100 lat niepodległości

Do końca Polsce oddani

Pomimo wielu przeciwności losu rodzina Zamoyskich pozostała na ziemiach polskich, by jej wiernie służyć. Pojawiało się wiele szans na wyjazd z Polski, jednak przywiązanie do ojczyzny było silniej- sze. Ordynat zamojski Jan Tomasz Zamoyski o szansach na emigrację mówił tak: „Wychodziłem z założenia, że moje miejsce jest w Polsce, jakakolwiek by ona była”. | Aleksandra Wieremczuk

W sierpniowym numerze przedstawiamy Była jedną z pierwszych ordynacji ma- twa, chcąc wprowadzić na ziemie wyso- Państwu historię rodziny, która od stuleci gnackich na terenach Rzeczpospolitej. ką kulturę rolną. Pod koniec XVIII wieku zapisuje karty historii Polski. O dbałości Majątek należący do ordynacji dziedzi- założyli Towarzystwo Rolnicze, które o to, co polskie oraz o innych ludzi, przy- czony był przez najstarszego potomka wydawało kalendarze w cyklu półrocz- wiązaniu do ziemi i powrocie na ziemie rodu. Przez pokolenia Zamoyscy wyka- nym, w których oprócz zwykłej wiedzy przodków rozmawialiśmy z Marcinem zywali ogromną dbałość o tereny do nich pojawiała się ta bardziej specjalistyczna, Zamoyskim, synem Jana Zamoyskiego należące. Zakładali nowe osady. Starali np. obrazująca jak usprawnić maszynę. ostatniego ordynata Zamojskiego. się rozwinąć gospodarczo ordynację, Dbali o rozwój kultury oraz edukację. budując liczne fabryki, hutę żelaza, za- W 1594 roku przez Jana Zamoyskiego Ordynacja Zamojska kładając kopalnie czy ośrodki hodowli została utworzona pierwsza prywatna ryb. Aby wzmocnić handel, Tomasz An- uczelnia – Akademia Zamoyska, któ- Ordynacja Zamojska została założo- toni Zamoyski zbudował flotyllę rzeczną ra zyskała rozgłos nie tylko na trenach na przez Jana Syriusza Zamoyskiego ordynacji oraz porty rzeczne nad Sanem ówczesnej Rzeczpospolitej, ale również i uchwalona z dniem 8 lipca 1589 roku. i Wisłą. Stawiali również na rozwój rolnic- w Europie. Fundatorowi przyświecał cel, by stała się ona ważnym ośrodkiem kulturowym oraz katolickim. Ordynacja Zamojska istniała aż do momentu re- formy rolnej z 1944 roku. Do momentu wkroczenia Armii Czerwonej ordynacja liczyła ponad 59 tys. ha, na której dzia- łało wiele zakładów przemysłowych stanowiących miejsce pracy dla mieszkającej tam ludności. Majątek Zamoyskich został rozgrabiony. Część ziem do nich należących otrzymała na własność ludność. Natomiast pozostałe ziemie przeznaczono na państwowe gospodarstwa rolne. Skonfiskowano fabryki, zabudowania pałacowe oraz lasy, w których posiadanie weszło Państwo.

II wojna światowa

Siedzibą ordynacji od 1812 roku był Zwie- rzyniec, tam też swoje młodzieńcze lata spędzili rodzice pana Marcina Zamoy- skiego. Jan Tomasz Zamoyski oraz Róża z Żółtowskich pobrali się w 1938 roku. W 1939 roku urodziła się ich pierwsza córka Elżbieta, zaś w 1942 roku druga córka Maria Róża. Okres II wojny świato- wej poświęcili pomocy i ratowaniu ludzi.

Fot. A. Wieremczuk Jan Tomasz Zamoyski w okresie wojny Marcin Zamoyski na rynku w Zamościu. był żołnierzem Armii Krajowej, walczył

8 | Magazyn Rolniczy 100 lat niepodległości podczas kampanii wrześniowej. W tym czasie jego żona Róża, córka Andrzeja Żółtowskiego i Wandy z książąt Czetwer- tyńskich, organizowała pomoc dla ludno- ści z zachodniej Polski uciekającej przed Niemcami. Na ich potrzeby oddała willę w Zwierzyńcu. Po powrocie męża razem pośwęcili się służbie społecznej. W latach 1942–43 r. miało miejsce masowe wysiedlenie Zamojszczyzny. Akcja „Zamość” miała na celu stworze- nie „przestrzeni życiowej” dla kolonistów niemieckich na terenach Lubelszczyzny. Fot. A. Wieremczuk Łącznie wysiedlono 100–110 tys. Pola- Zamoyscy od wieków dbali o rozwój Zamojszczyzny. ków, w tym 30 tys. dzieci. Wysiedlona ludność z Zamojszczyzny trafiała do żyli specjalny memoriał bezpośrednio do miejscem zamieszkania był Sopot, tam obozów przesiedleńczych zlokalizo- szefa SS i policji Odilo Globocnika. Uzy- też urodził się ich syn – Marcin. W 1949 wanych w Zamościu, Zwierzyńcu, Bu- skali pozwolenie na wywiezienie dzieci roku Jan Zamoyski został uznany za dzyniu, Frampolu, Lublinie, Majdanie do lat sześciu pod warunkiem, że matki wroga ludu i państwa socjalistycznego Starym, Tarnogrodzie, Woli Derezień- tych dzieci wyrażą na to zgodę. Dzięki i podczas procesu skazany na 25 lat skiej, Wedanie Starym, Biłgoraju oraz tej akcji udało się uratować ponad 460 więzienia, które opuścił po 8 latach. w Puszczy Solskiej. Tam odbywała się dzieci, zaś w czterech szpitalach pomoc W tym czasie Róża, matka pana Mar- selekcja wysiedleńców, a także oddzie- uzyskało ponad 1500 chorych. Pani cina, musiała opuścić mieszkanie i wraz lano rodziców od dzieci, tam też po- Róża dbała również o przygotowanie z czwórką dzieci poszukać innego miej- wstała grupa osieroconych dzieci, którą żywności na drogę dla więźniów, którzy sca zamieszkania. Nie wolno było jej nazwano Dziećmi Zamojszczyzny. Obóz mieli być przewiezieni z obozu w Zwie- zamieszkać w Warszawie, gdzie miała w Zwierzyńcu został utworzony w 1943 rzyńcu do obozów koncentracyjnych. krewnych i przyjaciół. Nie mogła wrócić roku. O losy ludzi tam uwięzionych dbali Ratowała także od wywózki, zwłaszcza do Zwierzyńca, gdyż władze nie pozwa- ordynat Zamoyski wraz z jego żoną. Po- matki z małymi dziećmi. Jej odwaga, do- lały przebywać im w odległości 35 km mimo brutalnego traktowania ze strony broć i poświęcenie sprawiły, że ludność od dawnych posiadłości. Wraz z dziećmi strażników, Róża Zamoyska osobiście nadała jej przydomek „Anioł Dobroci”. i matką wynajęła dom w Klarysewie. Aż dostarczała zaopatrzenie dla ludzi znaj- do powrotu męża musiała dźwigać na dujących się w obozie. Warunki panu- Czasy po wojnie sobie ciężar utrzymania rodziny. Okres jące w obozie sprawiły, że wielu ludzi uwięzienia Jana Zamoyskiego był rów- umierało, zwłaszcza najmłodsi. Zamoy- Po wojnie Zamoyskich zmuszono do nież ciężki dla jego dzieci, jak wspomina scy utworzyli ochronkę i szpital dla dzie- opuszczenia Zwierzyńca, ich majątek pan Marcin, trudno było wychowywać się ci. Starali się również o pozwolenie na rozgrabiono, a ziemię rozparcelowano. bez ojca. Ordynat Zamoyski z więzienia wywiezienie części ze znajdujących się Najpierw udali się do Ojcowa, potem do wyszedł w 1956 roku. Rok później został w obozie przejściowym dzieci i umiesz- Krakowa, gdzie w 1945 roku urodziła się zrehabilitowany. Zamojszczyznę odwie- czenie ich w ochronce. W tym celu zło- ich trzecia córka – Gabriela. Kolejnym dzili raz w 1957 roku. I chociaż miesz- kańcy tych terenów byli bardzo przychylni państwu Zamoyskim, to władza wręcz przeciwnie. W prasie pojawiło się wtedy wiele artykułów, które oczerniały Jana Zamoyskiego, sugerując, że buntuje on pracowników przeciwko władzy. Po tych wydarzeniach Zamoyscy długo nie wracali na rodzime ziemie. W 1960 roku urodziła się czwarta córka Jana i Róży – Agnieszka. Jan Zamoyski na rzecz Zamościa działał w założonym w War- szawie Towarzystwie Przyjaciół Zamo- ścia, dzięki którego staraniom w 1975 roku sejm uchwalił ustawę o renowacji zespołu staromiejskiego. Jan Tomasz Zamoyski angażował się również w życie polityczne. W latach 1991–1998 pełnił Fot. A. Wieremczuk Pałac w Klemensowie został odebrany rodzinie Zamoyskich. Po 20 latach starań udało się funkcję prezesa Stronnictwa Narodowo- odkupić posiadłość. -Demokratycznego. W 1991 roku w wy-

Agro Profil 8/2018 | 9 100 lat niepodległości

Tak jak rodzice Marcina Zamoyskiego poświęcali się dla dzieci, tak też jego żona Aleksandra troszczy się o tych naj- młodszych. W swojej stadninie w Micha- lowie organizuje hipoterapię dla dzieci z autyzmem. Jak mówi Marcin Zamoyski jest to niesamowite uczucie, gdy patrzy się na dzieci, które po raz pierwszy po- ruszają rękoma. Ujmujące również są przeżycia rodziców, którzy starają się pomóc swoim pociechom.

Pałac w Klemensowie

Marcin Zamoyski z trudem próbuje od- naleźć pamiątki rodzinne, które zostały

Fot. A. Wieremczuk rozgrabione. Po 20 latach starań udało Ordynacja Zamojska została założona w 1589 roku i trwała do reformy rolnej z 1944 roku. mu się odkupić posiadłość w Klemenso- wie, która obecnie wymaga kapitalnego remontu. Jest to bardzo duży budynek borach parlamentarnych został wybrany Gospodarstwo w Michalowie o powierzchni 3500 m2, natomiast park na senatora II kadencji w województwie W 1995 roku Marcin Zamoyski zaku- zajmuje obszar 134 ha. Wcześniejsi za- zamojskim. Róża Zamoyska zginęła pił dawny folwark w Michalowie nale- rządcy nie dbali ani o sam budynek, ani śmiercią tragiczną w wypadku autobusu żący kiedyś do jego ojca Jana Toma- o park. Prawie we wszystkich oknach miejskiego w 1976 roku. Jan Zamoyski sza Zamoyskiego. Tak jak większość brakuje szyb, a z dachu cieknie woda. zmarł w 2002 roku w Warszawie. majątku, folwark w Michalowie został Na podłogach ułożono 4 warstwy lino- przekształcony na PGR. Zakup daw- leum, a ściany były malowane wielokrot- Powrót na Zamojszczyznę nych ziem nie był procesem prostym, nie różnymi farbami. Po dawnym wyglą- jak opowiada Marcin Zamoyski. Kupno dzie nie pozostało prawie nic. Wszystkie Na ziemie swoich przodków Marcin Za- wiązało się z zaciągnięciem kredytów. prace remontowe wykonuje pan Marcin moyski wrócił w roku 1990 roku, kiedy Pomimo wnioskowania spłaty należ- wraz z synem Andrzejem. Celem tych to został poproszony o kandydowanie ności w okresie 10 lat, kredytodawca starań jest przywrócenie posiadłości na urząd prezydenta Zamościa. Wy- przyznał pożyczkę na 4 lata. Dodatko- dawnego wyglądu.  bory wygrał, a urząd piastował w la- wo poziom strat, jakie ponosiło gospo- tach 1990–1992. Następnie w latach darstwo, określono na 400 tys. złotych. 1992–1994 pełnił funkcję wojewody za- Tyle też wynosiła rata roczna, którą mojskiego. Urząd prezydenta Zamościa Marcin Zamoyski musiał spłacić już pełnił również w latach 2002–2014. Jak w następnym roku. Okres trzech pierw- podkreśla Marcin Zamoyski wiele w tym szych lat nie był łatwy. Dopiero składa- okresie udało się zrobić dla Zamościa. nie licznych wniosków do ówczesnego Rozpoczęto przerwany proces renowa- ministra i prezesa agencji poskutkowało cji z lat 70., wyremontowano większość wydłużeniem okresu spłaty do 10 lat. ulic oraz kamienic, które zmieniono na Ułatwiło to prowadzenie gospodarstwa budynki mieszkalne. Odnowiono rów- i spłatę należności. Marcin Zamoyski nież fasady kamienic znajdujących się chcąc podnieść kulturę rolną, zakupił na Starówce. W 1992 roku miasto Za- cały park maszynowy. Starał się rów- mość zostało wpisane na Listę Świa- nież nauczyć ludzi, jak pracować. Na towego Dziedzictwa UNESCO, w uro- początku państwo Zamoyscy prowadzi- czystości wpisania uczestniczył ordynat li gospodarstwo mieszane, uprawiając zamojski Jan Zamoyski. Pan Marcin nie zboża oraz trzymając trzodę chlewną, zapomniał również o rolnictwie. Pomy- rocznie produkując jej 850 sztuk. Obec- słem na odtworzenie XVIII-wiecznego nie jest to już tylko produkcja roślinna Towarzystwa Rolniczego było założenie – uprawia się pszenicę, jęczmień bro- Zamojskiego Towarzystwa Rolniczego. warny, buraki, rzepak i soję. Gospo- Celem, jaki przyświecał jego założeniu, darstwo liczy 520 ha i zarządzane jest było zjednoczenie producentów rolnych przez żonę pana Marcina – Aleksandrę. Zamojszczyzny. Powstało ono w 1997 Mają oni dwoje dzieci Różę i Andrzeja. Fot. A. Wieremczuk Pałac w Klemensowie ma powierzchnię roku. Marcin Zamoyski jest założycielem Część gruntów gospodarstwa należy ponad 3500 m2, zaś park zajmuje obszar oraz wieloletnim prezesem Towarzystwa. do ich dzieci. 134 ha.

10 | Magazyn Rolniczy