T.C. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. EGE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ ARKEOLOJİ ANABİLİM DALI ANTİK DÖNEMDE ÖDEMİŞ VE ÇEVRESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Berkan YILMAZ TEZ DANIŞMANI Prof.Dr. Cumhur TANRIVER İZMİR-2014 Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğüne sunduğum “Antik Dönemde Ödemiş ve Çevresi” adlı yüksek lisans tezinin tarafımdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir şekilde hazırlandığını, tezimde yararlandığım kaynakları bibliyografyada ve dipnotlarda gösterdiğimi onurumla doğrularım. Berkan YILMAZ İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ GİRİŞ………………………………………………………………………………… 1 I. ARAŞTIRMA TARİHÇESİ VE LOKALİZOSYONU…………………………2 II. BÖLGENİN GENEL TARİHİ…………………………………………………..19 III. DİN VE MİTOLOJİ……………………………………………………………..46 IV. RESMİ KURUM VE ÜNVANLAR…………………………………………….74 V. EKONOMİK YAPI……………………………………………………………….80 VI. BÖLGEDEKİ ANTİK YERLEŞİMLERİN BAŞKA YERLEŞİMLERLE İLİŞKİLERİ…………………………………………………………..……………….92 VII. ARKEOLOJİK BULUNTULAR ………………………………………………95 VII.1. KERAMİKLER……………………………………………………………95 VII.2. MİMARİ………………………………………..…………………………104 VII.3. SİKKELER……………………………………………………………….114 VII.3. 1. HYPAİPA…………………………………………..………………114 VII.3. 2. DİOSHİERON……………………………………………………..122 VII.3. 3. KİLBİANOİ………………………………………………………..126 VII.3. 4. NEİKAİA…………………………………………………………...129 VII.3. 5. KAYSTROS………………………………………………………..135 VII.3. 6. TMOLOS-AURELİOPOLİS……………………………………..136 VII.4. ANTİK METİNLER VE YAZITLAR………………………………….138 VII.4. 1. HYPAİPA…………………………………………………………..138 VII.4. 2. KİLBİANOS………………………………………………………..190 VII.4. 2. 1. NEİKAİA………………………………………………...192 VII.4. 2. 1. PALAİAPOLİS………………………………………….195 VII.4. 2. 1. KOLOE…………………………………………………..196 VII.4. 3. TMOLOS…………………………………………………………...208 VII.4. 4. DİOSHİERON……………………………………………………..210 VIII. DEĞERLENDİRME VE SONUÇ…………...………………………………215 KAYNAKÇA…………………………………………………………………………223 ÖNSÖZ Yukarı Küçük Menderes Vadisi’nin büyük bölümünü kapsayan Ödemiş bölgesi ve yakın çevresindeki farklı yerleşimler üzerine bir takım arkeolojik çalışmalar ve yüzey araştırmaları yapılmıştır. “Antik Dönem Ödemiş ve Çevresi” adlı tez çalışmasında ise antik dönem Ödemiş yaşantısının aydınlanmasında katkıda bulunulması ve öncesinde yapılan çalışmalara bir yenisi eklenmesi adına Ödemiş ve yakın çevresi ile ilgili antik metinler, yazıtlar, sikkeler, arkeolojik veriler değerlendirilmiş ve Ödemiş bölgesi bir bütün olarak ele alınmıştır. Bana bu tezi hazırlamamda imkân sağlayan, elde edilen arkeolojik ve epigraphik verilerin doğru bir biçimde değerlendirilmesinde yaptığı yardım ve yönlendirmeleriyle rehberliğini esirgemeyen, tezin daha anlaşılır bir biçimde hazırlanması için gerekli düzenlemeleri yapmamı sağlayan, kendisinden arkeoloji-epigrafi adına çok şey öğrendiğim danışman hocam Prof. Dr. Cumhur TANRIVER’e çok teşekkür ediyorum. Ayrıca lisans ve yüksek lisan eğitimim boyunca öğrenimimde büyük payları olan Ege Üniversitesi, Arkeoloji Bölümü hocalarıma sonsuz saygılarımı sunar ve hayatımın bu önemli süreçlerinde yanımda olan çok değerli arkadaşlarım Gürkan ERGÜN’e, Mina ŞAKRAK’a, Burhan DİKİŞ’e, Emir SERT’e, Eyüp Can KALE’ye teşekkür ediyorum. İzmir, 2014 GİRİŞ Belli bir coğrafi bölgede yaşamış antik dönem insanın, yaşadığı dönem içerside tanık olduğu siyasal olaylar, dini yaşantısı, ekonomik faktörleri, oluşturdukları otoriter birliği, sosyal yaşantısı ve çevre kültürlerle iletişimi, etkileşimi günümüz araştırmacıları için sürekli merak konusu olmuş ve antik dönem yaşantısı ile ilgili sorulara cevap aranmıştır. “Antik Dönem Ödemiş ve Çevresi” adlı çalışmanın amacı, epigrafik, numizmatik ve arkeolojik belgeler ile antik literatüre dayanarak bölgenin Antik Dönem’deki tarihini anlatmak; coğrafyası, halkı, ekonomisi, ekonomisi içersindeki gelir kaynakları ve iş kolları, politik ve sosyal yapısı üzerinde durmak ve de bunların bağlantılarını analiz etmektir. Araştırmanın zaman dilimi, bölgede bulunan Paleolitik izlerden başlayarak, Geç Roma Dönemi sonu-Erken Bizans Dönemini kapsamaktadır. Ancak Ödemiş bölgesine ilişkin arkeolojik veriler ve epigrafik buluntuların, daha çok Roma Dönemi’nde yoğunluk göstermesi, bölgenin Roma Dönemi’ndeki durumuyla ilgili daha çok bilgi elde etmememize neden olmuştur. Ödemiş’in farklı yerlerinden bulunan 175 adet yazıt, Hypaipa, Dioshieron ve Neikaia kentlerinin başlıca örnek sikkeleri, Ödemiş bölgesinde ele geçen seramik buluntuları ve Hypaipa başta olmak üzere, sur duvarı, tiyatro, tapınak, manastır gibi yapı kalıntıları, Ödemiş’in antik dönemi hakkında bilgi edinmemize yardımcı olmaktadır. Varlığını sadece yazıtlardan bildiğimiz bazı yapıları, bölgede ele geçen mimari yapı parçaları ile ilişkilendirilmeye çalışılmıştır. Ayrıca Ödemiş bölgesinin diğer coğrafyalarla etkileşimi hakkında bilgi edinmek için, sadece Ödemiş bölgesine ait arkeoloji bulgu ve yazıtlara değil, diğer coğrafyalarda ele geçen mühür, seramik gibi arkeolojik veriler ve yazıtlar değerlendirilmiştir. Sonuç bölümünde ise epigrafik, nümizmatik ve arkeolojik verilerden derlenen bilgiler neticesinde, antik dönem Ödemiş ve çevresinde görülen değişim ve gelişimler ortaya konmuş, bölgenin tarihi, ekonomik, dini ve siyasal yapısına ilişkin bir takım çıkarımlar elde edilmiştir. 1 I. ARAŞTIRMA TARİHÇESİ VE LOKALİZASYONU 28 Nisan 1699’da Ödemiş’e gelip bölgedeki arkeolojik kalıntıları gözlemleyen ilk gezgin Oxfort’lu Edmund D. Chishull, İlk Birgi’ye gelerek, burasının önceleri Hypaipa adını taşımış olabileceğini düşünmüş, ayrıca başka bir yerleşimden haberi olmamıştır. Chishull’den 144 yıl sonra bölgeye gelen bir diğer gezgin, Fransız mimar ve arkeolog Felix Marie Charles Texier, 1840 yılında inşa edilen kiliseden, Hypaipa’dan ve Birgi’den bahsetmektedir. 1890 tarihli eseriyle Sir William Ramsay, bölgedeki Kaystros ve Kilbianos kentlerinden bahseder. 1888 yılına gelindiğinde İzmir - ödemiş demir yolu tamamlanmış, bu sayede Ödemiş, yerli ya da deniz yoluyla gelen yabancı tüccar ve komisyoncuların yoğun geldikleri bir yer haline gelmiş ve gelenler arasında mimarlar, arkeologlar ve daha birçok bilim adamı görülmüştür. Bu sayede gelenlerden bir tanesi de 1891 yılında Ödemiş bölgesini araştıran Fransız mühendis Georg Weber’dir. Weber, o dönemin hükümet konağı önüne gelen antik mermer parçalarını incelemiş ve parçaların getirildikleri yerleri araştırarak, o bölgelerle ilgili çıkarımlarda bulunmuştur. Aynı yıl bölgeye gelen ikinci ziyaretçi Alman epigraf Karl Buresch’tır. Buresch da Weber gibi çalışmalarını, dönemin hükümet konağı önüne gelen antik mermer parçalarından başlamış, harabeleri ve ören yerlerini incelemiş, ancak dikkate değer çok fazla buluntuya rastlamamıştır.1 Osman Hamdi Bey tarafından görevlendirilen Aydın Vilayeti Arkeoloji Müdürlüğü yapan arkeolojiye meraklı iş adamı Demosthenes Baltazzi (Baltacızade Temistokli) 1885 yılında Ödemiş - Hypaipa’da ilk ve tek arkeolojik resmi kazılar yaptığı bilinmektedir. Baltazzi bulduğu eserleri beraberinde İstanbul’a götürür ve yaptığı kazının raporunu müze idaresine sunar. Kazı raporundaki eserlerin listesini, Salomon Reinach 1885 yılında “Chroniquues d’Orient” adlı eserde yayınlamıştır. Ayrıca Baltazzi raporunda, yeni Ödemiş’i inşa etmek için, Hypaipa’nın tahrip edildiğini, mermerleri, sütunları, başlık ve kaideleri taş ocağı gibi kullanarak, bunlardan 1 Sevin 2013. S. 12-14. 2 yeni yapılar inşa edildiğini bildirmektedir. Baltazzi’ye göre tahrip o kadar fazladır ki burada sistemli kazı düşünülemez.2 1911 yılında İzmir’de şubesi bulunan Avusturya Arkeoloji Enstitüsü üyeleri Josef Keil ve Anton von Premerstein Lydia bölgesi için düzenledikleri üçüncü arkeolojik araştırma gezilerinde çoğunlukla Ödemiş ve çevresindeki epigrafik bulguları 1914 yılında rapor ederek, sağlıklı ve güvenilir çalışmalar yapmışlardır. 1830’lu yıllarda Theodore Edme Mionnet, 1880’li ve 1890’lı yıllarda Friedrich Imhoof Blumer, 1901 yılında Barclay Vincent Head, 1976 yılında Louis Robert ve 1984 yılında D.O.A. Klose, Ödemiş ve Yukarı Küçük Menderes vadisindeki sikke buluntularını kendi kataloglarına eklemişlerdir. “Birinci Dünya Savaşı” ve “Kurtuluş Savaşı” dönemlerinde sonra 1926 yılında Alman din bilgini Victor Schultz, bölgedeki eski Hıristiyan kiliseleri üzerine araştırmalar yapmıştır. 1973 yılında Alman arkeolog Willi Johannes Eggeling, Küçük Menderes vadisindeki antik kalıntıları incelediği kitabını yayınlamıştır. 1974 ve 1975 yıllarında ise Veli Sevin, Hypaipa kenti üzerine detaylı araştırma yapmıştır. 1978 yılında Clive Foss ve 1996 yılında Rose Lou Bengisu, Tmolos’un (Bozdağ) zirve ve zirveye yakın alanlardaki antik kalıntıları araştırmış ve incelemişlerdir. İlk olarak 1979 yılında D. Knibbe ve R. Merkelbach ile beraber Kaystros’da araştırmalarına başlayan Recep Meriç, 2009 yılına kadar araştırmalarını yayınlamayı sürdürmüştür. Semavi Eyüce, 1984’te yapılan bir arkeoloji araştırmasını, 1990 yılında yayımlamıştır. 1999 yılında ise İlhan Kayan, Küçük Menderes vadisini jeomorpholojik olarak incelemiştir. 2003 ve 2004 yıllarında Binnur Gürler Ödemiş ve Çevresi’nde ele geçen seramik buluntularını değerlendirmiştir. Hasan Malay ve Marijana Ricl 2000’li yıllardan itibaren bölgede epigrafik araştırmalarını sürdürmüşlerdir. 2012 yılında Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Arkeoloji Bölümü'nden Yrd. Doç. Dr. Sencan Altınoluk, Mersin Üniversitesi Arkeoloji Bölümü'nden Dr. Aylin 2 Baltazzi 2013. S. 37. Altınoluk 2013a. S. 23. 3 Yaldır ile Prof. Dr. Necla Arslan Sevin, Prof.Dr. Ülkü Altınoluk, Prof. Dr. Veli Sevin ve Bakanlık temsilciliğini yapan Ödemiş Müzesi uzmanı arkeolog Ayşen Gürsel tarafından, bugünkü adı Günlüce olan tarihi Hypaipa kentinde yüzey araştırması gerçekleştirilmiştir. Batı Anadolu’nun tarihsel gelişiminde bereketli ırmak havzaları önemli