liściastych oraz źródlisk w dnie jaru utworzono obszar leśny, który stanowi rezerwat km i powierzchni zlewni 99,5 km2. W rozpatrywanym rejonie łączy ona jeziora: Łąki, Dynamika zmian zasobów wód stojących najlepiej udokumentowana jest w STAN CZYSTOŚCI WÓD POWIERZCHNIOWYCH „Jar grądowy Cielęta”. Czartek, i Niskie Brodno. Innym dopływem Drwęcy jest Rypienica. przypadku Jeziora , które objęte jest od wielu lat obserwacjami hydrolo- KOMENTARZ Na rozpatrywanym obszarze występuje jej ujściowy, uregulowany odcinek. Całkowi- gicznymi prowadzonymi przez IMGW-PIB. Jest to jezioro podpiętrzone od 1995 roku W związku z obowiązującym rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 22 ta długość rzeki wynosi 34,4 km, a powierzchnia zlewni zamyka 327,7 km2. Wystę- i z tego powodu dane dotyczące stanów wody nie odzwierciedlają naturalnego jego DO MAPY HYDROGRAFICZNEJ BUDOWA GEOLOGICZNA I LITOLOGIA października 2014 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód puje tutaj także źródłowy odcinek dopływu Osy - Lutryny. Rzeka ta odwadnia reżimu. Średni wieloletni stan wody w okresie 1981-2010 wynosił 257 cm, a roczna powierzchniowych (Dz. U. 2014, poz. 1482), które wprowadziło zmianę klasyfikacji zabagnioną rynnę glacjalną, przepływając przez jeziora: Chojno, Oleczno oraz amplituda osiągała 45 cm. W okresie od listopada do kwietnia obserwuje się W SKALI 1:50 000 wskaźników jakości wód w ciekach naturalnych, jeziorach i innych zbiorników Utwory kredy na tym obszarze są słabo rozpoznane, nawiercono je jedynie w Wądzyńskie. powolny wzrost stanów wody, a następnie ich spadek. Więcej szczegółowych wodnych, na mapie nie zastosowano symboli dotyczących jakości wód powierzch- Grzybnie i są to wapienie o miąższości co najmniej 12 m (nieprzewiercone). Osady W granicach analizowanego obszaru znajduje się 13 jezior o powierzchni danych przedstawiono na rys. 3. W historii obserwacji najwyższy stan wody (339 ARKUSZ N-34-99-B niowych w punktach pomiarowych. oligocenu występują w postaci iłów o miąższości do 35 m. Miocen reprezentowany przekraczającej 10 ha (tab. 3). Największym z nich jest Jezioro Bachotek, które cm) wystąpił w styczniu 1982 roku. Z kolei stan najniższy (153 cm) obserwowano w Rozpoznanie stanu czystości rzeki Drwęcy prowadzono w Szabdzie na jest przez iły, mułki i piaski z wkładkami węgla brunatnego. Osady te charakteryzują zamyka ciąg jezior położonych w rynnie Skarlanki. Jest klasycznym jeziorem listopadzie 1964 roku (tab. 5). stanowisku poniżej Brodnicy. Stwierdzono dobry stan wód w zakresie fizykoche- się znaczną miąższością wynoszącą od 80 m do 190 m. Występują powszechnie na rynnowym usytuowanym w bezpośrednim sąsiedztwie zalesionych równin sandro- micznym, biologicznym oraz morfologicznym (tab.8). Stan ekologiczny oceniono całym rozpatrywanym obszarzea, czasami odsłaniając się na powierzchni m.in. w cm wych. Wzdłuż jeziora ciągną się terasy jeziorne, świadczące o wyższym zaleganiu 400 jako dobry, natomiast stan sanitarny – niezadowalający. W porównaniu do lat Opracowała: dolinie Drwęcy, Mszany, Szabdy oraz na południe od Brodnicy (Wysota 2005). zwierciadła wody w porównaniu do jego poziomu obecnego. Jezioro zasilane jest 350 wcześniejszych zanotowano niewielką poprawę jakości wód w zakresie fizykoche- Bożena Pius Osady czwartorzędu osiągają tutaj znaczne miąższości (do 190 m). Maksy- głównie przez Skarlankę oraz wody podziemne występujące w różnowiekowych 300 micznym. Rzeka Rypienica w odcinku ujściowych w 2013 roku charakteryzowała się malne miąższości związane są z dolinami kopalnymi: brodnicką i słoszewską oraz z poziomach wodonośnych (Glazik 1970). Od 1995 roku Jezioro Bachotek jest 250 dobrym stanem ekologicznym. Zdecydowały o tym zarówno wskaźniki biologiczne obniżeniem powierzchni podczwartorzędowej w okolicach Brodnica - Jezioro piętrzone jazem w Tamie Brodzkiej. Ze względu na rynnową genezę dno misy jak i fizykochemiczne. W górnym biegu do Rypienicy wprowadzane są ścieki z Bachotek (Wysota 2005). Na całym obszarze W. Wysota (2005) wyróżnił 5 serii jeziornej jest urozmaicone, a maksymalna głębokość jeziora osiąga 24,3 m. 200 oczyszczalni w Rypinie oraz Spółdzielni Mleczarskiej ROTR. Stan czystości tej rzeki OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PRZYRODNICZA OBSZARU glacjalnych oraz dwie interglacjalne. Do najstarszych należą osady interglacjału 150 po uruchomieniu oczyszczalni ścieków w Rypinie systematycznie ulega poprawie. augustowskiego. Znajdują się one w rejonie Karbowa oraz Bachotka, a ich miąż- Tabela 3. Zestawienie większych jezior (AJP – Atlas jezior Polski, red. Jańczak 100 Ocena jakości wody rzeki Brodniczki została przeprowadzona w 2008 roku. Jej stan Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki 2001), anali- szość osiąga około 25 m. Utwory zlodowaceń południowopolskich pokrywają 1996). 50 ekologiczny oceniono na dobry. bezpośrednio osady mioceńskie lub interglacjału augustowskiego. Osady tego zowany obszar położony jest na Pojezierzu Brodnickim (315.12), Pojezierzu Cheł- Głębo- Głębo- wieku stwierdzono w rejonie Bachotka i są to mułki oraz piaski zastoiskowe. W 0 mińskim (315.11), Pojezierzu Dobrzyńskim (315.13) oraz Dolinie Drwęcy (315.13, Lp. Nazwa jeziora Powierzchnia Objętość kość kość XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Tabela 8. Ocena jakości wody w rzekach. Opracowano na podstawie danych WIOŚ głębokich rynnach subglacjalnych brodnickiej i słoszewskiej stwierdzono piaski, rys. 1). 3 AJP Planimetr [tyś.m ] średnia[m] max[m] NNW SNW SSW SWW WWW w Bydgoszczy. Objaśnienia: IO – indeks okrzemkowy. żwiry i mułki wodnolodowcowe, a ich cechy litologiczne i mineralne wskazują na depozycję tych osadów w kilku cyklach sedymentacji wodnolodowcowej. Gliny 1 Bachotek 211,0 231,6 15394,2 7,2 24,3 Rys. 3. Charakterystyczne stany wody Jeziora Bachotek w latach hydrologicznych Ocena Stan zlodowaceń południowopolskich nawiercono m.in. w rejonie Najmowa, Karbowa i 2 Bartno - 4,7 - - - 1981-2010 (wg danych IMGW). Rzeka Rok biol. fizykoche- morfolo- bakte- ekologiczny miczna giczna riolo- Bachotka. Miąższość ich waha się od 3 m do 46 m. Interglacjał wielki reprezento- 3 Czartek - 4,7 - - - wany jest przez mułki, iły oraz piaski zarówno jeziorne jak i rzeczne. Osady te Tabela. 5. Ekstremalne stany wody Drwęcy w profilu Brodnica oraz Jeziora Bacho- giczna 4 Głęboczek - 4,7 - - - występują w kopalnych rynnach (słoszewskiej i brodnickiej) oraz dolinie pomiędzy tek z całego okresu obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB). Rypienica 2013 IO, (I II klasa II klasa - dobry Góra Niewierskie Karbowem a Bachotkiem. Miąższość tych osadów waha się od 20 m do 50 m. 5 - 4,4 - - - Posterunek Data wystąpienia Data wystąpienia (ujście) kla- (Niewierz) Rzeka/ WWW NNW Dość powszechnie na rozpatrywanym obszarze występują osady zlodowace- wodowskazo- absolutnego absolutnego sa) 6 Grzywinek 20,6 19,0 456,1 2,2 4,7 Jezioro (cm) (cm) nia odry. Są to iły, mułki i piaski zastoiskowe, piaski i żwiry wodnolodowcowe dolne wy max. min. Drwęca 2011 IO, (II II klasa II klasa nieza- dobry oraz górne. Zalegają one bezpośrednio na osadach mioceńskich, glinach zlodowa- 7 Jeziorko - 4,2 - - - (Szabda) kla- dowala- 25 14.08.1911 r. ceń południowopolskich oraz osadach wodnolodowcowych interglacjału wielkiego. Jezioro Chojeń- Brodnica Drwęca 287 03-06.04.1979 r. sa) jąca 8 68,1 68,0 4755,3 6,8 19,6 39 12.07.1930 r. Miąższość ich jest zróżnicowana i wynosi od 5 m do 15 m. Gliny zwałowe zlodowa- skie (Chojno) Brodniczka 2008 I II klasa - zadowa- dobry cenia odry występują w rejonie Czekanowa, Wichulca, Pokrzydowa, Drużyn, Karbo- Jezioro Cielęckie Bacho- klasa lająca 9 16,2 15,1 469,8 2,9 5,4 Bachotek 339 15-23.01.1982 r. 153 06-07.11.1964 r. wa i Szymkowa. Są to gliny tworzące nieciągłą warstwę o miąższości do 35 m. Na (Cielęta) tek Rozpoznanie stanu czystości oraz stanu ekologicznego w ostatnich latach dla powierzchni odsłaniają się w dolinie Drwęcy oraz na obszarze miasta Brodnica. 10 Jezioro Czarne 10,6 9,5 622,6 5,9 13,6 Tabela. 5. Ekstremalne przepływy Drwęcy w profilu Brodnica z całego okresu kilku największych jezior na analizowanym obszarze wykonał WIOŚ w Bydgoszczy Następna seria glacjalna należy do zlodowacenia warty, którego piaski i żwiry Jezioro Kiełpiń- obserwacji, do 2013 roku włącznie (wg danych IMGW-PIB) (tab.9). Przeprowadzona ocena stanu ekologicznego wskazuje na stan dobry lub wodnolodowcowe zostały rozpoznane w okolicach Drużyn, Brodnicy, Słoszewa, 11 44,4 50,0 2359,0 5,3 10,0 umiarkowany. W przypadku Jezior Chojeńskiego oraz Niskie Brodno w elementach skie Posterunek Data wystąpienia Data wystąpienia Szymkowa. Cechują się one niewielką miąższością wynoszącą od 5 do 18 m. Gliny WWQ NNQ fizykochemicznych o stanie poniżej dobrego zadecydowała głównie niska przezro- Jezioro Szczuc- wodowskazo- Rzeka absolutnego absolutnego zwałowe zlodowacenia warty tworzą zwartą pokrywę o miąższości od 3 m do 35 m. 12 24,5 23,7 1078,0 4,4 9,8 (m3/s) (m3/s) czystość wód (SD). Elementy biologiczne zazwyczaj mieściły się w II klasie (tab. 9). kie (Szczuka) wy max. min. Odsłaniają się na powierzchni w dolinie Drwęcy. Jezioro Wądzyń- Kompleks osadów zlodowacenia wisły obejmuje gliny zwałowe, utwory wodno- 13 170,4 166,4 13270,5 7,8 34,6 Tabela 9. Ocena jakości wody w jeziorach. Opracowano na podstawie danych skie Brodnica Drwęca 96,6 03-06.04.1979 r. 5,9 14.12.1969 r. lodowcowe oraz zastoiskowe, o miąższości od 5 do 50 m. Występują tutaj dwa WIOŚ w Bydgoszczy. SD – widzialność. 14 Kruszyny - 6,2 - - - poziomy glin, które związane są z nasunięciem lądolodu w fazie leszczyńskiej oraz Typ Klasyfikacja Ocena stanu 15 Łąki () 47,4 46,0 1357,2 2,9 6,1 poznańskiej zlodowacenia wisły. Na powierzchni rozpowszechnione są gliny Jezioro Rok abio- Elementy Elementy ekologicznego WODY PODZIEMNE zwałowe górne, które powstały w fazie poznańskiej zlodowacenia Wisły. Tworzą one 16 Marek 6,8 4,8 109,3 1,6 3,6 badań tyczny biologiczne fizykochemiczne ciągłą pokrywę wysoczyzn morenowych o miąższości maksymalnie do 20 m. Gliny Mielno (Jezioro Bachotek 2010 3a klasa III powyżej II klasy umiarkowany 17 - 6,5 - - - Główne piętra wodonośne występują w utworach paleogenu, neogenu i zwałowe, piaski i żwiry drumlinów występują w północno-wschodniej części obszaru Mełno) Strażym 2009 3b klasa II powyżej II klasy dobry czwartorzędu. Ujęcia wód podziemnych z utworów mioceńskich znajdują się na (Wysota 2005). Drumliny posiadają charakterystyczne piaszczysto-żwirowe jądro o 18 Niskie Brodno 87,2 82,6 6045,7 6,9 18,2 Chojeńskie 2012 2a klasa III poniżej stanu umiarkowany północy i zachodzie analizowanego obszaru. miąższości od 3 m do 7 m. Na powierzchni otulone są gliną o miąższości około 2 m. 19 Oleczno 29,9 28,5 1321,8 4,4 11,6 dobrego, SD Rys. 1. Obszar objęty arkuszem mapy Brodnica na tle jednostek fizycznogeogra- Piaski i żwiry moren akumulacyjnych występują w rejonie Wichulca oraz Najmowa i W północno-wschodniej części regionu główne znaczenie ma poziom mię- ficznych 20 Ostrów 13,7 14,1 397,3 2,9 9,7 Niskie 2013 3a klasa II poniżej stanu umiarkowany genetycznie związane są z subfazą krajeńsko-wąbrzeską zlodowacenia wisły. Piaski dzymorenowy położony na osadach paleogeńsko-neogeńskich. Wody tego piętra 21 Popek - 7,1 - - - Brodno dobrego, SD Hipsometria omawianego obszaru jest urozmaicona. Najwyżej wznoszą się ozów występują w okolicach Tomkowa, Strażymia oraz Pokrzydowa. Z osadów są eksploatowane w północno-zachodniej części omawianego obszaru m.in. 22 Skrzynka - 2,8 - - - Wysokie 2010 3a klasa II powyżej II klasy dobry pagórki morenowe akumulacyjne zlokalizowane na wschód od Jeziora Szczuckiego, piaszczystych oraz mułków zbudowane są kemy w okolicach Bobrowa, Jajkowa, Grzybnie, Najmowie, Szabdzie (Krawiec, Kotowski 2002). Poziom międzymorenowy 23 Wysokie Brodno 91,0 86,3 6691,5 7,2 22,0 Brodno osiągając 161,3 m n.p.m. Najniżej położone miejsce tego obszaru wynosi 65,2 m Szabdy. Obszary sandrowe rozciągające się wzdłuż rynien rzek: Lutryny, Brodniczki piasków zlodowaceń środkowopolskich charakteryzuje się zmienną miąższością, Wądzyńskie 2011 3a klasa II powyżej II klasy dobry n.p.m. na i znajduje się na poziomie wody w Drwęcy. i Skarlanki zbudowane są z utworów piaszczystych, a ich miąższość wynosi średnio osiągając maksymalnie kilkanaście metrów. Głębokość jego zalegania nie przekra- Jeziora Wysokie Brodno i Niskie Brodno położone są w głębokiej rynnie, której Analizowany obszar pod względem rzeźby terenu jest dość dobrze rozpozna- 5 m (Niewiarowski, Wysota 1986). cza 50 m. Pomimo dość płytkiego występowania, zasilanie tego poziomu jest wysokości względne wynoszą do 50 m. Są to jeziora położone w ciągu rzeki Na analizowanym obszarze łącznie zlokalizowane są 2 oczyszczalnie ścieków ny (Galon 1931, Niewiarowski 1959, 1968, Niewiarowski, Wysota 1986, Wysota Holocen reprezentowany jest przez gytie i torfy. Torfy wypełniają zagłębienia niewielkie. Spowodowane jest to występowaniem na powierzchni utworów słabo Brodniczki. Obydwa jeziora są podpiętrzone, a odpływ regulowany jest zastawką. Z (tab. 10). Przy rozwiniętej sieci wodociągowej obszar ten narażony jest na punktowe 2005). Rzeźba omawianego obszaru jest urozmaicona i charakteryzuje się wystę- bezodpływowe, dna rynien oraz dno doliny Drwęcy. Ich miąższości waha się od 0,5 przepuszczalnych. W centralnej części (w okolicach Brodnicy) występuje rynna kolei przepływowe Jezioro Wądzyńskie, położone w zlewni Lutryny jest najgłębszym rzuty ścieków nieoczyszczonych jak również na ewentualnie zanieczyszczenia wód powaniem licznych form o zróżnicowanej genezie. Występujące na północ od doliny m do 1,8 m. Gytie występują poniżej torfów, a ich miąższość wynosi od 1 m do 5 m kopalna o przebiegu północ-południe, która wypełniona jest osadami piaszczystymi zbiornikiem na całym omawianym obszarze (34,6 m). Dno misy jeziornej jest podziemnych. Dodatkowym problemem stają się zrzuty ścieków oczyszczonych do Drwęcy fragmenty Wysoczyzny Chełmińskiej i Wysoczyzny Brodnickiej położone są (Wysota 2005). o miąższości przekraczającej 100 m. Duża miąższość oraz brak izolacji sprawia, że urozmaicone, a linia brzegowa jest dobrze rozwinięta. Brzegi jeziora są wysokie, rzek i rowów charakteryzujących się niewielkim przepływem. Powoduje to pogor- na wysokości 100–135 m n.p.m. Przeważa tam wysoczyzna morenowa płaska, o wody podziemne w rynnie kopalnej odznaczają się wysokimi zasobami. Wody z zwłaszcza od wschodniej strony. szenie jakości wody w miejscu zrzutu ścieków oczyszczonych jak ma to miejsce np. deniwelacjach do 2 m. W północno-zachodniej części omawianego obszaru tego poziomu ujmowane są dla miasta Brodnicy. W południowo- wschodniej części TOPOGRAFICZNE DZIAŁY WODNE W okolicach miejscowości Osiek położone są antropogeniczne zbiorniki w Rypienicy. dominuje wysoczyzna morenowa falista z różnicami wysokości od 2 do 5 m. Wyso- analizowanego obszaru występuje kolejna rynna kopalna, której dalszy przebieg nie wodne, które funkcjonują jako stawy hodowli ryb. czyzny porozcinane są rynnami subglacjalnymi o różnej głębokości (nawet do 70 jest pewny (Krawiec, Kotowski 2002). Wschodnia część obszaru charakteryzuje się Tabela 10. Zestawienie ważniejszych zrzutów ścieków m). Do najbardziej wciętych w podłoże należą rynny: Skarlanki, Brodniczki i Lutryny. Obszar objęty arkuszem mapy Brodnica w całości należy do dorzecza Wisły. występowaniem dwóch głównych poziomów wodonośnych. Poziom górny zalega na Ilość Dział wodny II rzędu rozgranicza tereny należące do zlewni Osy oraz Drwęcy. Rodzaj Urządzenia Kierunek Po zachodniej stronie jezior: Bachotek oraz Strażym, występuje pole drumlinowe, CHARAKTERYSTYKA HYDROLOGICZNA głębokości 5-20 m i charakteryzuje się występowaniem zwierciadła napiętego lub Lp.* Miejscowość Zakład [m3/d] ścieków oczyszczające zrzutu które liczy około 110 tych form. Są to wały o wydłużonym kształcie o długości 100- Dopływy Drwęcy ograniczone są działami III rzędu i są to zlewnie: Rypienicy, swobodnego. Jest to poziom o miąższości około 11 m i ujmowany jest w Nowych max/aktualna Oczyszczalnia 600 m, wysokości 5-10 m (Wysota 2005). W okolicach Najmowa i Wichulca występu- Brodniczki oraz Skarlanki. Do zlewni Osy należy Lutryna, odwadniająca północno- Świerczynach i Szymkowie. Drugi niższy poziom wodonośny występuje na głęboko- 1 Brodnica komunalne 10020/5267 kompleksowe rzeka Drwęca Charakterystykę wód powierzchniowych opracowano w oparciu o dane IMGW miejska ją moreny czołowe akumulacyjne. Formy te osiągają 125 m n.p.m. i powstały zachodnią część obszaru. Zlewnia IV rzędu została wydzielona dla dopływu ści 50-60 m. Miąższość jego wynosi około 15 m. Oczyszczalnia rzeka PIB na posterunkach wodowskazowych na Drwęcy w Brodnicy oraz Jeziorze 2 Osiek komunalne 137/100 mech.-biol. Rypienicy – Pisy. Zdecydowana większość działów wodnych ma charakter pewny. W środkowo-zachodniej i południowo-zachodniej części omawianego obszaru gminna Rypienica podczas subfazy krajeńsko-wąbrzeskiej zlodowacenia wisły (Niewiarowski 1959). Bachotek. Ponadto na rozpatrywanym obszarze znajdują się liczne pagórki kemowe m.in. w Na terenie miejskim Brodnicy wyznaczono dział niepewny. W ujściowym odcinku brak jest użytkowego poziomu wodonośnego w osadach czwartorzędowych. Cieki na analizowanym obszarze charakteryzują się śnieżno-deszczowym PRZEOBRAŻENIA STOSUNKÓW WODNYCH rzeki Brodniczki i Rypienicy stwierdzono bramy wodne, co jest efektem regulacji Wykorzystywane są tam wody z osadów paleogeńsko-neogeńskich. Ujmowane są w okolicach Jajkowa, Czekanowa, Bobrowa, Drużyn. W obrębie Pojezierza Brodnic- reżimem zasilania. Maksymalne stany wody i przepływy związane są z roztopami i koryt rzecznych. okolicach miejscowości Pasieki, Niewierz i Mszano. kiego występują równiny sandrowe (Niewiarowski, Wysota 1986). Starszy sandrowy występują w marcu oraz kwietniu, następnie systematycznie się obniżają, do Przeobrażenia stosunków wodnych – podobnie jak w przypadku innych tego W obrębie wydzielonych zlewni występują również pojedyncze, izolowane za- Pod względem chemicznym wody czwartorzędowe należą do typu HCO -Ca. poziom zachodniobrodnicki rozciąga się wzdłuż Lutryny oraz jezior: Niskiego i minimum w sierpniu (tab. 3). Cechą charakterystyczną Drwęcy jest długotrwałe 3 rodzaju obszarów – posiadają genezę zarówno naturalną jak i antropogeniczną. Z głębienia bezodpływowe, zarówno typu chłonnego jak i ewapotranspiracyjnego. Wody czwartorzędowego poziomu wodonośnego charakteryzują się średnią Wysokiego Brodna. Młodszy poziom wschodniobrodnicki występuje wzdłuż rynny utrzymywanie się wysokich stanów wód. W latach wilgotnych przez okres 5-6 działalnością gospodarczą człowieka związane są odlesienie, uregulowanie cieków, twardością, odczynem od słabo obojętnego do słabo zasadowego oraz podwyż- Skarlanki. Wysoczyzna Dobrzyńska położona jest na południe od doliny Drwęcy i miesięcy w roku dno doliny wraz z terasą zalewową jest całkowicie zalane. Sytuacja zmeliorowanie znacznych obszarów gruntów uprawnych oraz niektórych mokradeł. szoną zawartością żelaza i manganu. Na przeważającej części rozpatrywanego wznosi się na wysokość 100 – 150 m n.p.m. Jej powierzchnię stanowi wysoczyzna OPADY ta ma miejsce zwłaszcza powyżej Brodnicy. W ekstremalnych przypadkach wysokie Przykładem ingerencji człowieka w zasoby wodne na tym obszarze może być obszaru dominują wody o średniej jakości, należące do klasy IIb. Są to więc wody morenowa płaska oraz falista. Osobliwością analizowanego obszaru jest występo- stany wody na terasie zalewowej Drwęcy utrzymują się przez cały rok (np. w 1970 podpiętrzenie Jeziora Bachotek. W 1995 roku w miejscowości Tama Brodzka wanie zwydmionych piasków w okolicach Radzik Dużych. Wysoczyzna Dobrzyńska wymagające prostego uzdatnienia, zazwyczaj z powodu podwyższonej zawartości zakończono pracę nad budową jazu piętrzącego na wypływie Skarlanki z jeziora Podstawą do analizy opadów atmosferycznych były archiwalne wyniki pomia- roku). Z. Churski (1973) wysokie stany wód na terasie zalewowej wiązał z zaburze- rozcięta jest rynną Rypienicy, która posiada terasy kemowe (Wysota 2005). Wzno- żelaza i manganu. Tylko lokalnie w południowo-zachodniej części w okolicach Bachotek. Do głównych przesłanek budowy jazu należało zlikwidowanie wlewów rów prowadzonych przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Brodnicy. niem równowagi odpływu Drwęcy, wynikającego z uregulowania ujściowych szą się one od 7 m do 20 m ponad dno rynny. Dolina Drwęcy na analizowanym Szymkowa ujmowane są wody najwyższej jakości, należące do I klasy. Jak podają zanieczyszczonych wód Drwęcy. Poziom wody w jeziorze został podniesiony Średnia roczna suma opadów atmosferycznych w latach 1981-2010 w Brodni- odcinków jej dopływów. Przełożyło się to na przyspieszenie odpływu wód do doliny obszarze wcięta jest na głębokość od 35 m do 60 m. Występują tutaj cztery terasy A. Krawiec i T. Kotowski (2002) wody w rejonie Nowych Świerczyn oraz w okolicach średnio o 45 cm. W okresie przed piętrzeniem obserwowano odsłanianie litoralu na cy wyniosła 593 mm (tab. 1). Sumy rocznych opadów atmosferycznych na sąsied- Drwęcy. Dodatkowo uregulowano górną część Drwęcy (powyżej Nowego Miasta), erozyjno-akumulacyjne, z których najwyższa położona jest 23 m nad poziom rzeki Szymkowa zawierają podwyższone zawartości siarczanów oraz kationów potaso- okres od 4 do 5 miesięcy. Spiętrzenie jeziora przyczyniło się do stabilizacji średnich nich stacjach przekraczają zdecydowanie 550 mm ( – 578 mm, Rokitnica - co także ma wpływ na kumulację wody w jej dolinie. Pomiędzy rokiem 1970 i 1980 oraz jedna akumulacyjna (3-5 m nad poziom rzeki). W dolinie Drwęcy najlepiej wych, co pośrednio może wskazywać na zanieczyszczenia antropogeniczne tych rocznych stanów wody na poziomie 283 cm, zmniejszając roczne amplitudy stanów 572, Brzozie – 561 mm). W przebiegu rocznym maksymalne sumy opadów atmosfe- występowały lata wilgotne, w czasie których zalewy były szczególnie intensywne i zachowane terasy występują w kotlinowatych rozszerzeniach na wschód od Brodni- wód. Należy jednak podkreślić, iż zawartość wymienionych anionów i kationów nie wody z 103 cm do 41 cm (Skowron 2007). W wyniku piętrzenia zostały zalane tereny rycznych występuje w lipcu i sierpniu, a minimalne w miesiącach zimowych, długotrwałe. Stany wody Drwęcy, które w okolicach ujścia Skarlanki często przekra- cy oraz u ujścia Rypienicy (Niewiarowski 1968). W dnie doliny Drwęcy występują przekracza stężeń, które mogłoby spowodować degradację tych wód. Niektóre niżej położone, a zwłaszcza w północnej i południowej części jeziora Bachotek. Jak zwłaszcza w lutym (tab. 1). W półroczu chłodnym na stacji opadowej w Brodnicy czały 70,8 m n.p.m. powodowały wlewanie wód rzecznych do Jeziora Bachotek i również starorzecza. Krawędzie dolin i rynien subglacjalnych porozcinane są przez parametry jakości wód podziemnych przedstawiono w tab. 7. podaje R. Skowron (2007) linia brzegowa jeziora w niektórych miejscach przesunęła notuje się średnio 228 mm opadu (38 % z sumy rocznej), zaś w półroczu ciepłym dalej do Jeziora Strażym, a następnie do Jeziora Zbiczno. Podobną sytuację, choć dolinki i niecki denudacyjne oraz młodsze rozcięcia erozyjne (parowy oraz debrza). się, powiększając powierzchnię zbiornika o 8 ha. Ponadto podwyższenie poziomu 365 mm (tj. 62 %). W przebiegu wieloletnim sumy opadów znacząco różnią się nie na tak wielką skalę można obserwować przy ujściu Rypienicy. W wieloleciu Na obszarze zanikłych jezior oraz w dnach rynien subglacjalnych występują równiny wody w Bachotku doprowadziło do zalania rynny Skarlanki. Na analizowanym miedzy sobą, co jest również charakterystyczne dla klimatu Polski. W Brodnicy 1981-2010 średni roczny stan wody Drwęcy na wodowskazie w Brodnicy wynosił Tabela 7. Wybrane parametry jakości wody w utworach czwartorzędowych wg torfowe, a najbardziej rozległe zlokalizowane są w dolinie Rypienicy oraz Drwęcy. obszarze zalana została rynna pomiędzy jeziorami Bachotek i Strażym, doprowa- najwyższa suma roczna opadów została zanotowana w 1981 roku i wyniosła 770 142 cm i wahał się od 187 cm w kwietniu do 102 cm w sierpniu. Znacznie wyższa Krawiec, Kotowski (2002). Pod względem przepuszczalności utworów powierzchniowych dominują grunty dzając do znaczącego podniesienia poziomu wody. Jezioro Strażym, zwiększyło mm, najniższa zaś w 1982 roku - 444 mm. Ekstremalne sumy opadów występują w jest absolutna amplituda stanów wody Drwęcy, która wynosi 222 cm (tab. 4). W o przepuszczalności słabej. Rozpowszechnione są zwłaszcza na obszarach Parametr Zakres Średnia Tło swoją powierzchnię o 5,4 ha i objętość o ponad 15% (Skowron 2007). miesiącach letnich i charakteryzują się dużą nieregularnością np. w 1981 roku suma historii obserwacji najwyższy stan wody (287 cm) wystąpił podczas roztopów wysoczyzn morenowych, zbudowanych z glin różnego typu. Piaski i żwiry sandru wiosennych w kwietniu 1979 roku. Z kolei stan najniższy (24 cm) obserwowano w Przemiany jezior i mokradeł były przedmiotem badań Z. Churskiego w latach opadów w lipcu w Brodnicy wyniosła 195 mm (tab. 2) przy normie wieloletniej 82 3 brodnickiego oraz piaszczysto żwirowe terasy pradoliny i doliny Drwęcy charaktery- sucha pozostałość mg/dm 247-696 434 350-500 1969-1985 (1988). Autor ten stwierdza, że już w XIII wieku wykopano fosę miejską w mm (tab. 1). sierpniu 1911 roku (tab. 5). siarczany, mg/dm3 3,0-129,0 49,6 10-40 zują się średnią przepuszczalnością. W niektórych fragmentach rynien subglacjal- Brodnicy i połączono ją z rzeką Brodniczką, obniżając przy jej regulacji poziom 3 nych oraz dnie doliny Drwęcy, ze względu na zatorfienie, występują grunty o Tabela. 4. Charakterystyczne stany wody Drwęcy w profilu Brodnica w latach 1981- chlorki, mg/dm 6,00-88,89 20,2 10-20 wody Jeziora Niskie Brodno. Dalsze zmiany na ciekach były związane z budową w Tabela 1. Średnie miesięczne i roczne sumy opadów atmosferycznych w latach 3 zmiennej przepuszczalności. Na obszarze zabudowy miejskiej (np. Brodnicy) amoniak N-NH4, mg N/dm 0,04-23,8 0,68 0,03-0,3 XVIII wieku młynów wodnych m.in. w Brodnicy oraz miejscowości Lisa Młyn. W 1981-2010 na stacji meteorologicznej w Brodnicy (wg IMGW-PIB). 2010 (wg danych IMGW-PIB). występują grunty o przepuszczalności zróżnicowanej. azotany N-NO3, mgN/dm3 0,004-55,2 1,66 0,2- 1,0 związku z rozwojem rolnictwa w XVIII i XIX wieku na analizowanym obszarze Analizowany obszar charakteryzuje się mozaikową strukturą gleb, co wynika z Stacja Okres XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok żelazo, mg/dm3 0,01-10,9 2,52 1,0-3,0 przeprowadzano melioracje. Jak podaje Z. Churski (1988) Skarlanka była wykorzy- XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X Rok przestrzennego zróżnicowania skały macierzystej, rzeźby terenu i stosunków meteorologiczna pomiarowy stywana jako droga wodna do spławiania drewna już od XVIII wieku. Dlatego NNW 77 74 101 114 102 108 82 71 66 62 63 73 62 wodnych. Na wysoczyznach morenowych powszechnie występują gleby płowe oraz Stopień zagrożenia jakości wód podziemnych dla przeważającej części oma- większość jezior w rynnie Skarlanki było piętrzonych, w tym jezioro Bachotek. brunatne. Największe płaty gleb płowych występują pomiędzy Jeziorem Bachotek a BRODNICA 1981-2010 43 4637 32 35 35 52 71 82 63 57 40 593 Zagospodarowanie turystyczne w drugiej połowie XX wieku i intensywne nawożenie SNW 118 130 153 162 164 166 123 100 94 89 95 102 125 wianego obszaru ustalono na niski (Krawiec, Kotowski 2002), co wynika z głębokie- jeziorami: Wysokie i Niskie Brodno. Na piaskach sandrowych wzdłuż rynien Skar- go występowania poziomów wodonośnych, które dodatkowo są izolowane nadkła- pól uprawnych, a także zaniedbania w gospodarce wodno-ściekowej doprowadziły lanki oraz Brodniczki, a także piaszczystych terasach Drwęcy występują gleby SSW 133 151 173 179 184 187 149 116 109 102 106 115 142 dem glin zwałowych. Obszary narażone na degradację wód podziemnych wydzie- do znacznego pogorszenia jakości ich wód jezior brodnickich. Dopiero w ostatnich Tabela 2. Minimalna i maksymalna roczna suma opadów z wielolecia na stacji bielicoziemne. Czarne ziemie tworzą większy płat w okolicach miejscowości lono dla obszaru miasta Brodnicy, ponieważ istniejąca tutaj dolina kopalna posiada latach uporządkowana gospodarka wodno-ściekowa przyczyniła się do zahamowa- meteorologicznej w Brodnicy (wg danych IMGW-PIB). SWW 144 173 198 195 208 205 175 136 124 115 118 128 160 Gorczeniczka. W obniżeniach terenu, a zwłaszcza w dnie doliny Drwęcy, Skarlanki, poziom wodonośny który nie jest izolowany, a zwierciadło wód podziemnych jest nia dostawy zanieczyszczeń do jezior Pojezierza Brodnickiego. Brodniczki i Rypienicy występują gleby torfowe, murszowo-torfowe, mułowo-torfowe Stacja Rok WWW 228 259 274 278 284 264 264 220 220 192 192 193 284 swobodne i występuje na głębokości kilkunastu metrów. Do zagrożeń wód pod- Meteorologiczna Suma oraz mady. Gleby brunatne oraz płowe należą do kompleksu pszennego: bardzo hydrolo- XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X ziemnych w rejonie strefy ochronnej ujęcia w Ustroniu należą trasa Brodnica-Rypin Literatura: roczna dobrego, dobrego, wadliwego oraz żytniego bardzo dobrego (Mapy glebowe 1980). okres pomiarowy giczny oraz co najmniej kilka niebezpiecznych punktów usługowych (stacja paliw, warsztat Atlas jezior Polski, 1996, (red. J. Jańczak), Bogucki Wyd. Naukowe, Poznań. Sezonowa zmienność przepływu Drwęcy ściśle nawiązuje do stanów wody Gleby bielicoziemne są mniej urodzajne, zaliczane są więc do kompleksu żytniego naprawy samochodów itd.). Ponadto na trasie spływu wód do ujęcia usytuowane Churski Z., 1973, Uwagi o warunkach wodnych i ich wpływie na procesy erozyjne w dolinie 1982 68 54 53 8 24 30 35 53 47 47 6 19 444 (rys. 2). Średnie niskie przepływy kształtowały się na poziomie 19,8 m3s-1, co słabego lub bardzo słabego. Użytki zielone na analizowanym obszarze zaliczane są BRODNICA jest zrekultywowane składowisko odpadów w Podgórzu. Obiekty te, jak również inne dolnej Drwęcy, AUNC, IX, z.31. odpowiada 5,61 dm3s-1km2. Przepływy średnie w latach 1981-2010 kształtowały się do średnich, a rzadziej do bardzo dobrych i dobrych kompleksów przydatności 1981-2010 Churski Z., 1988, Wpływ gospodarczej działalności człowieka na zmiany jezior i mokradeł 1981 32 46 41 31 47 21 13 135 193 101 24 86 770 3 -1 3 -1 2 na terenie miasta Brodnicy przyczyniają się do okresowego występowania wysokich na poziomie 23,1 m s (6,55 dm s km ), natomiast średnie z przepływów wysokich rolniczej (występują wzdłuż rynny Skarlanki, Brodniczki, Rypienicy oraz w dnie stężeń zanieczyszczeń wód podziemnych. Ze względu na brak izolacji poziomów na Pojezierzu Brodnickim [w:] Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w wyniosły 26,8 m3s-1 (7,70 dm3s-1km2). Średnie zasoby wodne Drwęcy w profilu doliny Drwęcy). WODY POWIERZCHNIOWE wodonośnych, do innych obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia Polsce, pod red. Z. Churskiego, UMK, Toruń. Brodnica wyrażone odpływem jednostkowym są wyższe o 1 dm3s-1km2 w porówna- Pod względem częstości występowania dni z różnymi typami pogody omawia- wód podziemnych należy zaliczyć rejon doliny Drwęcy. Do potencjalnych zagrożeń Galon R., 1931, Morfologia doliny Drwęcy, Bad. Geograf. 6/7. niu z obszarem Polski. Należy podkreślić, iż przyrost przepływu Drwęcy od Brodnicy ny obszar znajduje w regionie Zachodniomazurskim (Woś 1999). Region ten, na tle Osią hydrograficzną analizowanego obszaru jest rzeka Drwęca. Jej źródła należą również czynne składowiska odpadów komunalnych w Brodnicy oraz w Glazik R., 1970, Wody podziemne w dorzeczu Skarlanki i ich stosunek do rynien jeziornych, do Elgiszewa wynosi jedynie 5,7 m3s-1, co odpowiada 3,63 dm3s-1km2. Wynika z innych, wyróżnia się dość częstym pojawianiem się dni umiarkowanie ciepłych z znajdują się w obrębie Wzgórz Dylewskich, a ujście do Wisły w Złotorii koło Torunia. Łapinożu (Krawiec, Kotowski 2002). Dokumentacja Geograficzna PAN, Warszawa tego, że zasoby wodne Drwęcy kształtowane są głównie w części górnej i środko- dużym zachmurzeniem ogólnym nieba i opadem atmosferycznym. Ten typ pogody Na rozpatrywanym obszarze rzeka ma długość 28 km i spadek 0,35 ‰. Od wscho- Kondracki J. 2001, Geografia regionalna Polski, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. wej zlewni, co związane jest z uwarunkowaniami klimatycznymi. Notowane są tutaj występuje średnio 30 dni w roku. Ponadto dość często występuje tutaj pogoda du dolina Drwęcy ma od 0,5 km do 3 km szerokości. Jej dno jest płaskie i mocno CHARAKTERYSTYKA OKRESU BADAŃ Krawiec A., Kotowski T., 2002, Objaśnienia do mapy hydrogeologicznej Polski w skali wyższe sumy opadów atmosferycznych, niższej wartości temperatury powietrza i przymrozkowa bardzo chłodna z dużym zachmurzeniem (średnio 19 dni w roku) zabagnione. Koryto ma charakter naturalny, natomiast dno doliny pocięte jest 1:50000, arkusz Brodnica, PIG, Warszawa. sum parowania. W historii obserwacji najwyższy przepływ (96,6 m3s-1) wystąpił w oraz dni przymrozkowe bardzo chłodne z opadem (19 dni) i dni umiarkowanie rowami melioracyjnymi. Następne rozszerzenie doliny Drwęcy znajduje się w Pomiary terenowe głębokości zalegania wód podziemnych w studniach Marszelewski W., 2006, Pojezierze Brodnickie i Jezioro Bachotek, [w:] Drogami wędrówek i kwietniu 1979 roku. Z kolei przepływ najniższy (5,9 m3s-1) zanotowano w grudniu mroźne pochmurne bez opadów (7 dni). okolicach ujścia Rypienicy. gospodarskich wykonano w czerwcu 2014 roku. W okresie badań wg informacji badań Profesora Rajmunda Galona, A. Olszewski, K. Chutkowski (red.), 55, Zjazd PTG, 1969 roku (tab. 6). Obszar objęty arkuszem Brodnica ze względu na cenne walory środowiska Ważnym elementem hydrograficznym obszaru są mokradła. Występują one na IMGW o sytuacji hydrologicznej w Polsce na dzień 9 czerwiec 2014 roku stany wód Przewodnik wycieczek terenowych, Toruń.

3 -1 Drwęcy układały się głównie w strefie stanów niskich. Zestawienie wyników przyrodniczego odznacza się mnogością występowania różnych form ochrony poziomie terasy zalewowej i nadzalewowej w dolinie Drwęcy oraz w ujściowych m s Mapa glebowo-rolnicza województwa toruńskiego w skali 1:100 000, 1980, IUNG, Puławy. 80 przyrody. Występuje tutaj południowy fragment Brodnickiego Parku Krajobrazowego odcinkach Skarlanki i Rypienicy. Ponadto w dolinie Drwęcy występują liczne pomiarów przepływów chwilowych w ciekach zawiera tabela 4. Niewiarowski W., 1959, Formy polodowcowe i typy deglacjacji na Wysoczyźnie Chełmiń- 70 obejmujący Skarlankę wraz z Jeziorem Bachotek. Drwęca ze względu na dogodne meandry oraz starorzecza, które pełnią istotne funkcje w ekologii krajobrazu, w tym skiej, Studia Soc. Sc. Toruń., Sec. C, vol. 4 nr 1, Toruń. warunki bytowania ryb dwuśrodowiskowych została objęta ochroną rezerwatową. retencji wody. Powyżej Brodnicy znajduje się tzw. bagienny odcinek Drwęcy. 60 Tabela 4. Zestawienie pomiarów przepływów chwilowych Niewiarowski W., 1968, Morfologia i rozwój pradoliny i doliny dolnej Drwęcy, Stud. Soc. Sci.

Rezerwat o nazwie Rzeka Drwęca został powołany Zarządzeniem Ministra Leśnic- Podczas wysokich stanów wody, zwłaszcza wiosną, rzeka Drwęca wylewa na 50 Torunensis Sest. 6. Objętość przepływu twa i Przemysłu Drzewnego z dniem 27 lipca 1961 r. (Monitor Polski nr 71, poz. płaskie dno doliny, tworząc ogromne rozlewiska. Podtopieniu ulega kilkaset hekta- Lp.* Rzeka Profil [m3s-1] Data pomiaru Niewiarowski W., Wysota W., 1986, Poziomy wysoczyznowe Wysoczyzny Brodnickiej i ich 40 302). Ochronie podlegają rzadkie gatunki organizmów wodnych, głównie ryb rów użytków zielonych. geneza, Acta Univ. Nicol. Coper. Geografia, 19. 30 1. Skarlanka 0,15 09.06.2014 Wśród najważniejszych dopływów Drwęcy na analizowanym obszarze należy łososiowatych, certy oraz minoga rzecznego. Koryto Drwęcy na całej długości wraz 2. Struga Brodnicka Kruszyny Szlachec- 0,26 09.06.2014 Skowron R., 2007, Hydrologiczne aspekty budowy jazu piętrzącego w Tamie Brodzkiej na 20 z przybrzeżnym pasem, o szerokości 5 m po obu stronach rzeki, stanowi najdłuższy wymienić Skarlankę oraz Brodniczkę. Rzeki te tworzą oś hydrograficzną Pojezierza Skarlance [w:] Ochrona i zagospodarowanie dorzecza Drwęcy, pod red. W. Marszelew- 3. Lutryna kie 0,11 09.06.2014 Brodnickiego. Skarlanka to prawoboczny dopływ Drwęcy o długości 37 km i 10 rezerwat ichtiologiczny w Polsce (długość 213,7 km, powierzchnia 1888,27 ha). 4. Rypienica Bobrowo 0,44 09.06.2014 skiego, L. Kozłowskiego, UMK, Toruń Woś A., 1999, Klimat Polski, Wydawnictwo Naukowe powierzchni zlewni 228 km2. Rzeka ta charakteryzuje się niewielkim spadkiem Ponadto na rozpatrywanym terenie znajdują się obszary Natura 2000. Wschodnia 0 Łapinóż-Rumunki PWN, Warszawa. XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X część doliny Drwęcy do miasta Brodnicy to ostoja ptasia tzw. Bagienna Dolina wynoszącym 72‰. Wysota W., 2005, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz * numeracja zgodna z numeracją na mapie Drwęcy. Natomiast Ostoja Brodnicka z Jeziorem Bachotek oraz pozostała część Skarlanka pełni rolę łącznika w układzie szeregu jezior. Na rozpatrywanym NNQ SNQ SSQ SWQ WWQ Brodnica, PIG, Warszawa. doliny Drwęcy stanowi obszar siedliskowy. W celu ochrony kłoci wiechowatej obszarze krótkim odcinkiem rzecznym łączy Jezioro Strażym z Jeziorem Bachotek. Rys. 2. Charakterystyczne przepływy Drwęcy w profilu Brodnica w latach 1981-2010 utworzono florystyczny rezerwat Bachotek, który rozciąga się pomiędzy Jeziorem Całkowita długość odcinków jeziornych Skarlanki wynosi 60% długości rzeki © Copyright by Bożena Pius (wg IMGW PIB). Bachotek oraz Jeziorem Strażym. Ponadto w celu zachowania żyznych lasów (Marszelewski 2006). Brodniczka to kolejny prawy dopływ Drwęcy o długości 21,5 Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu