Najświętszego Odkupiciela, przybyli do Torunia na tereny Stawek w 1920 r., za- kładając własny klasztor i juwenat. Cztery lata później przeniesiono placówkę na tereny trouńskiej dzielnicy Bielany, gdzie wykupiono od Rady Miasta 5 ha ziemi. Tam pod koniec lat 20. XX w. poświęcono kaplicę, która odtąd pełniła funkcję kościoła, i oddano do użytku część klasztorną. Podczas wojny wojska niemieckie wykorzystywały te budynki jako koszary. Po wojnie w 1945 r. redemptoryści odzy- skali klasztor, by w 1950 r. erygować tam parafię pw. św. Józefa. Z kolei jezuici do Torunia przybyli w 1945 r. i przejęli poewangelicką świątynię przy Starym Rynku. Krótko po powstaniu Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, od około lat 1947–1948, Towarzystwo Jezusowe zaczęło opiekować się studiującą młodzieżą akademicką w mieście, tworząc duszpasterstwo akademickie6. Akcja rewizji księgozbiorów była przygotowywana w wielkiej tajemnicy – miała być bowiem zaskoczeniem dla duchowieństwa. Władza nie chciała dopuścić, by rządcy bibliotek przedwcześnie ukryli książki uznawane za szkodliwe dla panują- cego systemu. Oficjalnie głoszono po akcji, że choć brało w niej udział około 250 osób, „nie stwierdzono ani jednego wypadku naruszenia zasady poufności akcji”7. Nie zgadza się to jednak z rzeczywistą sytuacją, gdyż do części placówek kościel- nych dysponujących biblioteką dochodziły słuchy o planowanej przez władze rewizji. Świadczy o tym chociażby list jednego z uczniów Niższego Seminarium Du- chownego redemptorystów, który w przeddzień zajść pisał do swojej matki: „Jakaś wizytacja władz rządowych ma przyjść w tych dniach do nas. Nie wiem, czy Juwe- nat będą chcieli nam zamknąć, czy jakie rewizje przeprowadzą. Tu na razie nic nie słychać”8. Nie tylko wśród uczniów seminarium zapanował lęk i niepokój związany z tą akcją. Obawiano się nawet zamknięcia placówki. Warto wspomnieć, że nie była to pierwsza sytuacja, w której uczestnicy juwenatu narażeni byli na rewizję ze strony władz państwowych. Wcześniej w seminarium dokonano kilku wizytacji szkolnych mających na celu walkę z katolickim systemem nauczania i wychowa-

5 Archiwum Państwowe w Bydgoszczy (dalej: APB), Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy (dalej: KW PZPR w Bydgoszczy), sygn. 51/XV/6, t. 2: Informacje dotyczące działalności duchowieństwa 1960, k. 1.

6 Zob. W. KONOPKA, Rozwój sieci paraﬁalnej w Toruniu w latach 1945–1992, „Rocznik Toruński”, 37, 2010, s. 103–108.

7 B. FIJAŁKOWSKA, Partia, s. 190.

8 Cyt. za: L. S. SZUBA, Represje władz PRL wobec zakonu redemptorystów w Toruniu w latach 1959–1962 w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i Służby Bezpieczeństwa, Bydgoszcz 2006, s. 57; Instytut Pamię- ci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy (dalej: IPN By), sygn. 069/1222, t. 12: Teczka zagadnieniowa dot. OO Redemptorystów z pow. Toruń 1954–1962, k. 43. 228 Witold KONOPKA nia, który – jak uznawały władze – nie przygotowuje młodzieży do życia i pracy w Polsce Ludowej9. O tym, że zamiary władz docierały do toruńskiego duchowień- stwa, dowiadujemy się także z donosu tajnego współpracownika o pseudonimie Prus, który po rozmowie z jezuitą o. Walerianem Kawskim informował swojego przełożonego, że jezuici zdawali sobie sprawę z planowanej przez władzę kontroli książek, jednak nie przykładali do niej większej wagi10. Jedynie redemptoryści – jak donosił TW „Wallenrod” – byli do akcji przygotowani, jednak z powodu ogromu księgozbioru nie byli w stanie go przejrzeć11. Mimo że duchowni zdawali sobie sprawę z zamiarów władz państwowych, moment przeprowadzenia akcji wywołał wśród zakonników wielką konsterna- cję. O dezintegracji i nerwach, które dotknęły zakonników już w czasie rewizji, świadczą rozmowy telefoniczne zarejestrowane przez bezpiekę za pomocą tajnego podsłuchu. Przeprowadzone były one przez toruńskich redemptorystów z bliżej nieokreślonymi duchownymi 22 sierpnia, czyli w dniu rozpoczęcia akcji. Ton od- bytych rozmów świadczył o strachu i zaskoczeniu rozmówców. Podczas nich duchowni informowali siebie nawzajem o przebiegu zajść, radzili się, jak postępować w danej sytuacji, a nawet, nie zdając sobie sprawy z ogólnopolskiego charakteru akcji, prosili o przybycie prowincjała z Krakowa na miejsce wydarzeń12. W większości wypadków duchowni w Polsce dopuszczali komisje państwowe do kontroli księgozbioru, jednak w kilku sytuacjach musiały interweniować nawet milicja i prokuratura, jak choćby u dominikanów w Krakowie, franciszkanów w Pa- newnikach czy misjonarzy oblatów w Markowicach13. W Toruniu jezuita o. Mie- czysław Nowak początkowo nie chciał wpuścić komisji do biblioteki, tłumacząc się nieobecnością superiora, jednak po okazaniu mu treści polecenia służbowego zmie- nił zdanie14. Podobnie było u redemptorystów: ks. S. Kwiatkowski i ks. J. Jarosz usiłowali bezskutecznie przekonać ekipę kontrolującą, w skład której wchodzili Bolesław Fevré, Walerian Maliszewski i Jan Mikołajczyk, że księgozbiór zgromadzenia znajduje się poza seminarium15. W mieście panowało jednak przekonanie, że takiej powszechnej akcji nie powinno się sprzeciwiać16. Kontrolę rozpoczynano od zabezpieczania pomieszczeń z książkami i katalo- gów. W toku kontroli stwierdzono, że niewielki odsetek bibliotek posiadał skata-

9 J. ŻARYN, Dzieje Kościoła, s. 189; L. S. SZUBA, Represje władz, s. 49–51. 10 IPN By, sygn. 069/1222, t. 7: Teczka zagadnieniowa dot. OO Jezuitów z pow. Toruń 1953–1961, k. 258. 11 Ibidem, t. 12, k. 43.

12 Cyt. za: L. S. SZUBA, Represje władz, s. 57–58.

13 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 626. 14 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 1. 15 Archiwum Akt Nowych w Warszawie (dalej: AAN), Urząd do spraw Wyznań (dalej: UdsW), sygn. 54/ 84, k. 49. 16 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 38; t. 7, k. 258–259. Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 229 logowane księgozbiory, a prawie nigdzie nie było kart czytelniczych. Wysuwano więc przypuszczenia, że kart takich nie prowadzono celowo, by utrudnić ustalanie osób korzystających z wrogiej politycznie literatury17. U jezuitów dokonano rewizji głównie biblioteki duszpasterstwa akademickiego oraz książek na strychu – podobno skontrolowano zaledwie 50% całego księgozbioru. U redemptorystów z kolei skontrolowano jedną z trzech bibliotek18. Książki, które chciano skonfiskować, a więc te, które zdaniem władz państwowych stanowiły zagrożenie dla ówczesnego systemu, podzielono na kilka grup: o treści antykomunistycznej, antyradzieckiej, rewizjonistycznej, reakcyjnie katolickie, do- tyczące katolickiej nauki społecznej, wydawnictwa powojennej emigracji politycz- nej, wydawnictwa niemieckie z okresu okupacji hitlerowskiej oraz skrypty i publikacje powielane bez pozwolenia władz19. Biblioteka jezuitów w Toruniu zawierała w przeważającej części książki o tematyce religijnej i beletrystykę. Skonfiskowano w niej m.in. Der Mythus des 20. Jahrhunderts Alfreda Rosenberga, 71 egzemplarzy miesięcznika „Rycerz Niepokalanej”, kilka książek Jana Dobraczyńskiego oraz róż- nego rodzaju tygodniki i podręczniki na temat etyki katolickiej20. Księgozbiór re- demptorystów zawierał natomiast około 30% książek niemieckojęzycznych, w tym wydawnictwa z czasów nazistowskich o problematyce historyczno-militarnej i ideo- logicznej, książki antyżydowskie i antykomunistyczne. Skonfiskowano m.in. Ge- schichte des deutschen Weichsellandes Ericha Keysera, Das Eherne Herz Josepha Goebbelsa, Mesjanizm a kwestia żydowska ks. Stanisława Trzeciaka, Staatskunst und Diplomatic der Venezianer Willy’ego Andreasa, Die Einführung der Reforma- tion in Breslau und Schlesien Paula Konrada, Nicolaus Copernicus und der deutsche Ritterorden Ludwika Birkenmajera, Od Betlejem do Nazaretu Józefa Teodorowicza, O czystość młodzieży Hardy’ego Schilgena czy Wspomnienia z r. 1863 Jana Nałęcza Rostworowskiego21. U jezuitów łącznie na 3,5 tys. książek skonfiskowano 41, a 10 pozycji zakwestionowano, u redemptorystów zaś na 30 tys. książek skonfiskowano 1303, a 11 zakwestionowano22. W akcie desperacji i bezradności, a po części także ironicznie, zakonnicy podczas kontroli dziękowali nawet „za oczyszczenie ich zbio-

17 B. FIJAŁKOWSKA, Partia, s. 190. 18 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 38; t. 7, k. 258–259; APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 58. Księgozbiór u redemptorystów dzielił się na trzy części: bibliotekę stanowiącą własność Prowincji Zgromadzenia, bibliotekę Niższego Seminarium Duchownego oraz bibliotekę składającą się z podręczników szkolnych, mieszczącą się w świetlicy seminaryjnej.

19 B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, s. 130. 20 IPN By, sygn. 069/1222, t. 7, k. 258–259; APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 4. 21 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 50, 67–70. 22 Była to największa liczba książek skonfiskowanych jednocześnie z jednej biblioteki w skali kraju. Dla porównania w diecezjalnym Seminarium Duchownym we Włocławku skonfiskowano 931 książek, a w diecezjalnym Seminarium Duchownym w Warszawie – 702 książki, zob. B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, s. 130. 230 Witold KONOPKA rów z tego rodzaju makulatury”23. Zarekwirowane książki zdeponowano w lokalu Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Bydgoszczy24. Warto wskazać, jaki klucz zastosowali urzędnicy państwowi, konfiskując lub kwestionując publikacje. Rekwirowano książki w języku niemieckim, a także publikacje, które w tytule miały słowa: komunizm, bolszewizm, socjalizm, materia- lizm, bezbożnictwo, żydostwo, kwestia społeczna, kwestia robotnicza czy akcja katolicka. Widać więc, że nie zwracano w ogóle uwagi na treść publikacji. „Ma się wrażenie, że to samo, iż książka jest w języku niemieckim, czyni ją niebez- pieczną, choćby omawiała tematy obojętne” – pisali toruńscy redemptoryści: ks. J. Jarosz, ks. S. Kwiatkowski i ks. Michał Jędryka do ministra spraw wewnętrznych Władysława Wichy w liście z 31 VIII 1960 r. Kuriozalne było, gdy do przejrzenia zabierano nawet encykliki czy czasopisma katolickie z okresu międzywojennego i późniejszego, mające pozwolenie na druk urzędu cenzorskiego Polski Ludowej25. Władze państwowe interesowały również sposoby, w jakie zebrano tak liczne księgozbiory w bibliotekach zakonnych w Toruniu. Przeprowadzono nawet specjal- ne dochodzenie, by udowodnić ich nielegalne pozyskanie. Na podstawie analizy dokumentów można stwierdzić, że księgozbiór redemptorystów pochodził głów- nie z darowizn mieszkańców Torunia, którzy oddawali im książki wypożyczone przed wojną z Książnicy Miejskiej. Kolejnym źródłem pozyskiwania książek były Uniwersytet Mikołaja Kopernika i Uniwersytet Wrocławski, z którego docierały książki dotyczące zagadnień z historii Śląska. Część publikacji – jak podawał TW „Sęp” – redemptoryści mieli otrzymać od ks. Jana Szymczaka z Danii, współpra- cownika ośrodka wywiadowczego w Szwecji, a także z klasztoru redemptorystów we Wrocławiu. Kolejne książki zakonnikom przekazały również władze radzieckie stacjonujące w Toruniu od marca do maja 1945 r. Woluminy w języku niemieckim kupowano zaś po niskich cenach podczas wojny, a w części stanowiły one pozosta- łość po stacjonujących w klasztorze wojskach hitlerowskich26. W całej Polsce akcja kontroli bibliotek odbiła się wielkim echem. Jeśli wierzyć raportom i dokumentom państwowym, w Toruniu można było się spotkać z niewiel- kim odzewem społeczeństwa w tej sprawie. Wprawdzie komentowano te wydarzenia w dekanacie gniewkowskim, w skład którego wchodziła lewobrzeżna część To-

23 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 4. 24 Ibidem, k. 5, 61; Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego w Warsza- wie, Diariusz zakonny za lata 1945–1968, b.p. 25 List Episkopatu do pełnomocnika Rządu do Spraw Stosunków z Kościołem J. Sztachelskiego w sprawie kontroli bibliotek seminaryjnych przez władze państwowe, Warszawa, 8 września 1960 r., [w:] Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, wyd. P. RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań 1994, s. 21. 26 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 4, 6, 55, 97–99; IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 36; APB, Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 53, Działalność Niższego Seminarium Duchownego OO Redemptorystów w Toruniu w latach 1954–1961, k. 152; KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 4. Rewizje i konfiskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 231 runia, jednak z powodu nieznajomości tematu komentarze miały być bardzo ogólne i niejasne. Także duchowieństwo toruńskie miało się nie odwoływać do zaistniałych wydarzeń27. Do innego wniosku można dojść, wnikając w słowa ks. S. Kwiatkow- skiego, który miał powiedzieć komisji podczas pierwszego dnia rewizji, że „w To- runiu połowa mieszkańców wie o tym”; z kolei ostatniego dnia rewizji duchowny dał do zrozumienia urzędnikom, że „gdyby coś się stało [w tym czasie w kaplicy oo. redemptorystów odbywało się nabożeństwo], to zakonnicy nie biorą na siebie żadnej odpowiedzialności. Na skierowane pytanie, co chce przez to powiedzieć, zakonnik ten dał wymijającą odpowiedź, że w »Polsce Ludowej różnie bywa«”28. Nie wiadomo, w jakim stopniu są to prawdziwe informacje, a w jakim była to tylko próba wystraszenia komisji przez zakonnika. Akcja rewizji bibliotek zakończyła się 24 VIII 1960 r. Podczas przeprowadzanej kontroli w całym kraju zabezpieczono ogółem około 12 tys. pozycji książkowych. Wszystkie książki zdeponowane w lokalu Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk w Bydgoszczy miały być przejrzane. Po szczegółowej kontroli publikacje, które nie budziły wątpliwości, miały zostać zwrócone właścicie- lom29. Z kolei na podstawie książek budzących zastrzeżenia stworzono specjalną listę publikacji zabronionych i rozesłano ją po bibliotekach, które nie zostały objęte kontrolą. Te biblioteki zobowiązane zostały do dostarczenia wszystkich posiada- nych książek z tej listy do Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk znajdują- cego się w każdym województwie. Ostatecznym pokłosiem akcji miało być powstanie centralnej biblioteki przy Urzędzie do spraw Wyznań w Warszawie, w której planowano umieścić wszystkie skonfiskowane pozycje książkowe. Jak informowano, korzystać z niej mogliby pracownicy naukowi, działacze polityczni i społeczni oraz publicyści30. Pomysł ten był absurdalny, zwłaszcza że akcja kontroli bibliotek zakonnych miała na celu nie- dopuszczenie społeczeństwa do korzystania z tych książek. Jaki był więc sens two- rzenia takiej instytucji, skoro jej zadania wypełniały biblioteki zakonne, z których korzystać mogli m.in. pracownicy lokalnych uczelni, jak w Toruniu, gdzie ze skonfiskowanych książek korzystali pracownicy naukowi Uniwersytetu Mikołaja Ko- pernika, m.in. prof. Karol Górski i dr Kazimierz Jasiński31? Powodem były przede wszystkim zaostrzające się w tym czasie represje wobec Kościoła katolickiego, a cała akcja była kolejną ku temu okazją. Istotna była także chęć niedopuszczania społeczeństwa do korzystania z książek burzących „idealny” obraz socjalistycznego państwa. Celem były również intrygi władz komunistycznych, które pragnęły w ten

27 IPN By, sygn. 069/1222, t. 12, k. 45; t. 7, k. 260. 28 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 59. 29 Ibidem, k. 61; AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 69–70.

30 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 628, przyp. 565; B. FIJAŁKOWSKA, Książki pod kontrolą, s. 131. 31 APB, KW PZPR w Bydgoszczy, sygn. 51/XV/6, t. 2, k. 59. 232 Witold KONOPKA sposób ukazać społeczeństwu, że książki te nie zostały skonfiskowane, lecz jedynie zebrane i skatalogowane w jednym, łatwo dostępnym dla interesantów miejscu. Nie dodawano już, że dostęp do księgozbioru będą miały tylko osoby związane z partią i aparatem państwowym. W sprawozdaniach z akcji komisje przeprowadzające rewizje stwierdzały, że biblioteki – zarówno te skontrolowane, jak i niepoddane kontroli – odgrywają dużą rolę propagandową i klerykalną wśród wierzącej części społeczeństwa i wytwa- rzają silną więź jednoczącą duchownych z wiernymi. W związku z tym przyjęto perspektywiczne założenia, według których „należałoby przeprowadzić rejestra- cję wszystkich bibliotek, ograniczyć ilość bibliotek parafialnych i przeprowadzić kontrolę, biorąc za podstawę niewłaściwe warunki organizacyjne punktów bibliotecznych”32. Stwierdzano również, potwierdzając tym samym podejrzenia sprzed rewizji, że skonfiskowane książki jednoznacznie świadczą o formowaniu i kształce- niu alumnów w seminariach w duchu nienawiści do Polski Ludowej, uderzającym w ideologię marksistowską i namawiającym do walki z komunizmem. W związku z tym postulowano, aby poddać głębszej kontroli merytorycznej wychowanie i wy- kształcenie w seminariach33. Z powodu zajść redemptoryści toruńscy wystosowali do ministra spraw we- wnętrznych W. Wichy pismo, w którym ubolewali nad zaistniałymi wydarzenia- mi i prosili o zwrot zarekwirowanych książek, udowadniając nielegalność i brak podstaw przeprowadzanej akcji. Pisali: „uważając zarzut postawiony w protokole rewizji biblioteki za niesprawiedliwy i wysoce krzywdzący, zmuszeni jesteśmy zło- żyć przeciwko niemu protest i prosić Pana Ministra, by swoim autorytetem wpłynął na naprawienie wyrządzonej nam krzywdy”34. W raporcie odnoszącym się do tego listu władze świeckie, powołując się na liczne przepisy państwowe, udowadnia- ły słuszność swoich racji, tłumacząc m.in., że biblioteka seminaryjna traktowana jest jako placówka szkolna i w związku z tym powinna posiadać wyłącznie książ- ki używane do celów dydaktycznych (zob. aneksy). Włączając się w obronę Ko- ścioła, również polski episkopat w liście do Jerzego Sztachelskiego jednoznacznie stwierdzał, że rewizja bibliotek odbyła się w sposób bezprawny. Przepisy, na które powoływały się władze świeckie, upoważniały je jedynie do nadzoru nad prasą i wszelkimi publikacjami oraz do kontroli nad rozpowszechnianiem utworów za pomocą druku, obrazu, żywego słowa, ogłoszeń i plakatów. W kompetencjach Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk nie mieściły się biblioteki jako szeroko rozumiane księgozbiory, gdyż „biblioteki seminaryjne stanowią kategorię bibliotek domowych, nie przystosowanych do publicznego udostępniania zbiorów ogółowi, a służące wyłącznie do wewnętrznego użytku instytucji kościelnej (wła-

32 Ibidem, k. 61.

33 D. ZAMIATAŁA, Zakony męskie, s. 628. 34 AAN, UdsW, sygn. 54/84, k. 51. Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 233

ściciela)”35. Ponadto do rewizji nie mogły upoważniać również delegacje, na które się powoływano w dniach kontroli, gdyż zezwalały one jedynie na kontrolę, a nie konﬁskatę księgozbiorów. Akcja kontroli bibliotek w sierpniu 1960 r. była elementem szerszego ataku na Kościół i próbą ograniczenia wolności słowa. Całe wydarzenie miało także inny, sygnalizowany już wyżej wymiar: likwidację niższych seminariów. W późniejszych latach akcji o takiej skali już nie przeprowadzano, ale Urząd do spraw Wyznań zawsze interesował się księgozbiorami w bibliotekach seminaryjnych. Warto dodać jeszcze, że część zarekwirowanego wówczas księgozbioru powróciła w ręce Ko- ścioła dopiero w 1997 r. Zwrócono wówczas 1814 publikacji, co stanowiło jedynie 15% ogółu skonﬁskowanego księgozbioru36.

Aneks37

1. List protestacyjny redemptorystów toruńskich: ks. Józefa Jarosza, ks. Stanisława Kwiatkowskiego i ks. Michała Jędryki z 31 VIII 1960 r. adresowany do ministra spraw wewnętrznych Władysława Wichy w sprawie rewizji biblioteki i konﬁskaty księgozbioru Niższego Seminarium Duchownego w Toruniu Źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Urząd do spraw Wyznań, sygn. 54/84, k. 49–51. Odpis Niższe Seminarium Duchowne Toruń, dnia 31 sierpnia 1960 r. OO. Redemptorystów Toruń-Bielany, ul. św. Józefa 23/35 Ekscelencja Pan W[ładysław] Wicha Minister Spraw Wewnętrznych w Warszawie Ekscelencjo, Panie Ministrze. Zwracamy się do Pana Ministra w następującej sprawie: w dniach 22–24 sierpnia urzędnicy Wojewódzkiego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk z Byd- goszczy: Bolesław Fevré, Walerian Maliszewski i Jan Mikołajczyk, powołując się na swe uprawnienia, przeprowadzili rewizję biblioteki naszego klasztoru i niższego

35 List Episkopatu do pełnomocnika Rządu, s. 20–22.

36 K. GONET, Książki skonﬁskowane przez władze PRL w bibliotekach kościelnych w roku 1960 wracają do właścicieli, „Fides – Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 1–2, 2004, s. 206; A. MEZGLEWSKI, Nadzór państwowy nad katolickimi seminariami w okresie Polski Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, 7, 2004, s. 86. 37 W tekstach zamieszczonych w aneksach poprawiono stylistykę i gramatykę. 234 Witold KONOPKA seminarium. W swym protokole z przeprowadzonej kontroli wymienieni urzędnicy zaznaczyli, że „księgozbiór oprócz literatury wrogiej, wydawanej w okresie mię- dzywojennym, zawiera całą masę propagandowych pozycji z Niemiec faszystow- skich”. Co do tych drugich, to po ukończeniu wojny otrzymaliśmy znaczną ilość z Biblio- teki Miejskiej w Toruniu, częściowo przekazały nam je władze miejskie w Toruniu w okresie początkowym swej organizacji, sporo wreszcie otrzymaliśmy z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu. Wiele druków, dotyczących w ogóle Śląska, otrzy- maliśmy dzięki staraniom naszego klasztoru we Wrocławiu. Tym się tłumaczy, iż nasza biblioteka jest bardzo zasobna w prace odnoszące się do dziejów Śląska. Co dotyczy książek wydanych przez Niemcy faszystowskie, to nie uważaliśmy za wskazane ich niszczyć, przez to bowiem, naszym zdaniem, uczynilibyśmy hi- tleryzmowi przysługę, usuwając ślady jego zbrodni, popełnionych nie tylko w Pol- sce, ale w całej tej części Europy, którą hitlerowcy zajęli – byłoby to tuszowaniem ich win. W Warszawie hitlerowcy rozstrzelali 30 członków naszego Zgromadzenia, w Zamościu dwóch, jeden zginął w Oświęcimiu, trzech więziono w Dachau. Jak z tego widać, nie mamy powodów, aby zacierać ślady tego, co hitleryzm uczynił. Co dotyczy „wrogiej międzywojennej literatury”, o której w/w urzędnicy wspo- mnieli w swym protokole, to nie pojmujemy, dlaczego na przykład w liczbie skon- ﬁskowanych książek znalazły się: 3. [Antoni] Sujkowski, Szkoły piechoty w Polsce do r. 1831; 66. [Józef Maria] H[oene-]Wroński, Prolegomena do Mesjanizmu, 3 tt., [wyd. 1922–1925]; 176. Sybir. Pamiętnik[i] Polaków [z pobytu na Sybirze, Chełmno 1864] (chyba urząd kontroli nie bierze w obronę zbrodni caratu, obalonego przez Lenina); 347. [Józef] Teodorowicz, Od Betlejem do Nazaretu, [Poznań 1932]; 532. [Józef] Lubelski, [Aleksander Pechnik], Nacjonalizm w świetle etyki katolickiej (książka zawiera potępienie nacjonalizmu), [wyd. 1924]; 548. [Hardy] Schilgen, [Stefan Komorowski], O czystości [!] młodzieży [rzecz o wychowaniu do czystego życia dla rodziców, wychowawców i duszpasterzy, wyd. 1928]; 929. [Wojciech] Piwowarczyk, Charakter, jego istota, [Kielce 1938]; 1257. [Wiktor] Batycki, Krótki zarys obrony przeciwlotniczej, W[arsza]wa 193638; 1273. [Jan Nałęcz] Rostworowski, Wspomnienia z r. 1863 [i 1864], Kraków 1900; [1]671. [Mieczysław] Smolarski, Poezja legionów (Dąbrowskiego) [: czasy, pieśń i jej dzieje], Kraków 1912; i wiele innych.

38 Prawdopodobnie chodzi o książkę: Krótki zarys obrony przeciwlotniczo-gazowej ludności cywilnej, War- szawa 1935. Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 235

Co do książek w języku niemieckim, to nie rozumiemy, jak mogły znaleźć się w liczbie skonﬁskowanych: 80. [Willy] Andreas, Staatskunst und Diplomatic der Venezianer, [Leipzig 1943]; 105. [Paul] Konrad, Die Einfuehrung der Reformation in Breslau und Schlesien, [wyd. 1917]; 107. Goerba, Ueber die Anfaenge des Klosterlebens; 109. [Carl] Blasel, Geschichte von Kirche und Abtei St. Adalbert zu Breslau, [wyd. 1912]; 304. [Luigi] Salvatorelli, Geschichte Italiens, [wyd. 1942]; 318–324. Schlesisches Jahrbuch (zawiera wiele cennych przyczynków do historii Śląska); 325. E[duard] Eichman, Die Kaiserkoenung in Abendland, [wyd. 1942]; 844. L[udwik Antoni] Birkenmajer, Nicolaus Copernicus und der deutsche Ritter- orden, wyd. w Krakowie 1937 r. W ogóle, o ile idzie o książki w języku niemieckim, nie wiadomo, czym się wspo- mniani urzędnicy kierowali. Ma się wrażenie, że to samo, iż książka jest w języku niemieckim, czyni ją niebezpieczną, choćby omawiała tematy obojętne. Uważamy, że w/w urzędnicy przekroczyli swe uprawnienia, konﬁskując 1303 pozycje w naszej bibliotece, która jest po bibliotece uniwersyteckiej i miejskiej naj- większą w Toruniu, z której, jak sami zaznaczyli w swym protokole, w większości korzystali profesorowie i pomocnicze siły naukowe przy uniwersytecie Mik[ołaja] Kopernika. To, co uczynili, uważamy za krzywdę wyrządzoną nie tylko nam, lecz w ogóle nauce i Polsce Ludowej, budzącą uczucia rozżalenia z powodu nadużycia popełnionego przez Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Jesteśmy przekonani, iż to, co W[ojewódzki] Urząd Kontroli Prasy uczynił, nie jest w duchu, jakim Ministerstwo Spraw Wewnętrznych się kieruje. Zwracając się w tej sprawie do Pana Ministra, prosimy o naprawienie krzywdy nam wyrządzonej. Zaznaczamy, że żadnych dyrektyw co do tego, jakich książek w bibliotece być nie powinno, w ciągu lat minionych od Wojew[ódzkiego] Urzędu Kontroli Prasy nie otrzymaliśmy, tak, iż w ogóle nie wiemy, co Urzędowi Kontroli Prasy może się nie podobać. Uważając zarzut postawiony w protokole rewizji biblioteki za niesprawiedliwy i wysoce krzywdzący, zmuszeni jesteśmy założyć przeciwko niemu protest i prosić Pana Ministra, by swoim autorytetem wpłynął na naprawienie wyrządzonej nam krzywdy. /–/ Ks. Józef Jarosz /–/ Ks. Stan[isław] Kwiatkowski /–/ Ks. Michał Jędryka 236 Witold KONOPKA

2. Notatka służbowa zawierająca odpowiedź na list protestacyjny toruńskich redemptorystów z 31 VIII 1960 r. Autor oraz data powstania dokumentu są nieznane Źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Urząd do spraw Wyznań, sygn. 54/84, k. 67–70. Notatka W dniach 22–24 sierpnia 1960 r. przeprowadzona została, w ramach akcji ogól- nej kontroli bibliotek seminariów duchownych i niższych instytucji kościelnych, kontrola biblioteki niższego seminarium duchownego OO. Redemptorystów w To- runiu. W czasie kontroli stwierdzono, że księgozbiór ten liczący ok. 30 tys. tomów jest w drobnej tylko części skatalogowany. Ok. 25 tys. tomów jest nieskatalogowanych. W ogóle w bibliotece stwierdzono brak porządku, co utrudniało akcję kontroli. Brak było też kart czytelników, dzięki czemu trudno się zorientować w zakresie oddziały- wania tej biblioteki. Stwierdzono tylko, że z książek znajdujących się w bibliotece korzystali niektórzy pracownicy uniwersytetu toruńskiego. Podczas kontroli zatrzy- mano do bliższego przejrzenia 1303 pozycje. W związku z przeprowadzoną kontrolą i faktem zatrzymania do przejrzenia 1303 książek, zarząd Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów skiero- wał pismo do Ministra Spraw Wewnętrznych, z dnia 31 sierpnia 1960 r., w którym wyraża protest przeciw kontroli i prosi Ministra Spraw Wewnętrznych o naprawienie wyrządzonej krzywdy. Protest zarządu Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w To- runiu opiera się na założeniu, że biblioteka tego seminarium posiada charakter naukowo-badawczy. Założenie to jest całkowicie błędne. Świadczy o tym najpierw charakter zakładu, przy którym znajduje się ten księgozbiór. Jest to niższe seminarium duchowne, a więc prywatny zakład wychowawczy podlegający w myśl zarządzenia wydanego dnia 29 grudnia 1959 r. ustawie z dnia 11.III.1932 r. o pry- watnych szkołach oraz zakładach naukowych i wychowawczych (Dz.U. R.P. Nr 33, poz. 343). Naturalną konsekwencją powołanych wyżej zarządzeń państwowych jest fakt, że biblioteka niższego seminarium duchownego, z której korzysta wycho- wywana w seminarium młodzież, jest biblioteką szkolną, do której winny być sto- sowane wszystkie przepisy odnoszące się do bibliotek szkolnych, a wydane przez Ministerstwo Oświaty. W przedmiotowej sprawie ważny jest zwłaszcza przepis zawarty w załączniku do zarządzenia Ministra Oświaty z dnia 1 września 1953 r. (Nr B-OC/16/53) w sprawie wytycznych do pracy bibliotek szkolnych, który m.in. stwierdza, że „Księgozbiór powinien zawierać wyłącznie książki odpowiadające zadaniom i potrzebom szkoły. Kryteria te należy stosować do wszystkich książek bez względu na źródło wpływu, w szczególności zaś do tak zwanych darów i ksią- Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 237

żek wydanych przed rokiem 1950. Bibliotekarz przedstawia radzie pedagogicznej wnioski w sprawie wyłączenia z biblioteki książek kolidujących z treścią i założe- niami programów... lub niezwiązanych z potrzebami pracy szkolnej” (Dz. Urz. Min. Oświ. 1953, Nr 12, poz. 98). Ponieważ władze seminarium nie zachowały cytowa- nego wyżej przepisu i nie usuwały z biblioteki „książek kolidujących z treścią i za- łożeniami programów”, stąd kontrola była nie tylko uzasadniona, ale i konieczna. Twierdzenie zarządu Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu, że biblioteka ich ma charakter naukowo-badawczy, budzi zastrzeżenia również i z tego względu, że w bibliotece tej panuje chaos, większość książek nie jest skatalogowana, co utrudnia nie tylko kontrolę, ale też korzystanie z księgozbio- ru. Jak informuje Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk, pod którego kierunkiem przeprowadzona była kontrola bibliotek, z niekompletnych bardzo kart czytelników trudno wyrobić sobie zdanie, kto i z jakich książek znajdujących się w tej bibliotece korzystał. W piśmie skierowanym do Ministra Spraw Wewnętrznych zarząd seminarium duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu usiłuje sugerować myśl, że w ich księgozbiorze nie było książek wrogich, przytaczając na usprawiedliwienie swego twierdzenia kilkanaście książek zakwestionowanych do dokładniejszego przejrzenia. OO. Redemptoryści pomijają jednak inny fakt – a mianowicie, że w bibliotece tej, mającej z natury rzeczy charakter dydaktyczny (biblioteka niższego seminarium duchownego), a nie naukowo-badawczy, znajdowało się faktycznie bardzo wiele pozycji wrogich. Oto kilka przykładów: 114. [A.] Niemancewicz, Bolszewizm a wychowanie, [Warszawa 1929], Nr Kat. II-6052; 116. R. Bystrzyński, Dzisiejsze oblicze Bolszewizmu rosyjskiego, [wyd. 1929], Nr Kat. I-30; 117. [Henry Ford], Międzynarodowy Żyd [: najważniejsze zagadnienia wszech- światowe, tłum. A. Szottowa, wyd. 1923], Nr Kat. I-96; 203. K. Seubin, Der Marsch ins Grossdeutschland, Nr Kat. 4183; 206. K[arl] Lück, Marsch der Deutschen in Polen, [wyd. 1940], Nr Kat. II-4095; 302. Der Deutsche in Osten (36 egz.); 351. L[eon] Pyżalski, Wrogowie Ludu [: prawdziwi i mniemani, wyd. 1938], Nr Kat. I-3066; 361. [Tadeusz] Hołówko, Przez kraj czerwonego caratu, [wyd. 1931], Nr Kat. I-951; 460. E[rich] Keyser, [Die] Geschichte des deutschen Weichsellandes, [Leipzig 1939], Nr Kat. II-7877; 502. [Zbigniew] Krasnowski, Socjalizm, komunizm, anarchizm, [wyd. 1936], Nr Kat. II-5129; 238 Witold KONOPKA

543. E. S. Eudoxtus, Demoni nad Europą [: bolszewizm demoniczną potęgą, wyd. 1926], br. nr; 633. [Joseph] Geobbels, Das Eherne Herz, [wyd 1943], Nr Kat. II-3033; 646. Ernst von Hippel, Der Bolschewismus und seine Überwindung, [wyd. 1953], Nr Kat. 2936; 653. Ks. St[anisław] Trzeciak, Mesjanizm a kwestia żydowska, [Warszawa 1934], Nr Kat. II-5393; 800. Kampf gegen die Sowjets, [wyd. 1943], Nr Kat. II-2622; 836. W[olfgang] Mund, Die GPU. [: Angriff auf das Abendland, wyd. 1942], Nr Kat. II-3053; 894. Jan Kucharzewski, Lata Przełomu, Nr Kat. II-1865/3; 895. Tenże, Wyzwolenie ludów, [Warszawa 1931], Nr Kat. II-1865/4; 896–7. Tenże, Od białego caratu do czerwonego, Nr Kat. II-1865/1-2; 898. Tenże, Terroryści, [wyd. 1931], Nr Kat. II-1865/5; 1194. [Bernd Wehner], Die polnischen Greueltaten [: Kriminalpolizeiliche Er- mittlungsergebnisse, wyd. 1942]39, Nr Kat. II-344; 1217. J[oseph] Grabler, Mit Bomben über Polen, [wyd. 1940], Nr Kat. I-1008; 1233. Ks. St[anisław] Trzeciak, Talmud o gojach a kwestia żydowska w Polsce, [Warszawa 1939], Nr Kat. II-9444; 1240. [Włodzimierz] Sołowiew, Krótka powieść o antychryście, [Poznań 1924], Nr Kat. II-9470; 1243. J[erzy] Bandrowski, Czerwona rakieta, [wyd. 1921], br. nr i wiele innych. Nie ulega wątpliwości, że żadne względy dydaktyczne nie mogą usprawiedliwić przechowywania tego rodzaju książek (i wielu innych tego rodzaju książek) w bibliotece niższego seminarium duchownego. W piśmie skierowanym do Ministra Spraw Wewnętrznych OO. Redemptoryści mówią o książkach skonfiskowanych i usiłują udowodnić bezzasadność konfiskaty niektórych pozycji. Zarzut ten jest o tyle słuszny, że ekipa kontrolująca, zatrzy- mując do dokładniejszego przejrzenia 1303 pozycje, użyła na wykazie tych ksią- żek (pozostawiony łącznie z protokołem w bibliotece) niewłaściwego określenia: „Książki skonfiskowane”. Jak wyjaśnił jednak Główny Urząd Kontroli Prasy, Pu- blikacji i Widowisk, książki te nie uległy konfiskacie, a tylko zostały zatrzymane do dokładniejszego obejrzenia. Wszystkie książki zatrzymane, które nie budzą żadnych zastrzeżeń ze względów politycznych i społecznych, a m.in. i te, które wymienione zostały w piśmie zarzą- du Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu, zostaną zwrócone bibliotekom. Akcja zwrotu książek zatrzymanych do przejrzenia (jest ich ogółem ok. 12 tys.) została już zakończona odnośnie do bibliotek na terenie m. War-

39 Być może chodzi również o książkę: H. SCHADEWALDT, Die polnischen greueltaten an den volksdeutschen in Polen, Berlin 1940. Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 239 szawy, woj. warszawskiego i woj. zielonogórskiego. Odnośnie do innych bibliotek, akcja dokładnego analizowania książek zatrzymanych do przejrzenia jest systematycznie prowadzona przez Główny Urząd Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk łącznie z Urzędem do spraw Wyznań i po jej zakończeniu książki nie budzące za- strzeżeń zostaną zwrócone. OO. Redemptoryści powołują się w tym piśmie na to, że wiele książek otrzymali od Uniwersytetu Wrocławskiego oraz od władz miejskich w Toruniu. W sprawie tej Urząd do spraw Wyznań wysłał odpowiednie pisma, by poinformować się, czy i jakie oraz na jakiej podstawie instytucje państwowe przekazywały książki do pry- watnej biblioteki OO. Redemptorystów w Toruniu.

3. List redemptorysty toruńskiego, ks. Józefa Jarosza, skierowany do Urzędu do spraw Wyznań w Warszawie z 26 V 1961 r. w sprawie pochodzenia księgozbioru biblioteki Niższego Seminarium Duchownego w Toruniu Źródło: Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Urząd do spraw Wyznań, sygn. 54/84, k. 97–98. Ks. Józef Jarosz Toruń, dnia 26 maja 1961 r. Rektor Niższego Seminarium Duchownego OO. Redemptorystów w Toruniu ul. św. Józefa nr 23/35 Urząd do spraw Wyznań w Warszawie Do sprawy: za nr VIII. 6/28/61 z dnia 3 stycznia 1961 r. W uprzejmej odpowiedzi na cenne pismo Urzędu ds. Wyznań za powyższym numerem i datą pragnę na wstępie usprawiedliwić zwłokę w jego merytorycznym załatwieniu, a mianowicie: 1. Pismo datowane 3.I. br. otrzymałem dopiero w dniu 8 lutego 1961 roku, co stwierdza odcisk datownika pocztowego na załączonej kopercie. 2. Sprawa wymagała przeprowadzenia wymiennej korespondencji z osobami za- mieszkałymi poza Toruniem, co pociągnęło za sobą sporo czasu. Tyle co do strony formalnej tego zagadnienia. Jeśli chodzi o meritum żądanych wyjaśnień, to sprawa ta miała następujący przebieg: 1. Biblioteka Niższego Seminarium Duchownego miała i ma charakter ściśle na- ukowy – zwłaszcza historyczny – i dlatego były tam gromadzone książki, które przede wszystkim odpowiadały temu celowi. 240 Witold KONOPKA

2. Natomiast literatura propagandowa przy rewizji tutejszej biblioteki była jedynie zmagazynowana i, zgodnie z zaleceniem Przełożonego Prowincjonalnego Zgro- madzenia, miała być usunięta, co miało nastąpić przy katalogowaniu i porządko- waniu biblioteki w odpowiednim czasie i pomieszczeniu. Bowiem dotychczasowe pomieszczenie było pomieszczeniem tymczasowym i przejściowym. 3. Źródła pochodzenia książek prohitlerowskich: a. Władze miejskie (trudno podać nazwiska, gdyż było to początkowe stadium organizacji władz miejskich) stanowiły Wojskowe Władze Radzieckie. One to prze- kazały nam nasz gmach klasztorny i One również przekazały nam – w czasie od m-ca marca do maja 1945 r. część tych książek. Z jakiego ośrodka biblioteki miejskiej – bo takich ośrodków wg wypowiedzi miejscowych obywateli było w tym czasie kilka w Toruniu – nie jest wiadomym, gdyż ani piszący, ani też inni członko- wie n/klasztoru nie byli wówczas w Toruniu. b. Sprawą rewindykacji gmachu i urządzenia klasztoru z Niższym Seminarium Duchownym włącznie zajmował się podówczas Ks. Józef Sochacki, który zmarł w Warszawie w 1957 roku. c. Część tych książek była podobno w n/klasztorze, gdyż tam podczas okupacji kwaterował sztab z oddziałem wojsk niemieckich. d. Były również wypadki, że ludzie i żołnierze radzieccy przywozili te i inne książki do na nowo organizującego się klasztoru. Informacje te zaczerpnięte są z opowiadań świadków i nieżyjącego ks. Sochac- kiego. 4. Książki z biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu. W wyrażeniu „sporo wreszcie książek otrzymaliśmy z Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu” nie należy rozumieć książek propagandowych z zakresu hitlerowskiej okupacji, lecz książki ściśle historyczne, zwłaszcza z historii Śląska. Książki te otrzymaliśmy w drodze wymiany przeprowadzanej z w/w biblioteką przez twór- cę i organizatora n/biblioteki w czasach przedwojennych Ks. Władysława Szołdr- skiego, przebywającego we Wrocławiu od pierwszych lat powojennych. Na fakt tej wymiany wskazuje tak pismo Dyrektora Biblioteki uniwersyteckiej we Wrocławiu Prof. Dr. Antoniego Knota za L. B-32/206/60/6L z dnia 16.III.1961 roku, jak również oświadczenie Ks. Władysława Szołdrskiego z Wrocławia z dnia 28 marca 1961 r. Odpisy tych 2 pism załączamy do wglądu. Reasumując, pragnę dodać, że wymiany książek z biblioteką uniwersytecką we Wrocławiu nie przeprowadziliśmy bezpośrednio, lecz za pośrednictwem Ks. Wła- dysława Szołdrskiego, członka n/klasztoru we Wrocławiu i On na własną rękę wy- mianę tę uskuteczniał. W końcu nie od rzeczy będzie, jeśli nadmienię, że n/biblioteka posiada ponad 30.000 tomów, których skatalogowanie w całości było niemożliwe, tak ze wzglę- dów technicznych, jako też i pomieszczeniowych. Rewizje i konﬁskaty księgozbiorów zakonnych w Polsce po II wojnie światowej 241

W przekonaniu, że powyższe wyjaśnienia będą dostatecznym materiałem dla oceny naszego pisma z dnia 31 sierpnia 1960 roku, przez Urząd ds. Wyznań, pozo- staję z poważaniem Ks. Józef Jarosz 2 załączniki

Witold KONOPKA Inspections and conﬁscations of monastic book collections in Poland after World War II as exempliﬁed by the action taken by the Communist authorities towards monastic libraries in Toruń in August 1960 Summary

Drawing on numerous documents found in the State Archive in Bydgoszcz, the Bydgoszcz branch of the Institute of National Remembrance, and the Archives of Modern Records in War- saw, the author examines a nationwide campaign of inspections carried out in monastic libraries in 22–24 August 1960, focusing on Toruń as an example. The campaign, conducted by the Com- munist authorities, affected 67 book collections (26 libraries of diocesan seminaries, 38 seminary libraries of various religious orders, as well as 3 libraries belonging to other Church institutions). The process is exempliﬁed by the fate of the Toruń libraries belonging to the Society of Jesus and the Minor Seminary run by Redemptorist Fathers. The present paper, referring to the nationwide scope of the inspections, describes the assumptions of the campaign, its course, and its aftermath.

Spis ilustracji

Marta CZYŻAK Rękopisy poklasztorne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu 1. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de tempore, oprawa, Biblioteka UMK, rkps 99/I. Fot. P. KUREK • s. 157 2. KLEMENS Z RADYMNA, Sermones de sanctis, nota proweniencyjna na k. 10v, Bibliote- ka UMK, rkps 98/I. Fot. P. KUREK • s. 157 3. Zbiór traktatów medycznych, wewnętrzna strona okładki i karta 1, stan przed kon- serwacją, Biblioteka UMK, rkps 12/II. Fot. P. KUREK • s. 160 4. Zbiór traktatów medycznych, k. 1v–2, stan po konserwacji, Biblioteka UMK, rkps 12/II. Fot. P. KUREK • s. 160

Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, Juliusz RACZKOWSKI Dwie podominikańskie figury gotyckie w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu i ich wota. Przyczynek do badań nad trwałością funkcji obrazów religijnych po kasatach klasztornych 1. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu (przeniesiony z kościo- ła dominikanów), koniec XIV w., stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 171 2. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – głowa z nowożytną koroną. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 172 3. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – srebrna aplikacja przy ranie w boku. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 173 4. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragment – srebrna aplikacja przy ranie w prawej stopie. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 173 5. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny, fragmenty – pozostałości tekstylnego perizonium wokół bioder rzeźby. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 178 6. Rokokowy ołtarz Krzyża Świętego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 180 7. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z 1929 r. Fot. za: M. SYDOW, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń 1929, s. 107 • s. 180 8. Tzw. Czarny Krucyfiks w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, stan z lat 80. XX w. Fot. W. GÓRSKI (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 181 244 Spis ilustracji

9. Plakieta wotywna – noga, Karol MAGIERSKI, 1786 (?), stan z lat 70./80. XX w. Fot. E. MARCJANIK (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 182 10. Plakieta wotywna – nogi, Józef STANISZEWSKI, koniec XVIII w., stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. M. ŻAK (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w To- runiu) • s. 182 11. Plakieta wotywna – ręka, druga połowa XVIII w., stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. R. NOWINA-KONOPKA (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 183 12. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku, druga połowa XVIII w., stan z lat 70./80. XX w.; skradziona w 1994 r. Fot. E. MARCJANIK (Fototeka Złotnictwa IZiK UMK w Toruniu) • s. 183 13. Ołtarz bractwa Matki Bożej Różańcowej w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu (przeniesiony z kościoła dominikanów), około 1750 r., stan obecny. Fot. J. RACZ- KOWSKI • s. 184 14. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, około 1500 r., stan obecny. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 185 15. Madonna z Dzieciątkiem w ołtarzu Bractwa Różańcowego w kościele pw. św. Ja- kuba w Toruniu, stan z początku XX w. Fot. za: A. FRIDRICH, Historie cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1, Kraków 1903 (reprint: 2008), s. 339 • s. 187 16. Plakieta wotywna – niemowlę w zawijaku, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 190 17. Plakieta wotywna – serce, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 190 18. Plakieta wotywna – klęcząca dama, Jan LETYŃSKI, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 191 19. Plakieta wotywna – donator przy krzyżu, druga połowa XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 191 20. Plakieta wotywna – serce z chrystogramem, koniec XVIII w., stan obecny – ołtarz Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 192 21. Grupa plakiet wotywnych w kształcie serca, połowa XX w. (?), stan obecny, po- chodzą z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańco- wej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 192 22. Wotum – ryngraf, na awersie Matka Boska Częstochowska, na rewersie inskrypcja, 1939 r., stan obecny, pochodzi z ołtarza Krzyża Świętego, przeniesione do ołtarza Matki Bożej Różańcowej. Fot. J. RACZKOWSKI • s. 193 Spis map

Rafał KUBICKI Akta rejencji w Gdańsku i Kwidzynie oraz Nadprezydium Prowincji Prusy Zachodnie dotyczące kasat klasztorów przeprowadzonych w pierwszej połowie XIX w. 1. Klasztory w prowincji Prusy Zachodnie w pierwszej połowie XIX w., oprac i rys. R. KUBICKI • s. 16

Bibliograﬁa

Źródła archiwalne

Archiwum Akt Nowych w Warszawie Urząd do Spraw Wewnętrznych, sygn. 54/84, 125/386. Archiwum Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Spis nr 1/240, 1/276. Sygn. rps 12/II, 55/IV, 98/I, 99/I, 100/I. Archiwum Diecezjalne w Pelplinie Monast[erii] Tor[unienses], dom[inicanes] 1, 2, 3, 3a. Wikariusz Generalny Kurii Biskupiej Chełmińskiej w Pelplinie do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 4 VII 1963 r., teczka b.p. Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek od Pokuty i Miłości Chrześcijańskiej do PWRN Wy- dział do Spraw Wyznań w Bydgoszczy, teczka. Zgromadzenie Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo, teczka.

Archiwum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Jabłonowie Pomorskim Kronika Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Boskiej, sygn. MK 116/4. Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Klasztor augustianów w Chojnicach, zesp. nr 433. Klasztor cystersów w Koronowie, zesp. nr 437. Klasztor bernardynów w Nowem, zesp. nr 445. Klasztor paulinów w Topolnie, zesp. nr 450. Komitet Wojewódzki Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Bydgoszczy, sygn. 51/ XV/6, t. 2. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Bydgoszczy, sygn. 53. Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy, sygn. 163. 248 Bibliograﬁa

Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku Sygn. 59/3–11.

Archiwum Państwowe w Gdańsku1 Sygn. 6/98, 6/831, 6/832, 6/844–846, 6/859, 6/860, 6/869–873, 6/902, 6/1304, 8/861, 8/2683, 9/691, 9/1050, 9/1056–1058, 10/68, 10/334, 10/1798, 10/1799, 10/2148, 10/2151, 10/2158, 10/2393, 10/2552, 10/2587, 10/2681–2689, 10/2774–2777, 10/ 2943–2956, 10/3109–3112, 10/3293–3306, 10/3341, 10/3424, 10/3512–3525, 10/ 3602–3641, 10/3661–3666, 10/3831–3834, 10/4009–4035, 10/4086, 10/4162–4167, 10/4228–4232, 10/4383–4386, 10/4444, 10/4533, 10/4536–4539, 10/4608–4612, 10/4619, 10/4703–4711, 10/4713–4728, 10/4771–4781, 10/4987a–b, 10/5059–5062, 10/5078, 10/5734, 10/8438, 10/8674, 280/320–322. Sygn. 6/814, 6/815, 6/819–823, 6/829, 6/830, 6/833–836, 6/836a, 6/837–843, 6/847– 851, 6/851a–b, 6/852–858, 6/862–868, 6/874–883, 6/905, 6/906, 6/1026, 6/1250, 6/1251, 6/1298 (wszystkie akta zaginione). Archiwum Państwowe w Toruniu Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, zespoły: Klasztor cysterek-benedyktynek; Klasztor dominikanów, sygn. 42–47; Klasztor franciszkanów- -bernardynów. Akta kościołów i paraﬁi diecezji chełmińskiej, 1380–1939, zesp. nr 265: Kościół św. Mikołaja w Toruniu, 1821–1832, sygn. 1–2. Akta miasta Chełmna, 1480–1939, zesp. nr 92, sygn. 412a. Akta miasta Chełmży, 1524–1945, 1948, zesp. nr 94, sygn. 1023. Akta miasta Podgórza i cechów podgórskich, 1555–1938, zesp. nr 99, sygn. 639, 642– 645. Akta miasta Torunia, 1793–1919, zesp. nr 1, sygn. 4567–4585, 4587. Ewangelicka Gmina Wyznaniowa w Chełmnie, 1769 i 1779–1939, zesp. nr 282, sygn. 602–606. Państwowe Gimnazjum Męskie w Chełmnie, 1832 i 1837–1939, zesp. nr 216, sygn. 54, 95–97. Archiwum Prowincji Chełmińsko-Poznańskiej Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo Sygn. Kępa 47.4.53. Archiwum Prowincji Wielkopolsko-Mazowieckiej Towarzystwa Jezusowego w Warszawie Diariusz zakonny za lata 1945–1968.

1 W bibliograﬁi pominięto akta wymienione w inwentarzu zespołu Rejencja w Kwidzynie, których nie ma obecnie w Archiwum Państwowym w Gdańsku i Archiwum Państwowym w Elblągu. Miały one następu- jące sygnatury: 181/179, 181/4768, 181/5265, 181/5270, 181/5409, 181/5423, 181/6647, 181/6553–6557, 181/6665–6667, 181/7323, 181/7540, 181/7543. Bibliograﬁa 249

Archiwum Prowincji Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety Karta domu i placówki zakonnej – Toruń, ul. Batorego 17/19 (dawniej Przedzamcze 6/8). Karta domu i placówki zakonnej, Toruń ul. Sienkiewicza 42, Miejski Dom Starców. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Berlin I. HA, Rep. 76, Kultusministerium, IV Sekt. 3, Tit., Nr. XIII, Nr. 22; Westpreussen, Abteilung XIII, Nr. 7, 8. II. HA, Abt. 9, Sect. XI, Nr. 6. XIV. HA, Rep. 180/2066, 180/3738, 180/3742, 180/5100, 181, 374. Instytut Pamięci Narodowej, Delegatura w Bydgoszczy Sygn. 069/1222, t. 7, 12; 069/1239; 069/1257, t. 1.

Źródła drukowane Catalogus codicum manuscriptorum Bibliothecae Regiae et Universitatis Regimonta- nae, fasc. I: Codices ad iurisprudentiam pertinentes accedit descriptio codicum iuris qui Reginonti in archivo regio et in bibliotheca urbica atque Wallenrodtiana asservantus, digessit et descripsit Aemilius Iulius Hugo STEFFENHAGEN, fasc. II: Codices historici digessit et descripsit, suppl. fasc. i adiecit Aemilius Iulius Hugo STEFFENHA- GEN, praef. est Carolus HOPFIUS, Königsberg: Apud Schubert et Seidel; Bibliopolas Universitatis, 1861, 1867–1872. CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła Najświętszej Marii Panny i klasztoru bernardy- nów w Toruniu z lat 1678–1821, „Zapiski Historyczne”, 47, 1982, 4, s. 201–226. CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła św. Jakuba i klasztoru benedyktynek w Toruniu z lat 1747 i 1817, „Zapiski Historyczne”, 52, 1987, 3, s. 121–134. CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła św. Mikołaja i klasztoru dominikanów w Toru- niu z lat 1817 i 1831, „Zapiski Historyczne”, 48, 1983, 3, s. 185–199. CIESIELSKA Karola, Inwentarze kościoła Świętych Piotra i Pawła oraz klasztoru reforma- tów na Podgórzu z lat 1817 i 1834, „Rocznik Toruński”, 24, 1997, s. 201–225. Das Totenbuch des St. Brigittenklosters zu Danzig, wyd. Romuald FRYDRYCHOWICZ, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins”, 54, 1912, s. 189–222. Die Protokolle des Preußischen Staatsministeriums, wyd. Christina von RATHGEBER, t. 2: 6. Januar 1830 bis 2. Juni 1840 (Acta Borussica, NF, 1), Hildesheim-Zürich- -New York: Olms-Weidmann, 2004. Edikt über die Einziehung sämmtlicher geistlicher Güter in der Monarchie vom 30. Oktober 1810, [w:] Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810, nr 2.4, s. 32. Geschichte Thorns aus Urkunden, Dokumenten und Handschriften, oprac. Julius E. WERNICKE, t. 2: Die Jahre 1531–1840 umfassed, Thorn: Commission bei Ernst Lam- beck, 1842. 250 Bibliograﬁa

Gesetzsammlung für die Königlich-Preußischen Staaten, Berlin 1810. Inwentarz kościoła NMP i budynków klasztornych spisany przy przejmowaniu ich przez bernardynów w 1724 roku, wyd. Bogusław DYBAŚ, [w:] Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki Torunia, wyd. Bogusław DYBAŚ, Marek FARBISZEWSKI (Źródła i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław: Zakład Narodowy im. Osso- lińskich – Wydawnictwo, 1989, s. 163–170. KANTAK Kamil, Kronika Bernardynów toruńskich, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 32, 1925, s. 103–134. Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, wyd. Peter RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań: Wydawnictwo „W drodze”, 1995. LEHMANN Max, Preussen und die katholische Kirche seit 1640. Nach den Acten des Geheimen Staatsarchives (Publicationen aus den K[öniglich] Preußischen Staatsar- chiven, 18, 24, 53, 56, 76, 77), Leipzig: Hirzel: t. 4: Von 1758 bis 1775, 1883; t. 5: Von 1776 bis 1785, 1885; t. 6: Von 1786 bis 1792, 1893; t. 7: Von 1793 bis 1797; t. 8: Von 1797 bis 1803; t. 9: Von 1803 bis 1807, 1902. List Episkopatu do pełnomocnika Rządu do Spraw Stosunków z Kościołem J. Szta- chelskiego w sprawie kontroli bibliotek seminaryjnych przez władze państwowe, Warszawa, 8 września 1960 r., [w:] Kościół w PRL. Kościół katolicki a państwo w świetle dokumentów 1945–1989, wyd. Peter RAINA, t. 2: Lata 1960–1974, Poznań: Wydawnictwo „W drodze”, 1995, s. 20–22. Miscellanea źródłowe do historii kultury i sztuki Torunia, wyd. Bogusław DYBAŚ, Marek FARBISZEWSKI (Źródła i Materiały do Dziejów Sztuki Polskiej, 22), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. Preussen und die katholische Kirche von 1740 bis 1861, wyd. Berthold ALTANER (Schöninghs Sammlung kirchengeschichtlicher Quellen und Darstellungen, 19), Pa- derborn: Schöningh, 1926. Programm des Königlichen Gymnasiums in Conitz: Schuljahr 1874–75, wyd. Hermann DEITERS, Conitz: Druckerei von F.W. Gebauer, 1875.

Opracowania Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232–1834, mps przechowywany w Archiwum Państwowym w Toruniu. ALABRUDZIŃSKA Elżbieta, Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), To- ruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 390–419. ANIOŁKOWSKA Inez, Dawne wota srebrne z toruńskich kościołów, praca dyplomowa na kierunku Ochrona Dóbr Kultury, napisana pod kierunkiem Michała Woźniaka, Toruń 2011 (mps w archiwum Zakładu Muzealnictwa Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu). Bibliograﬁa 251

Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku. Informator o zasobie archiwalnym, oprac. Arkadiusz WEŁNIAK, Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Pań- stwowych; Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku, 2003. Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku, oprac. Cze- sław BIERNAT, Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1992. BÄR Max, Die Behördenverfassung in Westpreußen seit der Ordenszeit (Sonderschriften des Vereins für Familienforschung in Ost- und Westpreußen e.V., 62), Danzig: Ka- femann, 1912. BÄR Max, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, t. 2: Quellen (Publikationen aus den k. preußischen Staatsarchiven, 84), Leipzig: S. Hirzel, 1909. BAUMGART Peter, Die Säkularisationspläne König Friedrichs II. von Preußen, [w:] Joachim KÖHLER (red.), Säkularisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung der Ver- hältnisses von geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter, von Kirche und Staat in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ost- deutschlands, 19), Köln-Wien: Böhlau, 1984, s. 62–67. BIEŃKOWSKA Barbara (red.), Książka rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, 4), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu War- szawskiego, 1980. BIEŃKOWSKA Barbara (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1986. BIERNAT Czesław, Spór archiwalny polsko-gdańsko-niemiecki w okresie międzywojen- nym, 1919–1939, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1969. BISKUP Marian (red.), Dzieje Chełmna. Zarys monograﬁczny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 19872 (wyd. 1: 1968). BISKUP Marian (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1994. BISKUP Marian (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: Jerzy DYGDAŁA, Stanisław SALMONO- WICZ, Jerzy WOJTOWICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń: Wy- dawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1996. BISKUP Marian. (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793– 1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003. BISKUP Marian (red.), Toruń i miasta Ziemi Chełmińskiej na rysunkach Jerzego Fryde- ryka Steinera z pierwszej połowy XVIII wieku (tzw. Album Steinera), Toruń: Wydaw- nictwo Towarzystwa Naukowego, 1998. BŁASZCZYK Tomasz, Zakony na Śląsku w dobie Kulturkampfu (Papieski Wydział Teolo- giczny we Wrocławiu. Rozprawy Naukowe, 54), Wrocław: Papieski Wydział Teo- logiczny, 2004. BŁAŻEJEWSKA Anna, PILECKA Elżbieta, Sztuka średniowieczna, [w:] Dzieje sztuki Toru- nia, Toruń: Muzeum Okręgowe, 2009, s. 15–183. 252 Bibliograﬁa

BORKOWSKA Małgorzata, Leksykon zakonnic polskich epoki przedrozbiorowej, t. 1: Pol- ska Zachodnia i Północna, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2004. BORKOWSKA Małgorzata, Słownik mniszek benedyktyńskich w Polsce, Tyniec: Opactwo Benedyktynów, 1989. BORKOWSKA Małgorzata, Zakony żeńskie w Polsce w epoce nowożytnej (Dzieje Chrze- ścijaństwa Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, 2: Wiek XVI–XVIII, 8), Lu- blin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2010. BOROWSKI Franciszek Tadeusz, Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie”, 18, 2011, 1, s. 7–162. CHRZANOWSKI Tadeusz, KORNECKI Marian, Wota srebrne. Z badań nad sztuką sarmatyzmu w Polsce, „Biuletyn Historii Sztuki”, 32, 1970, 2, s. 209–214. CHRZANOWSKI Tadeusz, KORNECKI Marian, Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. CIEMNOŁOŃSKI Janusz, PASIERB Janusz St., Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wro- cław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1973. CIESIELSKA Karola, Dawne inwentarze Archiwum Miasta Torunia, „Archeion”, 87, 1990, s. 71–99. CIESIELSKA Karola, Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1972. CIESIELSKA Karola, Wstęp, [w:] Akta klasztorów toruńskich – grupa zespołów z lat 1232– 1834, mps przechowywany w Archiwum Państwowym w Toruniu. CIESIELSKA Karola, Zarys dziejów archiwum toruńskiego, „Zapiski Historyczne”, 43, 1978, 4, s. 7–42. CZAJA Roman, TANDECKI Janusz (red.), Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w śred- niowieczu. Studia oﬁarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześć- dziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1996. CZAPLEWSKI Paweł, Kartuzja kaszubska [do dr. przygotowała Alina SZAFRANOWA], Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe, 1966. CZAPLEWSKI Paweł, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie wojewódz- twa pomorskiego i W. M. Gdańska, „Rocznik Gdański”, 7–8, 1933–1934, s. 383– 415. CZAPLIŃSKI Władysław, GALOS Adam, KORTA Wacław, Historia Niemiec, Wrocław: Za- kład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1981. CZWOŁEK Arkadiusz, Restrykcje władz PRL wobec Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego à Paulo w diecezji chełmińskiej w latach czterdziestych, pięćdziesią- tych i sześćdziesiątych XX w., [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Michał BIAŁKOWSKI, Jakub KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów Bibliograﬁa 253

dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń-Gdańsk: Oﬁcyna Wydawnicza „Finna”, 2010, s. 540–581. CZYŻAK Marta, WAGNER Arkadiusz, Odnaleziony modlitewnik biskupa chełmińskiego Wikbolda Dobilsteina, „Zapiski Historyczne”, 78, 2013, 2, s. 99 [285]–116 [302]. DANIELEWICZ Jerzy (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Gru- dziądz: Grudziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992. DEKAŃSKI Dariusz A., GOŁEMBNIK Andrzej, GRUBKA Marek (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Europa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt. „Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin: Dominikańskie Centrum św. Jacka; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardi- num”, 2003. DEKAŃSKI Dariusz A., GRENZ Bernard A., SŁYSZEWSKA Alicja, WYRWA Andrzej M. (red.), Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uni- wersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Pol- sce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, Pelplin-Tczew: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”; Starostwo Powiatowe [w Tczewie], 2002. DERWICH Marek (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocław- skie Towarzystwo Miłośników Historii, 2014. Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin: Kurja Biskupia, 1928. DOBRSKA Czesława Gaudiosa, „Akcja »X2«” w Domu Nowicjatu Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Dębowej Łące powiat Wąbrzeźno (mps w Archi- wum Domu Generalnego Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w Ja- błonowie Pomorskim). DOMASŁOWSKI Jerzy, Wyposażenie wnętrza, [w:] Liliana KRANTZ-DOMASŁOWSKA, Jerzy DOMASŁOWSKI, Kościół św. Jakuba w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Północnej, 11), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2001, s. 69–137. DOMASŁOWSKI Jerzy, JARZEWICZ Jarosław, Kościół Najświętszej Marii Panny w Toruniu (Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 65, Zabytki Polski Północnej, 10), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1998. DOMASŁOWSKI Jerzy, KARŁOWSKA-KAMZOWA Alicja, LABUDA Adam S., Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Prace Ko- misji Historii Sztuki, 17), Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1990. 254 Bibliograﬁa

DUDEK Antoni, Państwo i Kościół w Polsce 1945–1970, Kraków: Wydawnictwo PiT, 1995. DUDEK Antoni, GRYZ Ryszard, Komuniści i Kościół w Polsce (1945–1989), Kraków: Wydawnictwo Znak, 20062 (wyd. 1: 2006). DYGDAŁA Jerzy, Toruń w okresie reform Rzeczypospolitej i zagrożenia pruskiego (1764– 1793), [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 3: Jerzy DYGDAŁA, Stani- sław SALMONOWICZ, Jerzy WOJTOWICZ, Między barokiem i oświeceniem (1660–1793), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1996, s. 247–298. DYGDAŁA Jerzy, Źródła do dziejów pierwszego rozbioru Polski w Archiwum Toruńskim, „Zapiski Historyczne”, 37, 1972, 4, s. 133–150. DYGDAŁA Jerzy (red.), Brodnica. Siedem wieków miasta, Brodnica: Rada Miejska; To- warzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1998. Dzieje sztuki Torunia, Toruń: Muzeum Okręgowe, 2009. Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa – Krzymuska, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2002. Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwo- wego w Elblągu z siedzibą w Malborku, Malbork: Archiwum Państwowe w Elblągu z siedzibą w Malborku, 2012. FANKIDEJSKI Jakub, Klasztory żeńskie dyecezyi chełmińskiej, Pelplin: J. N. Roman, 1883. FANKIDEJSKI Jakub, Obrazy cudowne i miejsca w dzisiejszej diecezji chełmińskiej podług urzędowych akt kościelnych i miejscowych podań, Pelplin: J. N. Roman, 1880. FANKIDEJSKI Jakub, Utracone kościoły i kaplice w dzisiejszej diecezji chełmińskiej we- dług urzędowych akt kościelnych, Pelplin: J. N. Roman, 1880. FIJAŁKOWSKA Barbara, Książki pod kontrolą, „Karta. Kwartalnik Historyczny”, 29, 1999, s. 128–140. FIJAŁKOWSKA Barbara, Partia wobec religii i Kościoła w PRL, t. 2, cz. 1: 1956–1963, Olsztyn: Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, 2000. FRIDRICH Alojzy, Historie cudownych obrazów Najświętszej Maryi Panny w Polsce, t. 1: Obejmujący obrazy Archidiecezji gnieźnieńsko-poznańskiej, diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Kraków: Nakładem Wydawnictwa Towarzystwa Jezusowego, 1903 (reprint: Kraków 2008). FRIDRICH Alojzy, Historie obrazów Najświętszej Maryi Panny w diecezji chełmińskiej i warmińskiej, Pelplin: Wydawnictwo „Pielgrzym”, 1914. GACH Piotr Paweł, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773– 1914, Lublin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1984. GACH Piotr Paweł, Zakony franciszkańskie na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Ślą- ska w latach 1773–1914, [w:] Jerzy KŁOCZOWSKI, Grzegorz HUSZAŁ, Celestyn Stani- sław NAPIÓRKOWSKI, Stanisław OLCZAK, Roland PREJS (red.), Franciszkanie w Polsce Bibliograﬁa 255

XIX wieku (Zakony Franciszkańskie w Polsce, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, 3), Niepoka- lanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, 1996, s. 11–56. GALLING Kurt (red.), Die Religion in Geschichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen: Mohr, 19583. GAPSKI Henryk, Bracia Bernardyni w Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Przestrzeń zakonna i miejsce w społeczeństwie, [w:] Wiesław F. MURAWIEC, Damian A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo „Calvarianum”, 2006, s. 53–70. GARBER Klaus, KOMOROWSKI Manfred, WALTER Axel E. (red.), Kulturgeschichte Ost- preußens in der frühen Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen: Max Niemeyer Ver- lag, 2001. GERLIC Henryk, Sekularyzacja górnośląskich kolegiat, [w:] Franciszek WOLNIK (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uni- wersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 66), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2011, s. 121–174. GIERSZEWSKI Stanisław, Naczelne władze Prus Zachodnich (1772–1920). Zmiany administracyjne a sukcesje registratur, „Archeion”, 33, 1960, s. 81–97. GLEMMA Tadeusz, Biblioteka biskupstwa chełmińskiego w Pelplinie, [w:] Stefan WIER- CZYŃSKI (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Organizacyj- ny IV Zjazdu Bibljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929, s. 289–294. GLEMMA Tadeusz, Dzieje stosunków kościelnych w Toruniu, [w:] Kazimierz TYMIENIECKI (red.), Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, Toruń-Poznań: na- kładem Zarządu Miejskiego [Torunia]; staraniem Towarzystwa Miłośników Historji [w Poznaniu], 1933, s. 257–301. GLEMMA Tadeusz, Stosunki kościelne w Toruniu w stuleciu XVI i XVII na tle dziejów kościelnych Prus Królewskich (Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu, 42), Toruń: Towarzystwo Naukowe, 1934. GOLON Mirosław, Okowy stalinizmu i odwilż październikowa (1950–1957), [w:] Krzysz- tof MIKULSKI (red.), Aleksander CZARNECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna, t. 2, Wąbrzeźno: Urząd Miejski, 2005, s. 125–200. GONET Krzysztof, Książki skonfiskowane przez władze PRL w bibliotekach kościelnych w roku 1960 wracają do właścicieli, „Fides – Biuletyn Bibliotek Kościelnych”, 18– 19, 2004, 1–2, s. 205–208. GÓRA Barbara, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie 1828–2000 (Akademia Pedagogiczna im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Prace Mo- nograficzne, 467), Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej, 2007. 256 Bibliografia

GRADOWSKI Michał, PIELAS Magdalena, Katalog złotnictwa w zbiorze dokumentacji specjalistycznej Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, cz. 1, Warszawa: Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, 2006. GRĄŻAWSKI Józef, Franciszkanie w Brodnicy nad Drwęcą w latach 1750–1831, [w:] Kazimierz GRĄŻAWSKI (red.), Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica: Towarzystwo Miło- śników Ziemi Michałowskiej, 1993, s. 185–217. GRĄŻAWSKI Kazimierz (red.), Szkice brodnickie, t. 2, Brodnica: Towarzystwo Miłośni- ków Ziemi Michałowskiej, 1993. GROTEN Manfred, Priorenkolleg und Domkapitel von Köln im Hohen Mittelalter: zur Geschichte des kölnischen Erzstifts und Herzogtums (Rheinisches Archiv, 109), Bonn: Röhrscheid, 1980. GRUDZIŃSKI Kajetan, Kadyny, [w:] Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 103–107. GRZEBIEŃ Ludwik, BIEŚ Andrzej P., DAROWSKI Roman, Dzieje kulturalne jezuitów to- ruńskich (1596–1996), [w:] Kazimierz MALISZEWSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Jezuici w Toruniu, 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Scriptor, 1997, s. 55–83. HAFTKA Mieczysław, JESIONOWSKI Bernard, Architektura klasztoru dominikanów w Tcze- wie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych, [w:] Dariusz A. DEKAŃSKI, Andrzej GOŁEMBNIK, Marek GRUBKA (red.), Dominikanie. Gdańsk – Polska – Eu- ropa. Materiały z konferencji międzynarodowej pt.: „Gdańskie i europejskie dziedzictwo – zakon Dominikanów w dziejach Gdańska” zorganizowanej przez Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego z okazji 775-lecia powstania klasztoru św. Mikołaja w Gdańsku (9–10 maja 2002), Gdańsk-Pelplin: Dominikańskie Centrum św. Jacka; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2003, s. 335–342. HEUER Reinhold, Die Werke der bildenden Kunst und des Kunstgewerbes in Thorn bis zum Ende des Mittelalters, „Mitteilungen des Coppernicus Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, 24, 1916, 2, s. 39–70, 3, s. 73–129. HINTZE Otto, Preussische Reformbestrebungen vor 1806, „Historische Zeitschrift”, 76, 1896, s. 413–443. JAGŁA Jowita, Wieczna prośba i dziękczynienie. O symbolicznych relacjach między sacrum i profanum w przedstawieniach wotywnych z obszaru Polski Centralnej, War- szawa: Wydawnictwo Neriton, 2009. JANISZEWSKA-MINCER Barbara, Grudziądz w latach 1064–1772, [w:] Jerzy DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz: Gru- dziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992, s. 190–272. JANSEN-SIEBEN Ria, Repertorium van de Middelnederlandse artes-literatuur, Utrecht: HES, 1989. Bibliograﬁa 257

JASIŃSKI Tomasz, Znaczenie toruńskich archiwaliów podominikańskich w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie podług urzędowych akt i miejscowych podań, „Studia Pel- plińskie”, 18, 1987, s. 343–347. JURKOWLANIEC Grażyna, Epoka nowożytna wobec średniowiecza. Pamiątki przeszłości, cudowne wizerunki, dzieła sztuki (Monografie Fundacji Nauki Polskiej, Seria Huma- nistyczna), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008. KACZMAREK Ewa, Dlaczego przeszkadzały? Polityka władz partyjnych i rządowych wobec żeńskich zgromadzeń zakonnych w Polsce w latach 1945–1956, Warszawa: Vi- zja Press&IT, 2007. KANTAK Kamil, Bernardyni polscy, t. 1: 1453–1572; t. 2: 1573–1795–1932, Lwów: Pro- wincja Polska OO. Bernardynów, 1933. KANTAK Kamil, Sylwetki bernardynów poznańskich. Klemens z Radymna, „Kronika Miasta Poznania”, 5, 1927, s. 80–95. KANTAK Kamil, Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, 1, 1909, 9, s. 212–217. KARPOWICZ Mariusz, Uwagi o aplikacjach na obrazy i roli sreber w dawnej Rzeczypo- spolitej, „Rocznik Historii Sztuki”, 16, 1986, s. 123–158. Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Toruniu, oprac. Maria STRUTYŃSKA (Wydawnictwo Jubileuszowe, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), Toruń: Wydawnictwo UMK, 1995. Klasztor za zasiekami, „Wzrastanie. Katolicki Miesięcznik dla Młodzieży”, lipiec–sier- pień 2004, s. 17. KLOSKOWSKI Grzegorz, Brygidianie i brygidki konwentu gdańskiego w dobie potrydenckiej, „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 10–12, s. 669–724. KLOSKOWSKI Grzegorz, Nekrolog dominikanów z Gdańska i Tczewa, „Miesięcznik Ar- chidiecezji Gdańskiej”, 51, 2007, 7–9, s. 395–413. KLOSKOWSKI Grzegorz, Zakonnicy i zakonnice archidiakonatu pomorskiego w nekrologu cystersów pelplińskich z XVIII w., „Miesięcznik Archidiecezji Gdańskiej”, 52, 2008, 4–6, s. 322–337. KLUCZWAJD Katarzyna, Skarby toruńskiej katedry. Wystawa przygotowana przez Mu- zeum Okręgowe w Toruniu oraz parafię katedralną, marzec–maj 2002, Toruń: Wy- dawnictwo Diecezji Toruńskiej, 2002. KLUCZWAJD Katarzyna (red.), Dzieje i skarby kościoła mariackiego w Toruniu. Materia- ły z konferencji przygotowanej przez Toruński Oddział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia 2005), Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organi- zatora”, 2005. KLUCZWAJD Katarzyna (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu. Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Sztuki z cyklu „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpra- 258 Bibliografia

cy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, To- ruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, 2010. KLUCZWAJD Katarzyna, TYLICKI Jacek, Sztuka nowożytna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, To- ruń: Muzeum Okręgowe, 2009, s. 187–364. KŁACZKOW Jarosław, ROZYNKOWSKI Waldemar (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2012. KŁOCZOWSKI Jerzy, HUSZAŁ Grzegorz, NAPIÓRKOWSKI Celestyn Stanisław, OLCZAK Sta- nisław, PREJS Roland (red.), Franciszkanie w Polsce XIX wieku (Zakony Francisz- kańskie w Polsce, red. Jerzy KŁOCZOWSKI, 3), Niepokalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, 1996. KNOTHE Zygmunt, Kościół św. Jakuba, [w:] Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu, z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapituły chełmińskiej (Dodatek do „Wiado- mości Kościelnych”), Toruń: Nakł. Parafialnej Akcji Katolickiej, 1938, s. 9–26. KÖHLER Joachim (red.), Säkularisationen in Ostmitteleuropa. Zur Klärung des Verhält- nisses von geistlicher und weltlicher Macht im Mittelalter, von Kirche und Staat in der Neuzeit (Forschungen und Quellen zur Kirchen- und Kulturgeschichte Ost- deutschlands, 19), Köln-Wien: Böhlau, 1984. KOMOROWSKI Manfred, Das Schicksal der Staats- und Universitätsbibliothek Königs- berg, „Bibliothek Forschung und Praxis”, 4, 1980, 2, s. 139–154. KONOPKA Witold, Rozwój sieci parafialnej w Toruniu w latach 1945–1992, „Rocznik Toruński”, 37, 2010, s. 99–132. KOPIEC Jan, Kościół na Śląsku u progu sekularyzacji, [w:] Franciszek WOLNIK (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wydział Teologiczny Uni- wersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, Uniwersytet Opolski, Wydział Teologiczny, 66), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego, 2011, s. 7–14. KOŚCIELAK Sławomir, Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie personalnym za lata 1817–1835, [w:] Marek DERWICH (red.), Kasaty klaszto- rów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle pro- cesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus Der- wich, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2014, s. 351–374. KOŚCIELAK Sławomir, Skład konwentu cystersów w Oliwie w świetle raportów dla Mi- nisterstwa Wyznań w Berlinie z lat 1817–1826, „Miesięcznik Archidiecezji Gdań- skiej”, 52, 2008, 1–3, s. 199–210. Bibliografia 259

Kościół i parafia św. Jakuba w Toruniu, z okazji 25-letniego jubileuszu kapłaństwa księdza Leona Kozłowskiego, proboszcza, dziekana i kanonika honorowego kapitu- ły chełmińskiej (Dodatek do „Wiadomości Kościelnych”), Toruń: Nakł. Parafialnej Akcji Katolickiej, 1938. KOZŁOWSKI Ryszard, Akcja „X2”. Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954– 1956), „Zapiski Historyczne”, 70, 2005, 4, s. 73–90. KRANTZ-DOMASŁOWSKA Liliana, DOMASŁOWSKI Jerzy, Kościół św. Jakuba w Toruniu (To- warzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Popularnonaukowe, 67, Zabytki Polski Pół- nocnej, 11), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2001. KRATOCHWIL Zofia, Augustianie w Chojnicach (1356–1819), „Rocznik Gdański”, 49, 1989, 1, s. 23–49. KRATOCHWIL Zofia, Klasztor kapucynów w Rywałdzie Królewskim na Pomorzu Nadwi- ślańskim w latach 1747–1825, „Rocznik Gdański”, 43, 1983, 1, s. 109–143. KRAWIEC Józef, Lubawa, [w:] Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Klasztory bernar- dyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydaw- nictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 184–188. KRUSZELNICKA Janina, Madonna z Dzieciątkiem na półksiężycu, [w:] Michał WOŹNIAK (red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Toruniu 5 XI – 31 XII 1993, Toruń: Muzeum Okręgowe, 1993, s. 47. KRUSZELNICKA Janina, Regina Coeli – grupa rzeźb późnogotyckich w Ziemi Chełmiń- skiej, „Biuletyn Historii Sztuki”, 33, 1971, 1, s. 87–91. KRUSZELNICKA Janina, Rzeźba i malarstwo, [w:] Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1973, s. 24–64. KRUSZELNICKA Janina, Ze studiów nad rzeźbą czasów Kopernika na Ziemi Chełmińskiej, „Rocznik Muzeum Okręgowego w Toruniu”, 5, 1973, s. 43–82. KRZYŚ Jerzy, Początek rządów Hohenzollernów (1772–1807), [w:] Jerzy DANIELEWICZ (red.), Dzieje Grudziądza. Praca zbiorowa, t. 1: Do roku 1920, Grudziądz: Gru- dziądzkie Towarzystwo Kultury, 1992, s. 273–280. KUBICKI Rafał, Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachod- nie w latach 1818–1835 i jej skutki, [w:] Marek DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, curavit Marcus DERWICH, Series I: Colloquia, 8/II), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Histo- rii, 2014, s. 375–387. KUJOT Stanisław, Opactwo pelplińskie, Pelplin: nakł. autora, 1875. Kultura artystyczna Ziemi Chełmińskiej w czasach Mikołaja Kopernika. Katalog wystawy zorganizowanej przez Muzeum Okręgowe w Toruniu, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń: Muzeum Okręgowe w Toruniu, 1973. 260 Bibliografia

KUMOR Bolesław, OBERTYŃSKI Zdzisław (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764– 1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979. KUPISCH Karl, Friedrich II., der Große, [w:] Kurt GALLING (red.), Die Religion in Ge- schichte und Gegenwart. Handwörterbuch für Theologie und Religionswissenschaft, t. 2: D–G, Tübingen: Mohr, 19583, kol. 1147–1150. KUREK Jolanta, Klasztory cysterek-benedyktynek w Chełmnie, Toruniu i Królewcu od średniowiecza do czasów potrydenckich. Powiązania i cechy wspólne, „Studia Pel- plińskie”, 37, 2006, s. 295–317. KURPAKOV Vadim, Das Schicksal der Königsberger Bücher in der Sowjetunion nach 1945. Zu den russischen Expeditionen in das Königsberger Gebiet und den Bestän- den Königsberger Provenienz in Moskauer Archiven und Bibliotheken, [w:] Axel E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004, s. 451–467. KWIATKOWSKA Wiesława, Biblioteka klasztoru dominikanów toruńskich w średniowie- czu. Uwagi o zawartości tematycznej, [w:] Roman CZAJA, Janusz TANDECKI (red.), Studia nad dziejami miast i mieszczaństwa w średniowieczu. Studia oﬁarowane Profesorowi Antoniemu Czacharowskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej (Studia Polonica Historiae Urbanae, 2), Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 1996, s. 154–172. KWIATKOWSKA Wiesława, Średniowieczna biblioteka klasztoru franciszkanów w Toru- niu, „Folia Toruniensia”, 1, 2000, s. 9–30. LABUDA Gerard (red.), Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 2: Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1984. LENART Emilian, Biblioteki bernardyńskie w Polsce od 2. połowy XV do końca wieku XVIII, [w:] Wiesław F. MURAWIEC, Damian A. MUSKUS (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo „Calvarianum”, 2006, s. 659–677. LETKEMANN Peter, Die Preussische Verwaltung des Regierungsbezirks Danzig 1815– 1870 (Wissenschaftliche Beiträge zur Geschichte und Landeskunde Ost-Mitteleuro- pas, 80), Marburg-Lahn: Johann Gottfried Herder-Inst., 1967. LIEDTKE Antoni, Biblioteka Seminarium Duchownego w Pelplinie, „Zapiski Towarzy- stwa Naukowego w Toruniu”, 13, 1947, 1–4, s. 89–92. LIEDTKE Antoni, Zarys dziejów diecezji pelplińskiej do 1945 roku, Pelplin: Wydawnic- two Diecezjalne, 1994. LIEK Gustav, Die Stadt Löbau in Westpreussen mit Berücksichtigung des Landes Löbau, Marienwerder: Verl. des Historischen Vereins, 1892. LIPSKA Dąbrówka, RDESIŃSKA Maria, Wyposażenie kościoła pw. św. Jakuba w Toruniu w XVII i XVIII wieku. Historia i zmiany w koncepcji przestrzeni liturgicznej, [w:] Katarzyna KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu. Materiały z IV Sesji Naukowej Toruńskiego Oddziału Stowarzyszenia Historyków Bibliograﬁa 261

Sztuki z cyklu „Dzieje i skarby kościołów toruńskich”, zrealizowanej przy współpra- cy Biblioteki Uniwersyteckiej UMK w Toruniu, 26–28 października 2009 roku, To- ruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, 2010, s. 289–310. MALISZEWSKI Kazimierz, Działalność jezuitów w protestanckim Toruniu u schyłku XVI i w XVII wieku na tle stosunków wyznaniowych w mieście, [w:] Kazimierz MALI- SZEWSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Jezuici w Toruniu, 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Scriptor, 1997, s. 28–54. MALISZEWSKI Kazimierz, Stosunki religijne w Toruniu w latach 1548–1660, [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 2, cz. 2: W czasach renesansu, reformacji i wczesnego baroku (1548–1660), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 1994, s. 257–300. MALISZEWSKI Kazimierz, ROZYNKOWSKI Waldemar (red.), Jezuici w Toruniu, 1596–1996. Materiały konferencji zorganizowanej w Toruniu 17–23 listopada 1996 r. z okazji Jubileuszu 400-lecia przybycia Jezuitów do miasta, Toruń: Scriptor, 1997. MANTHEY Franciszek, 100 lat Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] Anastazy NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardi- num”, 2001, s. 123–267. MAŃKOWSKI Alfons, Kronika oo. Bernardynów lubawskich, „Zapiski Towarzystwa Na- ukowego w Toruniu”, 9, 1932, 1–2, s. 3–33. MARCINKEVIČIUS Juozas, Auf der Suche nach Archivalien und alten Drucken in Ost- preußen nach dem Zweiten Weltkrieg, [w:] Axel E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004, s. 470–481. MARECKI Józef, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975 do 1970 r., Kraków: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol- skiemu; Wydawnictwo WAM, 2009. MAZANOWSKA Izabela, Represje władz komunistycznych wobec Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej (Jabłonowo Pomorskie, Pniewite, Topolno, Toruń, Dębowa Łąka), [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Michał BIAŁKOWSKI, Jakub KUFEL (red.), Kościół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeńskiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń-Gdańsk: Oﬁcyna Wydawnicza „Finna”, 2010, s. 255–293. MAZUREK Andrzej Joachim, Kasata zakonu bernardynów w zaborze pruskim, [w:] Hie- ronim Eugeniusz WYCZAWSKI (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, War- szawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1972, s. 435–529. MENTZEL-REUTERS Arno, Arma spiritualia. Bibliotheken, Bücher und Bildung im Deutschen Orden (Beitrage zum Buch- und Bibliothekswesen, 47), Wiesbaden: Harrassowitz, 2003. 262 Bibliograﬁa

MEVES Uwe (red.), Katalog der Mittelalterlichen deutschsprachigen Handschriften der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Nebst Beschreibung der mittelalterlichen deutschsprachigen Fragmente des ehemaligen Staatsarchivs Königsberg (Schriften des Bundesinstituts für Ostdeutsche Kultur und Geschichte, 15), auf der Grundlage der Vorarb. Ludwig DENECKES erarb. von Ralf G. PÄSLER, München: Oldenbourg, 2000. MEZGLEWSKI Artur, Nadzór państwowy nad katolickimi seminariami w okresie Polski Ludowej, „Studia z Prawa Wyznaniowego”, 7, 2004, s. 63–94. MIES Horst, Die preußische Verwaltung des Regierungsbezirks Marienwerder (1830– 1870) (Studien zur Geschichte Preussens, 17), Köln-Berlin: Grote, 1972. MIKULSKI Krzysztof, Początki zaboru pruskiego (1793–1806), [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), To- ruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 9–39. MIKULSKI Krzysztof (red.), Toruński słownik biograficzny, t. 2, Toruń: Towarzystwo Mi- łośników Torunia; Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2000. MIKULSKI Krzysztof (red.), Aleksander CZARNECKI (współudz.), Historia Wąbrzeźna, t. 2, Wąbrzeźno: Urząd Miejski, 2005. MILKAU Fritz, Mittelniederdeutsche Pflanzenglossen, „Niederdeutsches Jahrbuch”, 17, 1891, s. 81–84. MIREK Agata, Siostry zakonne w obozach pracy w PRL w latach 1954–1956, Lublin: Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lublskiego; Instytut Geografii Historycz- nej Kościoła w Polsce, 2009. MLEKICKA Marianna (red.), Bibliologia dyscypliną integrującą. Studia ofiarowane Pro- fesor Barbarze Bieńkowskiej (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycz- nymi, tom specjalny), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki, 1993. MROSS Henryk, Bp Kazimierz Józef Kowalski (1896–1972), [w:] Anastazy NADOLNY (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2001, s. 438–440. MURAWIEC Wiesław F., MUSKUS Damian A. (red.), Pięćset pięćdziesiąt lat obecności oo. Bernardynów w Polsce (1453–2003), Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo „Calvarianum”, 2006. MYSZKA Łukasz, Dominikanie w Toruniu od XVI do XIX wieku. Katolicki zakon w protestanckim mieście, Toruń 2011, mps w Bibliotece Uniwersyteckiej UMK w Toruniu. NADOLNY Anastazy (red.), Księga Jubileuszowa 350 lat Wyższego Seminarium Duchow- nego w Pelplinie (1651–2001), Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Ber- nardinum”, 2001. NIERZWICKA Magdalena, Iluminacje rękopisów dawnego opactwa cystersów pelplińskich. Średniowieczne kodeksy ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, [w:] Dariusz A. DEKAŃSKI, Bernard A. GRENZ, Alicja SŁYSZEWSKA, An- Bibliografia 263

drzej M. WYRWA (red.), Kulturotwórcza rola cystersów na Kociewiu. Pelplin – 725 rocznica powstania opactwa cysterskiego. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Pelplinie w dniach 21–23 września 2001 r. przez Starostwo Powiatowe w Tczewie, Instytut Historii Uniwersytetu Gdańskiego oraz Zespół do badań nad historią i kulturą cystersów w Polsce Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Pozna- niu, Pelplin-Tczew: Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”; Starostwo Powiatowe [w Tczewie], 2002, s. 169–197. NIEUWAŻNY Andrzej, Toruń w dobie wojen napoleońskich i Księstwa Warszawskiego, [w:] Marian BISKUP (red.), Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), Toruń: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego, 2003, s. 40–83. NITECKI Piotr, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 20002 (wyd. 1: 1992). NOWAK Zenon H., Dzieje Chełmna do końca XVIII w., [w:] Marian BISKUP (red.), Dzieje Chełmna. Zarys monograficzny, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 19872, s. 63–146 (wyd. 1: 1968). OBRUŚNIK Andrzej, Klemens z Radymna, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 9: Kinszasa – Krzymuska, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubel- skiego, 2002, kol. 188–119. OLESIŃSKA Marzena, Posiadłości klasztoru benedyktynek toruńskich w czasach ksieni Zofii Dulskiej, „Studia Pelplińskie”, 37, 2006, s. 181–196. PABIN Władysław, Książka rękopiśmienna w środowisku bernardyńskim do połowy XVI wieku. Zarys problematyki księgoznawczej, [w:] Barbara BIEŃKOWSKA (red.), Książka rękopiśmienna XV–XVII w. (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, 4), Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1980, s. 91–105. PÄSLER Ralf G., Die Handschriftensammlungen der Staats- und Universitätsbibliothek, der Stadtbibliothek und des Staatsarchivs Königsberg. Mit einem Exkurs zur mittelalterlichen Bibliotheksgeschichte der Stadt und Anhängen, [w:] Axel E. WALTER (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004, s. 189– 249. PÄSLER Ralf G., Thorn/Toruń, Universitätsbibl., rkps 12/II, http://www.handschriftencensus.de/13961 (dostęp: 10 XI 2011 r.). PÄSLER Ralf G., Zum Handschriftenbestand – speziell dem mittelalterlichen deutschsprachigen – der ehem. SUB Königsberg, [w:] Klaus GARBER, Manfred KOMOROWSKI, Axel E. WALTER (red.), Kulturgeschichte Ostpreußens in der frühen Neuzeit (Frühe Neuzeit, 56), Tübingen: Max Niemeyer Verlag, 2001, s. 117–151. PÄSLER Ralf G., Zum Handschriftenbestand der ehemaligen Staats- und Universitäts- bibliothek Königsberg. Quellenrepertorium und neues Standortverzeichnis, „Scrip- torium”, 61, 2007, 1, s. 198–217. PÄSLER Ralf G., Zur Herkunft von Handschriften und alten Drucken der ehemaligen Staats- und Universitätsbibliothek Königsberg. Ernst Kuhnerts Provenienzregister, 264 Bibliografia

„Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für ostdeutsche Kultur und Geschichte”, 3, 1995, s. 39–48. PATER Józef, Milik Karol, [w:] Mieczysław PATER (red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1996, s. 278–281. PATER Mieczysław (red.), Słownik biograficzny katolickiego duchowieństwa śląskiego XIX i XX wieku, Katowice: Księgarnia św. Jacka, 1996. PAULUS Nikolaus, Geschichte des Ablasses im Mittelalter, t. 3: Geschichte des Ablasses am Ausgange des Mittelalters, Paderborn: Schöningh, 1923. PAWŁOWSKI Bronisław, Toruń na przełomie dwu epok 1792–1794, cz. 1, „Zapiski Towa- rzystwa Naukowego w Toruniu”, 19, 1953, 1–4, s. 181–240. PERLBACH Max, Zur Geschichte des Bücherwesens im Ordenslande Preussen, „Zentral- blatt für Bibliothekswesen”, 11, 1894, s. 153–163. PISZCZ Edmund, Łąki Bratiańskie – najstarsze miejsce kultu maryjnego w diecezji cheł- mińskiej, „Nasza Przeszłość”, 34, 1971, s. 177–203. PISZCZ Edmund, Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmiń- skiej, „Studia Pelplińskie”, 2, 1971, s. 89–116. POKLEWSKI Józef (red.), Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci prof. Gwidona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocznicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku (Teka Komisji Historii Sztuki, 10; Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wy- działu Filologiczno-Filozoficznego, 37, 3) Toruń: Towarzystwo Naukowe, 2005. POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, „AS”. Ksiądz biskup Czesław Kaczmarek w Rywałdzie Królewskim (Z Dziejów Kościoła na Pomorzu i Kujawach po II Wojnie Światowej), Toruń: Toruńskie Wydawnictwo Diecezjalne, 2008. POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, Z dziejów sanktuarium Matki Bożej Rywałdz- kiej, Rywałd Królewski: Bracia Mniejsi Kapucyni, 2009. POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, BIAŁKOWSKI Michał, KUFEL Jakub (red.), Ko- ściół w obliczu totalitaryzmów. Zbiór studiów dla uczczenia XXV rocznicy męczeń- skiej śmierci księdza Jerzego Popiełuszki. Toruń 16–17 X 2009 r., Toruń-Gdańsk: Oficyna Wydawnicza „Finna”, 2010. POLAK Wojciech, ROZYNKOWSKI Waldemar, SZILING Jan (red.), Diecezja Chełmińska w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin: Wydawnictwo Diecezji Pelpliń- skiej „Bernardinum”, 2009. PORAZIŃSKI Jarosław, Chełmża pod władzą biskupów chełmińskich (1466–1772), [w:] Mieczysław WOJCIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towa- rzystwo Kultury, 1994, s. 47–73. POSPIESZNA Barbara (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Pru- sach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca – 12 wrześ- nia 2010 roku, t. 1, Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010. PRAGERT Przemysław, Herbarz szlachty kaszubskiej, t. 3, Gdańsk: Wydawnictwo BiT, 2009. Bibliografia 265

RACZKOWSKI Juliusz, „Czarny Krucyfiks” z kościoła św. Mikołaja w Toruniu (hasło II.5.7), [w:] Barbara POSPIESZNA (red.), Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackie- go w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku 25 czerwca – 12 września 2010 roku, t. 1, Malbork: Muzeum Zamkowe, 2010, s. 182. RACZKOWSKI Juliusz, Tzw. Czarny krucyfiks z kościoła św. Jakuba w Toruniu. Przyczynek do badań nad gotycką rzeźbą toruńską, [w:] Józef POKLEWSKI (red.), Materiały sesji naukowej poświęconej pamięci prof. Gwidona Chmarzyńskiego w trzydziestą rocz- nicę śmierci, Toruń, 12–14 grudnia 2003 roku (Teka Komisji Historii Sztuki, 10; To- warzystwo Naukowe w Toruniu, Prace Wydziału Filologiczno-Filozoficznego, 37, 3) Toruń: Towarzystwo Naukowe, 2005, s. 119–128. RADTKE Irena, Akta spraw w systemie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163– 192. RAINA Peter, Losy sióstr zakonnych w PRL. Wysiedlenie, obozy, uwolnienie 1954–1956, Warszawa: Wydawnictwo von borowiecky, 2004. RICHTER Eugen, Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspa- piere, Breslau: Mauschke u. Berendt, 1869. ROZYNKOWSKI Waldemar, Działania Służby Bezpieczeństwa mające na celu skonflikto- wanie środowiska kościelnego powiatu wąbrzeskiego – w świetle wybranych doku- mentów, [w:] Wojciech POLAK, Waldemar ROZYNKOWSKI, Jan SZILING (red.), Diecezja Chełmińska w czasach komunizmu (1945–1990), t. 2, Pelplin: Wydawnictwo Diece- zji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2009, s. 143–161. ROZYNKOWSKI Waldemar, Karłowska Maria (1865–1935), [w:] Krzysztof MIKULSKI (red.), Toruński słownik biograficzny, t. 2, Toruń: Towarzystwo Miłośników Torunia; Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 2000, s. 127–129. ROZYNKOWSKI Waldemar, Obóz pracy sióstr zakonnych w Dębowej Łące (1954–1956) – przyczynek źródłowy, „Rocznik Grudziądzki”, 19, 2011, s. 329–336. RYSZEWSKI Bohdan (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mi- kołaja Kopernika, cz. 2 (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy), Toruń: Uni- wersytet Mikołaja Kopernika, 1982. SAWICKI Witold, Kościoły i wspólnoty protestanckie na ziemiach polskich w okresie niewoli narodowej (1795–1918), [w:] Bolesław KUMOR, Zdzisław OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979, s. 657–674. SCHADEWALDT Hans, Die polnischen greueltaten an den volksdeutschen in Polen, Berlin: Volk u. Reich Verlag, 1940. SCHOTTMÜLLER Kurt, Die Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100 Jahren. Festschrift zur Hundertjahrfeier am 1. Juli 1916, „Zeitschrift des West- preußischen Geschichtsvereins”, 57, 1917, s. 1–66 [też Kurt SCHOTTMÜLLER, Die Einrichtung der Königlichen Regierung in Danzig vor 100 Jahren. Festschrift zur Hundertjahrfeier am. 1. Juli 1916, Danzig 1916]. 266 Bibliografia

STRUTYŃSKA Maria, Biblioteka Bernardynów w Lubawie, [w:] Barbara BIEŃKOWSKA (red.), Z badań nad polskimi księgozbiorami historycznymi, t. 9, Warszawa: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1986, s. 5–78. STRUTYŃSKA Maria, Inkunabuły proweniencji chojnickiej w zbiorach Biblioteki UMK, [w:] Bohdan RYSZEWSKI (red.), Studia o działalności i zbiorach Biblioteki Uniwersy- tetu Mikołaja Kopernika, cz. 2 (Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Rozprawy), To- ruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1982, s. 57–73. STRUTYŃSKA Maria, Stare druki bibliotek gimnazjalnych Chojnic i Chełmna w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, [w:] Marianna MLEKICKA (red.), Biblio- logia dyscypliną integrującą. Studia ofiarowane Profesor Barbarze Bieńkowskiej (Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi, tom specjalny), Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki, 1993, s. 127–137. STRUTYŃSKA Maria, Struktura proweniencyjna zbioru starych druków Biblioteki Uni- wersyteckiej w Toruniu. Przewodnik po zespołach. Problemy badawcze i metodologiczne, Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika, 1999. SYDOW Marjan [jako Civis Thoruniensis], Krucyfiksy w kościołach toruńskich, „Słowo Pomorskie”, 29 III 1930, s. 4. SYDOW Marjan, Toruń, jego dzieje i zabytki z ilustracjami, Toruń: nakł. Drukarni Toruń- skiej, 1929. SZCZUCZKO Joanna, Dzieje Zgromadzenia Sióstr Pasterek od Opatrzności Bożej w czasie II wojny światowej (zarys problematyki), [w:] Jarosław KŁACZKOW, Waldemar ROZYN- KOWSKI (red.), Kościoły chrześcijańskie w systemach totalitarnych, Toruń: Wydaw- nictwo Adam Marszałek, 2012, s. 133–147. SZCZUCZKO Witold, Zasób i wartość archiwum parafii Wniebowzięcia Najświętszej Ma- rii Panny w Toruniu, [w:] Katarzyna KLUCZWAJD (red.), Dzieje i skarby kościoła mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez Toruński Od- dział Stowarzyszenia Historyków Sztuki przy współpracy Instytutu Zabytkoznaw- stwa i Konserwatorstwa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (Toruń, 14–16 kwietnia 2005), Toruń: Towarzystwo Naukowe Organizacji i Kierownictwa, Stowarzyszenie Wyższej Użyteczności „Dom Organizatora”, 2005, s. 431–437. SZEWS Jerzy, Kupner Krzysztof (ok. 1466–1511), [w:] IDEM, Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochro- ny Środowiska Kulturowego, 2000, s. 119–120. SZEWS Jerzy, Słownik biograficzny Ziemi Lubawskiej: 1244–2000, t. 1, Lubawa-Toruń: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego, 2000. SZOŁDRSKI Władysław, Z dziejów dominikanów w Toruniu, „Zapiski Towarzystwa Na- ukowego w Toruniu”, 8, 1929–1931, 2, s. 43–86. SZTYLC Katarzyna Żaneta, Prowincja toruńska Zgromadzenia Sióstr św. Elżbiety w latach 1946–2006, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Koperni- ka, 2010. Bibliografia 267

SZUBA Ludwik Stanisław, Polityka władz wobec zakonu redemptorystów w Toruniu w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i służby bezpieczeństwa w latach 1959–1963 (cz. I), „Czasy Nowożytne”, 16, 2004, s. 183–216. SZUBA Ludwik Stanisław, Represje władz PRL wobec zakonu redemptorystów w Toruniu w latach 1959–1962 w świetle dokumentów partyjnych, sądowych i Służby Bezpie- czeństwa, Bydgoszcz: Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej, 2006. SZYMAŃSKI Andrzej, Proces likwidacji działalności charytatywnej Kościoła katolickiego w sferze publicznoprawnej w latach 1944–1965. Studium historyczno-prawne (Uni- wersytet Opolski, Studia i Monografie, 434), Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2010. ŚLIWIŃSKI Józef, Lubawa. Z dziejów miasta i okolic (Seria Monografii Miast Warmii i Mazur), Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze, 1982. TONDEL Janusz, Inkunabuły w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie, Toruń-Pelplin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Koper- nika; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2007. TYMIENIECKI Kazimierz (red.), Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, Toruń-Poznań: nakładem Zarządu Miejskiego [Torunia]; staraniem Towarzystwa Miłośników Historji [w Poznaniu], 1933. TYNC Stanisław, Biblioteka Gimnazjalna w Chojnicach, [w:] Stefan WIERCZYŃSKI (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Organizacyjny IV Zjazdu Bi- bljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929, s. 501–507. Übersicht über die Bestände des Geheimen Staatsarchivs in Berlin Dahlem, cz. 1: Provinzial- und Lokalbehörde, oprac. Hans BRANIG, Ruth BLISS, Winfried BLISS, Köln-Berlin: Grote, 1966. WAJDA Kazimierz, Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.), [w:] Mieczysław WOJ- CIECHOWSKI (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towarzystwo Kultury, 1994, s. 75–144. WAJDA Kazimierz, Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX w., „Studia Pelplińskie”, 18, 1987, s. 59–109. WALTER Axel E. (red.), Königsberger Buch- und Bibliotheksgeschichte (Aus Archiven, Bibliotheken, und Museen Mittel- und Osteuropas, 1), Köln-Weimar-Wien: Böhlau, 2004. WEŁNIAK Arkadiusz, Charakterystyka zasobu Archiwum sprzed 1945 roku, [w:] Ex praesenti praeteritum. Księga pamiątkowa jubileuszu 60-lecia Archiwum Państwowego w Elblągu z siedzibą w Malborku, Malbork: Archiwum Państwowe w Elblągu z sie- dzibą w Malborku, 2012, s. 34–42. WIERCZYŃSKI Stefan (red.), Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, Poznań: Komitet Orga- nizacyjny IV Zjazdu Bibljofilów i II Zjazdu Bibljotekarzy Polskich, 1929. WIERZCHOSŁAWSKI Szczepan, Brodnica w okresie rozbiorów (1772–1920), [w:] Jerzy DYGDAŁA (red.), Brodnica. Siedem wieków miasta, Brodnica: Rada Miejska; Towa- rzystwo Miłośników Ziemi Michałowskiej, 1998, s. 159–227. 268 Bibliografia

WOJCIECHOWSKI Mieczysław (red.), Dzieje Chełmży, Chełmża: Chełmżyńskie Towarzy- stwo Kultury, 1994. WOJTOWICZ Jerzy, Toruń pod pruskim panowaniem 1793–1806, „Rocznik Toruński”, 11, 1976, s. 163–180. WOJTOWICZ Jerzy, Ustrój i administracja, [w:] Gerard LABUDA (red.), Historia Pomorza, t. 2: Do roku 1815, cz. 2: Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815, Poznań: Wy- dawnictwo Poznańskie, 1984, s. 628–646. WOLNIK Franciszek (red.), Sekularyzacja dóbr kościelnych na Górnym Śląsku w 1810 roku. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej w dniu 23 października 2010 r. w Rudach przez Centrum Formacyjno-Edukacyjne Diecezji Gliwickiej i Wy- dział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego z okazji 200 rocznicy sekularyzacji dóbr kościelnych na Śląsku w 1810 roku (Z Dziejów Kultury Chrześcijańskiej na Śląsku, 66), Opole: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opol- skiego, 2011. WOŹNIAK Michał (red.), Ars sacra. Dawna sztuka diecezji toruńskiej. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Toruniu 5 XI – 31 XII 1993, Toruń: Muzeum Okręgowe, 1993. WOŹNIAK Michał F., Złotnictwo sakralne Prus Królewskich. Studium typologiczno-mor- fologiczne, [t. 1], Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Koperni- ka, 2012 [Książka składa się z 2 tomów, t. 1 zawiera tekst, t. 2 ilustracje]. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Bernardyni polscy, t. 3: 1772–1946, Kalwaria Zebrzy- dowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1992. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Nowe, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 233–237. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Ramułt Klemens, [w:] IDEM (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich (Bernardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Kon- wentualni, Klaryski oraz Zgromadzenia III Reguły), Warszawa: Archiwum Prowin- cji OO. Bernardynów, 1981, s. 407. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Świecie, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 362–365. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Toruń, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 381–386. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz, Zamarte, [w:] IDEM (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985, s. 447–450. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo OO. Bernardynów „Calvarianum”, 1985. Bibliograﬁa 269

WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Słownik polskich pisarzy franciszkańskich (Ber- nardyni i Franciszkanie Śląscy, Franciszkanie Konwentualni, Klaryski oraz Zgro- madzenia III Reguły), Warszawa: Archiwum Prowincji OO. Bernardynów, 1981. WYCZAWSKI Hieronim Eugeniusz (red.), Studia z historii Kościoła w Polsce, t. 1, War- szawa: Akademia Teologii Katolickiej, 1972. WYSOCKI Jan, Kościół katolicki pod zaborem pruskim (1772–1815), [w:] Bolesław KU- MOR, Zdzisław OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 2: 1764–1945, cz. 1: 1764–1918, Poznań-Warszawa: Pallottinum, 1979, s. 128–175. WYSZYŃSKI Stefan, Zapiski więzienne, Warszawa: Wydawnictwo im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego „Soli Deo”, 19954 (wyd. 1: 1983). ZAJĄC Miriam Halina, Kryptonim „X2”. Siostry elżbietanki oﬁarami przemocy w PRL (1954–1956), Wrocław-Poznań: Zgromadzenie Sióstr św. Elżbiety; Oﬁcyna Współ- czesna, 2004. ZAMIATAŁA Dominik, Caritas. Działalność i likwidacja organizacji (1945–1950), Lu- blin: Redakcja Wydawnictw Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 2000. ZAMIATAŁA Dominik, Działania represyjne władz komunistycznych wobec zakonów mę- skich w PRL, „Kościół w Polsce: Dzieje i Kultura”, 10, 2011, s. 211–236. ZAMIATAŁA Dominik, Zakony męskie w polityce władz komunistycznych w Polsce w latach 1945–1989, t. 1: Problematyka organizacyjno-personalna, Kielce: Jedność, 2009. ZAWADZKI Wojciech, Die Franziskaner in Cadinen – Geschichte des Bernardiner- klosters, „Westpreußen Jahrbuch”, 56/57, 2006, s. 5–17. ZAWADZKI Wojciech, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach (Suplement Ho- zjański, Seria Historyczna, 6), Olsztyn: Wyższe Seminarium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, 2002. ZIELIŃSKI Marek Grzegorz, Chełmno civitas totius Prussiae metropolis XVI–XVIII w., Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007. ŻARYN Jan, Dzieje Kościoła katolickiego w Polsce (1944–1989), Warszawa: Wydawnic- two Neriton; Instytut Historii PAN, 2003.

Indeks osób oraz nazw miejscowych

A Belgard Bernardus 76, 82 Alabrudzińska Elżbieta 41, 177, 188 Berent 35 Alt Schottland zob. Stare Szkoty Berlin 9, 13–17, 45, 53, 54, 56, 57, Altaner Berthold 7 68, 71, 75, 84, 85, 92, 96, 100, 104, Alwernia 217 108–110, 118, 119, 122, 123, 128, Andreas Willy 229, 235 132, 133, 141, 144, 146, 150, 154, Aniołkowska Inez 174, 180, 181, 156, 158 188–190 Białkowski Michał 198, 202, 216 Arnold, bp chełmiński 168, 169 Bida Antoni 199 Arnulf z Louvain 163 Bielkówko 77, 78, 81 Arszyński Marian 170, 183 Bieńkowska Barbara 154, 158, 163 Ataman Julian 8 Biernat Czesław 14, 53 Bieś Andrzej 41 B Binder 60 Balga Florianus 76, 82, 86, 88, 98, 102, Birkenmajer Ludwik Antoni 229, 235 106, 112, 116, 120, 124, 128, 130, Biskup Marian 39, 41, 170, 177, 183, 134, 136, 140, 142, 146, 149 188 Bałga 158 Bislawek zob. Bysławek Bandrowski Jerzy 238 Blasel Karl 235 Bär Max 13, 39, 40 Blinder 68 Barczewo 88, 91, 94, 102, 106, 112, Bliss Ruth 14 116, 120, 124 Bliss Winfried 14 Bartoszyce 91 Błaszczyk Tomasz 195 Bassendowski (Pachadowski) Hipo- Błażejewska Anna 167, 185 lit 57, 58, 64, 66, 68, 88, 92, 102, Bobrowo 24 106, 113 Bogurski Anton 29 Batycki Wiktor 234 Bonn 158 Baumgart Peter 7 Borduhn Thomas (Antonius) 76, 82, 86, Behr 81 90, 92, 98, 102, 106, 112, 114, 119 Behrnauer 122, 126, 134, 138, 140, 144, Borkowska Małgorzata 19, 27, 41, 43, 146, 150 74, 78, 80, 81 272 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Borkowski Franciszek Tadeusz 7 Chrapicki Mikołaj, bp chełmiński 156 Boryskowo zob. Borzyszkowy Christburg zob. Dzierzgoń Boryszkowo zob. Borzyszkowy Chrzanowski Tadeusz 174, 175 Borzystkowo zob. Borzyszkowy Ciara Zdzisław 183 Borzyszkowy 88, 90, 98, 102, 106, 112, Cieleszynek 35 116, 120, 124, 128, 130, 134, 136, Ciemnołoński Janusz 155 140, 142 Ciesielska Karola 30, 42–47, 171, 176, Braniewo 88, 90, 92, 96, 98, 100, 102, 177, 186, 187 106, 110, 112, 114, 116, 118, 120, Cieślak Edmund 42 124, 126, 130, 132, 136, 138, 142, Conitz zob. Chojnice 144, 148 Cronbach 24 Branig Hans 14 Cyrankiewicz Józef 204, 216 Braunsberg zob. Braniewo Czaja Roman 30 Brąchnowo 203, 204 Czapkowski Lucas (Michael) 76, 80, 84, Brodnica 16, 18, 36, 39, 40, 45, 69, 174 88, 92, 98, 100, 102, 106, 112, 116, Brunsberg zob. Braniewo 120, 125 Brześć Kujawski 176 Czaplewski Paweł 33, 42 Brzeziński Władysław 209 Czapliński Władysław 78 Burhardt Stefan 159 Czarlin 60 Burstinowo 32 Czarnecki Aleksander 218 Büttner Ernst 70 Czarneczky 62 Bydgoszcz 18, 28, 45, 203–206, 209– Czaster 21 212, 217, 227, 229–231, 233, 234 Czatkowy 60 Bysławek 16, 19, 20 Czersk 19, 21 Bystrzyński R. 237 Czerwona Woda 176 Bytów 90 Cziczielsky 62 Czwołek Arkadiusz 198–200 C Czyżak Marta 10, 161 Cackowski S. 17 Czyżykowo Szlacheckie 61, 64 Camin 69 Centnerowsky 63 D Chełm zob. Gdańsk-Chełm Dachau 234 Chełmno 12, 16, 20, 21, 29–31, 34, Damrau 94, 102, 106 39–46, 49, 50, 69, 70, 76, 78–81, 84, Danielewicz Jerzy 40, 41 85, 88, 92, 125, 155, 174, 176, 198, Danzig zob. Gdańsk 199, 202, 206–208, 234 Darowski Roman 41 Chełmża 16, 32, 39, 41, 46, 49, 69, 154, Dąbrowa 88, 90 155, 202 Deiters Hermann 154 Chojnacki Władysław 42 Dekański Dariusz Aleksander 54, Chojnice 16, 18, 19, 56, 69, 80, 155 154–156, 158, 162, 163, 204 Derwich Marek 11, 53, 71 Indeks osób oraz nazw miejscowych 273

Dębowa Łąka 204, 205, 210–212, Fevré Bolesław 228, 233 215–223 Fijałkowska Barbara 226, 227, 229, 231 Dirschau zob. Tczew Fleming 21 Dobilstein Wikbold, bp chełmiński 156, Ford Henry 237 163 Fridrich Alojzy 184, 187, 188 Dobraczyński Jan 229 Fryderyk II, król pruski 7, 79 Dobrska Gaudioza Czesława 205, 216, Fryderyk Wilhelm III, król pruski 154, 217 164, 165 Dolni Krecany zob. Krecany Fryderyk Wilhelm III, król pruski 72 Domasłowski Jerzy 40, 165, 179, 186, Frydrychowicz Romuald 74 187 Dombrowsky 63 G Dominik, św. 186 Gach Piotr Paweł 11, 72, 153 Dorawa Salomea 202 Gadzewski Onufry (Onuphrius) 76, 82, Dorota, św. 172 86, 88, 92, 98, 102, 104, 112, 116, Drążkowski Nazarius (Walenty) 76, 80, 120, 124, 128, 130, 134, 136, 140, 84, 88, 92, 98, 102, 107 142, 146, 148 Dreytag 30 Gajdziński 204 Dudek Antoni 226 Galling Kurt 7 Dulsk 176 Galos Adam 78 Dunaeska 63 Galunski 63 Dybaś Bogusław 40 Gapski Henryk 157 Dygdała Jerzy 40–42 Gąsiorski 181 Dykwusiński 176 Gdańsk 9, 11, 12, 14–18, 24, 27, 30, 33, Dzierzgoń 16, 36 34, 36, 42–45, 53, 55–58, 64, 66–69, Dzierzynski Cassianus 24 72, 75, 76, 78, 80–82, 84–86, 88, 90, 92, 94, 96, 98, 100–102, 104–110, E 112, 114–128, 130, 132–144, E. S. 190 146–150, 201 Ehrenberg zob. Krecany Gdańsk-Chełm 16, 36 Eichman Eduard 235 Gdańsk-Oliwa 16, 27, 68, 72, 85, 155 Elbląg 15–17 Gdynia 200, 201 Eudoxtus E. S. 238 Gerlic Henryk 153 Ewert 35 Gerlowsky 35 Gierszewski Stanisław 13 F Glemma Tadeusz 40–42, 45, 155, 170, Faboschewsky 62 184 Falenczykowski Tomas 35 Głowacki Józef 190 Fankidejski Jakub 41, 43, 53, 168, 169, Głowczewski Josephus 76, 82, 86, 88, 177, 178, 185 92, 98, 102, 106, 112, 116, 120, 124, Farbiszewski Marek 40 128, 130, 134, 136, 140, 142, 146, 148 274 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Gniew 63 H Goczkowska Marianna 81, 85 Haftka Mieczysław 54 Goebbels Joseph 229, 238 Halb Agnes 78, 82, 86 Goerba 235 Hardenberg Karl August von 56 Golon Mirosław 218 Hartmann 59 Golub 176 Heberlein 21 Gołembnik Andrzej 54 Heilsberg zob. Lidzbark Warmiński Gonet Krzysztof 233 Henryk, bp warmiński 169 Gonk 64 Henski 64 Gorski Simon zob. Gurski Simon Herman Józef z Kolonii 163 Gory 88, 90, 98, 102, 106, 112, 116, Herrenbeck 21 120, 124, 128, 130, 134, 136, 140, Herschberg Lewin 28 142, 146 Heuer Reinhold 177 Gostyń 217 Hieronim z Łekna 157 Góra Barbara 155 Hintze Otto 7 Górski Karol 231 Hippel Ernst von 238 Górski W. 181 Hippel Felix 24 Grabler Joseph 238 Hoene-Wroński Józef Maria 234 Gradowski Michał 174, 180, 181, Hohenzollern-Hechinger Joseph von, 188–190 bp warmiński 85 Graudenz zob. Grudziądz Hohenzollernowie, dynastia 8 Grążawski Józef 40 Hohmann Matthaeus 76, 82, 86, 88, 92, Grentz (Gręca) Ursula (Anna) 78, 82, 97 86, 90, 94, 96, 100, 104, 106, 110, Hołówko Tadeusz 237 114, 118, 122, 126, 130, 132, 136, Hopﬁus Carolus 159 138, 142, 144, 148 Hryniewicz Zygmunt 208 Grenz Bernard A. 155 Huszał Grzegorz 153 Groszkowski Seraﬁn 176 Groten Manfred 159 I Grubka Marek 54 Inowrocław 176 Grudziądz 16, 21, 36, 37, 39–42, 45, 56, Irena, s. 206, 207 69, 156, 202 Grudziński Kajetan 22 J Grunau Donatus (Johannes) 76, 80, 84, Jabłonowo Pomorskie 202, 205, 88, 92, 98, 102, 112, 116, 120, 124, 127 210–212, 217–219, 221, 222 Gryz Ryszard 226 Jaciuk Feliks 218 Grzebień Ludwik 41 Jacobsdorf 69 Grzybów 24 Jagermann Aegidius (Andreas) 76, 80, Gulbinowicz Henryk, abp wrocław- 84, 88, 92, 98, 102, 106, 112, 116, ski 80 120, 124, 127 Gurski Simon 76, 80 Indeks osób oraz nazw miejscowych 275

Jagielowicz Ludovicus 68, 88, 92, 99, Kawski Walerian 228 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128, Kegler Dominicus (Johannes) 76, 80, 130, 134, 136, 140, 142, 146–148 84, 88, 92, 98, 102, 106, 112, 116, Jaglewicz Ludwig 66, 68 121 Jagła Jowita 174, 175 Kepinski 30 Jakobsdorf zob. Zamarte Keyser Erich 229, 237 Jakub, przeor w Kolonii 159, 164 Kiełbasa Wincenty, bp chełmiński 168, Jakubek-Raczkowska Monika 10 169 Janiszewska-Mincer Barbara 40, 41 Klaudiusz Galen 163 Janosz-Biskupowa Irena 46 Klawon 30 Jansen-Sieben Ria 164 Klein Behlkau zob. Bielkówko Jarosz Józef 204, 208, 228, 230, 233, Klemens VIII, papież 44 235, 239, 241 Klemens Ramułt z Radymna 156, 157, Jarzewicz Jarosław 40 161, 162 Jascz 21 Klewitz Wilhelm Anton von 57 Jasiński Kazimierz 231 Klińscy, rodzina 82 Jasiński Tomasz 168 Kliński Jakub 81, 82 Jesierski Johann Lewald von 24 Klonówka 57 Jesierski Josef Lewald von 26 Kloskowski Grzegorz 74, 78 Jesionowski Bernard 54 Kluczwajd Katarzyna 40, 172, 174, 177, Jędryka Michał 230, 233, 235 185 Jordan Andrzej 176 Klyn Ernst 150 Jurkowlaniec Grażyna 170 Kłaczkow Jarosław 217 Jutta, bł. 172 Kłoczowski Jerzy 19, 153 Juwenalis 156 Kłoszinska Zuzanna 181 Kłoszinski Michał 181 K Knot Antoni 240 Kaczmarek Czesław 210 Knothe Zygmunt 179 Kaczmarek Ewa 9, 196, 197, 216 Kobylin 217 Kadyny 16, 22, 23, 69 Köhler Joachim 7 Kaminsky 63 Kokoszki 103 Kandinen zob. Kadyny Kolonia 159, 163, 164 Kantak Kamil 40, 156–158 Kołodziejski Jan 208, 209 Karłowska Maria 217 Komorowski Manfred 158 Karłowska-Kamzowa Alicja 165 Komorowski Stefan 234 Karpowicz Mariusz 170, 171 Konice 69 Karthaus zob. Kartuzy Königsberg zob. Królewiec Kartuzy 16, 28, 33, 34, 85 Königsberg Paweł 161 Karwiny 158, 159 Konitz zob. Chojnice Katarzyna ze Sieny, św. 186 Konopka Witold 10, 227 Katowice 217 Konrad Paul 229, 235 276 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Kopiec Jan 153 Krzyś Jerzy 40 Kornecki Marian 174, 175 Kubalewska Katarzyna 209 Koronowo 28 Kubicki Rafał 9–11, 53, 154 Korta Wacław 78 Kucharzewski Jan 238 Kostka Piotr, bp 44 Kufel Jakub 198, 202, 216 Kościelak Sławomir 10, 72 Kuffer 176 Kościerzyna 82, 91, 202 Kuhn Theresia (Joanna Josepha) 78, 82, Kowalik 206, 207 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114, Kowalski Kazimierz Józef 222 118, 122, 126, 130, 132, 136, 138, Kozielec 24 142, 144, 148 Kozłowski Ryszard 216 Kujot Stanisław 155 Kórnik 157 Kulm zob. Chełmno Krajewski 178 Kulmsee zob. Chełmża Kraków 157, 168, 228 Kumor Bolesław 8 Krantz-Domasłowska Liliana 179 Kunkiewicz Urbanus 76, 80, 86, 88 Krasiński, księżna 24 Kupisch Karl 7 Krasnowski Zbigniew 237 Kupner Krzysztof 156 Kratochwil Zoﬁa 18, 32, 41 Kurek Jolanta 41 Krawiec Jan 154 Kurek Piotr 157, 160 Krawiec Józef 23 Kurowski Casimirus 76, 82, 86, 88, 92, Krecany 88, 90, 92, 98, 102, 106, 112, 98, 103 116 Kurpakov Vadim 158 Krolowlass zob. Królów Las Kuśnierz Józef 208, 209 Krosno 85 Kwiatkowska Wiesława 25, 30 Królewiec 42–45, 60, 110, 115, 123, Kwiatkowski Stanisław 228, 230, 231, 128, 132, 133, 135, 138, 141, 144, 233, 235 146, 154, 155, 158, 159, 164, 165 Kwidzyn 11, 12, 14–17, 42–45, 56, 68, Król.[ewska] Rogówka 209 108, 109, 123, 128, 132, 154 Królów Las 28 Krüger Dominicus 76, 82, 86, 88, 92, L 98, 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128, Labuda Adam Stanisław 165 130, 134 Labuda Gerard 42 Krüger Dominik 57, 58 Labusz Peter 66, 68 Krupska Katarzyna 174 Lademann Magdalena (Agnes vel Kruszelnicka Janina 183, 186 Agatha) 78, 82, 86, 90, 94, 96, 100, Kruza Hermanus 76, 82, 86, 88, 98, 104, 110, 114, 118, 122, 126, 130, 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128, 132, 134, 138, 140, 145 130, 134, 136, 137, 140, 142, 147 Langa Antonius 76, 82, 86, 88, 92, 98, Krzanowicz Fabian 180 102, 106, 112, 116, 121 Krzeminsky 63 Langenhahn Johann Anton Starszy 185 Krzeszinsky 62 Langowski Johann Nepomucen 20 Indeks osób oraz nazw miejscowych 277

Lebau zob. Lubawa Makowski Anton 80 Lehmann Max 7 Malbork 15–17, 159 Lenart Emilian 158 Malinówna 189 Lenin Włodzimierz 234 Maliszewski Kazimierz 41, 170 Letkemann Peter 13 Maliszewski Walerian 228, 233 Letyński Jan 174, 175, 189, 191 Manthey Franciszek 155 Lidzbark Warmiński 88, 90, 92, 98, 102, Mańkowski Alfons 40 106, 112, 114, 116, 120, 124 Marcinkevičius Juozas 158 Liedtke Antoni 154, 155 Marcjanik E. 182, 183 Liek Gustav 40, 154, 155 Marecki Józef 225 Lindenblath, ks. 66, 68 Margielski Karol 182 Lipsk 156 Marienwerder zob. Kwidzyn Lipska Dąbrówka 177, 178 Markowice 226, 228 Lissowski Adalbertus 98, 99, 102, 106, Markun Alfons 211 112, 116, 120, 125 Matha Stanisław, bp chełmiński 154 Litulowsky 63 Mazanowska Izabela 10, 202, 216 Löbau zob. Lubawa Mazowiecki 22 Lonck zob. Łąki Bratiańskie Mazurek Joachim Andrzej 11, 23, 25, Lonk zob. Łąki Bratiańskie 40, 44, 153, 154 Lubawa 16, 23, 25, 40, 69, 80, 84, Mąkowska Ruﬁna 210 153– 156, 158, 162, 163, 174 Mendau 76 Lubelski Józef 234 Mentzel-Reuters Arno 163 Lubicz 190 Merseburg 14 Lublin 157, 162, 163 Meves Uwe 164 Lucas Christian 154 Mezglewski Artur 233 Lück Karl 237 Michał de Massa 163 Lukowitz von 19 Michelau 17, 76, 78, 80, 84, 85, 88, 92 Lukowski 30 Mierau 63 Mierosławski Antoni 176 Ł Mies Horst 14 Łankiejmy 158 Mikołaj z Salerno 163 Łąki Bratiańskie 16, 18, 37, 40, 69, 80, Mikołajczyk Jan 228, 233 84 Mikulski Krzysztof 41, 217, 218 Łódź 205, 210 Milbanz zob. Miłobądz Łubianka 204 Milik Karol 215 Łunino 158 Milkau Fritz 164 Miłobądz 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114, M 118, 122, 126, 130, 132, 136, 138, Macekowsky Felix 62 142, 144, 148 Magierski Karol 180, 182 Mirek Agata 196, 204, 205, 216, 217 Makowska Ruﬁna 210, 218, 219 Mlekicka Marianna 154 278 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Mross Henry 222 Nitecki Piotr 80, 85 Mrozik 206, 207 Nowak Mieczysław 228 Mrozowska Aleksandra 217 Nowak Zenon Hubert 39 Muhl 24 Nowe 16, 23–25, 48, 69 Mühlbanz zob. Miłobądz Nowe Miasto Lubawskie 174 Mukkowsky Peter 62 Nowina-Konopka R. 183 Müller Jacob (Andreas) 76, 78, 82, 86–88, 92, 96, 98, 100, 106, 110, 114, O 118, 124, 126, 130, 132, 136, 138, Obertyński Zdzisław 8 142, 144, 148 Obruśnik Andrzej 157 Mund Wolfgang 238 Olczak Stanisław 153 Murawiec Wiesław Franciszek 157, 158 Olesińska Marzena 41 Muskus Damian Andrzej 147, 157, 158 Oliński Piotr 9 Myszka Łukasz 40 Oliwa zob. Gdańsk-Oliwa Olszewski Jan 209 N Opole 217 Nadolny Anastazy 155, 222 Orlik 203, 204 Nadolski Casimir 62 Orneta 85 Najmowo 24 Oświęcim 234 Napiecek Jadwiga 212, 222 Otorowo 217 Napiórkowski Celestyn Stanisław 153 Nekla 24 P Nethke Christina (Anna Catharina) 78, Pabin Władysław 158 82, 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114, Pachadowski zob. Basendowski 118, 122, 126, 130, 132, 136, 138, Panewniki 228 142, 144, 148 Paprocki Bonawentura 175, 176, 179, Nethke Elisabeth (Anna Maria) 78, 82, 180 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114, Pasierb Janusz Stanisław 155 118, 122, 124, 126, 130, 132, 136, Päsler Ralf G. 158, 159, 165 138, 142, 144, 148 Pasłęk 159 Neuenburg zob. Nowe Pater Józef 215 Neuhof 28 Pater Mieczysław 215 Neumark 69 Paulus Nikolaus 168 Neustadt zob. Wejherowo Pawlowski von 25 Nicolovius 108, 133 Pawłowski Bronisław 41 Niedziołkowa Maria 208, 209 Pechnik Aleksander 234 Niedziółka zob. Niedziołkowa Maria Pelplin 16, 18, 27, 28, 33, 34, 43, 69, Nielkówko 78 70, 153–155, 158, 159, 161, 164, 165, Niemancewicz Antoni 237 168, 198, 201, 203, 209 Nierzwicka Magdalena 155 Perlbach Max 163 Nieuważny Andrzej 177 Petersburg 158 Indeks osób oraz nazw miejscowych 279

Pfennig z domu Swiderski 30 Puck 88, 91, 92, 96, 98, 100, 102, 106, Piątkowski Czesław 208, 209 110, 112, 114, 116, 118, 120, 124, Piechowski von 26, 27 126, 130, 132, 136 Piechowski Wojciech 176 Putzig zob. Puck Piedel 76 Pyżalski Leon 237 Pielas Magdalena 174, 180, 181, 188–190 R Pietrowsky 63 Raczkowski Juliusz 10, 168, 171–173, Pilecka Elżbieta 167 178, 180, 184, 185, 190–193 Piotrowska 63 Radtke Irena 13 Piotrowski 66 Radziński, ks. 206 Piszcz Edmund, abp 7, 11, 29, 30, 32, Radzyn 155 40– 42, 153, 154 Raina Peter 216, 230 Pius II, papież 156 Rathgeber Christina 11 Pius VII, papież 154 Rdesińska Maria 177, 178 Piwnicki von 35 Rehwalde zob. Rywałd Królewski Piwowarczyk Wojciech 234 Reichel Constantia (Maria Theresia) 78, Plewinsky Jacob 62 82, 86, 90, 94, 96, 100, 104, 110, 114, Płock 98, 102, 106, 112, 116, 120 118, 122, 126, 130, 132, 136, 138, Pniewite 205, 210–212 142, 144, 148 Podgorska Barbara 81, 85 Rezmer Piotr 209, 210 Podgórz zob. Toruń-Podgórz Richter Eugen 55 Podgursz zob. Toruń-Podgórz Roele, ks. 206 Pogutken 28 Rosenberg Alfred 229 Poklewski Józef 168 Rostworowski Jan Nałęcz 229, 234 Polak Wojciech 41, 198, 202, 215, Rother Christian von 55 216 Rozalia, bł. 172 Poledno 199 Rozynkowski Waldemar 10, 41, 198, Poleśno 208 202, 204, 215–217 Polsko 28 Rudnicki von 31 Poraziński Jarosław 41 Rumocki Jan 176 Pospieszna Barbara 168 Ruttkowski von 31 Poznań 156, 157, 162, 205, 210 Rybicki Jan 208 Pragert Przemysław 82 Ryszewski Bohdan 156 Prawdzicki 66, 68 Rywałd Królewski 16, 32, 33, 41, 69, Prejs Roland 153 215 Prey Bonawentura 58, 64, 66–68, 88, 92, 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128 S Pruska Łąka 49 Saar 64 Pruszak 18 Saczkowsky 63 Przeworsk 157, 162 Salvatorelli Luigi 235 280 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Sandomierz 157 Staniątki 217 Sawicki Witold 8 Stanisław August Poniatowski, król Schadewaldt Hans 238 Polski 7 Schilgen Hardy 229, 234 Staniszewski Józef 180, 182, 189 Schmarse 30 Stare Szkoty 68, 88, 90, 94, 98, 102, Schmedding 75, 109, 128, 133, 138, 106, 112, 116, 120, 124, 128 141, 144, 146 Starogard Gdański 69, 102, 205 Schoeneich 79 Starszyn zob. Starzyno Schön Theodor Heinrich von 55, 56, 59, Starzyno 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112, 60, 75, 81, 84, 85, 92, 96, 99, 100, 116, 120, 124, 128, 130, 134, 136, 108–110, 115, 119, 123, 128, 133, 140, 142 135, 138, 141, 144, 146, 154 Stefan, bp chełmiński 169 Schönau 90, 91, 94, 96, 100, 104, 110, Steffahny 54, 64, 65, 67, 70 114, 118, 122, 126, 130, 132, 136, Steffenhagen Emilius 159 138, 142, 144, 148 Stein zum Altenstein Karl Sigmund Schöneich zob. Szynych von 11, 55–58, 60, 61, 78, 110, 114, Schönkin Romuald 76, 82, 86, 88, 92, 118, 122, 128, 130, 132, 134, 138, 98, 106, 112, 116, 120, 124, 126, 130, 140, 144, 146 134, 136, 140, 142, 147 Steiner Jerzy Fryderyk 170, 177, 186 Schottmüller Kurt 14 Strasburg zob. Brodnica Schultz 63 Strutyńska Maria 154, 156, 163 Schwetz zob. Świecie Strzembowo 49 Sedlag Anastazy, bp chełmiński 155 Suchostrzygi 61, 63 Seelau Gundislaus 64, 66–68, 76, 80, Sujkowski Antoni 234 84, 88, 92, 98, 102, 106, 108, 112, Sumiński Piotr Alkantary 175 116, 121 Suzo Henryk, bł. 179 Seubin K. 237 Swarzewo 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112, Siuciak Aleksandra 159 116 Skajewski Albertus 76, 82, 86, 88, 92, Swarżau zob. Swarzewo 98, 102, 106, 113 Swetoniusz 156 Skorczewski Ignatz von 24 Swiderski 30 Slutkowsky Joseph 62 Sydow Marian 177, 179, 180 Słobity 158, 159 Syta Stanisław 209 Słyszewska Alicja 155 Szczuczko Joanna 217 Smolarski Mieczysław 234 Szczuczko Witold 40 Sochacki Józef 240 Szews Jerzy 156 Sołowiew Włodzimierz 238 Sziling Jan 215 St. Albrecht zob. Św. Wojciech Szlezyerowie, rodzina 49 Stachowski 21 Szołdrski Władysław 30, 43, 169–172, Stadniki 217 175, 179–181, 186, 188–190, 240 Stalinogród zob. Katowice Szottowa A. 237 Indeks osób oraz nazw miejscowych 281

Sztachelski Jerzy 230, 232 Tuchola 90 Sztylc Katarzyna Żaneta 202 Tucholka von 24, 28 Szuba Ludwik 226–228 Tucholski Josef von 25 Szwarcenowo 64, 66 Turczenko (Turczenkow) zob. Turzno Szymański Andrzej 200 Turzenko zob. Turzno Szymczak Jan 230 Turzno 88, 91, 92, 98, 102 Szynych 79 TW „Prus” 228 TW „Sęp” 230 Ś TW „Wallenrod” 228 Śliwa Franciszek 221 Tylicki Jacek 185 Śliwiny 60 Tymieniecki Kazimierz 40, 45 Śliwiński Józef 40 Tync Stanisław 156 Św. Wojciech 16, 34 Świecie 16, 25, 30, 35, 69, 88, 91, 198, V 202, 206, 208, 209 Virzchuzin zob. Wierzchucino

T W Tandecki Janusz 30, 46 W. K. 190 Tarzycki Marcellus 80 Wachsschlagerowie, rodzina 45 Tczew 16, 30, 53–61, 64–68, 89, 90, 95, Wagner Arkadiusz 161 125, 147 Wajda Kazimierz 8, 9, 11, 41, 42, 72 Teichert Coelestinus 58, 64, 66, 88, 92, Wallinowsky 63 102, 106, 112, 116, 120, 124, 127 Walter Axel E. 158, 159 Teodorowicz Józef 229, 234 Warszawa 157, 162, 208, 210, 216, Thiele 64, 66–68 218, 219, 229, 231, 233, 234, 236, Thorn zob. Toruń 238–240 Topolno 16, 35, 36, 69, 205, 210–212, Warszchoczyn zob. Wierzchucino 217, 219, 220, 222, 223 Wartenburg zob. Barczewo Toporzyszewo 176 Wąbrzeźno 205, 210, 215, 217–219, Toruń 9, 16, 21, 22, 25, 26, 30, 31, 221 37, 39–50, 69, 81, 85, 88, 91, 94, Wehner Bernd 238 153, 155, 156, 158, 159, 161, 167, Weinreich 79 170–174, 176–178, 180–185, 187, Wejherowo 16, 37, 69, 88, 91, 94, 98, 201–204, 212, 225–231, 233–240 102, 106, 112, 116, 120, 124, 128, Toruń-Nowe Miasto 43, 167, 188 130, 134, 136, 140, 142, 146, 148, Toruń-Podgórz 16, 37, 39, 41, 49, 69, 155, 156, 205 155 Wełniak Arkadiusz 15 Toruń-Stare Miasto 43 Wernicke Julius Emil 45 Toszynski 67 Wicha Władysław 230, 232, 233 Trzcińska 181 Wieliczka 217 Trzeciak Stanisław 229, 238 Wierchczyn zob. Wierzchucino 282 Indeks osób oraz nazw miejscowych

Wierchoczyn zob. Wierzchucino Wyszyn zob. Wysin Wierczyński Stefan 155 Wyszyński Stefan, prymas Polski 199, 215 Wierzchosławski Szczepan 40 Wierzchsein zob. Wierzchucino Z Wierzchucin Królewski 91 Zabno zob. Żabno Wierzchucino 88, 91, 94, 98, 102, 106, Zaborowo 44 112, 116, 120, 124, 128, 130, 134, Zaborowski 176 136, 140, 142, 146, 148 Zając Miriam Halina 216 Więcbork 202 Zajączkowo-Wybudowanie 63 Wilczewski von 22 Zakrzewo 22 Wilkszycki Jan 80 Zaleski Władysław 42 Wilno 158 Zamarte 16, 26, 27, 156 Windemuth Andreas 79 Zamek Bierzgłowski 203, 204 Włocławek 226, 229 Zamiatała Dominik 196, 197, 225, 226, Wojciechowski Mieczysław 39, 41 228, 231, 232 Wojtowicz Jerzy 41, 42 Zamość 234 Wolnik Franciszek 153 Zarnowitz zob. Żarnowiec Wondzyn 22 Zawadzki Wojciech, ks. 22 Wony Johann 62 Zawornitzki Thadeus (Josephus) 76, 82, Woytowicz Anton 62 86, 90, 92, 96, 100, 106, 110, 114, 118, Woytowicz Michael 62 124, 126, 128, 130, 132, 136, 139 Woźniak Michał 170, 174, 189 Zieleniewski Roman 212 Wrocki 205 Zieliński Marek Grzegorz 40, 41 Wrocław 217, 230, 234, 239, 240 Zigelowsky Ludowicus 58 Wunder Josephus (Antonius) 76, 80, 84, Zuckau zob. Żukowo 88, 98, 102, 106, 112, 116, 124, 127 Zygmunt August, król Polski 42 Wyczawski Hieronim Eugeniusz 11, 22, 23, 25, 26, 40, 153, 154, 156, 157 Ż Wycziński 29 Żabno 19 Wyrwa Andrzej M. 155 Żak M. 182 Wyschin zob. Wysin Żarnowiec 16, 22, 43, 69, 156 Wysin 88, 91, 94, 98, 102, 106, 112, Żaryn Jan 215, 225, 226, 228 116, 120, 124, 128, 130, 134, 136, Żukowo 16, 35, 69, 88, 91, 94, 98 140, 146, 142, 148 Żurawia Kępa 198, 199, 206–209 Wysocki Jan 8 Żytkowicz Leonid 156 Informacje o autorach

Marta CZYŻAK, dr, Biblioteka Uniwersytecka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła w średnio- wiecznej Polsce oraz kodykologii. Adres e-mail: [email protected].

Monika JAKUBEK-RACZKOWSKA, dr, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na funkcjach dzieł sztuki sakralnej w kulcie i praktyce religijnej w okresie śred- niowiecza ze szczególnym uwzględnieniem sztuki regionu pokrzyżackiego. Adres e-mail: [email protected].

Witold KONOPKA, mgr, doktorant, Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła w Polsce po II wojnie światowej. Adres e-mail: [email protected].

Sławomir KOŚCIELAK, dr hab., Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersy- tet Gdański. Zainteresowania naukowe koncentruje na stosunkach wyznaniowych i historii społecznej Prus Królewskich i Kujaw od XVI do początku XIX w. Adres e-mail: [email protected].

Rafał KUBICKI, dr hab., Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersytet Gdań- ski. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła, zwłaszcza monastycyzmu w średniowieczu i okresie nowożytnym, historii społeczno-gospodarczej państwa zakonu krzyżackiego w Prusach, mieszczaństwie późnośredniowiecznym oraz archiwoznawstwie. Adres e-mail: [email protected].

Izabela MAZANOWSKA, dr, Delegatura w Bydgoszczy, Oddziałowe Biuro Eduka- cji Publicznej w Gdańsku, Instytut Pamięci Narodowej. Zainteresowania naukowe koncentruje na najnowszej historii Polski, na relacjach Kościoła katolickiego z władzami komunistycznymi w PRL, w szczególności na terenie Pomorza. Adres e-mail: [email protected]. 284 Informacje o autorach

Piotr OLIŃSKI, dr hab., Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycz- nych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na historii monastycyzmu, dziejach miast, wczesnym humanizmie oraz klimatologii historycznej. Adres e-mail: [email protected].

Juliusz RACZKOWSKI, dr, Instytut Zabytkoznawstwa i Konserwatorstwa, Uniwer- sytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowania naukowe koncentruje na sztuce państwa zakonnego w Prusach, ze szczególnym naciskiem na rzeźbę snycer- ską, rzeźbę i detal architektoniczny oraz malarstwo w kontekście zabytkoznawczym i konserwatorskim. Adres e-mail: [email protected].

Waldemar ROZYNKOWSKI, prof. UMK, Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Zainteresowa- nia naukowe koncentruje na historii Kościoła od średniowiecza do czasów najnowszych. Adres e-mail: [email protected].