T.C FIRAT ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLĠKLER DÖNEMĠNDE ÇORUM ġEHRĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ DANIġMAN HAZIRLAYAN Abdulhalik BAKIR Ali GÖKġEN ELAZIĞ- 2007 T.C. FIRAT ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANA BĠLĠM DALI ANDOLU SELÇUKLU VE BEYLĠKLER DÖNEMĠNDE ÇORUM ġEHRĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Bu tez / / tarihinde aĢağıdaki jüri tarafından oy birliği / oy çokluğu ile kabul edilmiĢtir. DanıĢman Üye Üye Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR Bu tezin kabulü, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yönetim Kurulu’nun ……../……./……. tarih ve …………… sayılı kararıyla onaylanmıĢtır. ÖZET Yüksek Lisans Tezi Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Çorum ġehri Ali GÖKġEN Fırat Üniversitesi Tarih Anabilim Dalı Elazığ–2007, s.184. Beylikler ve Anadolu Selçuklu Döneminde Çorum Ģehri ve çevresi sosyal, kültürel ve mimari olarak geliĢimini sürdürmüĢ, bu yüzyıllar boyunca nüfus hareketleri, ilim ve fikir faaliyetleri devam etmiĢtir. Fakat iktisadi olarak Çorum Ģehri diğer Anadolu Türkmen Ģehirleri kadar aktif görülmemektedir. Ana Kelimeler: Çorum, Vakıf, Zaviye, Selçuklu, Anadolu, Mimari I SUMMARY Ph Thesis Çorum City in the Period of Commonplaces and Seljuks’of Anatolians’. Ali GÖKġEN University of Fırat History Department Elazığ- 2007, p.184. Çorum city and its environs‟ social, cultural and architect to development has to continued in Gavernment issues and Anatolia of the Seljuk‟ period. In this periods has kept on population action, science and idea activities during a lot of centuries. But Çorum city hasn‟t been seen to economic as as much as the ather anatolian Turcuman cities. Key Words: Çorum, Aware, Seljuk, Anatolia, Architect. II ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET I SUMMARY II ĠÇĠNDEKĠLER III ÖNSÖZ V KISALTMALAR VII YÖNTEM IX 1.Konunun Seçimi IX 2.Konu ve Kaynaklar X GĠRĠġ 1.Çorum‟un Adı ve Tarihi Coğrafyası…………………………………………………………5 BĠRĠNCĠ BÖLÜM ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLĠKLER DÖNEMĠNDE ÇORUM ġEHRĠ 1.Türk Hakimiyeti Öncesi Çorum ġehri Tarihi…………………………………………….….9 2.Anadolu Selçuklu ve Beylikler Döneminde Çorum ġehri……………………………….…18 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLĠKLER DÖNEMĠNDE ÇORUM ġEHRĠNĠN ĠÇTĠMAĠ-ĠKTĠSADĠ VE KÜLTÜREL YAPISI 1.ÇORUM ġEHRĠNĠN ĠÇTĠMAĠ YAPISI…………………………………………………...26 1.1.Çorum ve Çevresinin TürkleĢmesi………………………………………………………..44 1.2.Sosyal Müesseseler……………………………………………………………………….54 1.2.1.Zaviyeler…………………………………………………………………………….….55 1.2.2.Vakıflar…………………………………………………………………………………62 2.ÇORUM ġEHRĠNĠN KÜLTÜREL YAPISI…………………………………………...…..82 III 1.1.Çorum‟da Fikir Hareketleri………………………………………………………….……91 3.ÇORUM ġEHRĠNĠN ĠKTĠSADĠ YAPISI……………………………………………...…101 1.1.Çorum ġehrinin Ticari Faaliyetleri ve Ticaret Yolları………………………………..…113 4.SEYYAHLARIN GÖZÜ ĠLE ÇORUM VE ÇEVRESĠ………………………….……….214 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ANADOLU SELÇUKLU VE BEYLĠKLER DÖNEMĠNDE ÇORUM ġEHRĠNĠN MĠMARĠSĠ 1.MĠMARĠ YAPI……………………………………...…………………………………….128 1.1.DĠNĠ MĠMARĠ…………………………………………………………………………..136 1.1.1.Cami ve Mescitler……………………………………………………………………..136 1.1.2.Türbe ve Zaviyeler…………………………………………………………………….146 1.2.SOSYAL YAPILAR………………………………………………………….…………149 1.2.1.Medreseler………………………………………………………………….……….…149 1.3.ĠDARĠ YAPILAR……………………………………………………………………….154 1.3.1.Kaleler…………….………………………………………..………………………….154 SONUÇ……...………………………………………………………………………………156 KAYNAKLAR……………………………………………………………………………..160 EKLER……………………………………………………………………………………...167 ÖZGEÇMĠġ IV Önsöz Anadolu Türk Ģehirlerinin tarihini kesintisiz bir Ģekilde inceleme ve araĢtırmak oldukça güçtür. Bu güçlük daha ziyade Ģehirlerin tarihi kesitlerde, bilgi ve belgelerin olmayıĢı ya da yeteri kadar üzerinde inceleme yapılmamasından kaynaklanmaktadır. ġehirlerimizin Osmanlı öncesi Türk yerleĢmelerinin ve bunların içinde bulundukları siyasi, kültürel ve içtimai yapılarını Osmanlı devrine hatta günümüze kadar taĢındıkları bir gerçektir. Anadolu‟daki belli baĢlı büyük Ģehirlerimiz (Konya, Kayseri, Erzurum, Sivas vb.) haricinde orta ölçekli Ģehir diyebileceğimiz Çorum Osmanlı öncesi Selçuklu ve Anadolu Beylikleri için sadece bir geçiĢ, konaklama yeri olarak görüldüğü ve bu nedenle sosyal ve kültür yapısının içe dönük olduğu da bir gerçektir. Anadolu‟nun Türkmen nüfusunun önemli bir yerini kapsayan ve Malazgirtken sonraki devir TürkleĢme safhasını tamamlayan Çorum Ģehrinin, bu devirde oynamıĢ olduğu rolü de unutmamalıyız. Gerek Bizans devrinde Pavlakların çıkardıkları isyanlar, Selçuklu devrindeki tarikat hareketleri, Çorum‟un içtimai yapısında belirleyici olmuĢ unsurlardır. Konumuz olan Çorum Ģehrini sadece sosyo-kültürel olarak değil, siyasi tarihini ve bu tarihi yazarken Malazgirt öncesine de değindik. ġehirlerin iktisadi yapısı da belirleyici olduğundan bulabildiğimiz kaynaklar ıĢığında ticari hayatına ve ticaret yollarına da değinmeye çalıĢtık. Mimari yapısını da konularına göre ayırmaya ve sınıflandırmaya çalıĢtık fakat yinede konudaki bilgi ve belgelerin yetersizliği nedeniyle sadece kaynaklardaki bilgileri ve bulabildiğimiz kadar resim vermeye gayret göstermiĢ bulunmaktayız. Tezimiz üç bölümden oluĢmaktadır. V GiriĢ kısmında Çorum ve çevresinin genel yapısı, Çorum‟un Anadolu Ģehirleri içindeki durumu hakkında genel bilgiler vermeye çalıĢtık. Ayrıca Anadolu – Türk Ģehirlerinin sosyal ve fiziki geliĢimlerine de değindik. Birinci bölümde Çorum Ģehrinin adı ve tarih coğrafyası, Türk hâkimiyetinde önceki Hitit, Roma ve Bizans devletleri zamanında, Çorum ve çevresinin siyasi tarihini, Türk hâkimiyetine geçiĢini, DanıĢmendli, Selçuklu ve Beylikler devri siyasi mücadeleleri, bu mücadelelerde, Çorum tarihinin yeri ve önemi anlatılmaktadır. Ġkinci bölümde Çorum ve çevresinin sosyal yapısı, sosyal müesseseleri, zaviye ve vakıfları, bu vakıfların kim tarafında ne zaman ve nerede kurudukları faaliyetleri, bölge insanı için önemlerine değindik. Çorum Ģehrinin TürkleĢmesi, buraya göç eden Türkmen aĢiretlerin isimleri, Çorum‟un hangi kasaba ve köyüne yerleĢtiklerini de ayrıntıları ile verdik. Kültürel yapısı, dönemin fikir hareketleri ve bu hareketlerin Çorum ve çevresine olumlu ya da olumsuz yansımalarına, Anadolu Selçuklu ve Beylikleri devrinde Çorum Ģehrinin ve çevresinin, iktisadi yapısına, ticari faaliyetlerine, ticaret yollarından da bahsetmiĢ bulunuyoruz. Üçüncü bölümde Çorum ve çevresindeki kaza ve köylerin mimari yapılarına, bu yapılarına bölgedeki yerleĢimler için ne ifade ettiklerine ve önemlerine, idari, dini ve sosyal yapılara bu yapıların genel özellikleri ayrıntılı bir Ģekilde anlatılmaktadır. AraĢtırma boyunca teĢvik ve yardımlarını gördüğüm değerli Hocam PROF.DR. Abdulhalik BAKIR Bey‟e teĢekkür ederim. Bunun yanı sıra, Çorum‟da ve Ankara‟da alan çalıĢması yaparken bize vakitlerini ayıran kamu kurum ve kuruluĢlarındaki yetkililere Ģükranlarımı sunarım. ELAZIĞ 2007 Ali GÖKġEN VI KISALTMALAR age. : Adı Geçen Eser agm. : Adı Geçen Makale AÜĠFD: Ankara Üniversitesi Ġlahiyat Fakültesi Dergisi AÜED : Selçuk Üniversitesi Edebiyat Dergisi Bkz. : Bakınız. c. : Cilt Çev. : Çeviren DĠA. : Diyanet ĠĢleri Ansiklopedisi DTCFD : Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi H. : Hicri Haz. : Hazırlayan ĠA. : Ġslam Ansiklopedisi M. : Miladi MEB. : Milli Eğitim Bakanlığı MÖ. : Milattan Önce S. : Sayı s. : Sayfa Siv. : Sivas TA. : Türkler Ansiklopedisi TTK. : Türk Tarih Kurumu VD. : Vakıflar Dergisi v.b. : ve benzeri v.s : ve saire Ves. : Vesika VII VGMA. : Vakıflar Genel Müdürlüğü ArĢivi Yay : Yayınlanan, yayınevi VIII YÖNTEM 1. Konun Seçimi Çorum, geliĢmiĢ bir doğu kültürü olan Hatti ve Hitit medeniyetlerine ev sahipliği yapmıĢ, önemli bir Ģehrimizdir. Anadolu coğrafyası ve Çorum Ģehri bu devirler içinde, dünya tarihi açısından, siyasi ve kültürel alanda yüksek bir seviyeye ulaĢmıĢ dünyadaki ender Ģehirlerimizdendir. Hititlerin tarih sahnesinden çekilmeleri ile beraber Anadolu coğrafyası ve Çorum Ģehri de uzun yıllar karanlık bir döneme girmiĢtir. Roma ve Bizans devirlerinde de, merkezi otoritenin baĢkent haricindeki Ģehirlere gereken önemi vermemeleri sebebiyle bu karanlık tarihi süreç devam edecektir. Türklerin Anadolu‟ya gelmeleri ve burayı yurt edinmeleri ile beraber Anadolu‟nun birçok Ģehri ile birlikte Çorum‟unda bu karanlık süreçten kurtulduğunu söyleyebiliriz. Osmanlı öncesi Bizans, Türkmen Beylikleri ve Anadolu Selçuklu dönemlerine ait yapılan araĢtırmalar yetersizdir. Çorum‟un ilkçağa ait araĢtırmalarına ve Osmanlı devri Çorum tarihine verilen önem Türklerin Çorum ve çevresine yerleĢme safhasına ait araĢtırmalar çok yersizdir. ĠĢte Anadolu‟nun Türkmen nüfusunu ve tarihini barındıran bu Ģehrimiz ile ilgili düzenli bir araĢtırmanın olmaması sebebiyle “Beylikler ve Anadolu Selçuklu döneminde Çorum Ģehri adlı çalıĢmayı uygun gördük. 2. Konu ve Kaynaklar Tezimle ilgili olarak taradığım kaynaklar, Türkiye‟de değiĢik alanlarda yazılmıĢtır. Bu kaynakların, bazılarından tez boyunca faydalanmama rağmen bazı kaynakları ise, ancak belli konularda kullanabildim. Osmanlı öncesi Çorum Ģehrindeki, Türk hâkimiyetini anlatan düzenli bir çalıĢma yayınlanmamıĢtır. Genellikle üniversitelerin çıkarmıĢ oldukları dergi ve makalelerden Anadolu Ģehirlerinin genel özelliklerini anlatan, bu Ģehirlerin, tarihi geliĢimine ıĢık tutan değerli birkaç hocamızın yazmıĢ oldukları kitaplardan da yararlanmıĢ bulunmaktayız. IX Ankara vakıflar genel müdürlüğünün arĢivinden, beylikler ve Anadolu Selçuklu devrine ait olan vakıfların kimler tarafından ve ne zaman yapılmıĢ oldukları hakkında bilgiler edindik. 1938 yılından 1946 yılına kadar 62 sayı olarak “Çorum Halkevleri” tarafından yayınlanan Çorumlu Dergisinden tez boyunca yararlanma imkânı bulduk. Çorumlu dergisinde yayınlanan NeĢet Köseoğlu Bey‟in makaleleri, Sayın, Tayyar Anakök‟ün nüsha halinde ve yayınlanmıĢ