Acta Universitatis Wratislaviensis No 3619 Neerlandica Wratislaviensia XXIV Wrocław 2014

Jacek KARPIŃSKI (Universiteit Wrocław)

KLM vs. LOT vs. Divi Divi Air. Wat verbergt zich achter de namen van luchtvaartmaatschappijen in Polen en in het Nederlandse taalgebied?

Abstract

Boarding an aircraft, a passenger immediately enters into a different world and encounters a dif- ferent culture. For this reason, are often viewed as national symbols, which is oftentimes strengthened by their names (e.g. Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, Airlines, Polskie Linie Lotnicze LOT or Air ). However, there are also airlines whose names were created in a totally different way (e.g. , Jetairfly or ). In this paper, I will make an at- tempt at providing the answer to the question of how the names of the airlines functioning in and the Dutch-speaking territories were created and what influence the cultures of those countries had on this name-formation process. The major goal is thus to present the outcomes of a semantic analysis of the names of 113 Dutch, Belgian, Surinamese and Polish (both contemporary and non- existent) airlines. The study will also involve tracing the differences and similarities in the history of the formation of the names under analysis.

Als je het toestel van een of andere luchtvaartmaatschappij instapt, kom je meteen terecht in de sfeer van een andere wereld, van een andere cultuur. , Schiphol. Een grondstewardess roept de vlucht om: „De KLM- vlucht KL0867 naar Osaka is nu gereed om in te stappen. Passagiers wordt ver- zocht aan boord te gaan via gate E24”. Aan boord word je verwelkomd door zo- wel Nederlandse als Japanse stewards en stewardessen. Tijdens de vlucht kan je genieten van films met Nederlandse en Japanse ondertiteling en je kan ook de verrukkelijke Japanse gerechten proberen. New York, JFK Airport. Na een lang verblijf in de VS stap je in het vliegtuig van de Poolse luchtvaartmaatschappij LOT en je voelt je onmiddellijk thuis. Om je heen hoor je Pools, je krijgt Poolse producten opgediend en je kan kijken naar een van de Poolse films, die de luchtvaartmaatschappij in haar entertainmentaan- bod heeft.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 133 2015-03-10 13:11:21 134 JACEK KARPIŃSKI

Vaak worden stewardessen beschouwd als ambassadeurs van de eigen cul- tuur. De bemanning van Thai Airways werkt bijvoorbeeld in een leuke exotische sarong, die typisch is voor Zuidoost-Azië. Turkish Airlines wil ook een ander uniform voor het cabinepersoneel. „De luchtvaartmaatschappij ziet haar stewar- dessen het liefst in kaftans en met fez” (Smits 2013). „Stewards en stewardessen van Lufthansa steken zich ook (…) in klederdracht met het Oktoberfest in aantocht. Stewardessen in ‘dirndl’ en stewards in lederhosen — dat is in september traditie- getrouw de werkkleding van in München gestationeerd cabinepersoneel” (www2). Om die redenen worden luchtvaartmaatschappijen beschouwd als nationaal symbool wat nog versterkt wordt door hun naam (bv. Koninklijke Luchtvaart Maatschappij, , Polskie Linie Lotnicze LOT of ). Maar er zijn ook luchtvaartmaatschappijen die een ander soort naamgeving gebruiken (bv. Transavia, Jetairfly of Bingo Airways).

In dit artikel tracht ik een antwoord te vinden op de vraag hoe de namen van luchtvaartmaatschappijen in Polen en in het Nederlandse taalgebied zijn ontstaan en welke invloed de eigen cultuur op de naamgeving heeft. Centraal staat dus de semantische analyse van de namen van (hedendaagse en historische) Nederlandse, Belgische, Surinaamse en Poolse luchtvaartmaatschappijen. Er wordt ook beke- ken, of er overeenkomsten kunnen worden vastgesteld in de ontstaansgeschiede- nis van de naamgeving voor de verschillende luchtvaartmaatschappijen. Om deze vraag te beantwoorden, zijn de namen van 113 luchtvaartmaat- schappijen geanalyseerd, waaronder 37 uit Nederland, 26 uit Polen, 23 uit Bel- gië, 15 uit Aruba en de toenmalige Nederlandse Antillen, 7 uit Suriname en 5 uit de historische territoria (Nederlands-Nieuw Guinea — 2, Nederlands-Indië — 1, Nederlands-West-Indië — 1, (Belgisch) Kongo — 1).

Een semantische analyse toont aan dat de meeste namen van de luchtvaart- maatschappijen uit ten minste een deel in het Engels bestaan of helemaal in het Engels zijn:

Small Planet Airlines Carribean Commuter Airways Royal Aruban Airlines

Dit is in principe niet verbazingwekkend want het Engels is de taal van de luchtvaart (vgl. Karpiński 2012). „Het Engels heeft een bepaalde functie in de lucht- vaart om de communicatie te vergemakkelijken tussen gemeenschappen met ver- schillende moedertalen. Het is eigenlijk een soort gemeenschappelijke taal waarin men makkelijker kan communiceren [en de] communicatie op alle niveaus is in de luchtvaart heel belangrijk” (Karpiński 2012: 314). Het Engels is tegenwoordig tot lingua franca uitgegroeid en is ook de universele taal in de luchtvaartsector. Er kan

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 134 2015-03-10 13:11:21 KLM VS. LOT VS. DIVI DIVI AIR 135

dus van worden uitgegaan dat (bijna) iedereen die taal begrijpt1. Kenmerkend lijkt ook, dat de niet-Engelstalige namen in de meeste gevallen worden afgekort:

Sabena (Société Anonyme Belge d’Exploatation de la Navigation Aérienne) KLM (Koninklijke Luchtvaart Maatschappij) OLT Express (Ostfriesische Lufttransport)

Een mogelijke verklaring daarvoor is de economie van de taal en de tendens tot concentratie, maar het kan ook verklaard worden door het feit, dat het voor de passagiers veel makkelijker is om de afgekorte namen te onthouden en uit te spre- ken. Bovendien moet men niet over de kennis van een bepaalde taal beschikken om de naam op de juiste manier te gebruiken:

FlyLAL Charters Polska (Lietuvos Avialinijos) TAP Portugal (Transportes Aéros Portugueses) Jat Airways (Jugoslovenski Transport)

Uit de uitvoerige analyse blijkt dat de namen van Nederlandse, Belgische en Poolse luchtvaartmaatschappijen veel overeenkomsten tonen. Zo kan men vaststel- len dat de (delen van de) namen tot de volgende semantische categorieën behoren: vliegen, aardrijkskunde, kernactiviteit, bedrijfsvorm, eigenschappen, eigennamen en cultuur. De meeste namen zijn de combinaties van de bovengenoemde elementen.

● Vliegen De namen van de meeste luchtvaartmaatschappijen zijn verbonden met het vliegen. Dat verbaast niet want de naam zegt al waar ze zich mee bezig houden. De grootste groep vormen de Engelse woorden Airlines en Airways:

Amsterdam Airlines Surinam Airways YES Airways

Vaak komen er ook andere begrippen verbonden met lucht en vliegen voor:

Air Aruba ArkeFly Sky Poland

1 Hoewel er in Karpiński (2012) wordt bewezen dat de Engelse luchtvaartterminologie veel problemen oplevert.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 135 2015-03-10 13:11:21 136 JACEK KARPIŃSKI

In de geanalyseerde namen kan men ook luchtvaartmaatschappijen vinden, die hun naam hebben ontleend aan vliegtuigen of delen daarvan:

Centralwings Rotorjet2

Soms komen in de namen ook andere vliegende „objecten” voor, bv. vogels:

Birdy Airlines DutchBird CityBird

● Aardrijkskunde De aardrijkskundige elementen van de namen dragen veel bij aan het natio- nale karakter van de luchtvaartmaatschappij. Men weet onmiddellijk in welk land ze haar vestiging heeft en welke cultuur zich er achter verbergt. Het vaakst komen de namen van landen voor:

Air Belgium Bonaire Express Holland Exel

De namen van de landen zijn meestal in het Engels, maar ze komen soms voor in een andere vreemde taal, bv. of Polonia Airways. Af en toe ziet men de naam van het land, waaruit een luchtvaartmaatschappij komt in de moedertaal. In de meeste gevallen wordt het als bijvoeglijk naamwoord uitge- drukt, bv. Polskie Linie Lotnicze LOT. De namen van landen vormen altijd een bestanddeel van de namen van lucht- vaartmaatschappijen, die in een ander land worden opgericht maar hun dochter- bedrijf ergens anders hebben, bv. Air Italy Polska of Thomas Cook Airlines Bel- gium. Daardoor wordt het duidelijk welke bemanning aan boord werkt en waar het vliegtuig gestationeerd is. De tweede groep van aardrijkskundige namen vormen namen van steden. In de meeste gevallen zijn het basisstations van de bepaalde luchtvaartmaatschappij:

Amsterdam Airlines Air Service Groningen Brussels Airlines

Soms treft men ook namen van werelddelen of continenten aan:

2 Rotor — een ronddraaiend deel van een vleugel.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 136 2015-03-10 13:11:21 KLM VS. LOT VS. DIVI DIVI AIR 137

EuroLOT Rossair Europe Winair (Win — Windward Islands, de Bovenwindse Eilanden)

De laatste groep aardrijkskundige namen vormen andere geografische termen zoals ‘eiland’ of ‘stad’, al dan niet in het Engels:

Insel Air CityBird

● Kernactiviteit De derde grootste groep vormen namen, waarin de kernactiviteit van de luchtvaartmaatschappij wordt uitgedrukt. Er zijn luchtvaartmaatschappijen die chartervluchten of privévluchten aanbieden, maar er zijn ook bedrijven, die ge- specialiseerd zijn in het uitleasen van vliegtuigen, inclusief bemanning. De specia- lisatie van de luchtvaartmaatschappijen is dus ook vaak zichtbaar in hun namen:

Aero Charter International Orange Aircraft Leasing SkyTaxi

In deze groep zit ook de Surinaamse luchtvaartmaatschappij Caribbean Com- muter Airways. Uit de naam wordt duidelijk dat de vluchten van deze luchtvaart- maatschappij vooral voor pendelaars bedoeld zijn. De naam komt van het Engelse woord ‘to commute’. Een commuter is dus „an airline (usually a small one) providing regular and reasonably frequent scheduled flights between small com- munities and larger hub airports” (Medlik 2003: 39v).

● Bedrijfsvorm In de namen van luchtvaartmaatschappijen kan men soms ook hun bedrijfs- vorm vinden. Zo zijn er dus bv. „maatschappijen”, „groepen” of andere vormen:

Koninklijke Luchtvaart Maatschappij Flying Group (Société Anonyme Belge d’Exploatation de la Navigation Aérienne) TUI Airlines Belgium (Touristik Union International)

● Eigenschappen Kenmerkend voor de namen van de luchtvaartmaatschappijen zijn ook hun eigenschappen. In de meeste gevallen zijn dat bijvoeglijke naamwoorden, die de snelheid van vliegtuigen aanduiden:

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 137 2015-03-10 13:11:21 138 JACEK KARPIŃSKI

Dutch Antilles Express Quick Airways Holland Sprint Air

Soms komen ook andere kenmerken voor, die de luchtvaartmaatschappij in de ogen van de potentiële passagiers betrouwbaarder maken:

Direct Fly

De namen van de luchtvaartmaatschappijen zijn ook af en toe een soort re- clame. De gebruikte adjectieven verleiden de passagiers tot het kopen van een ticket om onvergetelijke momenten in de lucht te hebben, om dynamisch te leven of om zich speciaal te voelen:

Dynamic Airlines Magic Blue Airlines Special Air Services

● Eigennamen De eigennamen vormen een redelijk kleine groep bij de luchtvaartmaatschap- pijen. Er zijn maar 9 voorbeelden daarvan in de geanalyseerde namen. De mees- te daarvan zijn afgeleid van de achternaam van de oprichter van een bepaalde luchtvaartmaatschappij of van een groep, waartoe deze luchtvaartmaatschappij behoort:

Fischer Air Polska

Fischer Air Polska was opgericht door Václav Fischer, de eigenaar van een Tsjechisch reisbureau Fischer. Schreiner Airways daarentegen was gesticht door Bob Schreiner – een Nederlandse piloot en luchtvaartpionier. Soms worden de achternamen ook afgekort, zoals bv.

Delsey Airlines Gum Air TNT Airways

De naam van de Belgische Delsey Airlines is een samenstelling van de af- kortingen van de achternaam Delahaye en gebroeders Seynhaeve, die een tas- senfabriek hebben opgericht. Delsey is nu ook een heel bekend koffermerk. Gum Air komt van de broers Gummel, die deze kleine Surinaamse chartermaatschap-

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 138 2015-03-10 13:11:21 KLM VS. LOT VS. DIVI DIVI AIR 139

pij hebben gesticht. De eerste letter T in TNT Airways komt daarentegen van de achternaam van Ken Thomas, de oprichter van Thomas Nationwide Transport in 1946. De combinatie van voor- en achternaam is zichtbaar uitsluitend in Thomas Cook Airlines Belgium. De Australiër Thomas Cook was de stichter van Thomas Cook Group, waarvaan Thomas Cook Airlines Belgium deel uitmaakt. VG Airlines dankt zijn naam aan de oprichter Freddy Van Graever en Martin- aan oprichter en piloot Martin Schröder. Een uitzondering in deze groep vormt de Arubaanse luchtvaartmaatschappij Tiara Air. Deze naam heeft twee betekenissen. Aan de ene kant komt ze af van de voornaam Tiara — de dochter van de directeur van deze luchtvaartmaatschappij Alejandro Muyale maar aan de andere kant is het Latijnse woord ‘tiara’ (kroon) een verwijzing naar de relaties tussen Aruba en Koninkrijk der Nederlanden.

● Cultuur Het werd al opgemerkt dat de luchtvaartmaatschappijen heel vaak worden ge- associeerd met de cultuur waartoe ze behoren. Men kan dus verwachten dat de cul- turele elementen ook hun plaats vinden in de namen van de luchtvaartmaatschap- pijen. De uitvoerige analyse heeft bewezen dat het toch niet zo kenmerkend is voor de naamgeving. In het geanalyseerde corpus staan er maar 14 voorbeelden van. Bij de meeste namen wordt er verwezen naar het staatshoofd, de koning(in). Kenmerkend is het gebruik van het bijvoeglijk naamwoord ‘koninklijk’ of zijn Engelse equivalent ‘royal’.

Koninklijke Luchtvaart Maatschappij KLM Cityhopper KLM West-Indisch Bedrijf KNILM (Koninklijke Nederlandsch-Indische Luchtvaart Maatschappij) Royal Aruban Airlines Tiara Air

Men kan ook opmerken dat in sommige namen de karakteristieke kleuren voor een bepaald land worden gebruikt. Het is dus niet verwonderlijk dat de Ne- derlandse luchtvaartmaatschappijen de kleuren oranje en blauw in hun naam heb- ben gebruikt:

Blue Wing Airlines Magic Blue Airlines Orange Aircraft Leasing

Blauw en oranje zijn de kleuren van het Huis van Oranje-Nassau. Ze worden vaak gebruikt in Nederlandse onderscheidingen en in de Nederlandse heraldiek.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 139 2015-03-10 13:11:21 140 JACEK KARPIŃSKI

Een andere categorie culturele elementen (symbolen), die in de namen van de luchtvaartmaatschappijen worden gebruikt, zijn de namen van vogels, die typisch zijn voor een bepaald land of regio:

White Eagle Aviation Kuyake Aviation Kroonduif

De naam van de Poolse luchtvaartmaatschappij maakt gebruik van de Witte Adelaar — een van de Poolse symbolen, dat ook in het natio- nale wapen voorkomt. De kleine Surinaamse luchtvaartmaatschappij en vliegschool Kuayke Avia- tion heeft zijn naam te danken aan een roodsnavel toekan — een vogel die vaak in Suriname voorkomt. In bomen hoor je hem meer dan je hem ziet met zijn ka- rakteristieke ‘ku ya ke ke’. Deze toekan is een symbool van Suriname, zijn beeld komt ook voor in het logo van een andere Surinaamse luchtvaartmaatschappij — Caricom. De naam van de luchtvaartmaatschappij Kroonduif, die de vluchten onder- hield binnen Nederlands Nieuw-Guinea, is ook afkomstig van de naam van een vogel die in deze regio leeft. Het leefgebied van kroonduiven zijn de bosrijke stre- ken in Nieuw Guinea. Aan de andere kant kan de naam ook worden beschouwd als een verwijzing naar Koninkrijk der Nederlanden en de Nederlandse ‘kroon’. Het gebruik van de namen van deze vogel lijkt heel verstandig, want ze ver- binden twee elementen van de luchtvaartmaatschappijen met elkaar. Aan de ene kant zijn ze symbolen van de landen, aan de andere kant zijn ze verbonden met het vliegen. De laatste groep van culturele elementen in de namen van luchtvaartmaat- schappijen vormen de namen van planten:

Tulip Air Divi Divi Air

Tulpen zijn een van de symbolen van Nederland. Daarom hebben ze ook hun plaats gevonden in de naam van de Nederlandse luchtvaartmaatschappij Tulip Air. De kleine regionale luchtvaartmaatschappij Divi Divi Air, die haar vestiging heeft op de luchthaven in Curaçao, is genoemd naar de dividivi-boom, die veel op Aruba, Bonaire en Curaçao voorkomt en die symbool is van deze eilanden. Ze is zichtbaar niet uitsluitend in de naamgeving maar ook op andere gebieden. De win- naar van het Aruba International Film Festival krijgt bijvoorbeeld een reproductie van een dividivi-boom uit edelmetaal.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 140 2015-03-10 13:11:21 KLM VS. LOT VS. DIVI DIVI AIR 141

● Varia De betekenis van andere namen lijkt helemaal speciaal, maar men kan ver- moeden waarom de luchtvaartmaatschappijen op deze manier worden genoemd. Bingo Airways en YES Airways worden geassocieerd met het succes, met de winst. Als je voor deze luchtvaartmaatschappijen kiest, dan ben je vast en zeker een win- naar en kan of ‘Bingo’ of ‘Yes’ roepen. Small Planet Airlines doet denken aan het feit, dat je met het vliegtuig in een ogenblik overal ter wereld kan komen. Als je in Warschau start, dan kan je twee uur later stroopwafels in Amsterdam eten en na acht uur van de kersenbloesem in de Japanse zon genieten. De planeet is inder- daad klein. De naam van heeft betrekking op korund, een mineraal verwant aan robijn. De kleur van korund is ook de officiële kleur van deze luchtvaartmaatschappij. In de geanalyseerde luchtvaartmaatschappijen zijn er nog andere voorbeelden van namen, die niet tot de bovengenoemde groepen behoren:

ArkeFly Basiq Air Rossair Europe

De analyse van de namen van Nederlandse, Belgische, Surinaamse en Poolse luchtvaartmaatschappijen heeft bewezen dat er verschillende middelen worden gebruikt bij de naamgeving. De namen van de meeste luchtvaartmaatschappijen zijn verbonden met het vliegen. Andere elementen, die vaak voorkomen, zijn de namen van landen of steden, waar de luchtvaartmaatschappijen gevestigd zijn, hun kernactiviteit of hun bedrijfsvorm. Soms worden ook verschillende kenmer- ken genoemd, zoals bv. ‘magic’ of ‘dynamic’. Eigennamen vormen ook een deel van de namen. Een belangrijke groep vormen ook namen, waarin culturele ele- menten zichtbaar zijn – de link tussen de staatsvorm en de luchtvaartmaatschappij (KLM), symbolische kleuren (Blue Wing Airlines), karakteristieke dieren (Kuyake Aviation) of planten (Divi Divi Air). Uit het onderzoek blijkt dat er geen verschil- len te vinden zijn tussen de namen van Nederlandse, Belgische, Surinaamse en Poolse luchtvaartmaatschappijen. Het kan door het feit worden veroorzaakt dat de officiële taal van de luchtvaart het Engels is, wat ook duidelijk in de namen is (Small Planet Airlines). Men kan dus constateren dat de eigen cultuur vooral aan boord zichtbaar is – in de taal en kleding van de stewards en stewardessen, in de gerechten die worden geserveerd en films die worden getoond.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 141 2015-03-10 13:11:22 142 JACEK KARPIŃSKI Bibliografie

Deutscher, Guy (2012): Door de bril van de taal. Hoe woorden de wereld kleuren, Houten: Het Spectrum. Janssen, Theo (1997): Communiceren. Over taal en taalgebruik, Den Haag: Sdu Uitgevers. Karpiński, Jacek (2012): ‘Door Lage Landen en hoge heuvels… Hoe Nederlands is de Nederlandse luchtvaartterminologie’ In: Jelica Novaković-Lopušina et. al. (red): Lage Landen, Hoge Heu- vels. Handelingen Regionaal Colloquium Neerlandicum Belgrado, Belgrad: Filološki fakultet u Beogradu & ARIUS, p. 307–315. Medlik, S. (2003): Dictionary of Travel, Tourism and Hospitality, Oxford: Butterworth-Heinemann Smits, M. (2013): Turkish Airlines wil stewardessen in kaftans Op (www1): http://www.welinge- lichtekringen.nl/samenleving/153582/turkish-airlines-wil-stewardessen-in-kaftans.html, laatst geraadpleegd op 02.03.2014. Stewardessen en stewards Lufthansa in klederdracht Op (www2): http://www.vlucht-vertraagd.nl/ nieuws/2012/09/14/stewardessen-en-stewards-lufthansa-in-klederdracht, laatst geraadpleegd op 02.03.2014.

Neerlandica Wratislaniensia 24, 2014 © for this edition by CNS

NW 24.indb 142 2015-03-10 13:11:22