Turgut Özal'in Başbakanliği Döneminde Türkiye-Abd
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Uluslararası İlişkiler Anabilim Dalı Doktora Tezi TURGUT ÖZAL’IN BAŞBAKANLIĞI DÖNEMİNDE TÜRKİYE-ABD İLİŞKİLERİ Sibel Kavuncu 2502010142 Tez Danışmanı Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu İstanbul, 2006 ÖZ Turgut Özal’ın Başbakanlığı Döneminde Türkiye-ABD İlişkilerini konu alan çalışma, esas olarak bir süreç analizi, bir diplomasi tarihi çalışmasıdır. Çalışmada, iki ülke ilişkilerinin hangi zeminde cereyan ettiğinin anlaşılabilmesi için ilk olarak uluslararası ortamın dönem içindeki görünümü incelenmiştir. 1970’lerin ikinci yarısından itibaren iki kutuplu sistemin yavaş yavaş yumuşamaya başladığı bir dönemde, Sovyetler Birliği’nin 1979’da Afganistan’ı işgal etme kararı ve İran’daki rejim değişikliği ile uluslararası sistem tekrar sertleşmiştir. ABD’de Sovyetler’e karşı sertlik politikası izleyeceğini söyleyen Ronald Reagan’ın seçimleri kazanarak işbaşına gelmesi ise, iki kutup arasındaki karşılıklı güvensizliği iyice arttırmış, “yeni soğuk savaş” sözleri duyulmaya başlanmıştır. Bu koşulların hakim olduğu dönemin uluslararası ortamı içinde ABD ve Türkiye’nin durumları siyasi, askeri ve ekonomik açılardan değerlendirilerek iki ülke ilişkilerinde rol oynayan ve ilişkilere yön veren etmenlerin ortaya konulmasında bir çerçeve oluşturulmaya çalışılmıştır. İkinci olarak, Turgut Özal’ın Başbakan olduğu yıllarda dış politikaya bakışı, dış politika yönelimleri ele alınarak, Özal yönetimince o dönemde ABD’ye nasıl bakıldığı, nasıl bir tutum benimsendiği incelenmiştir. Dönem içinde ABD’nin Türkiye değerlendirmesi de ele alınarak yaklaşımlarda bir karşılaştırmaya gidilmiştir. Çalışmanın son bölümünde ise genel olarak Turgut Özal’ın Başbakanlığı döneminde Türkiye-ABD ilişkilerinde “artan bir iyileşme” olduğu şeklindeki yaygın kanının aksine, iki ülke ilişkilerinde birçoğu doğrudan ikili ilişkilerden kaynaklanmasa da birdizi sorun olduğu ortaya konulmuş, dönem boyunca bu sorunların birbiriyle bağlantılı bir şekilde sürekli olarak gündeme geldiğine işaret edilmiştir. ABD ile ilk olarak, 1 Temmuz 1974’te haşhaş ekiminin serbest bırakılması sonrası gerginleşen, 1974 Kıbrıs Krizi ve ardından ABD Kongresi tarafından Türkiye’ye silah ambargosu uygulanmasına dair alınan karar sonrası giderek soğuyan ilişkilerde Askeri Yönetim döneminden itibaren çok daha sıcak bir zeminin olduğu bir döneme girilmiş, Turgut Özal’ın başbakanlığı döneminde ise oluşturulan bu sıcak zeminin geliştirilmesine çalışılmıştır. Ancak Özal’ın daha yakın ilişkiler kurma yönünde gösterdiği tüm çabalara karşın, bu dönem boyunca iki ülke arasındaki ilişkiler yaşanan sorunlar bağlamında dümdüz, pürüzsüz olmamıştır. iii ABSTRACT The thesis, which takes the relations between Turkey and the US in Turgut Özal’s premiership era essentially aims to present a period analysis, a diplomatic history study. In order to understand the basis on which the relations between the two countries progressed, the thesis analyzes the condition of the international arena in that period. By mid-1970’s the bipolar system thawed. But with the Soviet invasion of Afghanistan in 1979 and the change of İran’s regime, detente came to an end and the bipolar system became hard again. With Ronald Reagan’s coming into Office who had taken a hard line toward the Soviet Union, the mutual lack of trust between the two polars increased. And the term “The New Cold War” has emerged. Under these circumstences, the political, military and economic conditions of Turkey and US were presented to establish a framework for an analysis of the factors which formed basis of the relations between the two countries. Secondly in this study foreign policy views of Turgut Özal and his policy towards the US in his premiership years is examined. Additionally the US’s policy towards Turkey in that era is analyzed to compare the two countries approach towards each other. In the third part of this thesis despite the widespread view that the relations between Turkey and the US became closer in Özal’s premiership era, it is stated that there were many problems on the agenda between the two countries, and that most of these problems did not stem directly from their bilateral relations. With the Military Administration the relations between Turkey and the US became closer than they were by the mid-1970’s. The Turkish government tried to develop these relations in the Özal period. Despite Özal’s efforts to develop a special relationship with the US, some of problems like; Aegean and Cyprus problems between Turkey and Greece, DECA and the US aid, Armenian Resolutions and the Kurdish question in the context of human rights policy influenced the two countries relations. For these reasons the relations between two countries were never free of problems in that period. iv ÖNSÖZ Turgut Özal’ın Başbakanlığı döneminde Türkiye-ABD ilişkilerini konu alan çalışmanın birincil amacı, sözkonusu süreçte Türkiye-ABD ilişkilerini ayrıntılı bir biçimde, neden-sonuç ilişkisi çerçevesinde ele almak, iki ülkenin birbirlerine karşı yaklaşımlarını karşılaştırmalı bir biçimde değerlendirmektir. Bu amaç doğrultusunda çalışma sırasında Türkiye ve ABD’nin döneme dair dış politika arşiv ve dokümanları, dönemin gazete ve dergi arşivleri taranarak iki ülke ilişkilerine ait olgular detaylı bir şekilde verilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın dönem içinde Türkiye- ABD ilişkilerinin biçimlenişini ve gelişimini anlama yolunda büyük katkı sağlayabileceğini düşünmekteyim. Bu tezin ortaya çıkarılması sürecinde her zaman özveriyle destekleyen, eleştirileri ve yönlendirmeleriyle bana yol gösteren değerli hocam ve tez danışmanım Sayın Prof. Dr. Faruk Sönmezoğlu’na yürekten teşekkür ediyorum. Yine tez izleme komitemde görev alan değerli hocalarım Sayın Doç. Dr. Birsen Örs ve Doç. Dr. S. Gülden Ayman’a çalışmanın çeşitli aşamalarında okuyup, yorumlarıyla tezime katkıda bulundukları için sonsuz teşekkürler… Tezin hazırlanmasında, Sıprı Yıllıklarına ulaşmakta büyük yardımını gördüğüm Sayın hocam Prof. Dr. Gülay Günlük Şenesen’e teşekkür borçluyum. Dönemin Amerikan dış politikasına ait birinci el bilgi ve belgelere ulaşmam konusundaki yardımları için Amerikan Konsolosluğu Bilgi Belge Merkezi görevlilerinden başta Sayın Ayşe Özakıncı olmak üzere Dilek Bıçakçı ve Yasemin Güder’e teşekkürü bir borç bilirim. Görüşme talebimi geri çevirmeyen Sayın Yalım Eralp ve Cengiz Çandar’a derin teşekkürlerimi sunarım. Adları burada sayılmayan ama bir şekilde bu çalışmaya katkıda bulunan herkese gönülden teşekkür ederim. Son olarak, tez çalışması boyunca maddi ve manevi desteklerini benden esirgemeyen ve her zaman yanımda olan annem Zerrin ve babam Seyit Ali Kavuncu’ya özellikle teşekkür borçlu olduğumu ifade etmeliyim. v İÇİNDEKİLER ÖZ……………………………………………………………………………………iii ABSTRACT…………………………………………………………………………iv ÖNSÖZ……………………………………………………………………………….v İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………vi TABLOLAR…………………………………………………………………………ix KISALTMALAR……………………………………………………………………..x GİRİŞ…………………………………………………………………………………1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. ULUSLARARASI ORTAM-TÜRKİYE VE ABD……………………………….9 1.1.Uluslararası Ortamın Durumu……………………………………………….........9 1.1.1.Siyasi ve Askeri Görünüm……………………………………………...9 1.1.1.1.1980’lerin İlk Dönemi……………………………………….10 1.1.1.2.1980’lerin İkinci Dönemi……………………………………18 1.1.2.1980’lerde Demokratikleşme ve İnsan Hakları………………….........24 1.1.3.Uluslararası Ekonomik Görünüm……………………………………..27 1.2.Uluslararası Ortam ve ABD…………………………………………………......32 1.3.Uluslararası Ortam ve Türkiye…………………………………………………..40 İKİNCİ BÖLÜM 2. 1983 SEÇİMLERİ, TURGUT ÖZAL HÜKÜMETİ VE DIŞ POLİTİKA OLUŞTURMA SÜRECİ……………………………………………………………46 2.1.1983 Seçimleri ve Turgut Özal Hükümeti………………………………………46 2.2.Siyasal İktidar ve Dış Politika…………………………………………………...48 2.2.1.Başbakanın Rolü…………………………………………………………..54 2.2.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...54 2.2.1.2.Uygulama……………………………………………………..55 2.2.1.2.1.Turgut Özal’ın Başbakanlığa Bakışı…………….......57 vi 2.2.1.2.2.Turgut Özal ve Dış Politika Anlayışı………………..57 2.2.1.2.3.Turgut Özal’ın Kişiliği ve İnançları……………........61 2.2.1.2.3.1.Turgut Özal’ın Siyasal Liderliğine Etki Eden Yıllar: Başbakan Olmadan Önceki Yaşamı…………....62 2.2.1.2.3.2.Özal’ın Ataklığı ve Cesareti………………..64 2.2.1.2.3.3.Özal’ın Muhafazakarlığı…………………...65 2.2.1.2.3.4.Özal’ın Liberal Yönü…………………........66 2.2.1.2.3.5.Özal’da Batıcılık…………………………...68 2.2.1.2.3.6.Devlet ve Yönetim Anlayışı-Bürokrasi Karşıtlığı……………………………………………….72 2.2.1.2.3.7.Birleştirici Bir İdeoloji………………..........74 2.2.2.Dışişleri Bakanlığı’nın Yasal Yetki Alanının Sınırlandırılması……………………………………………………………...74 2.2.2.1.Dışişleri Bakanı ve Dışişleri Bürokrasisinin Rolü……............75 2.2.2.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………….........75 2.2.2.1.2. Uygulama…………………………………………...78 2.2.3.TBMM’nin Dış Politika Sürecinden Dışlanması………………............81 2.2.3.1.TBMM’nin Rolü……………………………………………...82 2.2.3.1.1.Hukuki Düzenleme…………………………….........82 2.2.3.1.2.Uygulama……………………………………………84 2.2.4.Milli Güvenlik Kurulu ve Ordunun Rolü……………………………...87 2.2.4.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...87 2.2.4.2.Uygulama……………………………………………….........88 2.2.5.Cumhurbaşkanının Rolü……………………………………………….91 2.2.5.1.Hukuki Düzenleme…………………………………………...91 2.2.5.2.Uygulama…………………………………………………......92 2.3.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedefleri ve ABD…………………………............93 2.3.1.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedefleri………………………………….93 2.3.2.Turgut Özal’ın Dış Politika Hedeflerinde ABD’nin Yeri ve Önemi…………………………………………………………………….......96 2.4.ABD’nin Özal Yönetimine Bakışı………………………………………………98 2.4.1.ABD Siyasal Sistemi……………………………………………..........98 vii 2.4.1.1.Başkan…………………………………………………………98