Routekaart Amsterdam

Nieuw Amsterdams Klimaat

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 Coverfoto Aanleg van een solar-sedumdak op de Geert Grooteschool in Amsterdam Fotograaf: Martijn Steiner Lovisa Nieuw Amsterdams Klimaat Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 4 Nieuw Amsterdams Klimaat Voorwoord Marieke van Doorninck Wethouder Ruimtelijke Ontwikkeling en Duurzaamheid

Kunt u het zich voorstellen? In 2030 rijden in Amsterdam geen auto’s meer met uitlaatgassen. Rond 2040 wordt geen huis meer verwarmd op aardgas. In 2050 kunnen we compleet zonder kolen, gas en olie. Dan komt onze energie volledig uit zon, wind, planten en de warmte van de aarde zelf. Voor de een is dit nog toekomstmuziek of zelfs verontrustend, voor de ander is het al dagelijkse praktijk. De omslag naar schone energie is in ieder geval begonnen en niet meer te stoppen.

Waarom? In de eerste plaats omdat ons klimaat ontwricht raakt. In 150 jaar tijd hebben we onze fossiele brandstoffen er voor een groot deel doorheen gejaagd. Daardoor warmt de aarde op en raakt de wereld op veel plekken onleefbaar door droogte, bosbranden en orkanen. Bovendien stijgt door smeltend ijs de zee. Je vergeet het soms, maar onze stad ligt onder zeeniveau. Nog een reden: om verdere aardbevingen te voorkomen, willen we het Gronings gas niet meer oppompen. Overgaan op schone energie doen we dus voor onszelf, voor mensen elders in het land en op de wereld en voor onze kinderen.

Het is niet simpelweg een kwestie van het vervangen van stroom uit kolen door schone stroom. Het aanzien van onze stad en de omgeving gaat echt veranderen. Fossiele energie kwam uit de grond, schone energie is in de vorm van windturbines, zonnepanelen en warmtepompen veel zichtbaarder. Net als transformatorhuisjes en hoogspannings- leidingen. Spannend in een stad die al best vol is.

Ook thuis gaan we het merken. Een elektrische auto is mooi en prachtig, maar kan ik dat betalen? Een goed geïsoleerd huis is comfortabel, maar een aansluiting op stadswarmte betekent ook koken op elektriciteit. En wat kost dat, wie gaat dat regelen en wanneer? Dat zijn terechte vragen. Bij het aardgasvrij maken van huizen neemt de gemeente de regie. Uitgangspunt daarbij is dat de woonlasten van Amsterdammers met lage en middeninkomens niet stijgen.

In de stad zijn al duizenden Amsterdammers actief in clubs en projecten om energie te besparen of schoon op te wekken. Of spullen te delen. Mensen vinden het leuk om zelf of met buurtgenoten mede-eigenaar te zijn van zonnepanelen, onafhankelijk van grote energiebedrijven. Meer dan nu gaan we onze energie dicht bij huis en samen opwekken. Dat biedt kansen voor zeggenschap en delen in de winst.

Ook voor grote bedrijven zijn de uitdagingen enorm. Het aanzien van onze haven verandert de komende decennia ingrijpend. Door opwekking en opslag van schone energie, wordt de haven de batterij van de stad en door het uit elkaar halen van afval voor nieuwe grondstoffen een spil in onze circulaire economie.

Deze routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 laat zien hoe de omslag naar schone energie er op korte en de langere termijn uit gaat zien. Soms heel concreet, omdat we al weten wat we moeten doen, soms op hoofdlijnen, omdat we wel de richting maar nog niet de uitvoering hebben uitgewerkt. Het is al gelukt de trend te keren en minder fossiele brandstoffen te gebruiken. De volgende stap: Klimaatneutraal is het nieuwe normaal. En dat kan niet zonder u.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 5 Wat is de Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal?

Waarom De uitnodiging aan de stad

De aarde warmt steeds sneller op. Dit heeft grote gevol- In de Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal: Uitno- gen op de volksgezondheid, economie en samenleving. diging aan de stad van januari 2019 is op hoofdlijnen Verandering van het klimaat is het gevolg van menselijk aangegeven wat wij belangrijk vinden en waarom. We handelen. De sleutel om het tij te keren, hebben we zelf willen de CO2-uitstoot in 2050 ten opzichte van 1990 in de hand. De afgelopen jaren is het besef gegroeid dat met 95% terugdringen en Amsterdam voor 2040 aard- er wereldwijd meer en sneller actie nodig is om verande- gasvrij maken. De tussenstap naar 2050 is 55% minder ring van het klimaat te beperken en maatregelen te tref- CO2-uitstoot in 2030. We willen maximaal inzetten op fen hoe ermee om te gaan. Het besef dat niemand alleen energiebesparing en opwekken van duurzame energie. klimaatverandering kan stoppen heeft er toe geleid dat in 2015 het Klimaatakkoord van Parijs is getekend De uitnodiging aan de stad was de aftrap van een door 197 landen. In het Akkoord is de bovengrens van 2 intensief proces om samen met bewoners, bedrijven graden opwarming ten opzichte van het pre-industriële en instellingen te onderzoeken en afspraken te tijdperk voor het eerst mondiaal vastgelegd. Ook is het maken hoe we deze enorme maatschappelijke streven vastgelegd om de opwarming beperkt te hou- transitie voor elkaar krijgen. Er is een Amsterdams den tot 1,5 graad en dat er snel een eind moet komen Klimaatakkoord gesloten en een online platform aan het gebruik van fossiele brandstoffen, de belangrijk- nieuwamsterdamsklimaat.nl gelanceerd met ruim 200 ste veroorzaker van CO2-uitstoot. initiatieven voor een duurzame stad. De conceptversie van de Routekaart is breed gedeeld met partners in de De gemeente Amsterdam neemt haar verantwoorde- stad en aangevuld met de vele reacties die we kregen. lijkheid. We willen een groene, gezonde, welvarende Al deze kennis en ervaringen vormen de basis van en toekomstbestendige stad zijn waarbij iedereen de de Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050. kansen die deze maatschappelijke verandering met zich meebrengt zo optimaal mogelijk benut.

ting gro be A at ct a ie m s li e K n

r e

e r

u l

n s

Routekaart 2020 v o

r e n

Uitvoering Routekaart Continu gesprek met de stad Kennisontwikkeling en innovatie 2020 2030 2040 2050 6 Nieuw Amsterdams Klimaat Routekaart Amsterdam De Routekaart is de start van een wendbaar proces, Klimaatneutraal 2050 waarbij intensief wordt samengewerkt in de stad, geëxperimenteerd, cijfers worden verzameld en De Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal is een geleerd zodat waar nodig kan worden bijgestuurd. ambitiedocument met een lange termijn visie op de De ontwikkelingen en voortgang staan in de jaarlijkse Amsterdamse energietransitie en acties voor de rapportage. korte termijn. In de Routekaart beschrijven we de belangrijkste ingrediënten van onze strategie om samen de overgang van fossiele naar duurzame Wat is een energietransitie? energie in beweging te zetten en te houden. In deze Routekaart gebruiken we vaak het begrip We brengen de opgave en effecten van maatregelen ‘energietransitie’. We verstaan daaronder de overgang in beeld, sturen hierop door middel van een Klimaat- van een wereld waarin we afhankelijk zijn van fossiele begroting en beschrijven onze aanpak die loopt via energie naar een wereld waarin we alleen nog gebruik vier transitiepaden: (1) Gebouwde Omgeving, (2) maken van energie uit hernieuwbare en dus oneindig Mobiliteit, (3) Elektriciteit, en (4) Haven & Industrie. beschikbare bronnen. Daar is een brede, maatschap- Elk transitiepad bestaat uit een aantal pijlers waarop pelijke verandering voor nodig die impact heeft op de aanpak rust. We beschrijven in 16 pijlers wat we onze economie en op ons dagelijks leven. deze collegeperiode gaan doen om tot de gewenste CO2-reductie te komen. In vier aanvullende pijlers beschrijven we de randvoorwaarden die verder nodig zijn om de beoogde doelen te behalen: het versterken van de beweging in de stad, klimaatrechtvaardigheid, kennisontwikkeling & innovatie en ruimte & infrastructuur. ting gro be A at ct a ie m s li e K n m a a

r e

e r

u l

e t

n s

B i

Routekaart 2020 v o

r e n

Uitvoering Routekaart Continu gesprek met de stad Kennisontwikkeling en innovatie 2020 2030 2040 2050 Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 7 De opgave in één oogopslag

Huidige uitstoot broeikasgassen in Amsterdam

Totale uitstoot Gebouwde Mobiliteit Elektriciteit Haven & 5.000 kton CO2- Omgeving Industrie equivalenten 100% 25% 18% 39% 18% Aardgas- en Brandstof- Elektriciteits- Afval- warmteverbruik verbruik verbruik verbranding en overige broeikasgassen Amsterdamse Zakelijke markt 11% wegen Woningen 21% Aardgas- en 9% warmteverbruik 14% Woningen industrie Snelwegen Zakelijke markt 8% 5% 6% 7% Maatschappe- Brandstof- Mobiele lijke gebouwen verbruik binnen- Maatschappe- werktuigen scheepvaart en lijke gebouwen 6% visserij 2% 4% Industrie 0,5% Veren, recreatievaart 4% Overige en dieseltreinen broeikasgassen 0,2% industrie 1,5% Overige broeikasgassen 0,6%

Draagvlak Energiearmoede Opwek van duurzame energie in Amsterdam

Houding % huishoudens met Opgesteld vermogen (MW) Amsterdammers laag inkomen (tot de tegenover overstap huurtoeslaggrens) Ambtitie Ambtitie naar duurzame die meer dan 10% 2019 2030 2019 2030 energie (2019) van inkomen besteden aan energiekosten 73 550 Positief Neutraal (2017) 66 127 75% 14% 31% Negatief Weet niet 9% 3%

8 Nieuw Amsterdams Klimaat Doorrekening resterende uitstoot broeikasgassen in Amsterdam in 2030

Ambitie 2030 Ambitie 2050 t.o.v. 1990 t.o.v. 1990 CO2-uitstoot Amsterdam -55% -95% In CO2- equivalenten 6.000

5.000 Doorrekening: Haven & Industrie 920 raming 2030 t.o.v. 1990 4.000 met bandbreedte

3.000 Elektriciteit 1.960 -21%

2.000 -48% raming 2030 Mobiliteit 870 -55% 1.000 Gebouwde Omgeving 1.250 0

1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050

Toelichting uitstoot broeikasgassen Amsterdam

Verleden en heden Toekomst

De uitstoot in en het dalende Op basis van een Vanwege onzeker- Om de ambitie te Amsterdam van energieverbruik per doorrekening van heden over de mate halen moeten alle broeikasgassen inwoner. alle voorgenomen waarin het lukt om acties en maat- in 1990 was 3.810 acties en maat- de voorgenomen regelen volledig en kton. 2017 is het meest regelen van het acties en maatre- succesvol worden recente jaar waar- rijk, de gemeente gelen uit te voeren uitgevoerd. Veel Deze uitstoot is voor een compleet Amsterdam en buren over de grootte acties en maat- t/m 2010, door de beeld beschikbaar gers, bedrijven en van de effecten is regelen moeten groei van de stad, is voor de uitstoot- instellingen komt gewerkt met een nog worden uit- toegenomen tot cijfers van Amster- de uitstoot in 2030 bandbreedte. gewerkt, beleid 5.510 kton. dam, de uitstoot naar verwachting moet nog worden was toen 5.000 uit op een reductie De bandbreedte ontwikkeld en vast- Sinds 2010 daalt de kton. van 48% ten opzich- van de doorreke- gesteld. Ook zullen uitstoot in Amster- te van 1990. ning ligt tussen aanvullende maat- dam, ondanks de -21% en -55%. regelen genomen verdere groei van moeten worden. de stad, door het De ambitie van duurzamer opwek- een reductie van ken van elektriciteit 55% ligt daarmee binnen bereik.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 9 Inhoud

Hoofdstuk 1 Visie en strategie

1 Wat als we niks doen? ...... 16 2 Mobiliteit ...... 105 2 Visie ...... 18 Pijler 8 Beperken vervuilende verkeersbewegingen 3 Strategie ...... 26 Pijler 9 Verschonen van alle vervuilende voeren vaartuigen Hoofdstuk 2 Klimaatbegroting

1 Inzicht in de opgave ...... 36 3 Elektriciteit ...... 123 2 Inzicht in de effecten ...... 44 Pijler 10 Maximaal opwekken van zonne- energie op daken 3 Actualisatie Klimaatbegroting ..... 51 Pi j le r 11 Optimaal benutten potentie windenergie Pijler 12 Werken aan toekomstbestendige elektriciteits-infrastructuur Hoofdstuk 3 De transitiepaden

4 Haven & Industrie ...... 143 Pijler 13 Transformeren van de haven naar 1 Gebouwde Omgeving ...... 57 duurzame batterij Pijler 14 Ontwikkelen groene waterstofeconomie Aardgasvrije gebouwde omgeving ...... 61 Pijler 15 CO2 afvangen, opslaan en hergebruiken Pijler 1 Opschalen van de wijk-voor-wijk Pijler 16 Energie besparen in de industrie aanpak aardgasvrij Pijler 2 Ontwikkelen van duurzame bronnen voor het warmtenet Pijler 3 Doorgroeien naar een stadsbrede warmte-infrastructuur

Energiezuinige gebouwen ...... 77 Pijler 4 Energiezuinig maken van woningen Pijler 5 Energiezuinig maken van zakelijke markt Pijler 6 Energiezuinig maken van maatschappelijke gebouwen

Klimaatneutrale groei van de stad ...... 93 Pijler 7 Energieneutraal bouwen Leeswijzer

Hoofdstuk 4 In hoofdstuk 1 van de Routekaart geven we onze visie op de Amsterdamse energie- Wat is er nodig? transitie en beschrijven we de belangrijkste ingrediënten van onze strategie om deze overgang van een fossiele naar duurzame 1 Amsterdam doet het samen ...... 160 energie in beweging te zetten en te houden. Pijler 17 Bouwen aan de beweging in de stad In hoofdstuk 2 wordt onze systematische aanpak en het werken met een klimaat- 2 Klimaatrechtvaardigheid ...... 167 begroting beschreven. Dit hoofdstuk Pijler 18 Werken aan een klimaatrechtvaardige vormt het kwantitatieve deel van de energietransitie Routekaart en geeft inzicht in de cijfers en de effecten van de maatregelen die we voorstellen. 3 Leren en experimenteren ...... 173 Pijler 19 Stimuleren kennisontwikkeling en In hoofdstuk 3 beschrijven we onze inhou- duurzame innovatie delijke aanpak die loopt via 4 transitiepaden: (1) Gebouwde Omgeving, (2) Elektriciteit, (3) Mobiliteit en (4) Haven 4 Ruimte en infrastructuur ...... 175 & Industrie. Elk transitiepad bestaat uit Pijler 20 Ruimte maken voor de energie- een aantal pijlers waarin we beschrijven transitie en bijbehorende infrastructuur wat we gaan doen om tot de gewenste CO2-reductie te komen: 16 pijlers in totaal. 5 Financiering ...... 181 Tot slot beschrijven we in hoofdstuk 4 een aantal pijlers met maatregelen die niet 6 Regelgeving ...... 183 direct tot CO2-reductie leiden, maar die wel cruciaal zijn voor de Amsterdamse energietransitie: samenwerken, klimaat- Verklarende woordenlijst ...... 191 rechtvaardigheid, innovatie, ruimte & energie-infrastructuur. Ook is in hoofdstuk 4 aandacht voor een aantal cruciale randvoorwaarden als financiering en regelgeving.

Van deze Routekaart Amsterdam Klimaat- neutraal 2050 is een aparte publieksversie beschikbaar.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 11 12 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Mehrdad Gholani Tolk en trotse bewoner van stadsdeel Zuidoost

“Op het gebied van duurzaamheid ben ik een beginner. Voor mij zijn er vooral economische redenen om met energiebesparing bezig te zijn. Zoals spaar- lampen aanschaffen of de stand van de verwarming. We hebben op dit gebouw geen zonnepanelen en ik vind ook dat dit iets is wat de woningcorporatie of de gemeente moet gaan doen."

“Sinds een paar maanden staan er gescheiden afvalcontainers in onze straat. Dat geeft mij motivatie om met afval scheiden te beginnen. Ik denk dat het bij anderen ook zo begint. De gemeente neemt de eerste stap en laat zien dat wij het waard zijn door in onze buurt te investeren en dan moeten wij de tweede stap zetten. Zuidoost is daardoor ook erg veranderd. Het is hier heel mooi groen en in de zomer zijn de mensen lekker buiten aan het wandelen. Ik denk dat als mensen blij zijn, dus als er weinig criminaliteit of werkeloosheid heerst, ook meer bereid zijn om aan duurzaamheid mee te doen."

“Op het gebied van duurzaamheid ben ik een beginner. Met sommige dingen, zoals gescheiden afvalcontainers, vind ik dat de gemeente de eerste stap moet zetten door eerst de faciliteiten te voorzien. Dan moeten wij als burger de tweede stap zetten.”

“In de toekomst wil ik nog verder gaan met mijn afval te scheiden en bewuster te zijn met aankopen die ik doe. Of het nou nieuwe schoenen of een auto is. Maar een elektrische auto vind ik nog veel te duur.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 13

Hoofdstuk 1 Visie en strategie 1.1 Wat als we niets doen?

Wereldwijd hebben overstromingen, temperatuurveranderingen en droogte een grote impact op de volksgezondheid, de economie en samenleving. Als we niks doen zal ook Amsterdam hard worden geraakt door de gevolgen van klimaatverandering. Ondertussen zien we dat wel in actie komen leidt tot hoopgevende resultaten.

Als we niets doen, dan is de afname van de bio- risico. De kans op oorlogen en grote vluchtelingen- diversiteit net zo’n bedreiging voor de mensheid en stromen neemt toe als gebieden in de wereld onleef- onze ecosystemen als de klimaatcrisis. De opwarming baar worden door gebrek aan schoon drinkwater of van de aarde leidt tot het uitsterven van dieren en de onmogelijkheid om nog voedsel te verbouwen. planten en verstoort daarmee het dynamisch even- Nu al vluchten er jaarlijks honderdduizenden mensen wicht van ecosystemen. Niet goed functionerende voor oprukkend water, droogte en conflicten. ecosystemen leiden tot risico’s voor onze voedsel- en grondstoffenvoorziening, schoon drinkwater, zuurstof Gevolgen voor Amsterdam (geproduceerd door planten) en kustbescherming (via duinbegroeiing en mangrove bossen). Monocul- Als we niets doen, dan zal Amsterdam ook hard turen vormen een bedreiging omdat ze kwetsbaarder worden geraakt door de gevolgen van klimaat- zijn voor ziektes en plagen. We hebben steeds meer verandering. Dan hebben we nog meer hittegolven. geld nodig om de gevolgen van ecologische rampen De temperatuur in de warmste maand ligt dan waar- te ondervangen en in te spelen op de gevolgen van schijnlijk 3 graden Celsius hoger dan nu. Ook de klimaatverandering. maximum temperaturen tijdens hittegolven gaan fors omhoog. Gemiddeld krijgen we rond 2050 meer Mensen die leven in armoede of mensen met een dan twintig tropische nachten per jaar, tegen zeven kwetsbare sociaaleconomische status lopen meer nachten nu. Hittestress beïnvloedt onze gezondheid.

MeMere neer enreselarsgl amge mt neot gn o g SinSdins 1d9s50 19 50stee stgee g EenE estni jsgtinijggin togt t ot HitHitetsttersetsrse ss 21 t2r1o tpriospchisec hnea cnhatcehnt en VraVarga anga anra eanr ergneirge ie AaAntaanl tvaol rvsotrdsatgdeang en 85 85cm c m vakervaker he vhiegveirg reerg rengbeunibeuni.e n. de dgee mgeidmdeidldedel de 40 40zom zoemrseer dsea gdeang en en eslna salpaa- p - perp jeara jra, a(irn, (2in0 520)5 0) stijsgttij.g Tte. kToerkto arat na an gaagta aaftn aefmneemnen stijsgtinijggin g SteedsSteeds na tntaetrt deor odro rouri mru im temtemperapetrauut ru u r worwdort vdet rvwearwchatc ht vervsetrorinstoring g tegteng e7n n 7a cnhatcehnt ennu nu eleeklterkictirtieicit eient ewna wrmartme te zeezsepeisepgeielgel 6%6 meer% meer ne enreselarsglag memt 1e,t6 1 °,C6 °C in 2in0 8250.85. dezede zeee ueewuw

16 Nieuw Amsterdams Klimaat Vooral ouderen, baby’s en mensen met chronische staat, dan zitten minstens 35.000 huishoudens en aandoeningen ervaren de negatieve gevolgen. Door bedrijven in de kou. slaapverstoring rusten we niet voldoende uit, met alle gevolgen van dien. Er zullen meer sterfgevallen zijn Ondertussen zien we dat wel in actie komen leidt tot tijdens hete zomers, een toename van allergieën en hoopgevende resultaten. Ondanks de groei van de een groter risico op ‘tropische’ infectieziektes. stad is de CO2-uitstoot in Amsterdam sinds 2010 aan het dalen en wordt er steeds meer schone energie Het aantal vorstdagen neemt verder af. Schaatsen gebruikt. Inwoners en ondernemers zitten niet stil en op de grachten is dan voorbij. Er valt steeds meer gaan aan de slag. Het bruist van de initiatieven, soms neerslag met nog vaker heviger regenbuien. Ons klein, soms groter. Dat leidt tot resultaat en inspireert klimaat en dus ook ons land en onze stad wordt steeds anderen om ook iets te gaan doen. Het draagvlak bij natter door ruim 6% meer neerslag. De vraag naar Amsterdammers om maatregelen te nemen is groot. energie stijgt. Als we niets doen, gaan stroom- storingen productieprocessen verstoren en het Het stoppen van de opwarming van de aarde is natuur- openbare leven ontwrichten. Verwacht wordt dat de lijk afhankelijk van maatregelen en acties die door heel zeespiegel deze eeuw maximaal 85 centimeter stijgt. veel partijen wereldwijd genomen moeten worden. Overstromingen hebben grote gevolgen voor mens Alleen als iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt en milieu. Als het Afval Energie Bedrijf onder water kan de verandering van het klimaat beperkt blijven.

Bron: KNMI, Klimaatverandering in de regio Amsterdam, april 2018

Meer neerslag met nog Sinds 1950 steeg Een stijging tot Hittestress 21 tropische nachten Vraag naar energie Aantal vorstdagen 85 cm vaker heviger regenbuien. de gemiddelde 40 zomerse dagen en slaap - per jaar, (in 2050) stijgt. Tekort aan gaat afnemen stijging Steeds natter door ruim temperatuu r wordt verwacht verstoring tegen 7 nachten nu elektriciteit en warmte zeespiegel 6% meer neerslag met 1,6 °C in 2085. deze eeuw

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 17 Amsterdam is een fijne stad om in te wonen, te leven en te zijn. En dat willen we blijven. Een gezonde, welvarende, groene en toekomstbestendige stad voor iedereen. We willen een klimaatneutrale en circulaire stad zijn, waar zuinig met energie wordt omgesprongen, energie duurzaam wordt opgewekt en grondstoffen en materialen oneindig worden hergebruikt. We willen ook een stad zijn die goed omgaat met de effecten van klimaatverandering, zoals water- overlast, toenemende periodes van droogte en hitte, en verandering van biodiversiteit. We zullen moeten veranderen zodat dit alles wat we zo belangrijk vinden hetzelfde blijft.

18 Nieuw Amsterdams Klimaat 1.2 Visie op een klimaatneutraal Amsterdam in 2050

Wat willen we bereiken? tie sinds de industriële revolutie. Er is een brede, maatschappelijke verandering voor De meest ingrij- Om als stad een wezenlijke bijdrage te nodig die impact heeft op onze economie pende operatie leveren aan het halen van de doelstellingen en op ons dagelijks leven. Het vraagt om sinds de industrië- van Parijs willen we de CO2-uitstoot op een ingrijpende en structurele verandering le revolutie ons grondgebied met 55% terugdringen in van ons denken en doen, maar ook om een 2030 en tot 95% in 2050, ten opzichte van andere verdeling van bezittingen en zeg- het peiljaar 1990. We streven ernaar om in genschap. Het zal gevolgen hebben voor 2040 aardgasvrij te zijn en al in 2030 geen de manier waarop wij onze ruimte inrich- CO2-uitstoot meer te veroorzaken door ten, bouwen, ons geld inzetten, warmte en mobiliteit. In 2030 streven we er ook naar elektriciteit opwekken en gebruiken, ons dat de gemeentelijke organisatie klimaat- verplaatsen, materialen hergebruiken en neutraal is. In 2030 gebruiken we 50% min- onze (toekomstige) arbeidskrachten oplei- der nieuwe grondstoffen, in 2050 willen we den en naar werk begeleiden. 100% circulair zijn. We nemen afscheid van fossiele energie zoals olie, aardgas en kolen De overgang naar een wereld waarin we en gaan over op 100% duurzaam opgewek- alleen nog schone energie gebruiken staat te energie. Bovendien worden we ‘klimaat- bovendien niet op zichzelf. Het maakt deel adaptief’: we richten de stad zo in dat we de uit van een bredere, wereldwijde ontwik- onvermijdelijke gevolgen van de klimaat- keling naar een ecologisch, economisch verandering goed kunnen opvangen. en sociaal duurzame samenleving. Amster- dam heeft de Sustainable Development In onze visie hebben deze ambities alleen Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties kans van slagen als: onderschreven. Hierin worden 17 mondiale opgaven aan elkaar verbonden om zo een 1 We de energietransitie opvatten als een eind te maken aan armoede, ongelijkheid brede, maatschappelijke verandering; en klimaatverandering. Amsterdam werkt 2 We klimaatrechtvaardigheid als leidend aan een visie op een duurzame ontwikke- principe hanteren; ling van de stad, waarbij we gebruik maken van het raamwerk van de ‘donut-economie’ 3 We het samen doen; (Kate Raworth, Donut Economie 2017). 4 We als gemeente de regie nemen; Volgens dit model is een economie alleen duurzaam en welvarend als sociale doel- 5 We als hoofdstad onze verantwoorde- stellingen worden gehaald zonder dat het lijkheid nemen. ecologisch plafond wordt overschreden.

Dit soort grote en snelle veranderingen 1 De energietransitie vraagt leiden soms tot zorgen. Hoe hoog is straks om een maatschappelijke mijn energierekening? Kan ik straks nog de verandering stad in met mijn auto? Komen er windturbines in of rondom de stad? Hoe wordt De overgang naar een klimaatneutraal in de toekomst mijn huis verwarmd? Amsterdam is een enorme opgave en Verdwijnt straks mijn baan? Hoe kan ik waarschijnlijk de meest ingrijpende opera- mijn bedrijf draaiende houden? Veel onze-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 19 1.2 Visie

kerheden waarop we de antwoorden niet pijler 18 Werken aan een klimaatrecht- altijd weten. We moeten het oude loslaten, Sommige inwoners vaardige energietransitie op welke manier terwijl het nieuwe vaak nog onbekend of buurten zijn we hier invulling aan geven. is. Deze transitie zal soms schuren. Ook kwetsbaarder of omdat er keuzes nodig zijn die niet altijd profiteren minder bij iedereen goed vallen. We doen er als van de kansen die 3 We doen het samen gemeente alles aan om deze grote verande energietransitie dering rechtvaardig te laten verlopen. biedt Noch de gemeente noch een individuele andere partij, kan alleen het verschil maken. We hebben allemaal een stuk van de ver- 2 Klimaatrechtvaardigheid antwoordelijkheid en zijn sterk van elkaar is een leidend principe afhankelijk om de doelen te halen. De gemeente Amsterdam is samen met veel Door de uitstoot van broeikasgassen Amsterdammers al jaren bezig met energie neemt de leefbaarheid in de wereld af. besparen en schone energie opwekken. Mensen in de armste landen, vooral in landelijke gebieden, hebben het kleinste Maar het moet sneller. En op basis van de aandeel in de globale opwarming, maar ervaringen van de afgelopen jaren denken worden wel het meest getroffen. Zij zijn we dat het ook sneller kan. Versnellen doen het minst uitgerust om zich tegen de we samen met bewoners, bedrijven en negatieve effecten van klimaatverande- instellingen van Amsterdam, maar ook met ring te wapenen en hebben amper stem de regio, de provincie, het Rijk en Europa of vertegenwoordiging in het maken van (zie kader context, pagina 24). beleid. Dat geldt ook voor onze kinderen of de generaties die na ons komen. Zij hebben nog geen stem en geen aandeel in het veroorzaken van de klimaatverandering, De energietransitie is een reis maar zullen wel alle gevolgen ondervinden. Het maakt van het klimaatprobleem een De infographic met elkaar in de uitpakken, maar rechtvaardigheidsprobleem. visualiseert de knoop want er zijn soms toch niet het reis waarlangs de grote onderlinge verwachte effect Ook in onze stad zijn de gevolgen van transitie wordt afhankelijkheden hebben. Wel de energietransitie niet voor iedereen gerealiseerd. op het gebied markeren we als gelijk. Sommige inwoners of buurten zijn We weten dat van ruimte, tijd, gemeente heldere kwetsbaarder of profiteren minder van de onze stad klimaat- geld, materialen mijlpalen in de tijd. kansen die de energietransitie biedt. De neutraal moet en menskracht Daarmee geven we gemeente Amsterdam wil deze overgang worden en dat en soms botsen richting aan de am- van fossiele naar duurzame energie op een daar een omslag de belangen. bitie voor onszelf rechtvaardige wijze laten plaatsvinden. voor nodig is. De voorstellen en onze partners. Uitgangspunt is dat de woonlasten voor Maar hoe de route die we nu doen Door te doen en huishoudens met lage en middeninkomens naar het eind- zullen wellicht te leren, komt de niet stijgen als gevolg van de kosten van de doel eruit ziet en anders worden transitie steeds energietransitie. Klimaatrechtvaardigheid hoe onze stad er uitgevoerd dan meer samen. Er is is een leidend principe. We streven naar in 2050 precies bedacht. Er zullen geen andere ma- een eerlijke verdeling van de baten en de uitziet, is onduide- onderweg nieu- nier dan dit samen lasten, open toegang tot het beslissings- lijk. We weten wel we initiatieven te doen. Door als proces en eerlijke kansen op een verande- zeker dat de route worden opgestart. gemeente de regie rende arbeidsmarkt. lang is en niet Vooral in het te voeren, over- recht zal zijn. begin moeten we zicht en inzicht te We passen dit principe toe bij het uitvoe- Verschillende veel experimen- bieden en synergie ren van de routekaart en we beoordelen en paden worden teren en dingen te creëren behalen toetsen onze eigen acties op dit principe. bewandeld. Soms uitproberen. Dat we gezamenlijk In hoofdstuk 4.2 beschrijven we onder raken de paden kan heel goed onze doelen.

20 Nieuw Amsterdams Klimaat Samenwerking

2050 2050 • Alle gebouwen in de stad zijn CO2-neutraal • Haven & Industrie klimaatneutraal en circulair Grootschalige aanpak, top-down, grote klappers maken 2040 2040 • Alle wijken in Amsterdam aardgasvrij

2030 • 50 MW extra windenergie opgewekt • De helft van alle geschikte 2030 daken worden benut voor zon: 550 MW • Gemeentelijke organisatie Bottom up klimaatneutraal processen Amsterdamse mobiliteit stimuleren • uitstootvrij • Label A voor kantoren

2025 2025 • Alle vergunningen verleend voor nieuwe windturbines • Realisatie van een CO2- afvanginstallatie bij het AEB

2024 • Realisatie 100 MW Subsidies/kleine initiatieven steunen elektrolysefabriek H2ermes, Tata Steel

2023 • CO2-uitstoot corporaties verminderd van 1.5% in 2019 tot 3% in 2023 Circulaire economie Klimaatadaptatie 2022 2022 • Drie wijken/12 buurten in een onomkeerbaar proces naar aardgasvrij

2020 • Aangescherpte landelijke wetgeving Bijna Energie Neutrale Gebouwen Haven & Industrie (BENG) • Jaar van de Zon • Nieuwe strategie voor een duurzame haven • Eerste 29 GVB bussen uitstootvrij

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 21 1.2 Visie

We zien dat het zelf organiserend vermogen te maken. De gemeente en andere over- van bewoners, bedrijven en instellingen We hebben alle- heden zien erop toe dat deze regels ook groot is. Met deze routekaart, het gesprek maal een stuk worden nageleefd. Onder regie verstaan met de stad en het Platform Nieuw Amster- vande verantwoor- we ook dat we effectieve vormen van dams Klimaat ondersteunen we de Amster- delijkheid en zijn samenwerking tussen medeoverheden, dammers en bedrijven die voorop lopen in sterk van elkaar marktpartijen, maatschappelijke partijen de beweging naar een klimaatneutrale stad. afhankelijk om de en bewoners op gang brengen en houden. We signaleren samen met onze partners doelen te halen We organiseren gesprekken, brengen kansen en stimuleren dat deze worden op- partijen bij elkaar en zorgen op die manier gepakt. Waar gewenst, nodig en mogelijk voor richting en samenhang. helpen we met kennis, kunde en financiële middelen. Zie ook pijler 17 over het bouwen aan de beweging in de stad. 5 We zijn een verantwoordelijke hoofdstad Tegelijk zien we dat niet iedereen kan of wil meedoen. Er is regie en sturing van de De opwarming van de aarde heeft gevol- overheid nodig om de doelen te halen. gen voor onze samenleving wereldwijd. Extremere weersomstandigheden als gevolg van klimaatverandering veroorzaken 4 We nemen als gemeente steeds vaker menselijke rampen. Verande- de regie rende weerpatronen hebben een diep- gaand effect op landbouw, bossen, visserij We zien het als onze belangrijkste taak om en veeteelt, met als gevolg dat grote de regisseur te zijn van het proces om als aantallen mensen een tekort aan voedsel stad klimaatneutraal te worden. Zonder hebben. Honger in de wereld neemt na stimulering, overheidssturing, regelgeving jaren van daling weer toe, met klimaatver- van bovenaf en harde afspraken met de andering als belangrijkste oorzaak. grotere partijen, halen we onze CO2-doelstellingen niet. Als één van de meest welvarende steden op aarde en de hoofdstad van Nederland We zien het als onze taak om voor de stad hebben we een verantwoordelijkheid om als geheel heldere publieke doelen te een wezenlijke bijdrage te leveren aan de stellen. Wat willen we bereiken en wat zijn overgang naar een duurzamere wereld. belangrijke tussenstappen daar naartoe? Amsterdam heeft daarvoor sterke troeven Met deze routekaart en het vervolg creë- in handen. We zijn een compacte en dicht- ren we inzicht in wat er speelt en bewaken bebouwde stad, waardoor er veel draag- we de voortgang. Voor het deel van de vlak en mogelijkheden zijn voor collectieve opgave waar we zelf verantwoordelijk zijn oplossingen die efficiënt en duurzaam zijn. stellen we doelen waarop we als gemeen- Amsterdam is ook een slimme en creatieve te afgerekend kunnen worden. Zoals de stad met een diepgewortelde handels- verduurzaming van de eigen organisatie. geest. De stad kent een hoge dichtheid Waar collectieve oplossingen nodig zijn, aan op kennis georiënteerde bedrijven en nemen we het voortouw. Denk aan de instellingen en is daarmee een voedingsbo- aanleg van een stadsbreed warmtenet. We dem voor innovatie. De unieke combinatie verwachten van andere partijen, dat zij hun van creativiteit, innovatie en ondernemer- deel van de opgave oppakken. We zullen schap maakt dat Amsterdam een stad is die daar zo veel mogelijk bij ondersteunen. grote veranderingen aan kan. Amsterdam zal ook in de toekomst welvarend zijn als Als partijen niet in beweging komen of we met elkaar, bewoners en bedrijven, zo te weinig doen zetten we als gemeente efficiënt mogelijk omgaan met kostbare uiteindelijk ook regelgeving in. Of we resources en we nieuwe duurzame produc- dringen er bij het rijk of de provincie op aan ten creëren om in een groeiende vraag naar om meer dwingende wetgeving of regels duurzame oplossingen te voorzien.

22 Nieuw Amsterdams Klimaat Etalageproject Lokaal boeren scheelt CO2-uitstoot

“Landbouw is een medeveroorzaker van CO2-uitstoot; zowel qua productie als transport”, stelt Ron van Echteld, initiatiefnemer van de stichting Noordoogst. “Lokaal en kleinschalig biologisch boeren met minder vee is vele malen beter voor het milieu.”

Noordoogst is een stadsland- zo dicht mogelijk in de buurt en houden in Nederland kan écht bouwproject op de voormalige onze vegetarische catering niet meer! Hier hebben de var- voetbalvelden aan de Meteoren- brengt alles met de bakfiets. kentjes een heel goed leven en weg in Amsterdam-Noord. In opdracht van de gemeente de ruimte. In deze verhouding Met moestuinen, een voedselbos, gaat Noordoogst samen met – twintig varkens op een half een bierbrouwerij, een varkens- Stadslandbouw Nederland een voetbalveld – hoef je geen mest houderij en andere duurzame maatschappelijke AEX verder uit te rijden, wat de kwaliteit van activiteiten die te maken hebben ontwikkelen. Daarmee kun je de de grond verbetert organisch.” met voedsel. Ron: “Met een impact van projecten als Noord- groenteabonnement kunnen Oogst meten.” Lokale landbouw kan volgens mensen hier zelf oogsten. En Ron in heel Nederland. “Met het alles is circulair: restproducten “Daarnaast werkt de gemeente concept ‘Herenboeren’ betalen en organisch afval worden aan een voedselstrategie. vijfhonderd gezinnen één boer. gecomposteerd, verwerkt of Hiervoor gaan alle stadlandbou- Die houdt varkens, koeien en kip- gaan naar de varkens.” wers van Amsterdam, de Voedsel- pen en verbouwt groenten raad en andere partijen een mani- en fruit. Voor vijfhonderd gezin- “Dat voeding niet vanzelfspre- fest opstellen en deze aanbieden nen is twintig hectare nodig. kend bij de transitiepaden zit, vind aan de wethouder. In Nederland hebben we ruim ik raar”, merkt Ron op. “Bij onder voldoende landbouwgrond andere het vervoer van voedsel “Ik ben niet tegen vlees eten, om op deze manier 17 miljoen komt CO2 vrij. Onze slager zit maar de manier waarop wij vee mensen te voeden.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 23 1.2 Visie

De Routekaart in bredere context

In december 2015 hebben 197 opzichte van 1990. Om dit doel te werking met andere overheden landen, waaronder Nederland, een halen is in juni 2019 het Nationaal en private partijen, zoals bij de historisch moment gemarkeerd Klimaatakkoord gepresenteerd. vestiging van datacenters en de door het tekenen van het Klimaat- Het Klimaatakkoord is een belang- doorontwikkeling van het regio- verdrag van Parijs. In het Akkoord rijk deel van de Nederlandse in- nale energiesysteem. In het is de bovengrens van 2 graden vulling van het Klimaatverdrag van Energieprogramma van platform opwarming vastgelegd, met daar- Parijs. In het akkoord staan ruim 600 Noordzeekanaalgebied (NZKG) bij het streven om de opwarming afspraken tussen bedrijven, maat- werken regionale partijen samen beperkt te houden tot 1,5 graad. schappelijke organisaties en over- aan onder andere de realisatie van Om dit voor elkaar te krijgen moe- heden om gezamenlijk de uitstoot benodigde energie-infrastruc- ten er van mondiaal niveau tot aan van broeikasgassen in 2030 te turen. Ook wordt een Regionale de individuele bewoner maatrege- halveren in vergelijking met 1990. Structuur Warmte (RSW) opge- len worden genomen. Meerdere ministeries zijn verant- steld. Daarin staat beschreven wat woordelijk voor de uitvoering. De de warmtevraag is, het beschik- gemeente Amsterdam heeft zich bare warmte aanbod, de benodig- Green New Deal achter dit akkoord geschaard. de infrastructuur en wat mogelijke De Europese Commissievoorzitter Daarnaast heeft de Nederlandse spelregels zijn voor de verdeling Ursula von der Leyen en Commis- staat zichzelf als doel gesteld om van de warmte. Alle steden in saris Frans Timmermans presen- eind 2020 ten minste 25% minder Nederland zijn daarnaast verplicht teerden begin 2020 een Green broeikasgassen uit te stoten ten op- om een Transitievisie Warmte New Deal om van Europa in 2050 zichte van 1990. De rechter heeft in (TVW) te maken. Hierin leggen het eerste klimaatneutrale conti- 2015 bepaald in de klimaatzaak van we vast op welke termijn buurten nent van de wereld te maken. De Urgenda dat de Nederlandse Staat aardgasvrij worden en welke maatregelen die worden voorge- zich ook moet houden aan dit doel. ‘preferente’ alternatieve warmte- steld variëren van de renovatie van voorziening het meest voor de miljoenen huizen tot de aanplant hand ligt. Amsterdam werkt samen Regionale energiestrategie van 2 miljard bomen. De Europese met de partners van de Metro- (RES) Commissie wil dit gaan vastleggen poolregio Amsterdam (MRA) en in een Europese Klimaatwet. Tim- De landelijke afspraken over de de Vervoerregio Amsterdam (VRA) mermans benadrukt de grote rol productie van duurzame energie aan een Regionaal Mobiliteitsplan, die steden hebben in de overgang worden onder andere uitgewerkt in dat ook een uitwerking is van het naar een duurzame wereld. Steden 30 Regionale Energie Strategieën Nationaal Klimaatakkoord. beslaan maar 2% van het aardop- (RES). Amsterdam werkt samen met pervlak, maar worden bevolkt door 7 andere deelregio’s in de regio Omgevingsvisie en -plan meer dan de helft van de wereld- RES Noord Holland Zuid. Elke (deel) bevolking en zijn verantwoordelijk regio onderzoekt haar vraag naar In de nieuwe Omgevingsvisie voor de uitstoot van 75% van alle warmte en elektriciteit en geeft Amsterdam wordt het toekomst- broeikasgassen (bron: VN). In 2050 aan hoeveel duurzame warmte en beeld van de stad voor 2050 woont twee derde van de wereld- elektriciteit op eigen grondgebied geschetst en de koers bepaald. bevolking in steden. Ook Amster- kan worden gerealiseerd. Zo geeft De Routekaart Amsterdam dam groeit snel. Rond 2030 zijn we de RES-Amsterdam inzicht in waar Klimaatneutraal, de Regionale een stad met een miljoen inwoners. in de stad zonnepanelen en wind- Energiestrategie en Transitievisie turbines kunnen worden geplaatst Warmte dienen als input hiervoor. en hoeveel elektriciteit hiermee kan De Omgevingsvisie geeft sturing Het Nederlandse Klimaat- worden opgewekt. Die informatie en handvatten voor de ruimtelijke akkoord staat ook in deze Routekaart. vertaling van de energietransitie. In de Nederlandse Klimaatwet zijn Het Omgevingsplan biedt ver- de nationale doelen vastgelegd volgens de mogelijkheden om Regionale samenwerking voor het terugdringen van broeikas- activiteiten die bijdragen aan de gassen: 49% minder CO2-uitstoot Ook voor andere thema’s zoekt energietransitie te faciliteren of in 2030 en 95% minder in 2050 ten Amsterdam regionale samen- te reguleren.

24 Nieuw Amsterdams Klimaat -55%

CO2 -95%

MKB

Europese Bedrĳven Instellingen Unie Bewoners

Corporaties Gemeente Amsterdam Rĳk

Industrie havenbedrĳf

Provincie/ regio

De energietransitie kan niemand alleen

De overgang van als een mechanis- met led lampen, in actie kunnen ko- horecaonderne- een stad waarin we me met heel veel maar niet indivi- men is het domein mers. Maar ook van fossiele ener- ‘radertjes’. De dueel een nieuw van de overheid. voor onze buur- gie overgaan op ondernemers en stedelijk warm- Iedereen zal op gemeenten, de volledig duurzame bewoners van deze tenet aanleggen. een zeker moment provincie en het energie uit her- stad zijn de kracht Een bedrijf kan wel betrokken zijn bij rijk. Alleen door nieuwbare bronnen achter de overgang klimaat neutrale deze opgave en samenwerking is een samenspel naar een duurzaam producten aanbie- voor iedereen is kunnen we richting van verschillende Amsterdam, maar den, maar als daar een rol weggelegd: geven en snelheid partijen die door ook zij kunnen het geen markt voor is voor inwoners, on- maken op de route samenwerking niet alleen. Een be- dan houdt het op. dernemers, bedrij- naar een klimaat- de juiste kant op woner kan het be- Het scheppen van ven, corporaties, neutraal Amster- moeten bewegen. sluit nemen om zijn de juiste voorwaar- kennisinstellingen, dam in 2050. Je kunt het zien huis te verlichten den waardoor we schoolbesturen,

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 25 1.3 Strategie

In het vorige hoofdstuk hebben we onze visie beschreven van een klimaatneutraal Amsterdam in 2050. Maar hoe komen we daar? Hoe zorgen we ervoor dat de energietransitie in beweging komt en in beweging blijft?

In onze strategie zijn vijf onderdelen van Omdat we het belangrijk vinden dat we cruciaal belang: als gemeente zelf het goede voorbeeld In de Klimaat- geven, werken we ook aan een duurzame begroting bieden 1 We werken inhoudelijk langs vier gemeentelijke organisatie. Het gaat daar- we inzicht in transitiepaden en 20 pijlers; bij onder andere over het klimaatneutraal de opgave en de 2 We vervullen verschillende en in de maken van onze interne bedrijfsvoering, effecten van tijd wisselen rollen; zoals het gemeentelijk wagenpark en de maatregelen het gemeentelijk vastgoed. En over alles 3 We focussen onze inzet en middelen; wat we inkopen, zoals de materialen die 4 We werken systematisch en cyclisch; we gebruiken voor de inrichting van de openbare ruimte. Het gaat ook over het 5 We werken top-down én bottum-up. gedrag van onze medewerkers. We werken dit uit in de Uitvoeringsagenda Duurzame Organisatie 2020-2030.

In elk van de vier hoofdstukken over een 1 We werken inhoudelijk transitiepad beschrijven we in pijlers wat we langs vier transitiepaden gaan doen om tot CO2-reductie te komen: en 20 pijlers 16 pijlers in totaal. Daarnaast beschrijven we maatregelen binnen vier pijlers die niet Vergelijkbaar met de landelijke systema- direct tot CO2-reductie leiden, maar die wel tiek onderscheiden we vier transitiepaden cruciaal zijn voor de overgang van fossiele waarbinnen de omslag naar een klimaat- naar duurzame energie: pijler 17 over het neutrale stad moet plaatsvinden: Gebouw- bouwen aan de beweging, pijler 18 over de Omgeving, Mobiliteit, Elektriciteit klimaatrechtvaardigheid, pijler 19 over en Haven & Industrie (hoofdstuk 3 De kennisontwikkeling en innovatie en pijler 20 transitiepaden). Bij Gebouwde Omgeving over ruimte en energie-infrastructuur gaat het over het aardgasvrij maken van (zie hoofdstuk 4 Wat is er nodig?). de bestaande bouw en energieneutrale nieuwbouw van onze woningen en kantoren, maar ook over bijvoorbeeld scholen en ziekenhuizen in de stad. Mobiliteit gaat 2 We vervullen verschillende over de omslag naar een systeem voor en in de tijd wisselende het vervoeren van mensen en goederen, rollen zonder daarbij CO2 uit te stoten. Binnen het transitiepad Elektriciteit gaat het over Om deze transitie te kunnen realiseren de opwek van duurzame elektriciteit en de neemt de gemeente in het proces verschil- aanleg van betrouwbare elektriciteitsinfra- lende en in de tijd wisselende rollen in. structuur. Bij Haven & Industrie beschrij- In hoofdstuk 3 beschrijven we bij elk tran- ven we met name de transitie naar een sitiepad welke rol we als gemeente willen duurzaam industriecluster dat Amsterdam vervullen. Welke rol we vervullen hangt en andere regio’s voorziet van duurzame onder andere af van de positie die we als energie. gemeente hebben ten opzichte van andere

26 Nieuw Amsterdams Klimaat spelers en de fase waarin de transitie zich Denk bijvoorbeeld aan wetgeving die eige- bevindt. Gebaseerd op het model van Elk jaar actuali- naren van zakelijk vastgoed met een hoog de Nederlandse School voor Openbaar seren we de elektriciteitsverbruik verplicht om energie- Bestuur (NSOB) onderscheiden we vier Routekaart besparende maatregelen te nemen, recht- rollen: de presterende, regulerende, matige verstrekking van publiek geld door samenwerkende en ondersteunende ge- middel van het ontwikkelen en uitvoeren meente (NSOB, Sturen en stromen 2017). van subsidieverordeningen en het verstrekken van middelen uit het Klimaatfonds. Of uitvoering geven aan de Omgevings- De presterende gemeente wet, Omgevingsvisie en omgevings- In de rol van presterende gemeente zorgen plannen. Daartoe werken we nauw samen we ervoor dat de publieke taken goed met de Omgevingsdienst die in opdracht worden uitgevoerd. Dat bijvoorbeeld de van de provincie of de gemeente bedrijven openbare ruimte duurzaam, schoon, heel van vergunningen voorziet en waar nodig en veilig is. Dat onze stad bereikbaar blijft handhaaft. als de straten open liggen voor de aanleg van nieuwe elektriciteits- en warmte- De samenwerkende gemeente infrastructuur of de aanpak van kades en bruggen. Dat mensen die nu een uitkering Als samenwerkende gemeente zijn we krijgen aan een baan worden geholpen, gericht op het samenwerken met inwoners, zo mogelijk in de installatiebranche van bedrijven en instellingen aan gezamenlijke zonnepanelen en kabels en leidingen. doelen. Dit betekent dat er voor elke partij En dat we bij de inrichting van onze stad iets te halen en te brengen moet zijn. ook rekening houden met het plaat- De partners leveren allemaal een eigen sen van windturbines of zonnepanelen. bijdrage. De gezamenlijke ambitie groeit Instrumenten die we hiervoor hebben zijn gaandeweg en dat kost tijd en inspanning, gronduitgifte, aanbestedingen, inkoop, maar het levert een resultaat op dat meer contractmanagement, levering gemeente- is dan de som der delen en op draagvlak en lijke diensten, financiering, monitoring en uitvoering kan rekenen. Instrumenten zijn effectmeting. samenwerkingsplatforms, overeenkom- sten, convenanten en intentieverklaringen Daarnaast is de gemeente ook werk- waarbij kennis, kunde en middelen met gever, eigenaar/verhuurder van panden elkaar worden gedeeld. Binnen de City en voorzieningen, groot opdrachtgever Deal Aardgasvrij werken op deze wijze als het gaat om inkoop en eigenaar van gemeente, corporaties, WestPoortWarmte, een uitgebreid wagenpark. De gemeente Waternet, huurders en netbeheerders wil dat klimaatneutraal werken het nieuwe samen, omdat deze partijen het gezamen- normaal wordt. We hebben onszelf als lijk doel van een aardgasvrije stad niet ambitie gesteld om uiterlijk 2030 een zonder elkaar kunnen realiseren. klimaatneutrale gemeentelijke organisatie te zijn die al haar publiekstaken op duur- De ondersteunende gemeente zame wijze uitvoert. In de rol van de ondersteunende gemeente gaan we uit van het zelfregulerend en orga- De regulerende gemeente niserend vermogen van bewoners, VvE’s, In de rol van de regulerende gemeente bedrijven en instellingen. De gemeente staan legitimiteit en rechtmatigheid cen- ondersteunt waar mogelijk met kennis, traal. We zorgen voor procedures en we kunde en middelen. Instrumenten die we verankeren doelen en middelen in wetten als gemeente inzetten zijn subsidies, advies en regels. Instrumenten zijn regelgeving, en voorlichting, het faciliteren van kennis- vergunningen, handhaving, beleidskaders, deling, het instellen van een loket om een beleidsplannen, subsidies, wetgeving en initiatiefnemer te helpen, het vereenvou- juridische procedures (bezwaar en beroep). digen van of begeleiden bij procedures en

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 27 1.3 Strategie

regels, lobby en communicatie. Zo heeft nemen. Daarmee wordt de samenwerking de gemeente het initiatief genomen om transparant en de overheid een betrouw- Binnen het transi- het online platform Nieuw Amsterdams bare partner. tiepad Gebouwde Klimaat te lanceren waar inmiddels meer Omgeving vervul- dan 200 duurzame Amsterdamse initiatie- len we als gemeen- ven op beschreven staan. Met het online 3 We focussen onze inzet te de grootste rol platform willen we alle Amsterdammers en middelen inspireren en de mogelijkheid bieden om zichtbaar te zijn, om kennis te delen en om De rol die we als gemeente binnen elk ondersteuning te vinden. Het platform transitiepad vervullen en de impact die we biedt praktische hulpmiddelen, zoals een kunnen hebben is mede bepalend voor wegwijzer tot subsidies en leningen, ener- de inzet die we plegen en de hoeveel- giecoaches, kennis en tools om projecten heid middelen die we inzetten, zoals het op te zetten en uit te voeren. Klimaatfonds. Waar is binnen het speelveld van andere partijen, zoals overheden, Het is belangrijk om helder te zijn over de bedrijven, organisaties, bewoners, onze rol die we als gemeente in het proces in- toegevoegde waarde het grootst? Daar-

Gemeentelijke rollen

Regisserende gemeente

Presterende Samenwerkende gemeente gemeente

Regulerende Ondersteunende gemeente gemeente

28 Nieuw Amsterdams Klimaat voor is ook per transitiepad inzicht nodig Door helder en transparant te zijn over in de aard van de opgave, de omvang van Bewoners, onze focus, weten bedrijven en bewoners investeringen en besparingen en een even- ondernemers en waar ze aan toe zijn en welke investeringen tuele onrendabele top. Dat is maatwerk. instellingen die ze zelf kunnen doen. zelf aan de slag Binnen het transitiepad Gebouwde Omge- willen kunnen ving vervullen we als gemeente de groot- op steun van 4 We werken systematisch ste rol. Het aardgasvrij maken van de stad de gemeente en cyclisch en de benodigde energiebesparing in rekenen alle woningen en gebouwen vraagt om De maatregelen die in deze Routekaart gemeentelijke regie en om middelen. Dit staan beschreven, kunnen direct impact betekent ook dat we het overgrote deel hebben op de CO2-uitstoot, maar soms van het Klimaatfonds zullen inzetten om ook indirect. Soms werkt een maatregel de transitie in de gebouwde omgeving aan meteen, soms later. Soms is de impact de gang te krijgen. We subsidiëren het on- groot en soms beperkt. Hoe bepalen we of rendabele deel van de businesscases van we op de goede weg zitten? En hoe kunnen woningeigenaren, waaronder corporaties we tijdig bijsturen als we doelen niet drei- en eigenaar bewoners, die hun woningen gen te halen? Om hierop te kunnen sturen, aanpakken. Ook investeren we samen met werken we cyclisch en doorlopen we elk partners in de benodigde infrastructuur- jaar systematisch een drietal stappen. projecten die nodig zijn om een aardgasvrij Amsterdam dichterbij te brengen. Stap 1: uitvoeren van acties en Ondanks dat we als gemeente veel inves- maatregelen teren gaan we de stad alleen aardgasvrij krijgen als het Rijk met krachtige regel- Amsterdam voert continu acties en geving en investeringsfondsen komt. maatregelen uit om de klimaatneutrale ambities te realiseren. Het gaat daarbij in Op de andere transitiepaden vervullen de eerste plaats om maatregelen die de we rollen die tot een meer beperkte inzet CO2-uitstoot in de stad verlagen. Maar we van capaciteit en middelen leidt. Vaak voeren ook acties uit die op een andere omdat andere partijen hier een grotere rol manier van cruciaal belang zijn voor de in vervullen. We zien bijvoorbeeld dat het energietransitie. Denk aan het verhogen investeringsklimaat op het transitiepad van het draagvlak in de stad, het stimule- Haven & Industrie zeer sterk wordt bepaald ren van innovatie of het steunen van kleine door de internationale markt en nationale initiatieven. wetgeving en landelijke financiële instrumenten, zoals CO - en energiebelasting 2 Stap 2: Klimaatbegroting en nationale subsidies. De gemeente kan wel een rol vervullen in het zorgen voor de We werken met een Klimaatbegroting. Dit benodigde nieuwe infrastructuren. Bij mo- is het kwantitatieve gedeelte van de Route- biliteit verwachten we dat de transitie door kaart. We bieden enerzijds inzicht in de innovatie en ontwikkeling vanuit de markt opgave en anderzijds inzicht in de effecten relatief snel kan verlopen. We reguleren van de maatregelen die we uitvoeren. deze ontwikkeling met bijvoorbeeld milieuzones of stimuleren met subsidies. Ook In de Routekaart hebben we de totale hier zullen we de randvoorwaarden voor CO2-uitstoot in Amsterdam grondig in deze ontwikkeling scheppen door beno- kaart gebracht. We weten nu bij welk digde infrastructuur te creëren. De ontwik- transitiepad, portefeuille of doelgroep de kelingen op het transitiepad Elektriciteit uitstoot plaatsvindt. Ook andere relevante zijn, afgezien van het ruimtelijke vraagstuk aspecten van de opgave, zoals draagvlak en aanpassing van het elektriciteitsnet, en energiearmoede, zijn in beeld gebracht. zeer sterk afhankelijk van nationale regelin- Daarnaast hebben we de verwachte effec- gen, provinciaal beleid en subsidies. ten van alle acties en maatregelen in deze

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 29 1.3 Strategie

Routekaart op CO2-reductie in 2030 systematiek om de voortgang te monito- berekend. Hierbij is vanwege onzeker- We werken langs ren, een raming te maken van het effect heden sprake van een bandbreedte. twee wegen van voorgenomen maatregelen en op basis In hoofdstuk 2 van de Routekaart komt de naar een klimaat- daarvan keuzes te maken of prioriteiten te volledige inhoud van de Klimaatbegroting neutraal Amster- stellen. aan bod. dam: bottom-up en top-down 5 We werken top-down en Stap 3: bijsturen bottom-up Op basis van inzichten uit de Klimaatbegro- ting stuurt Amsterdam bij door maatrege- Als gemeente werken we langs twee we- len aan te passen of nieuwe acties op te gen naar een klimaatneutraal Amsterdam; starten. Dit betekent dat we er altijd voor bottom-up en top-down. Waar nodig gaan zorgen dat we voldoende kansrijke maatre- we top-down te werk, ook omdat het Rijk gelen ‘in de pijplijn’ hebben, waarmee we dit van ons vraagt. We nemen in dat geval de ambities kunnen halen. het voortouw en werken planmatig aan het behalen van doelen. Uiteraard werken we Elk jaar brengen we een rapportage uit daarin samen met bewoners, bedrijven en met een overzicht van de aangepaste instellingen. Om kosten te besparen en maatregelen. Daarnaast bevat de rappor- snelheid te maken werken we zo veel mo- tage de jaarlijkse update van de Klimaat- gelijk op een uniforme wijze. De Transitie- begroting, waarin we zowel terug- als visie Warmte is hiervan een voorbeeld. vooruitkijken: hoe is de voortgang op de In dit beleidsdocument wordt planmatig, doelstellingen en gaan we deze naar ver- wijk voor wijk, uitgewerkt waar en wanneer wachting halen? wijken van het aardgas af gaan en welke alternatieve duurzame warmtebron daar Door te werken met de genoemde drie de voorkeur heeft. De gemeente komt met stappen, beschikken we over een gedegen partners met een voorzet die uitgebreid met inwoners, bedrijven en instellingen wordt besproken en vervolgens bestuurlijk wordt vastgesteld. De Transitievisie Warmte De jaarlijkse sturingscyclus in 3 stappen vormt vervolgens de basis onder een grootschalige operatie om wijken aardgasvrij te maken.

Inzicht in opgave De kracht van een transitie zit in de combinatie van dit soort van hogerhand opge- Inzicht in effecten legde, collectieve besluiten en de individu- ing grot ele acties van duizenden Amsterdammers be at 1 die zelf aan de slag gaan. We hebben ook a . A m c li t de kleinere initiatieven en projecten hard K ie Aanpassen . s nodig. Als gemeente ondersteunen we maatregelen 2 e n de voorlopers in hun acties om bij te m

a dragen aan een klimaatneutrale stad. a

e e De ervaringen die we opdoen kunnen

t voor ons aanleiding zijn om beleid, regel-

Jaarlijkse s e

rapportage n geving of procedures te verbeteren. We

Routekaart .

3 leren op die manier ook waar collectieve

e oplossingen nodig zijn. Dit noemen we r

e n het bouwen aan de beweging in de stad en wordt in hoofdstuk 4 onder pijler 17 uitgewerkt.

30 Nieuw Amsterdams Klimaat Etalageproject Isolatiegordijnen voor een lage energierekening

In Gaasperdam naaien vijftien vrouwen uit Ghana, de Dominicaanse Republiek en andere landen wekelijks isolatiegordijnen. Die helpen arme gezinnen aan een lagere energierekening.

“Deze vrouwen hebben een grote zodat ze straks een goede afwe- de wijk wordt duurzamer; het is de afstand tot de maatschappij”, ging kunnen maken. In Gaasper- eerste Donut Deal.” begint Diny Ceelen (stichting dam willen bewoners groen Cocratos). “Dankzij dit project gas produceren; rioolafval met De energietransitie kan alleen kunnen we hun competenties groente-, fruit- en etenswaren maar slagen als er wordt samen- vastleggen in een certificaat, vergisten tot gas. In combinatie gewerkt met bewoners, zegt Diny. waarmee ze straks meer kans met zonnepanelen en een hybride “Juist de bewoners zullen de ver- maken op de arbeidsmarkt. warmtepomp krijg je een systeem andering uiteindelijk merken in de De mensen doen weer mee en zonder dat de grond open hoeft.” portemonnee. Je kan de belasting tegelijk helpen de gordijnen met op gas wel verhogen, maar veel isolatiefolie het energieverbruik Het zal nog even duren voordat mensen hebben geen invloed op te verminderen.” de woningcorporatie de woningen het gasverbruik – zij gaan bijvoor- gaat isoleren. Diny: “Daarom beeld niet over de ketel – maar Het project maakt deel uit van kiezen we nu voor de quickfix: ze moeten wel betalen. Dan pakt een groter plan, legt Diny uit. “Op we leren mensen radiatorfolie zo’n financiële prikkel verkeerd uit. dit moment worden er plannen aanbrengen, geven workshops Zeker in deze buurt, waar 54% op gemaakt voor warmtenetten met folie plakken en kieren dichten. of onder de armoedegrens leeft. onderhandelingen die bij bewo- Of we leiden ze op om warmte- De term ‘energierechtvaardig- ners nog onvoldoende bekend foto’s te maken om te zien waar heid’ mag wat mij betreft nog veel zijn. Beter is om samen met bewo- een woning warmte lekt. Zij krij- centraler staan. Anders creëer je ners alle opties te onderzoeken, gen zo kans op een baan en je eigen gele hesjes.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 31 32 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Shanice van der Sloot Oprichtster van Water to Grow

“Je merkt gewoon dat het klimaat verandert. Je kan dan kijken naar hoe bedrijven, de gemeente en overheden met duurzaamheid omgaan. Maar daar heb ik geen invloed op. Dus begin ik bij mezelf. Elke dag kan je namelijk keuzes maken. Het begint al als je opstaat met je ontbijt. Van wat je eet, hoe je naar je werk gaat tot wat je wel of juist niet koopt. Ik merk dat ik ook andere mensen in mijn omgeving daarmee aansteek en dat is heel leuk om te zien."

“Twee keer per jaar organiseren we een kledingruil met een vriendinnengroep. Iedereen neemt wat spullen mee. Je pakt wat je leuk vindt en de rest geef je aan een kringloopwinkel. Dit is erg laag- drempelig, maar zo ben je op een leuke en makkelijke manier met duurzaamheid bezig zonder dat je het echt doorhebt. Met zulke dingen zou ik graag mensen willen betrekken die niet per se iets met duurzaamheid hebben."

“Met leuke en laagdrempelige dingen wil ik graag andere mensen betrekken met duurzaamheid. Zoals via een kledingruil.”

“Thuis hadden de vorige bewoners al aluminimumfolie achter de verwarming geplaatst. Ik gebruik zelden de verwarming en meestal doe ik gewoon een extra trui aan. Andere dingen, zoals het licht uitdoen als je de kamer verlaat, zijn heel standaard voor mij. Ook dat je niet te veel water gebruikt door kort te douchen. Dit bespaart ook gewoon geld.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 33

Hoofdstuk 2 Klimaat- begroting De Klimaatbegroting is het kwantitatieve gedeelte van de Routekaart. In dit hoofdstuk over de Klimaatbegroting komt aan bod voor welke uitstoot Amsterdam verantwoordelijk is. Dit komt neer op 5.000 kton CO2 per jaar. We bieden inzicht in de cijfermatige opgave en de kwantitatieve effecten van alle voorgenomen acties en maatregelen uit deze Routekaart. Dit gebeurt per transitiepad en verder zoveel als mogelijk op portefeuilleniveau. Het concrete pakket aan acties en maatregelen die zijn opgenomen in deze Routekaart, gecombineerd met autonome ontwikkelingen, leidt naar verwachting tot 48% reductie van de CO2-uitstoot in Amsterdam in 2030. De bandbreedte van de uitgevoerde doorrekening ligt tussen de -21% en -55%. Een reductie van 55% ligt daarmee binnen bereik.

36 Nieuw Amsterdams Klimaat 2.1 Inzicht in de opgave

We hebben goed in beeld waar de CO2-uitstoot in Amsterdam plaatsvindt. Dit is belangrijke informatie om als stad CO2-reductiemaatregelen te kunnen treffen en hierop te sturen. Door dit inzichtelijk te maken, hebben we een degelijke basis gelegd om de komende jaren op voort te bouwen.

Uitstoot broeikasgassen bedrijf Amsterdam, het Afval Energie Bedrijf De CO2-uitstoot (AEB) en adviesbureau CE Delft. We hebben In 2017 werden op het Amsterdamse is aan het dalen, hierdoor een beter onderbouwd en eerlijker grondgebied 5.000 kiloton (kton) CO2- terwijl de stad beeld gekregen ten opzichte van de Rou- equivalenten uitgestoten. De hoeveelheid groeit tekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050, broeikasgassen die Amsterdam uitstoot is De uitnodiging aan de stad, februari 2019). de kernindicator van de Routekaart. Het jaar De benodigde uitstootreductie in 2030 voor 2017 is bij het uitkomen van deze Routekaart het behalen van de ambitie (55% minder het meest recente jaar waarvoor een com- CO2-uitstoot in 2030 ten opzichte van 1990) pleet beeld beschikbaar is voor de uitstoot blijkt hoger te liggen (3.290 kton in plaats van alle broeikasgassen in Amsterdam. van 3.200 kton). In de Technische rapportage Andere broeikasgassen dan CO2 die ook Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal bijdragen aan de opwarming van de aarde 2050 staan de databronnen beschreven rekenen we om naar CO2-equivalenten en die zijn gebruikt om de uitstoot in beeld te tellen we mee in de cijfers. Voor de eenvoud brengen. spreken we in de Routekaart alleen over CO2-uitstoot. In 1990 werd jaarlijks 3.810 kton CO2 uitgestoten. De uitstoot per transitiepad

Door de groei van de stad (meer inwoners, De gebouwde omgeving in Amsterdam is woningen, banen en toeristen) is de uitstoot verantwoordelijk voor 25% van de CO2-uit- in Amsterdam sinds 1990 toegenomen tot stoot. Dit wordt primair veroorzaakt door 5.510 kton in 2010. Sinds 2010 is de uitstoot het aardgas- en warmteverbruik van be- weer aan het dalen. Dat is een prestatie, staande en nieuwe woningen en zakelijke en aangezien de stad tegelijkertijd sterk maatschappelijke gebouwen (zoals kantoren, groeide. Deze reductie van uitstoot heeft te scholen en ziekenhuizen). Bij mobiliteit maken met de toegenomen productie van gaat het om 18% van de CO2-uitstoot in duurzame energie en het dalende energie- Amsterdam, voornamelijk door brandstofverbruik per inwoner. In Nederland is de verbruik van het verkeer. De ambitie is een totale uitstoot van broeikasgassen nu al vervoersysteem zonder CO2-uitstoot door lager dan in 1990, in Amsterdam nog niet. schoner vervoer en minder gemotoriseerd De daling van de uitstoot in Amsterdam verkeer. Elektriciteit veroorzaakt 39% van gaat nog niet snel genoeg. Om de CO2- de CO2-uitstoot. Dit is de uitstoot door ambities te halen, is een trendbreuk nodig. het verbruik van elektriciteit. Daarnaast De verwachte verdere groei van de stad stelt gaat dit transitiepad over het opwekken van de stad hierbij voor een extra uitdaging. duurzame elektriciteit in Amsterdam en de aanleg van toekomstbestendige elektrici- Bij het in beeld brengen van de cijfers heb- teitsinfrastructuur. Haven en industrie ben we advies ingewonnen bij de landelijke heeft een aandeel van 18% in de uitstoot. Klimaatmonitor, het Centraal Bureau voor Dit betreft de uitstoot door de industrie die de Statistiek (CBS), het Planbureau voor de in Amsterdam aanwezig is. Het transitiepad Leefomgeving (PBL), het Rijksinstituut voor gaat ook over de ontwikkeling van een Volksgezondheid en Milieu (RIVM), de duurzaam industriecluster dat Amsterdam provincie Noord-Holland, de Vereniging en andere regio’s voorziet van duurzame Nederlandse Gemeentes (VNG), het Haven- energie.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 37 2.1 Inzicht in de opgave

Uitsplitsing elektriciteitsverbruik zakelijke markt per branche in Amsterdam

Zakelijke markt Branche

Informatie en Horeca Vrije beroepen communicatie 3% 1% 21% 6% Financiële Administratieve Groot- en activiteiten dienstverlening detailhandel 2% 1% 4% Handel in Landbouw en Vervoer en onroerend goed bosbouw opslag 1% 0,1% 3%

38 Nieuw Amsterdams Klimaat Andere indicatoren waar Onder huishoudens met een laag inkomen we op gaan sturen Houding (tot de huurtoeslaggrens) was dit aandeel Amsterdammers 31%. In de loop van 2020 komen cijfers Naast het inzicht in de CO2-uitstoot willen tegenover over de ontwikkelingen in de laatste twee we ook zicht houden op andere aspecten overstap naar jaar beschikbaar. Het ambitieniveau gaat van de energietransitie. We hebben duurzame het komend jaar uitgewerkt worden. diverse indicatoren gedefinieerd, inclusief energie (2019) bijbehorende streefwaardes, waar de Het opgestelde vermogen duurzame elek- gemeente op gaat sturen. Allereerst het Positief triciteit in Amsterdam is volgens gegevens draagvlak voor de energietransitie en de van Liander en het nationale programma bijbehorende maatregelen. In 2019 vond 75% RES 73 MW voor zonne-energie (per eind 75% van de Amsterdammers de overstap Negatief 2019) en 66 MW voor windenergie (per naar duurzame energie een goede zaak halverwege 2019). De ambitie is om dit te (bron: Onderzoek, Informatie en Statistiek 9% laten toenemen tot 550 MW zon (waarvan (OIS) van de gemeente Amsterdam). 400 MW op grote daken) en 127 wind MW De gemeente streeft ernaar om dit niveau Neutraal in 2030. Deze ambities zijn ook opgeno- vast te houden in de komende jaren en men in de Regionale Energiestrategie bij verschillen onderzoek te doen naar de 14% (RES). verklaringen hiervoor. Weet niet Het volledige overzicht van indicatoren is Het aandeel Amsterdamse huishoudens 3% zichtbaar in de tabel hieronder. Voor een waar sprake is van energie-armoede lag deel gaan de indicatoren en streefwaardes in 2017 volgens onderzoek op 11% (OIS in 2020 nog verder uitgewerkt worden. 2017). Dat zijn bijna 50.000 Amsterdamse De uitkomst hiervan wordt in de eerstvol- huishoudens die meer dan 10% van hun gende jaarlijkse rapportage van de Route- inkomen besteden aan energiekosten. kaart (eerste helft van 2021) opgenomen.

Indicator per Vertrekpunt Streefwaardes Transitiepad/onderwerp (en jaar) (en jaren)

Gebouwde Omgeving

Totaal aantal woningequivalenten aardgasvrij 91.000 (2019) 260.000 (2030) (van de aanwezige gebouwen in Amsterdam in 2019)

5.000 (2020) Aantal woningequivalenten waarvoor in het betreffende 10.000 (2021) jaar de haalbaarheidsfase van Wijken Aardgasvrij Maken 3.000 (2019) 15.000 (2022) (WAM)-aanpak is gestart 22.000 (2023) 29.000 (2024)

3.000 (2020) Aantal woningequivalenten waarvoor in het betreffende 5.000 (2021) jaar met WAM-aanpak een investeringsbesluit is genomen 1.700 (2019) 10.000 (2022) om aardgasvrij te worden 15.000 (2023) 22.000 (2024)

Jaarlijkse reductie CO -uitstoot woningcorporatie- 2 1,5% (2019) Minstens 3% (2023) woningen

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 39 2.1 Inzicht in de opgave

Indicator per Vertrekpunt Streefwaardes Transitiepad/onderwerp (en jaar) (en jaren)

300 VvE’s, 11.000 woningen (2020) Aantal extra VVE’s ondersteund per jaar N.v.t. 400 VvE’s, 38.000 woningen (2021)

Bepalen bij vaststellen programma Aantal ondersteunde bedrijven Onbekend Zakelijke markt (Q4 2020)

Aantal gecontroleerde bedrijven door de 976 gepland 1.550 controles per jaar met Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied (ODNZKG) (2017) aandacht voor energie thema

Wordt in 2020 nader uitgewerkt Aantal maatschappelijke gebouwen waar energie- in het programma verduuzamen maatregelen zijn getroffen maatschappelijke gebouwen

% van verleende nieuwbouwvergunningen minstens Wordt in 2020 nader uitgewerkt niveau Energieneutraal gebouw (ENG)

% nieuwbouwtenders minstens niveau ENG Wordt in 2020 nader uitgewerkt

Mobiliteit

% van kilometers van het gemotoriseerde verkeer op 3,1% 95% (2030) Amsterdamse wegen dat elektrisch wordt gereden (2019)

Geen streefwaarde, want Aantal publieke elektrische (snel-) laadpunten in 3.300 gemeente faciliteert vraag. Amsterdam (2019) Alleen ontwikkeling volgen

Elektriciteit

100 (2020) 150 (2021) Totaal opgesteld vermogen (in MW) zonne-energie op 73 250 (2022) het Amsterdamse grondgebied (eind 2019) 350 (2023) 550 (2030)

Totaal opgesteld vermogen (in MW) windenergie op 66 (halver- 77 (2021) het Amsterdamse grondgebied wege 2019) 127 (2030)

4 (2020) Totaal aantal gronduitgifte (tenders en één-op-één 6 (2021) gunningen) voor windturbines op het Amsterdamse N.v.t. 8 (2022) grondgebied 10 (2023)

Haven & Industrie

Indicatoren worden in 2020 nader uitgewerkt bij het Wordt in 2020 nader uitgewerkt opstellen van de Havenstrategie 2021-2025

40 Nieuw Amsterdams Klimaat Indicator per Vertrekpunt Streefwaardes Transitiepad/onderwerp (en jaar) (en jaren)

Draagvlak

Deel van Amsterdammers dat zegt de overstap naar duur- 75% (2019) 75% (2020-2023) zame energie een goede zaak te vinden

Klimaatrechtvaardigheid

% Amsterdamse huishoudens met een laag inkomen Geen streefwaarde, want beperkte (tot de huurtoeslaggrens) waarbij meer dan 10% van 31% (2017) beïnvloedbaarheid door gemeente. huishoudinkomen aan energie wordt besteed Alleen ontwikkeling volgen

Totaal aantal energieadviezen door de Energiecoaches N.v.t. 16.000 (periode 2016 t/m 2020 )

Ruimtelijke impact

Indicator wordt in 2020 nader uitgewerkt

Energie-infrastructuur

Indicator wordt in 2020 nader uitgewerkt

Gegevens over het energieverbruik van Amsterdam (verbruik van aardgas, warmte en elektriciteit) komen per transitiepad aan bod in hoofdstuk 3.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 41 2.1 Inzicht in de opgave

Voor welke uitstoot is Amsterdam verantwoordelijk?

Voor het bepalen voor welke tel of de verbanding van benzine in buiten Amsterdam als gevolg van CO2-uitstoot Amsterdam verant- een auto. De uitstoot veroorzaakt consumptie in Amsterdam. Denk woordelijk is, volgen we de keuzes door het opwekken van elektriciteit aan materialen die we gebruiken in die zijn gemaakt bij de landelijke en warmte telt hierbij niet mee, de bouw, consumptieartikelen en Klimaatwet. Deze keuzes zijn geba- omdat deze opgewekte energie het vlees, zuivel en ander voedsel seerd op de ‘IPCC Guidelines for voor een deel ook buiten Amster- dat we consumeren. Het vermin- National Greenhouse Gas Invento- dam wordt verbruikt. deren van deze scope 3-emissies ries’ uit 2006 en de ‘EU-monitorings- wordt uitgewerkt in het programma mechanisme-verordening’ uit 2013. Amsterdam Circulair 2020-2025 en De IPCC-richtlijnen zijn ook een Scope 2 maakt geen onderdeel uit van de uitgangspunt bij het akkoord van Indirecte CO2-uitstoot Routekaart. Parijs. Het volgen van deze keuzes betekent dat we naar de uitstoot Scope 2 is de uitstoot die gerela- van alle broeikasgassen (zoals CO2, teerd is aan het elektriciteits- en Uitstoot door methaan en lachgas) kijken, behal- stadswarmteverbruik in de stad. afvalverbranding ve de uitstoot veroorzaakt door De opwek van deze elektriciteit en internationale scheep- en lucht- warmte binnen en buiten Amster- Door de grote verbondenheid van vaart, verbranding van biomassa dam zorgt voor uitstoot. Bij scope 2 de gemeente Amsterdam bij het en het biogene deel van afval en de wordt de uitstoot toegerekend aan Afval en Energie Bedrijf (AEB) is uitstoot die vrijkomt bij de oxidatie diegene die de energie verbruikt. ervoor gekozen om, in afwijking van veenbodems. Het energiever- Hiervoor wordt gewerkt met emis- op het GPC-protocol, de uitstoot bruik van de internationale scheep- siefactoren: wat is de gemiddelde van het AEB door de verbranding vaart telt ook in het protocol voor uitstoot per opgewekte kilowat- van het niet-biogene deel van het het monitoren van de ‘EU-Richtlijn tuur (kWh) elektriciteit of gigajoule afval volledig mee te tellen bij de Hernieuwbare Energie’ niet mee. warmte? Omdat er in Nederland uitstoot van de gemeente Amster- één groot elektriciteitsnet is, wordt dam (zowel nu als in de toekomst), Voor het toerekenen van de natio- overal in Nederland, en dus ook in ook al wordt een deel van de nale uitstoot op gemeenteniveau Amsterdam, met dezelfde emis- elektriciteit die bij het AEB wordt gebruikt Amsterdam het Global siefactor gerekend. Bij warmte opgewekt buiten Amsterdam ver- Protocol for Community-Scale wordt gewerkt met een specifieke bruikt. Aangezien de uitstoot door Greenhouse Gas Emission Inven- emissiefactor per warmtebron. afvalverbranding in de landelijke tories (GPC). Dit protocol onder- elektriciteitsemissiefactor van het scheidt drie scopes en is afgeleid De inspanningen van Amsterdam CBS niet wordt meegenomen, is er van het internationale Greenhouse op het gebied van zonne- en geen sprake van dubbeltellingen. Gas (GHG) protocol. De Routekaart windenergie dragen bij aan een gaat over de scope 1 en 2 emissies reductie van de landelijke elektrici- van broeikasgassen in Amsterdam. teitsemissiefactor. Groene stroom- contracten in Amsterdam maken Wat valt buiten de scope hier ook een onderdeel van uit. van deze Routekaart? Scope 1 Directe CO2-uitstoot Scope 3 Circulaire economie Scope 1 betreft de directe CO2- Uitstoot buiten Amsterdam heeft een ambitieus uitstoot binnen de gemeentegren- Amsterdam programma Amsterdam Circulair zen van Amsterdam. Denk aan de 2020-2025 gericht op een circu- uitstoot van een fabriek, het ver- Scope 3-emissies zijn alle overige laire stad in 2050. Een stad waar branden van aardgas in een Cv-ke- emissies die worden veroorzaakt afval grondstof is, kringlopen

42 Nieuw Amsterdams Klimaat worden gesloten, producten en brengt extremer weer met zich geven buiten de CO2-reductie- gebouwen anders worden ont- mee, dat afwisselend natter, doelstellingen van de Routekaart, worpen en er meer spullen worden droger en warmer is. Daarnaast maar is wel relevant. Als de bodem gedeeld. Dit programma richt zich, wordt waterveiligheid vanwege natter wordt, dan is er minder zoals aangegeven, op de reductie overstromingsrisico’s een steeds uitstoot. De veenbodem kan zelfs van de scope 3-emissies. Er wordt belangrijkere factor. Om de stad CO2 vasthouden. De Amsterdamse daarnaast gewerkt aan een aparte zo goed mogelijk voor te bereiden Nota Duurzaam Landschap Voedselstrategie. op het veranderende klimaat heeft programmeert acties om in de het Amsterdamse programma landbouw en in landgebruik een Klimaatadaptatie als doel om in bijdrage te leveren aan de klimaat- Klimaatadaptatie 2020 gezamenlijk met partners in opgave. Zo heeft Amsterdam Naast minder broeikasgassen om de stad een uitvoeringsagenda op samen met andere overheden en de opwarming van de aarde tegen te stellen. landbouw- en natuurorganisaties te gaan, hebben we als stad ook een programma opgesteld voor een belangrijke opgave om met de vernatting van veenbodems in Veenbodems gevolgen van het veranderende Waterland. De gebieden rond de klimaat om te gaan. Klimaatver- De veenbodems rond Amsterdam stad bieden kansen voor klimaat- andering is een feit. De stijging verteren en hierbij komt CO2 vrij. vriendelijker grondgebruik, zoals van de gemiddelde temperatuur Deze uitstoot valt zoals aange- aanplant van bossen.

Broeikasgassen PFCs CH HFC2 CO2 N2O 4 SF6

Scope 1 Scope 2 Scope 3 direct indirect overig

SHOP

Directe CO2-uitstoot veroorzaakt Indirecte CO2 uitstoot veroor- CO2-uitstoot buiten door verbranding van fossiele zaakt door energieverbruik in Amsterdam veroorzaakt door brandstoffen in Amsterdam Amsterdam consumptie in Amsterdam

Routekaart Circulaire economie

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 43 2.2 Inzicht in de effecten

Om inzicht te krijgen in de effecten van de voorgenomen acties en maatregelen van het rijk, bewoners, bedrijven, instellingen en de gemeente Amsterdam is een doorrekening uitgevoerd. We hebben dat gedaan voor elk van de vier transitiepaden en dit ook verdeeld over de verschillende portefeuilles. De uitstoot komt in 2030 naar verwachting 48% lager uit dan in 1990. Deze meeste plausibele ontwikkeling noemen we de raming voor 2030.

De raming voor 2030 ligt zo goed als in Doorrekening per lijn met de landelijke reductieambitie van transitiepad De CO2-uitstoot -49% in 2030 ten opzichte van 1990. komt in 2030 naar Een afname van de uitstoot van -48% in Een reductie van 48% ten opzichte van verwachting Amsterdam betekent een reductie van 1990 betekent een reductie van 60% 3.010 kton ten opzichte van de huidige ten opzichte van 2017. De grootste CO2- uitstoot (de situatie in 2017). Dit is 280 kton reductie vindt naar verwachting plaats op 48% verwijderd van de ambitie van Amsterdam het transitiepad Mobiliteit (-76% in 2030 lager uit dan in (-55% uitstoot in 2030 ten opzichte van ten opzichte van 2017). Bij het transitiepad 1990 1990). Aangezien er onzekerheid bestaat Elektriciteit is de reductie naar verwachting over de mate waarin het lukt om de voor- 71%, bij Haven & Industrie 65% en bij de genomen acties en maatregelen uit te Gebouwde Omgeving 29%. Bij de ge- voeren en over de grootte van de effecten bouwde omgeving vindt naar verwachting is in de doorrekening gewerkt met een een groter deel van de reductie na 2030 bandbreedte. De bandbreedte van de plaats. doorrekening ligt tussen -21% en -55%. De ambitie van -55% ligt daarmee net binnen de bandbreedte. Doorrekening per portefeuille Om de ambitie te halen, moeten de voorgenomen acties en maatregelen volledig De huidige CO2-uitstoot per transitiepad en succesvol worden doorgevoerd. Bo- en de raming van de uitstoot voor 2030 vendien zijn daarvoor aanvullende inspan- zijn verfijnd per portefeuille. Hiervoor is ningen nodig. Veel acties en maatregelen aan elke uitstootcategorie een portefeuille moeten nog worden uitgewerkt en beleid gekoppeld waarbinnen de uitstoot en de moet veelal nog worden ontwikkeld en reductie hiervan plaatsvindt. Het elektri- vastgesteld. De policy brief ‘Het Klimaat- citeitsverbruik van de zakelijke markt is akkoord: effecten en aandachtspunten’ uit gekoppeld aan zowel de portefeuille 2019 van het PBL concludeert dat het lan- Economische zaken als Duurzaamheid, delijke Klimaatakkoord leidt tot een emis- vanwege hun gezamenlijke verantwoorde- siereductie van -43% tot -48%. Amsterdam lijkheid op dit gebied. Meer details over zit, ondanks de stevige bevolkingsgroei, de toegepaste methodiek zijn te vinden met een verwachte reductie van 48% aan in de technische rapportage van de de bovenkant van deze landelijke band- Routekaart. breedte. Daarmee is sprake van een goede uitgangspositie om met aanvullende maatregelen toe te werken naar een reductie van 55% in 2030.

44 Nieuw Amsterdams Klimaat Hoe is de doorrekening tot Groei van de stad stand gekomen? Amsterdam zit Extra uitstoot door nieuwe woningen, met een verwachte gebouwen, inwoners en bezoekers. De raming voor 2030 bestaat uit vier reductie van 48% elementen: aan de bovenkant Van de totaal geraamde reductie van 3.010 van de landelijke kton in 2030 is 1.830 kton het gevolg van Impact landelijk (autonome ontwikkeling) bandbreedte autonome ontwikkelingen/rijksbeleid, De reductie van uitstoot door landelijke voornamelijk vanwege het verduurzamen acties en maatregelen (zoals het vergroenen van de opwek van elektriciteit in Nederland. van de opwek van elektriciteit en de label- Daarnaast is 1.350 kton reductie het ge- verplichting bij kantoren; Amsterdam levert volg van Amsterdamse maatregelen. een bijdrage aan deze ontwikkelingen). De maatregelen met het grootste reductie- effect zijn het aardgasvrij maken van de Impact maatregelen Amsterdam stad, de milieuzones voor het gemotori- De reductie van uitstoot door acties en seerde verkeer en het afvangen van CO2 maatregelen van bewoners, Amsterdamse bij het AEB. Door de groei van de stad bedrijven en instellingen en de gemeente neemt de uitstoot naar verwachting 170 Amsterdam. kton toe, vanwege het extra elektriciteitsverbruik van nieuwe woningen, nieuwe Substitutie-effecten kantoren en mogelijk extra datacenters. Veranderingen in het energieverbruik Inspanningen in Amsterdam op gebied van die zorgen voor meer of minder uitstoot zonne- en windenergie maken in de door- (bijvoorbeeld de verschuiving van gebruik rekening onderdeel uit van de autonome van elektrische auto’s in plaats van conven- ontwikkeling, aangezien deze een bijdrage tionele auto’s of verwarmen van woningen leveren aan het verbeteren van de landelij- met elektriciteit in plaats van aardgas). ke elektriciteitsemissiefactor; dit leidt tot

Trendbreuk Ambitie 2030 Ambitie 2050 t.o.v. 1990 t.o.v. 1990 CO2-uitstoot Amsterdam -55% -95% In CO2- equivalenten 6.000

5.000 Doorrekening: Haven & Industrie 920 raming 2030 t.o.v. 1990 4.000 met bandbreedte

3.000 Elektriciteit 1.960 -21%

2.000 -48% raming 2030 Mobiliteit 870 -55% 1.000 Gebouwde Omgeving 1.250 0

1990 2000 2010 2020 2030 2040 2050

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 45 2.2 Inzicht in de effecten

CO2-uitstoot per portefeuille (in kton)

Gebouwde Bouwen en wonen Omgeving Aardgas- en warmteverbruik Duurzaamheid en overige broeikasgassen Economische zaken

Gemeentelijk vastgoed

Kunst en cultuur

Onderwijs

Sport en recreatie

Verkeer, Vervoer en Luchtkwaliteit

Zorg

Mobiliteit Verkeer, Vervoer en Luchtkwaliteit Brandstofverbruik en overige broeikasgassen verkeer en varen Water

Elektriciteit Bouwen en wonen Elektriciteitsverbruik Duurzaamheid en Economische zaken

Gemeentelijk vastgoed

Grondzaken

Kunst en cultuur

Onderwijs

Sport en recreatie

Verkeer, Vervoer en Luchtkwaliteit

Zorg

Haven & Industrie Duurzaamheid Afvalverbranding, aardgas- en warmteverbruik industrie, Economische zaken brandstofverbruik binnenscheepvaart en overige broeikasgassen Grondzaken

Lucht- en Zeehaven

-1.000 -500 0 500 1.000 1.50 0

Huidige uitstoot (2017) Raming uitstootreductie 2030 Raming resterende uitstoot 2030

46 Nieuw Amsterdams Klimaat minder CO2-uitstoot per opgewekte kWh aanpak van Fiets, Autoluw en Smart Mo- elektriciteit. De inspanningen van Amster- Elke categorie van bility moeten ervoor zorgen dat ondanks dam op het gebied van zonne- en wind- CO2-uitstoot is aan extra inwoners en werknemers er geen energie brengen we separaat in beeld. een portefeuille toename van het gemotoriseerd verkeer gekoppeld ontstaat. De ambities van het Actieplan De doorrekening is, ondersteund door Schone Lucht zijn deels afhankelijk van experts van adviesbureau CE Delft, uitge- Rijksbeleid, zoals de uitkomsten van de voerd met diverse kengetallen en inzichten evaluatie van de milieuzones door het uit publicaties zoals de Klimaat- en Ener- Rijk in 2022. Of de gemeente mandaat gieverkenning 2019 van PBL. Maatregelen krijgt om deze in te voeren is een kritische die nog te weinig specifiek zijn, zijn niet succesfactor bij het reduceren van de opgenomen in de doorrekening. CO2-uitstoot door verkeer. De transitie naar elektrische voertuigen moet daar- Per transitiepad staat hieronder een toe- naast worden gefaciliteerd met voldoende lichting met daarin de acties en maatrege- laadinfrastructuur. len met de meeste impact op de reductie van de uitstoot. Het volledige overzicht van maatregelen staat inhoudelijk beschre- Elektriciteit ven in hoofdstuk 3 van deze Routekaart. Ook komen hieronder per transitiepad de Het vergroenen van het opwekken van grootste onzekerheden (risico’s en kansen) elektriciteit in Nederland, waar Amster- aan bod. Als deze onzekerheden zich voor- dam via de RES een bijdrage aan levert, doen, dan komen we uit op minder of meer zorgt voor een enorme uitstootreductie. reductie dan in de raming. Deze onzeker- Nieuwbouw van woningen en kantoren heden zijn opgenomen in de bandbreedte (waaronder datacenters) en het elektrisch van de doorrekening. verwarmen van bestaande woningen en kantoren zorgen voor een toename van het elektriciteitsverbruik. Meer elektrische Gebouwde Omgeving auto’s leidt ook tot meer elektriciteitsverbruik. Ondanks de verwachte groei van Het aardgasvrij maken van de gebouwde het elektriciteitsverbruik en de bijbeho- omgeving (door middel van onder andere rende uitstoot daalt de totale uitstoot van de wijk-voor-wijk aanpak aardgasvrij en de Warmtemotor) zorgt voor de meeste uitstootreductie. Dit resultaat is sterk afhankelijk van landelijke wetgeving en financiële ondersteuning door het Rijk. CO2-uitstoot en verwachte reductie Deze financiële ondersteuning heeft veel invloed op de vraag in hoeverre het voor 6.000 bewoners financieel aantrekkelijk gaat worden om aardgasvrij te worden. De ge- 5.000 meente zet momenteel alle noodzakelijke stappen in de voorbereiding, waardoor de 4.000 aanpak straks kan worden versneld.

3.000 Mobiliteit 2.000 Het Actieplan Schone Lucht uit 2019 zorgt voor een forse uitstootreductie door het 1.000 verschonen van de voertuigen op het gemeentelijke wegennet in Amsterdam. 0 Het parkeerbeleid en de programmatische 2017 Maatregelen Autonoom Groei 2030

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 47 Etalageproject Duurzamer, vallen en opstaan

Ooit gebruikte de flat Aeckerstijn uit 1965 maar liefst 500.000 kubieke meter gas per jaar. Door isolatiemaatregelen is het gasverbruik drastisch gedaald en kan het zelfs naar 75.000 kubieke meter, aldus VvE-bestuurslid Henk van ’t Kruis.

“In 2011 hebben we de hele ach- “Dit jaar is de westvleugel van achterkant van het gebouw bij tergevel geïsoleerd”, zegt Henk. de voorkant geïsoleerd, zonder elke woning roosters geplaatst: “Bij 120 woningen is het enkel subsidie. Om voor de door daarmee kan je het binnen- glas vervangen door HR-glas. het rijk- verstrekte subsidie in klimaat veel beter regelen en je De nieuwe gevelpanelen hebben aanmerking te komen, moet je verliest minder warmte. Maar tien centimeter isolatie. minimaal vijftien vierkante meter dit kregen we het er niet door glasoppervlak per woning iso- bij de welstandscommissie, de Daarna hebben we de gasge- leren. Dat haal je niet met alleen roosters mochten wel, maar stookte ketels uit de jaren tachtig de voorgevel. De extra geïso- niet zichtbaar. Ze zitten nu dus vervangen. Die hadden zoveel leerde deuren mochten we nog achter de plaat van de borst- warmteverlies, dat je er niet kon meerekenen, maar de nieuwe wering. Waarom zijn die roosters lopen – zo heet was het. gevelplaten niet. Daar zou soe- aan de achterkant wel goedge- peler mee omgegaan moeten keurd en aan de voorkant niet? We hebben in 2017 de verwar- worden.” Door al tegenslagen komen we ming en het warme water opge- nu wel zes ton tekort voor de splitst en de ketels vervangen Bij die tegenslag bleef het niet. laatste zestig woningen aan de door HR-ketels. Dit scheelde “We wilden af van die klapraam- voorgevel.” 200.000 kubieke meter gas per pjes die naar buiten toe open- jaar.” gaan. Daarom hadden we aan de

48 Nieuw Amsterdams Klimaat 2.2 Inzicht in de effecten

dit transitiepad aanzienlijk, vanwege de gelen nodig. Deze maatregelen zijn nu nog steeds duurzamere opwek van elektriciteit. Bij het AEB kan niet meteen beschikbaar en implementeer- De mate waarin het vergroenen van deze opslag en gebruik baar en moeten nog worden ontwikkeld. opwek in Nederland succesvol wordt uit- van CO2 zorgen Dit geldt niet alleen voor de periode tot gevoerd, heeft invloed op de behaalde voor flinke reductie aan 2030, maar zeker ook voor de periode reductie van de uitstoot in Amsterdam. van de uitstoot 2030-2050. We moeten reductiemaatrege- Om dit te kunnen realiseren, moet de len paraat hebben als huidige maatregelen huidige energie-infrastructuur in de stad niet voldoen, het tempo te laag is, of er drastisch worden geactualiseerd. Dat kansen zijn om extra stappen te zetten. gaat gepaard met knelpunten op het gebied van ruimte, tijd, geld en menselij- Het zoeken naar en ‘opwerken’ van een ke capaciteit. Het tijdig realiseren van de planvoorraad aan potentiële CO2-reduc- juiste energie-infrastructuur is een van de tiemaatregelen is een vast onderdeel van belangrijkste kritische randvoorwaarden het programma Amsterdam Klimaatneu- in de overgang van fossiele naar duurzame traal. Er komen nieuwe ideeën bij en soms energie. valt er een potentiële maatregel af omdat deze niet haalbaar, geschikt of opportuun blijkt. Deze maatregelenlijst is continu in Haven & Industrie ontwikkeling. Innovatie speelt hierbij een cruciale rol. Het AMS Institute (Amster- Opslag en gebruik van CO2 (Carbon dam Institute for Advanced Metropolitan Capture Storage and Utilization, CCSU) Solutions) en de Chief Technology Office kan bij het AEB zorgen voor substantiële (CTO) en Chief Science Office (CSO) van reductie van de uitstoot. Het rijk stelt de gemeente Amsterdam gaan hierin een hiervoor SDE++ subsidies beschikbaar. rol spelen. De op te stellen Kennis- en De Europese ETS en de landelijke CO2- Innovatieagenda draagt bij aan dit proces. heffing moeten daarnaast zorgen voor reductie van de uitstoot van de industrie. Op dit moment denken we aan de volgen- Voor CO2-afvang bij het AEB is onzeker- de aanvullende maatregelen om nader te heid over het verkooptraject van het AEB. onderzoeken zodat we de CO2-ambities Dit kan leiden tot vertraging van realisatie van 2030 en verder kunnen gaan halen: van een CO -afvang-installatie. Het tot 2 • Nadere afspraken met (particuliere) stand brengen van een CO -infrastructuur 2 verhuurders over verduurzamen vast- is randvoorwaardelijk om afgevangen CO 2 goed ofwel opnieuw te gebruiken of op te slaan onder de Noordzee. Mocht de landelijke • Intensivering afspraken met eigenaren CO2-heffing ambitieuzer worden vormge- en huurders van maatschappelijke gegeven dan is dat anderzijds een kans op bouwen een grotere reductie dan geraamd. • Onderzoeken naar het verder verminderen van de instroom van het gemotori- Creëren van een planvoorraad seerde verkeer in de stad CO2-reductiemaatregelen • Energiebesparing datacenters • Intensivering CCS bij het AEB (bovenop Naar verwachting komt de uitstoot in Am- de geplande jaarlijkse 500 kton afvang sterdam in 2030 uit op -48% ten opzichte van CO ) van 1990. Dit ligt zo goed als in lijn met de 2 landelijke reductiedoelstelling van -49%. • Stimulering elektrificatie industrie De Amsterdamse ambitie van -55% ligt • Extra inzetten op adequate energie- net binnen de bandbreedte van de door- infrastructuur rekening. Om dit te kunnen halen, moeten de voorgenomen acties en maatregelen volledig en succesvol worden geïmplemen- teerd. Daarnaast zijn aanvullende maatre-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 49 2.2 Inzicht in de effecten

We werken met betrokken directies van de gemeente Amsterdam en overige Het continu zoeken partijen in de stad aan het verkennen naar nieuwe en uitwerken van de aanvullende maat- CO2-reductie- regelen. Deze maken onderdeel uit van de maatregelen is jaarlijkse rapportage van de Routekaart. een vast onderdeel van het programma Er zijn meerdere onzekerheden over de Amsterdam mate waarin het lukt om de maatregelen Klimaatneutraal uit te voeren en over de grootte van de effecten. Ook andere onvoorziene ge- beurtenissen kunnen de uitstoot gaan beïnvloeden. We zijn daarnaast uitermate afhankelijk van regionale, nationale en EU-ontwikkelingen op het gebied van regelgeving en middelen of het tempo kan worden verhoogd. Het Rijk is voor Amster- dam cruciaal, bijvoorbeeld op het gebied van het instrumentarium bij het aardgasvrij maken van buurten, de CO2-heffing voor de industrie en het beleid rondom milieuzones. Voor Amsterdam is er concluderend een grote en continue inzet nodig op: • Het zorgdragen voor de daadwerkelijke uitvoering van acties en maatregelen en de voortgang daarvan in beeld brengen; • Het opschalen van reeds opgenomen maatregelen; • Het creëren van een planvoorraad CO2-reductiemaatregelen en deze implementeren als dat nodig en mogelijk is.

50 Nieuw Amsterdams Klimaat 2.3 Actualisatie Klimaatbegroting

We hebben een goed inzicht in de opgave en de effecten van de voorgenomen acties en maatregelen. Of we voortgang op de doelstellingen boeken, wordt duidelijk in de jaarlijkse rapportage van de Routekaart.

Het kwantitatieve deel actualiseren we gevallen zal ook meer geld, andere tech- hierin door een jaarlijkse update van de nieken of nieuwe regelgeving nodig zijn Jaarlijks kiezen, Klimaatbegroting uit te voeren. Hierin om maatregelen te kunnen effectueren. prioriteren en komt de ontwikkeling van de CO2-uit- Door te werken met een jaarlijkse actu- bijsturen stoot in Amsterdam aan bod, alsmede alisatie kunnen keuzes expliciet worden de voortgang op de andere vastgestelde afgewogen en prioriteiten worden gesteld. indicatoren. We kijken hierbij zowel terug als vooruit. De gemeente Amsterdam is continu op zoek naar innovatieve mogelijkheden om Terugkijken: hoe staat het met de voort- de Klimaatbegroting verder te verbete- gang van de (kern)indicatoren waar we ren. Daarmee kunnen we steeds actueler, op sturen, de maatregelen en benodigde frequenter en preciezer de voortgang in randvoorwaarden en het energieverbruik beeld brengen. We denken aan het ont- in Amsterdam? Hebben maatregelen het sluiten van nieuwe databronnen en het toe- gewenste effect opgeleverd? Bij (kern) passen van nieuwe visualisaties, zoals de indicatoren is er soms nog sprake van Klimaatklok waarvoor de gemeenteraad een vertraging in de beschikbaarheid van heeft besloten. Naar verwachting is een actuele gegevens. Bij de maatregelen concept hiervan eind 2020 gereed. kunnen we vaak actueel terugkijken. Het is hierbij van belang om ook kwalitatief terug te kijken.

Vooruit kijken: liggen we op koers voor het behalen van de CO2-ambities (-55% in 2030 ten opzichte van 1990 en -95% in 2050)? De raming voor de CO2-uitstoot van Amsterdam in 2030 actualiseren we jaarlijks op een gestandaardiseerde manier. We presenteren de resultaten per transitiepad en portefeuille.

Uit de update van de doorrekening kan blijken dat de CO2-ambities nog niet worden gehaald. In dat geval nemen we aanvullende maatregelen op in de jaarlijkse rapportage van de Routekaart. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat wanneer blijkt dat de voortgang van een maatregel op een bepaald transitiepad tegenvalt er andere extra inspanningen nodig zijn binnen dat transitiepad, dan wel dat er besloten kan worden dat een extra inspanning nodig is op een ander transitiepad. In sommige

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 51 52 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Jafar Beshnam Eigenaar van de gezellige kapsalon Ja & Ro in de Kinkerstraat

“Ik denk bij duurzaamheid aan water, gas en elektriciteit. En ook de natuur. Zelf hebben we het hoge plafond in onze kapperszaak verlaagd en ledlampen aangeschaft. Dit in eerste instantie om energie te besparen. Maar we doen het ook voor onze twee kleinkinderen. Zodat ze later ook een gezonde en schone lucht hebben."

“Hierboven staan geen zonnepanelen. Om dat te regelen ligt bij de eigenaar van dit pand. Het is een beetje moeilijk om hiervoor zelf een plan te maken. Maar we zijn wel bereid om mee te werken. Ook zouden we wel ons afval beter willen scheiden, maar er staan hier bijvoorbeeld geen gescheiden bakken in de buurt. En je gaat ook weer niet 2 straten lopen om je papier en plastic weg te brengen."

“In eerste instantie zijn we aan het verduurzamen om energie te besparen. Maar we doen het ook voor onze twee kleinkinderen. Zodat ze later ook een gezonde en schone lucht hebben.”

“Thuis in Purmerend scheiden we wel ons afval en we gaan met het openbaar vervoer naar het werk in Amsterdam. Het zijn kleine dingetjes, maar alles bij elkaar is het veel. In de toekomst gaan we denk ik meer maatregelen nemen. We hebben wel al dubbelglas, maar we gaan nu naar onze isolatie kijken. Misschien ook nog andere dingen, maar dat weet ik nog niet.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 53

Hoofdstuk 3 De transitiepaden

Gebouwde omgeving 3 .1 Gebouwde Omgeving

In 2050 moeten alle gebouwen in de stad op een duurzame manier worden verwarmd. Vervanging van aardgas door alternatieve warmtebronnen (voor 2040) én energiebesparing staan daarom centraal. De grootste uitdaging ligt in de bestaande stad: onze woningen, bedrijfspanden, kantoren en maatschappelijke gebouwen. Het vraagt ingrepen in ieder gebouw. Om de ambities te realiseren moet het aantal opties om op andere wijze gebouwen te verwarmen en de benodigde (warmte)infrastructuur groeien. Achter elke voordeur, achter elke gevel en in iedere straat staat iets te gebeuren. Jaarlijks verrijzen er duizenden nieuwe gebouwen. We moeten voorkomen dat de CO2-uitstoot hierdoor verder toeneemt.

Wat is de opgave? In dit hoofdstuk komen al deze aspecten aan bod, verdeeld over drie delen: Huizen en gebouwen moeten prettig, 1 Aardgasvrije gebouwde omgeving gezond en betaalbaar zijn om in te wonen en te werken. In 2040 is elk gebouw in 2 Energiezuinige gebouwen de stad aardgasvrij en in 2050 klimaat- 3 Klimaatneutrale groei van de stad neutraal. We willen de vraag naar warmte Gebouwde en elektriciteit omlaag brengen en een Omgeving duurzaam alternatief bieden voor het verwarmen van onze gebouwen. Dit geldt CO2-uitstoot voor woningen, maar ook voor winkels, kantoren en bedrijven en gebouwen 1.250 kton met een maatschappelijke functie zoals ziekenhuizen, scholen, sportgebouwen en Aandeel totale musea. Een deel van de gebouwen met CO2-uitstoot een maatschappelijke functie is eigendom van de gemeente. 25% We mogen de bestaande uitdaging niet vergroten. Bij nieuwbouw en transformatie moeten we daarom zorgen dat de nieuwste duurzame bouwtechnieken en installaties worden gebruikt om gebouwen direct energieneutraal of zelfs energieleverend op te leveren.

Om dit mogelijk te maken zullen energieinfrastructuren gaan veranderen. Hoe de toekomstige energie-infrastructuur er precies uit komt te zien weten we niet. Maar één ding weten we: het vergt grote investeringen, veel organisatie en het heeft een grote impact op de openbare ruimte en de ondergrond.

58 Nieuw Amsterdams Klimaat Verbruik en CO2-uitstoot

Woningen Zakelijke markt Maatschappe- Woningen en Overige aardgasverbruik aardgasverbruik lijke gebouwen overige broeikasgassen

415 aardgasverbruik gebouwen 389 393 363 371 warmteverbruik

2.280 2.096 202 1.934 1.919 168 178 1.667 149 130 132 122 128 124 116

‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 N.v.t. geen sprake mln. m3 mln. m3 mln. m3 TJ van energieverbruik

648 kton 263 kton 222 kton 68 kton 49 kton (52%) (21%) (18%) (5%) (4%)

Gemiddelde CO2-uitstoot per woning door aardgas- en warmteverbruik (in kg per jaar)

2.259 -30%

1.880

1.791 1.801 1.740

1.608 1.599 1.576

2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 59

Gebouwde Omgeving Aardgasvrije gebouwde omgeving 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

Aardgasvrije gebouwde omgeving

62 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat laat deze kaart zien? Om de stad voor 2040 aardgasvrij te maken moet het aantal aardgasvrije woningen toenemen van 91.000 weq (woningequivalenten) naar 650.000 weq in 2040. We werken hieraan langs drie lijnen. Met de WAM-aanpak gaan we wijk- voor-wijk de stad door. Dit betekent dat we samen met de City Deal Amsterdam partners in buurten aan de slag zijn om met bewoners een plan te maken voor het aardgasvrij maken van hun buurt of wijk. Tegelijkertijd zijn er ook buurten in de stad waar bewonersinitiatieven ontstaan. Deze ondersteunen we en zijn onderdeel van de aanpak. Nieuwbouw gebieden worden uiteraard zo ontworpen dat ze geen aardgasaansluiting meer hebben. Het aantal technieken en duurzame bronnen als alternatief voor aardgas zal toenemen. Het bestaande stadswarmtenet zal een aanzienlijk deel van de aardgasvrije buurten van warmte voorzien. In de toekomst ook steeds duurzamere warmte.

Legenda Bestaande situatie

Bestaand stedelijk gebied

Bestaand bedrijventerrein Bestaand warmtenetwerk Aardgasvrije buurt

Transitiebuurten aardgasvrij naar fasering (peildatum 22-1-2020)

Onbekend

Intentie (fase 0)

Initiatief / verkenning (fase 1)

Uitgangspunten / haalbaarheid (fase 2)

Definitie / ontwerp (fase 3)

Uitvoering (fase 4)

Transitiebuurten: particulier initiatief

Gemengde fasering transitiebuurten aardgasvrij

Fase 1 en fase 4

Fase 1 en fase 3

Fase 2 en fase 4

Toekomstige ontwikkeling

Aardgasvrije nieuwbouw

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 63 23 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

De gebouwde omgeving wordt aardgasvrij. Zover zijn we nog niet. Ongeveer 90% van alle gebouwen wordt nu nog verwarmd op basis van aardgas en is aangesloten op het aardgasnet. Deze gebouwen moeten dus op een andere manier van warmte worden voorzien. Dit doen we door wijk voor wijk een alternatief te creëren, zoals duurzame stadswarmte, lokale restwarmte of aquathermie. Amsterdam beschikt over een groeiend warmtenet, dat nog maar voor een deel duurzaam is. Ook zien we kleinere warmtenetten in wijken ontstaan. De bouw van deze netten is een grote opgave in de openbare ruimte van onze stad, zowel boven als ondergronds. Het zal zichtbaar zijn en tot overlast leiden. Meer vraag naar warmte betekent meer vraag naar duurzame bronnen. Deze bronnen, zoals geothermie, aquathermie of restwarmte, gaan we ontwikkelen. Grote uitdaging is om het tempo omhoog te krijgen in de wijk-voor-wijk aanpak, in de groei van de infrastructuur en in het tempo waarin we duurzame bronnen ontwikkelen.

Wat is de opgave? Het aardgasvrij maken van Amsterdam is Pijler 1 een systeemverandering die we gebieds- De opgave is om de gebouwde omgeving Opschalen van gericht, wijk-voor-wijk, aanpakken. Hier uiterlijk 2040 aardgasvrij te maken. Dit de wijk-voor-wijk zijn we nu al mee bezig en dit bouwen we komt neer op 650.000 woningequivalenten aanpak aardgasvrij uit totdat we in de gehele stad aan de slag (woningen en ander vastgoed omgerekend zijn. Groei van duurzame warmtebronnen Pijler 2 naar woningen). De verwachting is dat en benodigde warmte-infrastructuur zijn Ontwikkelen van deze transitie niet in een mooie rechte lijn randvoorwaardelijk hierbij. Hoe we deze duurzame bronnen zal verlopen. In 2019 waren er 91.000 groei van bronnen en infrastructuur gaan voor het warmte- woningequivalenten aardgasvrij. In 2030 realiseren is onderwerp van de warmtenet zijn dit er naar verwachting ongeveer strategie. Deze opgave kunnen, willen en 260.000. De overige 390.000 volgen in de Pijler 3 doen we niet alleen als gemeente. Al in periode tot 2040. In lijn met internationale Doorgroeien 2016 is de City Deal Amsterdam Aardgas- afspraken, het Nationale Klimaatakkoord naar een stads- vrij gesloten. Samen met de woningcorpo- en onze eigen Amsterdamse klimaatneu- brede warmte- raties, netwerkbedrijven, warmtebedrijven traal ambities zorgen we dat alle warmte infrastructuur en !WOON, werken we aan deze grote en die in gebouwen wordt gebruikt uiterlijk complexe opgave. in 2050 van een duurzame bron afkomstig is. De komende jaren wordt in 28 buurten Dit leidt tot de volgende drie pijlers van toegewerkt naar investeringsbesluiten; dat de aardgasvrij aanpak: betekent dat in deze buurten geïnvesteerd Pijler 1 gaat worden door alle betrokken partijen Opschalen van de wijk-voor-wijk aanpak om de bestaande bebouwing aardgasvrij aardgasvrij te maken. Dit moet er in ieder geval toe leiden dat in 2022 drie wijken, circa twaalf Pijler 2 buurten onomkeerbare stappen zijn gezet Ontwikkelen van duurzame bronnen voor om de wijk/buurt aardgasvrij te maken. het warmtenet Pijler 3 We zetten ons in voor een rechtvaardige Doorgroeien naar een stadsbrede overgang naar een aardgasvrije stad. warmte-infrastructuur

64 Nieuw Amsterdams Klimaat de Dobbebuurt in Nieuw West, is daadwer- We beschikken kelijk begonnen met het aardgasvrij maken niet over een van de woningen. Pijler 1 blauwdruk van de aanpak We werken toe naar een proces en organi- Opschalen van de satie waarmee opschaling in de toekomst wijk-voor-wijk aanpak mogelijk wordt: meer wijken en buurten parallel en in hoger tempo. Met de City aardgasvrij Deal partners is een proces- en besluit- vormingsmodel ontwikkeld met de naam WAM: Wijken Aardgasvrij Maken. De wijk-voor-wijk aanpak is in volle gang; Hierin zijn de processtappen en besluit- momenteel in een leeromgeving van circa vormingsmomenten van alle relevante 28 buurten in de stad. Dit zijn buurten met partijen, waaronder ook de gemeentelijke voornamelijk corporatiebezit, maar ook directies als Verkeer en Openbare Ruimte, buurten met lokale initiatieven. Samen Grond & Ontwikkeling maar ook Water- met bewoners, bedrijven, corporaties en net in onderlinge samenhang bij elkaar energiebedrijven werken we plannen uit gebracht. Dit leidt tot een gemeenschap- om per buurt de overstap naar een alterna- pelijke taal, transparantie, uniformiteit en tieve warmtebron te maken. Verandering in daarmee tot versnelling van besluitvor- wet- en regelgeving, zoals de warmtewet mingsprocessen, tot lagere maatschappe- 2.0 en de omgevingswet (verwacht in 2022- lijke kosten en tot voor de bewoner betaal- 2024) zal de gemeente meer instrumenten bare alternatieven. Eenmaal op snelheid geven om de wijk-voor-wijk aanpak op te hebben we een operatie die in omvang schalen. De huidige wijk-voor-wijk aanpak vergelijkbaar is met de grote stadsvernieu- wordt op dit moment verder uitgebouwd wing van de jaren ‘70 en ‘80. tot een stadsbrede planmatige aanpak met een proces dat steeds sneller verloopt. Transitievisie Warmte Hieronder beschrijven we de belangrijkste elementen van de wijk-voor-wijk aanpak. De basis van deze grootschalige operatie wordt gevormd door de Transitievisie Warmte, die in de eerste helft van 2020 Leeromgeving gereed is. Doel is om bewoners en bedrij- Eind 2016 is de strategie Naar een stad ven in buurten meer zekerheid te geven zonder aardgas vastgesteld. Gemeente, waar we samen naartoe moeten werken. woningcorporaties, huurdersvereniging en In de Transitievisie Warmte leggen we energiebedrijven spraken af om samen te vast op welke termijn buurten aardgasvrij werken aan deze transitie in de City Deal worden en welke ‘preferente’ alternatieve Aardgasvrij. Stap voor stap buurten afkop- warmtevoorziening het meest voor de pelen van het aardgasnet vormt de kern. hand ligt. Hierbij wordt gekeken naar de Een dergelijke operatie was nog nergens stad als geheel en de beschikbare bronnen vertoond. We beschikken dan ook niet over op stedelijk en buurtniveau. Al het aaneen blauwdruk voor de aanpak. Daarom zijn wezige vastgoed in de wijk komt aan bod: we al doende kennis en ervaring aan het woningen, bedrijfsgebouwen, kantoren, opdoen. We zijn samen met partners en be- restaurants, maatschappelijke gebouwen woners aan de slag gegaan in de praktijk. zoals scholen en alle andere gebouwen.

Inmiddels bijna drie jaar later wordt samen Met de buurtbewoners, bedrijven en met de City Deal partners in circa 28 buur- met de energiepartijen en andere be- ten hard gewerkt aan een plan voor een langhebbenden gaan wij vervolgens in aardgasvrij alternatief. De eerste succes- gesprek over de uitvoering van deze visie; sen zijn te melden. In drie buurten, de Van het maken van uitvoeringsplannen. In de der Pek buurt in Noord, de Wildeman en uitvoeringsplannen wordt ingezoomd op

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 65 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

de buurt en wordt de Transitievisie Warm- Er blijft ruimte voor gesprek en overleg te verder uitgewerkt. Het tijdpad wordt We moeten aan met bewoners, bijvoorbeeld over de route specifieker en de preferente oplossing bewoners kunnen door de wijk en de overlast die daarmee wordt verder ingevuld – inclusief eventuele uitleggen waarom gepaard gaat, de veranderingen die nodig uitzonderingen. Wat daarbij helpt is dat bij een bepaalde zijn in de woning en collectieve inkoop van het opstellen van de Transitievisie Warmte techniek de voor- isolatie of inductie kookplaten. veel aandacht is besteed aan de ideeën keur heeft in een die breed in Amsterdam leven. Voor het buurt Een grootschalige uitrol van de wijkaanpak analyseren, rekenen en tekenen aan de is alleen haalbaar wanneer de participatie- Transitievisie Warmte begon hebben we en communicatieaanpak gestandaardi- met enquêtes en “denk-mee-avonden” bij seerd wordt. Amsterdammers opgehaald wat zij belangrijk en logisch vinden om de stad aardgas- De City Deal en de Amsterdamse vrij te maken. Ook experts van woningcor- Warmtemotor poraties en energiebedrijven hebben hun aandachtspunten meegegeven. Zoals hiervoor al aangegeven werken we in City Deal verband aan deze opgave. Eén van de projecten binnen de City Deal is de Participatie en communicatie Amsterdamse Warmtemotor. De woning- Op basis van de ervaringen ontwikkelen we corporaties en de warmtebedrijven in de een participatie- en communicatieaanpak, stad (Vattenfall en Westpoort Warmte) die gericht is op het definiëren van gedra- onderzoeken samen met de gemeente de gen collectieve voorkeursoplossingen voor mogelijkheden om voor 2030 circa 110.000 de buurten die in de Transitievisie Warmte woningen, die zijn gelegen in de buurt worden voorgesteld. Het is essentieel dat van bestaande warmtenetten, tegen lage we met onze communicatie-aanpak aan kosten aan te sluiten op die warmtenetten. bewoners kunnen uitleggen waarom een Voorwaarde is dat de betreffende bewo- bepaalde techniek de voorkeur heeft in ners een betaalbare en duurzame oplos- de betreffende buurt. De participatie- sing krijgen. De Amsterdamse Warmte- aanpak verschuift op buurtniveau van het motor werkt niet alleen aan een grote stap organiseren van bewonersinvloed op de waarin een grote hoeveelheid woningen keuze voor een alternatieve warmteop- (in bezit bij corporaties, Verenigingen van lossing voor de buurt, naar het betrekken eigenaren en particulieren) aardgasvrij van bewoners bij het wijkuitvoeringsplan. worden, maar ook aan innovatie. Hoe kunnen we de werkzaamheden in de woning zo efficiënt mogelijk uitvoeren, met zo min mogelijk overlast, in een zo kort mogelijke Inschatting woningequivalenten aardgasvrij tijd. Hoe gaan bouwbedrijven, energiebe- (van de aanwezige gebouwen in Amsterdam in 2019) drijven, eigenaren zo optimaal mogelijk samenwerken? Allemaal voorwaarden die

700.000 bijdragen aan een opschaling en versnelling van de aardgasvrij transitie. 600.000

500.000 Ontwikkelbuurten en de aardgasvrij opgave 400.000 Amsterdam kent 32 zogenaamde ont- 300.000 wikkelbuurten. Dit zijn buurten die extra

200.000 aandacht verdienen en waar onder andere geïnvesteerd wordt in maatschappelijke 100.000 voorzieningen, versterking van de buurt- economie, verbetering van de leefomge- 0 2020 2025 2030 2035 2040 ving en de woningkwaliteit. Het onderzoek

66 Nieuw Amsterdams Klimaat Samenwerking in de City Deal Aardgasvrij Samenwerking in de City Deal Aardgasvrij

Woningcorporaties

Maken woningen in bezit aardgasvrij

Gemeente Amsterdam Alliander/ Liander/ Firan

Wil transitie naar betaalbare, open en Beheert energienetwerken in duurzame warmtevoorziening versnellen Amsterdam Verbind maatschappelijke belangen en Ontwikkelt en realiseert duurzame bevordert proces van samenwerking energieinfrastructuren tussen stakeholders

Waternet !Woon Rol in City Deal Als ondersteuner aquathermie van de bewoners Aardgasvrij met een onafhan- kelijke rol Naar een stad zonder aardgas

Vattenfall/ Westpoort Warmte Rijk

Streven naar ambitieuze groei en verduur- Streeft naar koolstof- zaming door innovatieve en transparante arme samenleving proposities met behoud van betaalbaar in 2050 heid en betrouwbaarheid. Stelt wettelijke en ﬁnanciële kaders voor Eigenaren van de warmtenetwerken in energievoorziening Amsterdam

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 67 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

naar mogelijkheden om woningen aard- transitie de eerste projecten mogelijk gasvrij te maken is onderdeel van het Amsterdammers te maken. Maar er is meer geld nodig. verbeteren van de woonkwaliteit. Dat ontwikkelen De gemeente werkt samen met andere wil zeggen dat al in een vroeg stadium in zelf steeds meer gemeenten, onder andere de G4, maar beeld wordt gebracht wat de kansen zijn initiatieven om ook met de Vereniging van Nederlandse om deze buurten aardgasvrij te maken aardgasvrij te Gemeenten aan de lobby bij het Rijk voor in combinatie met andere opgaven en worden meer middelen. ambities. Die kunnen liggen op fysiek gebied maar ook in sociale thema’s of Doorontwikkeling werkgelegenheid. Voor het opschalen van de wijk voor wijk aanpak is het nodig dat we over voldoende Lokale initiatieven duurzame warmtebronnen beschikken en Amsterdammers ontwikkelen zelf steeds de nodige infrastructuur in de stad aan- meer initiatieven om aardgasvrij te wor- gelegd wordt. Hierover gaan de volgende den. Die variëren van particuliere, kansrijke pijlers 2 en 3. ideeën tot vergevorderde collectieve plannen. In veel gevallen vervult het netwerk van duurzame koplopers ‘02025’ bij de Acties en maatregelen ontwikkeling van die initiatieven een belangrijke rol. Op dit moment worden er op Transitievisie Warmte: helderheid prefe- verschillende locaties in de stad initiatieven rente techniek en planning aan buurten ontwikkeld, zoals het WG-terrein, Midden- meer-Noord, de Gaasperplas en Artis. Planvorming in 28 buurten Verschillende van deze initiatieven maken gebruik van de duurzame initiatieven Participatieproces en communicatie in 28 regeling van de gemeente. Een financiële buurten bijdrage uit deze regeling stelt ze in staat zichzelf te organiseren en onderzoeken te Uitvoeren aardgasvrijplannen 3 wijken / doen. In 2020 zal er ook een nieuwe ronde 12 buurten plaatsvinden van de zogenaamde proeftuinen regeling van het Rijk (Ministerie Implementatie WAM model voor Binnenlandse Zaken). De gemeente wil één van de Amsterdamse bewoners Door ontwikkelen participatieaanpak initiatieven voor een aardgasvrije buurt indienen. Hierover is de gemeente met Warmtemotor: aansluiten 110.000 de initiatiefnemers in gesprek. woningen op warmtenet

Onderzoeken aardgasvrij kansen in Subsidie ontwikkelbuurten In veel gevallen is de businesscase voor een alternatieve energievoorziening voor Lokale initiatieven ondersteunen aardgas nog niet rond te krijgen. Daarom springt de gemeente bij, zodat we wel kun- Aanleggen (rest)warmte-infrastructuur nen starten met de uitvoering van concrete Middenmeer-noord projecten. De gemeente draagt bij vanuit het Klimaatfonds. De subsidieregelingen Subsidiëren gebiedsgerichte aardgasvrij gebiedsgerichte aanpak aardgasvrij stellen projecten woningeigenaren in staat om de benodigde aardgasvrij maatregelen te treffen en Subsidiëren incidentele projecten hiermee bij te dragen aan de betaalbaarheid van de energietransitie. Het Klimaat- Aantrekken externe investeringsmiddelen fonds is bedoeld om in deze fase van de

68 Nieuw Amsterdams Klimaat Vanaf 2020 worden twee biomassa warm- In circa 50-60% tecentrales op het warmtenet aangesloten. van de stad is een Deze twee biomassa warmtecentrales, Pijler 2 collectief warmte- één bij de Diemercentrale en één bij de systeem met een Afvalverbrandingsinstallatie (AVI), worden Ontwikkelen van midden tempe- gezien als voorlopige bronnen die op ter- duurzame bronnen ratuur warmte mijn ook weer vervangen moeten worden de meest logische door nieuwe schonere bronnen. voor het warmtenet oplossing De gemeente onderzoekt welke plek de AVI van het AEB moet krijgen binnen het toekomstige stelsel van duurzame bronnen. Bronnenstrategie Eigenlijk kunnen we nu al zeggen dat de De transitie naar een aardgasvrije stad AVI in zijn huidige omvang en capaciteit vraagt om een grote hoeveelheid duurzame in ieder geval de komende 15 jaar voor warmte. Met iedere woning of kantoor die warmtelevering beschikbaar moet blijven, wordt afgesloten van aardgas als warm- willen we niet op deze termijn al afhankelijk tebron, neemt deze vraag toe. Ook is het worden van onzekere nieuw te ontwikke- belangrijk om de diversiteit aan bronnen len bronnen, of als die er niet op tijd zijn, te vergroten, zodat het warmtesysteem aardgas. Tegelijkertijd wordt onderzocht minder afhankelijk wordt van één of enkele op welke wijze en met welke consequenties bronnen. Er is een uitgebreide inventa- CO2-afvang (CCS) aan de installatie kan risatie gedaan naar huidige beschikbare worden gekoppeld, om ervoor te zorgen bronnen en toekomstige bronnen voor de dat de geproduceerde warmte 100% CO2- warmtevraag in de stad. Deze inventarisatie vrij wordt (zie pijler 15, Haven & Industrie). heet het Amsterdamse bronnenboek. Hier- Onderdeel van dit onderzoek is ook welke onder beschrijven we hoe we komen van financiële middelen nodig zijn om dit te een bronnenboek naar een bronnenstrate- realiseren. gie met twee opgaves: (1) het behouden, uitbouwen en verduurzamen van beschik- Scenario’s ten aanzien van de aardgasvrij bare huidige duurzame(re) warmtebronnen transitie laten zien dat in circa 50-60% van en (2) het ontwikkelen van nieuwe alterna- de stad een collectief warmtesysteem tieve duurzame warmtebronnen. met een midden temperatuur warmte de meest logische oplossing is. Op sommige plekken moeten we wel met een hoge Behouden, uitbouwen en verduur- temperatuursysteem beginnen, om later zamen van beschikbare duurzame(re) naar middentemperatuur te verlagen. Dat warmtebronnen betekent dat het warmtenet in de periode De huidige belangrijke bronnen voor het tot 2040 mogelijk wel het viervoudige van warmtenet in de stad zijn de Afvalverbran- de huidige warmtecapaciteit moet gaan dingsinstallatie (AVI) van het Amsterdamse leveren. 35-40% procent zal waarschijnlijk Afval en Energiebedrijf (AEB) in het wes- bestaan uit individuele all-electric op- telijk deel van de stad en de gasgestookte lossingen (zoals een warmtepomp voor elektriciteitscentrale in het oostelijk en in de woning), bronnetten voor kleine zuidoostelijk deel van de stad (de Diemer- collectieve systemen op basis van bijvoor- centrale van Vattenfall). Uit deze grote beeld aquathermie in combinatie met centrales wordt restwarmte betrokken die warmtepompen of waarbij de restwarmte vrijkomt bij de productie van elektriciteit van datacenters wordt gebruikt en circa of de verwerking van afval. De huidige 15% hybride oplossingen op basis van een bronnen reduceren weliswaar CO2-uit- groen gas. stoot, omdat ze restwarmte nuttig gebruiken, maar zijn niet of slechts gedeeltelijk Voor grote delen van het historische cen- duurzaam. trum zijn betaalbare, duurzame warmte-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 69 Etalageproject Restwarmte voor de Watergraafsmeer

Met de restwarmte van een datacenter vijfduizend adressen in de Water- graafsmeer van warmte voorzien – dat is het streven van buurtcoöperatie MeerEnergie. Bestuurslid Ardine Nicolaï over de stand van zaken.

“Het begon toen netbeheer- Watergraafsmeer-Noord de pij- “Er wordt nog te veel naar risico’s der Alliander constateerde dat pen in de grond voor het warmen juridische belemmeringen ge- de restwarmte van de ijsbaan tenet. Ardine: “Dit is een begin. keken”, vervolgt Ardine. “Terwijl genoeg was om 500 woningen te De aansluitingen in huis en naar het juist ook moet gaan over: hoe verwarmen”. “Warmte die nu de de bron moeten nog komen, net maken we dit juridisch mogelijk? lucht in gaat, terwijl je die kunt als het gebouw voor de centrale Wij willen als bewoners een warm- hergebruiken! Dat leidde in 2015 warmtepompen. Het is nu zoeken tenet ontwikkelen; de gemeente tot de oprichting van de coöpe- naar een vorm van samenwerking wil een aardgasvrije stad; een ratie MeerEnergie: duurzame met de gemeente die niet strijdig ideale match. Maar er blijken nog energie dicht bij huis, kleinschalig, is met allerlei regels. We kijken vele obstakels. Vanuit heel Neder- transparant en in handen van de hoe we de businesscase tech- land wordt naar ons gekeken; een bewoners.” nisch, juridisch en financieel voor eventueel voorbeeld dat op vele elkaar kunnen krijgen. Met Allian- manieren kan worden nagevolgd. Sindsdien is er veel gebeurd. der brengen we de businesscase Zonder subsidie is het aanleggen MeerEnergie telt inmiddels 800 steeds verder. In dit type projec- niet mogelijk. De proeftuin- betalende leden. De coöperatie ten ligt een kip-ei barrière op de subsidie heeft als voorwaarde vond datacenter Equinix in het loer; wederzijds vertrouwen in het dat het voor 2028 werkt. Als we naastgelegen Science Park bereid handelen van betrokken partijen alle partijen meekrijgen, gaan de restwarmte gratis af te staan. is cruciaal. we dat halen.” In 2020 legt de gemeente in

70 Nieuw Amsterdams Klimaat 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

opties op dit moment nog niet voorhanden. met 2020 seismologisch onderzoek uitge- De investeringen om aardgasvrij te worden Warmtenetwerken voerd in de regio. Dit programma moet de zijn in dit deel van de stad het hoogst, van- zijn voor een informatie over de ondergrond opleveren wege de hoge kosten om oude gebouwen groot deel van om te bepalen of en waar proefboringen gereed te maken voor aardgasvrije warmte. Amsterdam een in de ondergrond kunnen worden gestart. De verwachting is daarom dat hier voor- belangrijk en Deze proefboringen leveren uiteindelijk lopig het gasnet blijft liggen. De gasvraag kostenefficiënt meer gedetailleerde informatie op over die overblijft na besparingsmaatregelen alternatief voor de haalbaarheid van diepe en ultradiepe zal op termijn vervangen worden door een aardgas geothermie. Verwacht wordt dat de eerste duurzaam gas. Hiervoor is het noodzakelijk geothermie bronnen vanaf 2030 beschik- om tussen nu en 2040 het gasgebruik sterk baar komen voor de stad. Een geothermie te reduceren. Door daar waar mogelijk te bron met de benodigde installaties neemt isoleren en door hybride verwarmings- met de huidige technieken circa 0,5 hectare systemen toe te passen. De resterende ruimte in beslag, dat is vergelijkbaar met gasvraag kan onder die voorwaarde, met één voetbalveld. Het is belangrijk dat we de wetenschap van nu, naar verwachting in deze ruimte op tijd te reserveren (zie ook 2040 duurzaam worden ingevuld. pijler 20 over ruimte en infrastructuur).

Amsterdam is een aantrekkelijke vesti- Ontwikkelen van alternatieve gingsplaats voor grote datacenters, van- duurzame warmtebronnen wege de beschikbare data infrastructuur. De ontwikkeling van alternatieve duur- De gemeente onderzoekt op verschillende zame bronnen bevindt zich nog in een plekken in de stad in welke mate restwarm- onvolwassen stadium. De gemeente spant te van datacenters kan worden ingezet zich samen met partners in hier versnelling voor ruimteverwarming van gebouwen. Zo in te krijgen. Dat doen we in drie werkpro- ondersteunt de gemeente in Middenmeer gramma’s: een programma aquathermie, een project van een lokale energiecorpora- programma geothermie en een program- tie die restwarmte van een datacenter wil ma restwarmte datacenters. betrekken voor een warmtenet in de wijk. De gemeente heeft vanuit het Klimaat- Het programma aquathermie wordt uit- fonds een investering gedaan om de warm- gevoerd in samenwerking met Waternet. te-infrastructuur mee te kunnen aanleggen We verwachten begin 2021 te kunnen gelijktijdig met de rioolvervangingsopgave starten met de uitvoering van operationele in de wijk. In Havenstad wordt onderzoek aquathermie projecten in de stad, als deze gedaan naar het gebruik van restwarmte haalbaar blijken. Zo doen we onderzoek van een datacenter. naar toepassing van aquathermie in Buiks- lotermeer, Strandeiland, de omgeving van de Sloterplas en het WG terrein. Acties en maatregelen

Geothermie warmte kan een belangrijk Opstellen warmtebronnenstrategie alternatief voor aardgas zijn als de bodem geschikt is en er voldoende warmte Bepalen rol AVI warmte in warmte-mix potentie aanwezig is. Daar is voor het Amsterdamse grondgebied momenteel CO2-vrij maken van warmtelevering nog weinig over bekend. Voor de versnel- AVI-warmte door middel van CO2-opslag ling van het onderzoek naar de geschiktheid van de ondergrond voor geothermie werkt Uitvoeren Aquathermie programma de gemeente nauw samen met de Provincie Noord-Holland en de Metropoolregio Am- Uitvoeren Geothermie programma sterdam. Met deelname van de gemeente aan het zogenaamde SCAN programma Uitvoeren Datacenter Agenda van Energie Beheer Nederland wordt tot en

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 71 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

Centrale stedelijke warmtenetten Het Klimaatfonds is bedoeld om in Stedelijke warmtenetten zullen zich ont- deze fase van de wikkelen in omvang en verschijningsvorm. Pijler 3 transitie de eerste We verwachten een groei van een dekking projecten mogelijk van circa 15% van de stad nu, voornamelijk Doorgroeien naar te maken aan de randen van de stad (West, Nieuw- een stadsbrede West, Noord, Oost en Zuidoost), naar een dekking van 50-60% van de stad. Dit be- warmte-infrastruc- tekent dat de infrastructuur die daarvoor tuur nodig is moet groeien. Op termijn ook in sommige oudere delen van de stad binnen de ring, waar ook de toekomstige warmte- Warmtenetwerken zijn voor een groot deel vraag relatief groot zal zijn. Aandachtspunt van Amsterdam een belangrijk alternatief hierbij is dat infrastructuur zich niet alleen voor aardgas met de laagste maatschappe- ontwikkelt naar wijken waar de business- lijke transitiekosten. De warmtevoorziening case het beste is. Iedere Amsterdammer van een aardgasvrij Amsterdam voor de be- moet aardgasvrij kunnen worden. staande bouw zal vooral gebaseerd zijn op twee infrastructuren: (1) centrale stedelijke Decentrale warmtesystemen warmtenetten met centrale grootschalige bronnen en (2) decentrale warmtesyste- Daarnaast zullen decentrale kleinere warm- men, op buurt of gebouw niveau. tenetten ontstaan die gevoed worden uit Voor nieuwbouw hebben zogenaamde decentrale duurzame bronnen, op basis ‘lage temperatuur systemen’ de voorkeur. van ondiepe geothermie, aquathermie, Voor de woningen die lastiger of alleen restwarmte van onder andere datacenters. met heel hoge kosten te isoleren zijn, zijn Elektriciteit dient hier vaak als hulpenergie warmtenetten met een hogere tempera- om deze warmtebronnen op te krikken tuur geschikt. naar hogere bruikbare temperaturen. Deze decentrale infrastructuur zal vaak door andere partijen ontwikkeld worden dan de partijen die grote centrale warmte infrastructuren ontwikkelen. Denk aan 1990 2019

De brandstofmix van 91.000 weqs aardgasvrij Onderdeel van de de warmtevoorziening: huidige brandstofmix aardgas In verschillende fasen van de warmtevoor- van het proces in circa ziening: aardgas, 28 buurten wordt Hoge temperatuur gewerkt aan aardgas- stadswarmte (AEB en vrij: van der Pekbuurt, Diemercentrale), klein Banne-Noord, meer- aandeel biomassa, dere buurten in Nieuw elektra (WKO’s) West, Middenmeer Noord, WG-terrein en in ca. vijftien andere buurten verspreid over de stad zijn of ontstaan initiatieven

72 Nieuw Amsterdams Klimaat ontwikkelaars en lokale energie-initiatieven vangingsopgaven. Voorbeelden hiervan van bewoners en gebruikers. In de toe- Nu worden er zijn de Oranje Loper (met een opgave komst raken deze twee soorten infrastruc- jaarlijks voor onder andere kades en bruggen), tuur mogelijk verweven. de Burgemeester Röellstraat en de Jan 4.000 Evertsenstraat. Laag temperatuur warmtenetten (vaak bestaande woning- decentraal) hebben een impact op het equivalenten De gemeente gaat samen met haar part- elektriciteitsnet. Er is immers elektriciteit aardgasvrij, dat ners in de stad, maar ook met financiers nodig om de lage temperatuur in deze net- moeten er ruim onderzoeken onder welke voorwaarden in ten om te zetten naar temperaturen waar- deze grote opgaves warmte-infrastructuur mee woningen kunnen worden verwarmd. 25.000 meegenomen kan worden. De gemeen- In deze netten is ook elektriciteit nodig om worden. te onderzoekt hier ook welke financiële warm tapwater te maken in de woning. instrumenten kunnen bijdragen aan deze Dit kan bijvoorbeeld met industriële col- ontwikkeling. Zowel vanuit haar eigen lectieve warmtepompen of met individuele Klimaatfonds, maar ook eventuele bijdra- warmtepompen in de woning (zie ook het gen van het Rijk of uit Europa. hoofdstuk over Elektriciteit). Versterking van sturing op de Een warmte-infrastructuur strategie warmte opgave De gemeente brengt in 2020 in beeld hoe Het Rijk werkt aan de Warmtewet 2.0. Die de optimale infrastructuur voor de aard- moet er voor zorgen dat gemeenten meer gasvrij opgave eruit ziet: welke infrastruc- regie krijgen op de realisatie van warmte- tuur hebben we in 2040 nodig? Dat doen netten en dat klanten waarborgen krijgen we met als basis de Transitievisie Warmte. voor een redelijke en betaalbare warmte- Daarnaast brengen we ruimtelijke en plan- prijs. De gemeente is het komende jaar ningstechnische kansen en bedreigingen in VNG verband direct betrokken bij de in beeld. Kansen doen zich bijvoorbeeld totstandkoming van deze Warmtewet 2.0. voor bij de belangrijke verkeersroutes van Amsterdam spant zich in om het maxima- de rand van de stad naar de binnenstad, le regie instrumentarium in deze wet te die de komende jaren van gevel tot gevel krijgen. Samen met het Rijk onderzoeken open worden gelegd voor meerdere ver- we of het nodig is om de marktordening

2030 2040

Circa 170.000 weqs die Waarschijnlijke onder- 390.000 weqs die Waarschijnlijke aardgasvrij gemaakt delen van de brandstof- aardgasvrij gemaakt onderdelen van de moeten worden om de mix van de warmte- moeten worden om de brandstofmix van de 2040 doelstelling te voorziening: aardgas, doelstelling te halen warmtevoorziening: halen Hoge temperatuur en Hoge temperatuur en Midden temperatuur Alle wijken zijn van het Midden temperatuur Naar verwachting zijn stadswarmte (AEB, bio- aardgas of in de uitvoe- stadswarmte (AEB, tientallen buurten in massacentrale Diemen ringsfase daar naartoe geothermie, rest- een vergevorderd stadi- aquathermie, restwarm- warmte datacenters um van (voorbereiding te datacenters), WKO’s aquathermie), groen tot) uitvoering. De Tran- gas en lokale warmte- sitievisie Warmte geeft netten (WKO) daar komend voorjaar meer duidelijkheid over

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 73 3 .1 Aardgasvrije gebouwde omgeving

te veranderen. Waar nu vooral private par- van partijen, inclusief de gemeente en de tijen de gehele keten van bron tot warm- Binnen het wijze waarop we middelen inzetten. televering aan de klant beheren wordt speelveld van onderzocht of deze warmteketen ook kan de Routekaart Allereerst hebben we te maken met heel worden opgedeeld in onderdelen als bron, Klimaatneutraal veel partijen, waaronder gebouw- transport en distributie en levering, zoals is dit de opgave eigenaren en -gebruikers, bewoners, we in de elektriciteitsmarkt gewend zijn. waarin de energiebedrijven, infrastructuurpartijen gemeente een en (groepen) bewoners die zelf initiatieven zeer grote rol ontwikkelen. Met het oog op praktische Acties en maatregelen heeft uitvoerbaarheid, tempo en maatschappelijke betaalbaarheid is het van belang dat Opstellen warmte-infrastructuur deze partijen tot collectieve actie over- strategie gaan. Dat gaat niet vanzelf. Er is regie nodig, en coalities en samenwerking zijn Koppelkansen met stedelijke projecten onontbeerlijk. bepalen De rol van de gemeente in dit speelveld is Vaststellen investeringsagenda divers. We initiëren en organiseren, samen met onze City Deal partners de processen Lobby naar Rijk voor daadkrachtig in een groeiend aantal buurten; van eerste instrumentarium gesprek en idee, naar een realiseerbaar plan. Participatie van bewoners in buurten Marktordening warmteketen onder- is de kern van de aanpak. We zorgen er- zoeken voor dat de eerste concrete woningen en buurten aardgasvrij worden door middelen Zie ook pijler 20 voor acties en maat- ter beschikking te stellen om het onrenda- regelen over infrastructuur bele deel van de investering weg te nemen. We hebben voorbeelden nodig en moeten leren in de praktijk. Een groot deel van het Klimaatfonds is beschikbaar voor investeringen en subsidies in aardgasvrij projecten Hoe ziet het speelveld eruit (zie ook 4.4 Financiering). Tegelijkertijd en wat is onze rol? werken we samen met het Rijk om te zorgen dat er meer geld beschikbaar komt die Binnen het speelveld van de Routekaart nodig is om de gehele gebouwenvoorraad Klimaatneutraal is dit de opgave waarin de aardgasvrij te maken. Daar waar de schop gemeente een (zeer) grote rol heeft, qua de grond in gaat om infrastructuur aan te coördinatie, organisatie en qua middelen. leggen heeft de gemeente uiteraard de coördinatie en regie over de werkzaamhe- Het aardgasvrij maken van Amsterdam is den in de openbare ruimte en ondergrond. een relatief nieuwe opgave die in 2016 in een stroomversnelling kwam. De omvang is duidelijk als je beseft dat in de periode tot 2040 vrijwel in ieder gebouw in Amster- Dit lukt alleen als… dam een ingreep moet worden gedaan, dat er veel nieuwe warmtebronnen nodig Het doel van een aardgasvrij Amsterdam in zijn en dat er bovendien veel nieuwe infra- 2040 halen we alleen als we een versnelling structuur in de openbare ruimte en drukke laten zien. Jaarlijks worden nu ongeveer ondergrond moet worden aangelegd. 4.000 bestaande woningequivalenten Deze ingrepen vragen tot 2040 miljarden aardgasvrij, dat moeten er ruim 25.000 per aan investeringen, deels rendabel, deels jaar worden. Dit betekent: meer wijk-voor- onrendabel. Dit heeft implicaties voor de wijk aanpak, meer duurzame warmtebron- wijze waarop we hier aan werken, de rollen nen, meer warmte-infrastructuren.

74 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat doen we zelf?

Het doorbreken van vrijblijvendheid en het Het grootste energiebesparingspotentieel beheersbaar houden van de maatschappelij- voor de eigen organisatie ligt in de ke kosten zijn twee belangrijke uitdagingen. kantoren en werven van de gemeente die door ambtenaren worden gebruikt. Onze ervaring is dat vrijblijvendheid leidt tot De gemeente streeft ernaar om deze hoge kosten en bovendien ten koste gaat van kantoren en in werven voor 2030 aardgas- tempo. Op termijn moet een gehele buurt of vrij te maken. In de totale vastgoed- wijk in één keer een efficiënte en organiseer- portefeuille waar de gemeente eigenaar bare stap zetten, zodat we – als maatschappij van is, is circa 95% nog aangesloten op – niet gedwongen zijn om tegen hoge maat- het aardgas. schappelijke kosten een aardgasinfrastruc- tuur op pijl te houden voor enkele partijen die Op dit moment zijn 14 kantoren/werven niet mee willen. We hebben daarom behoefte aardgasvrij, waaronder het voormalige aan beter instrumentarium waarmee we eige- stadsdeelkantoor op adres Plein 40-45 en naar-bewoners, VvE’s en andere vastgoedei- het kantoor van de Amsterdamse School genaren in gebieden kunnen bewegen om aan de Prins Hendrikkade. Het stads- hun bijdrage te leveren aan de plannen. Het deelkantoor Oost is bijna aardgasvrij en Nationale Klimaatakkoord onderstreept dit stadsdeelkantoor Zuid is voor 80% aard- belang van zo laag mogelijke maatschappe- gasvrij. In 2020 worden stadsdeelkantoor lijke kosten en betaalbaarheid voor bewoners Buikslotermeerplein en ons kantoorpand en bedrijven. In dat kader vragen we het Rijk aan de Klaprozenweg volledig aardgasvrij. om regelgeving hiermee in lijn te brengen en Van nog eens drie panden die gebruikt te zorgen voor daadkrachtig instrumentarium. worden voor eigen huisvesting worden in 2020 aardgasvrije alternatieven on- Het bouwen van een nieuw systeem is duur. derzocht. Het huidige kantoor aan het We moeten zorgen dat we een systeem Osdorpplein wordt gesloopt en wordt creëren dat warmte levert tegen aanvaard- aardgasvrij ontwikkeld. Waar aardgasvrij bare kosten voor alle partijen, waaronder nog niet mogelijk is in 2030, onderzoeken corporaties, energiebedrijven, overheden, we de mogelijkheden voor alternatieven, maar vooral ook voor bewoners. Wie draagt waaronder het gebruik van groen gas of welke lasten, welke bijdrage is er nodig vanuit CO2-compenserende maatregelen. Waar de overheid en welk deel levert de markt? mogelijk sluiten we bij het aardgasvrij Deze uitdagingen roepen de overkoepelende maken van onze vastgoedportefeuille aan vraag op of warmtenetwerken een private op de wijk-voor-wijk aanpak en de Transi- aangelegenheid kunnen en moeten blijven of tievisie Warmte. dat een (andere) gemeentelijke rol nodig is. In 2030 zijn alle gemeentelijke zwembaden Dit nieuwe systeem bouwen is een operati- aardgasvrij. In 2020 start een onderzoek onele klus van ongekende omvang. Jaar op naar de renovatie van het De Mirandabad. jaar moet er in duizenden woningen en be- Het doel is om het De Mirandabad het drijfspanden een ingreep worden gedaan en eerste subtropische aardgasvrije zwembad zullen er grote werken in de openbare ruimte te maken. In 2020 wordt onderzocht hoe plaatsvinden om de benodigde infrastructu- de Apollohal van het gas af kan. Ook voor ren aan te leggen. Naast de organisatorische sporthal de Weeren starten we dat onder- uitdagingen en de enorme behoefte aan zoek. geschoolde arbeid brengt dit overlast met zich mee. Overlast voor bewoners en vastgoedeigenaren die ingrepen moeten (laten) plegen achter hun voordeur. En overlast in de openbare ruimte van onze stad. Op de top van de uitvoering zal continu circa 10% van de stad opengebroken zijn om infrastructuur aan te leggen of te vervangen.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 75

Gebouwde Omgeving Energiezuinige gebouwen 3 .1 Energiezuinige gebouwen

Energiezuinige gebouwen

78 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat laat deze kaart zien? Amsterdam heeft 441.000 woningen en 24 miljoen m2 aan bruto vloeroppervlak bedrijvigheid, zowel bedrijven als (maatschappelijke) instellingen. wwDe kaart laat zien wat de CO2-uitstoot is per wijk, als gevolg van elektriciteit- en aardgasverbruik in woningen en door bedrijven en instellingen en geeft inzicht in het aantal woningen (naar eigendom koopwoningen, huurwoningen corporaties en particuliere verhuur) per stadsdeel. 53% van alle woningen is onderdeel van een Vereniging van Eigenaren (VvE). Het soort gebouw of woning, de situatie en eigendomsverhouding bepaalt in sterke mate de aanpak om deze gebouwen energiezuinig te maken. Energiebesparing in corporatiewoningen vraagt om een andere aanpak dan bij eigenaar bewoners, al dan niet georganiseerd in een VvE. Zakelijk vastgoed en maatschappelijke gebouwen vragen weer om een andere specifieke aanpak.

Legenda Bouwjaar voor 1946

1946 -1991

na 1991 Grens stadsdeel

Grens wijk

CO2-uitstoot door energieverbruik (gas en elektriciteit) per wijk (2017)

Wonen 175 kton CO2

35 kton CO2

Overig vastgoed

350 kton CO2

175 kton CO2

35 kton CO2

Legenda diagrammen Type woning

Koopwoningen

Corporatiewoning

Particulier verhuur Type vastgoed

Zakelijk vastgoed

Maatschappelijk vastgoed

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 79 3 .1 Energiezuinige gebouwen

Energie besparen is altijd goed. Het verbruik van elektriciteit en warmte moet omlaag. Om het doel van een CO2-neutrale gebouwde omgeving in 2050 te bereiken én ervoor te zorgen dat gebouwen klaar zijn voor een aardgasvrije stad. Want energie is schaars, zeker duurzame elektriciteit en duurzame warmte als alternatief voor aardgas. Voordeel is dat energiezuinige gebouwen vaak comfortabeler zijn en lagere kosten hebben voor bewoners en gebruikers. Bedrijven die oog hebben voor energie kunnen hun kosten drukken én een bijdrage leveren aan een klimaatneutraal Amsterdam. Daarom gaan we zorgen dat eigenaren van alle gebouwen in de stad, woningen, maatschappelijke gebouwen en gebouwen voor de zakelijke markt, maatregelen treffen om verspilling tegen te gaan.

Wat is de opgave? 42% in corporatiebezit en 28% in bezit Pijler 4 van particuliere verhuurders. 53% van de Gebouwen in Amsterdam zijn vrijwel Energiezuinig woningen is onderdeel van een Vereniging allemaal neergezet in een tijd dat klimaat- maken van van Eigenaren (VvE). Amsterdam telt ruim neutraal niet de standaard was. Het woningen 21.000 VvE’s. aandeel van de gebouwde omgeving in Pijler 5 de totale Amsterdamse CO2-uitstoot is Amsterdam heeft 25.000 zakelijke gebou- Energiezuinig daardoor groot: 25% of 1250 kiloton. wen (45.000 adressen), met in totaal 17 maken van zake- Woningen zorgen voor meer dan 50% van miljoen m2 bruto vloeroppervlak (BVO). lijke markt de CO2-uitstoot in de gebouwde omge- Ongeveer 3.000 gebouwen (5.000 adres- ving. Dat komt door gebruik van aardgas Pijler 6 sen) hebben een maatschappelijke functie. voor verwarmen, koken en warm water. Energiezuinig De gemeente heeft een rol als eigenaar, CO2-uitstoot als gevolg van elektriciteits- maken van maat- huurder of subsidieverstrekker, zoals bij gebruik valt in deze Routekaart onder het schappelijke primair onderwijs, sportvoorzieningen, hoofdstuk Elektriciteit (3.3). Het overige gebouwen kunst en cultuur. Bij ziekenhuizen, hoge- deel van de CO2-uitstoot komt door ge- scholen en universiteiten heeft de gebouwen met een zakelijke functie (20%), meente geen formele rol. gebouwen met een maatschappelijke functie en overige gebouwen. In deze Uit onderzoek (OiS, 2019) blijkt dat 75% gebouwen is energiebesparing altijd een van de Amsterdammers positief is over goede én noodzakelijke keuze, ongeacht de overstap naar duurzame energie en op hoe deze gebouwen ergens in de periode de hoogte is van de aardgasvrijambitie tot aan 2040 aardgasvrij gemaakt gaan en -aanpak. Veel Amsterdammers doen al worden. aan energiebesparing. Zo gebruikt 78% spaar- of LED -lampen. Dit is mooi, maar In Amsterdam staan 442.000 woningen, niet genoeg. Maatregelen die meer moeite waarvan 30% in eigendom van bewoners, en investering kosten, worden minder vaak 42% in corporatiebezit en 28% in bezit toegepast. van particuliere verhuurders. 53% van de woningen is onderdeel van een Vereniging Uit onderzoek blijkt ook dat 59% van alle van Eigenaren (VvE). Amsterdam telt ruim Noord-Hollandse MKB-bedrijven binnen 5 21.000 VvE’s. jaar energiemaatregelen wil treffen (Kan- tar, 2019). Het grootste deel denkt dan aan In Amsterdam staan 442.000 woningen, zonne-energie of energiezuinige verlich- waarvan 30% in eigendom van bewoners, ting. Minder dan een derde is bekend met

80 Nieuw Amsterdams Klimaat energieregelgeving of subsidiemogelijk- tering van de duurzaamheid van woningen, heden. Meer dan 1.000 waaronder het aardgasvrij maken van VvE’s of zo’n bestaande bouw en nieuwbouw. Het is belangrijk en in veel gevallen ook verplicht dat elke vastgoedeigenaar 40.000 Stimuleren door bieden van energiemaatregelen treft; in ieder geval woningen hebben ondersteuning: advies en hulp voor op natuurlijke momenten, zoals bij een inmiddels gebruik woningeigenaren verbouwing, mutaties of onderhoud. Waar gemaakt van het al kan, mag het natuurlijk eerder. Het advies en onder- We stimuleren woningeigenaren om de tempo om gebouwen energiezuiniger te steuning woning energiezuinig te maken door het maken moet in ieder geval omhoog om het verstrekken van informatie, het bieden van doel van een klimaatneutrale stad in 2050 advies, hulp en financiële instrumenten. te halen. VvE’s hebben daarbij onze bijzondere aandacht. Zij worden vanaf 2016 actief Pijler 4 benaderd en gewezen op energieadvies Energiezuinig maken van woningen en ondersteuning in besluitvorming die Pijler 5 de gemeente aanbiedt. Gemengde VvE’s Energiezuinig maken van zakelijke markt (VvE’s met een grooteigenaar zoals een Pijler 6 woningcorporatie) kunnen ondersteuning Energiezuinig maken van maatschappelijke krijgen van !WOON. Meer dan 1.000 gebouwen VvE’s of zo’n 40.000 woningen hebben inmiddels gebruik gemaakt van advies en ondersteuning. In 2020 wordt een online VvE stappenplan voor verduurzaming aangeboden en komt er een vraagbaak voor VvE’s. Hiermee kunnen alle VvE’s zelf aan de slag. Grotere en complexere VvE’s helpen we door procesondersteuning aan te bieden waarmee elke VvE aan het Pijler 4 eind van het traject tenminste een groen en duurzaam Meerjarenonderhoudsplan Energiezuinig maken heeft. In 2020 en 2021 willen we op deze van woningen manier 700 VvE’s (49.000 woningen) actief ondersteunen.

We zetten ons actief in om woningeigena- Iedereen kan terecht met vragen over aard- ren te bewegen energiebesparende maat- gasvrij, energiebesparing en duurzame regelen te nemen en zonnepanelen op opwekking bij de gemeente, !WOON, daken te plaatsen (zie voor zonne-energie het Regionaal Energieloket, 02025 of op hoofdstuk 3.3 Elektriciteit). Enerzijds is dit één van de informatieavonden die door de onderdeel van de grootschalige wijkaan- gemeente wordt georganiseerd. Via het pak, waarbij het afsluiten van het aardgas Regionaal Energieloket kan een wonin- zoveel mogelijk wordt gecombineerd met geigenaar technisch advies krijgen, een de verbetering van de kwaliteit van wonin- huisscan uitvoeren en offertes opvragen. gen. Anderzijds zetten we instrumenten In 2018 telde het loket ruim 46.000 unieke in om alle vastgoedeigenaren in de stad bezoekers. Energiecoaches helpen Am- te ondersteunen bij het energiezuiniger sterdammers om zuinig met energie om te maken van hun gebouwen. Dit betekent gaan. 02025 organiseert voor de Amster- informeren, stimuleren, faciliteren en ont- damse koplopers, die samen met hun buren zorgen. In Nieuw-West, Noord en Zuidoost of buurt willen verduurzamen, bijeen- werken we samen aan deze opgave in de komsten zoals het energieontbijt en een ontwikkelbuurten. Eén van de vijf doelstel- technisch inloopspreekuur. In Nieuw-West lingen in de ontwikkelbuurten is de verbe- organiseren we in 2020, mede in samen-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 81 3 .1 Energiezuinige gebouwen

werking met bewonersgroepen, collectieve Wet- en regelgeving inkoopacties voor energiebesparende In 2017 en 2018 zijn maatregelen en zonnepanelen. We onderzoeken de mogelijkheden om op 45.260 termijn wettelijke middelen en gemeen- De Amsterdamse Energielening biedt labelstappen telijke bevoegdheden in te kunnen zetten eigenaar-bewoners, VvE’s, kleine verhuur- gemaakt door het om energiebesparing in woningen af te ders en huurders de mogelijkheid om opknappen van dwingen. Zowel voor eigenaar bewoners tegen zeer voordelige voorwaarden geld als particuliere verhuurders. Ook houden te lenen voor het energiezuinig maken van 20.000 we regels, bijvoorbeeld voor ingrepen aan hun woningen. Er is tot nu toe voor circa corporatie- monumenten en woningen in beschermde 10 miljoen aan energieleningen verstrekt woningen stadsgezichten, tegen het licht om onnodi- voor 1.800 woningen, waaronder 18 grote ge belemmeringen weg te nemen (zie ook VvE’s. De meeste leningen zijn voor zonne- hoofdstuk 4.5 Regelgeving). panelen, isolatieglas en kozijnen. Acties en maatregelen Afspraken met partijen die veel woningen bezitten in Amsterdam VvE's energieadvies bieden Met partijen die veel woningen in Amster- dam bezitten, maken we afspraken over Intensiveren ondersteuning VvE's het energiezuinig maken van woningen. Zo hebben we met corporaties afspraken Eigenaren koopwoningen energieadvies gemaakt over hun inzet om de CO2-uit- bieden stoot in de corporatievoorraad te verminderen van 1,5% per jaar nu naar minimaal Energiebesparende woningverbetering 3% per jaar in 2023. Dit doen ze door ondersteunen onverminderd door te gaan met hun inzet om woningen te verduurzamen. In 2017 Collectieve inkoopacties organiseren en 2018 zijn 45.260 labelstappen gemaakt door het opknappen van 20.000 corpo- Energielening voortzetten ratiewoningen. Ook zijn afspraken gemaakt over verdergaande samenwer- Gevelsanering uitvoeren king om grote zonneprojecten op corporatiedaken mogelijk te maken en om de Afspraken corporaties uitvoeren woningvoorraad wijk voor wijk aardgasvrij te maken. Met particuliere verhuurders Afspraken maken met particuliere en institutionele beleggers willen we verhuurders en institutionele beleggers vergelijkbare afspraken maken. Energiecoaches inzetten

Energiezuinig bewonersgedrag Onderzoeken mogelijkheden weten Bewonersgedrag is essentieel voor minder regelgeving voor energiebesparing energieverbruik. Niet alle bewoners kunnen zelf maatregelen nemen omdat zij geen eigenaar zijn of omdat het geld ontbreekt. Vanaf 2016 informeren energiecoaches over energiebesparende maatregelen en helpen zij om eenvoudige energiebesparende maatregelen toe te passen in de woning. 11.000 huishoudens hebben inmiddels een bezoek van een energiecoach gehad, in 2020 stijgt dit aantal naar 16.000.

82 Nieuw Amsterdams Klimaat Dit realiseren we met een branche- of We realiseren ons gebiedsgerichte aanpak. We zien voor de dat ondernemers informatieverstrekking en bewustwording moeten kunnen een rol weggelegd voor het georganiseerd Pijler 5 blijven onder- bedrijfsleven. Brancheverenigingen, ondernemen. Maar wel nemersorganisaties, zoals MKB Amsterdam, Energiezuinig maken steeds meer duur- bedrijfsinvesteringszones (BIZ) en bedrij- van zakelijke markt zaam venterreinen worden gekenmerkt door hun collectiviteit waardoor er mogelijkheden zijn om meer impact te creëren. Hierbij We hebben het binnen deze pijler over wordt aansluiting gezocht bij de wijkge- zakelijke gebouwen. Dat zijn gebouwen richte aanpak aardgasvrij, zoals die voor waar het midden- en kleinbedrijf (MKB) woningen ontwikkeld wordt. Voor eind 2020 gevestigd is, zoals horeca, winkels, maar wordt in overleg en samenwerking met het ook kantoren, bedrijfsverzamelgebouwen bedrijfsleven een programmatische aanpak en bedrijfshallen. Net als bij woningen vastgesteld langs de lijnen zoals hieronder vraagt dit om energiemaatregelen aan het toegelicht. Uiteraard wordt er waar moge- gebouw zelf, maar gaat het hier ook om lijk al parallel gestart met de uitvoering. wat er in de gebouwen gebeurt, dus over de bedrijfsprocessen die in de gebouwen 1 Informeren en bewustwording plaatsvinden. De totale CO -uitstoot door 2 als basis verbruik van aardgas en warmte in zakelijke gebouwen is ongeveer 231 kton, ofwel 4,6% Uit onderzoek (Kantar, 2019) blijkt dat veel van de totale CO2-uitstoot in Amsterdam ondernemers in het MKB nog onvoldoende (2018). Let op. De impact van de zakelijke op de hoogte zijn van relevante weten gebouwen van Amsterdam is echter groter. regelgeving en kansen voor subsidie of Via hun elektriciteitsgebruik stoten zij ook financiering. Daarom gaan we drie dingen nog CO2 uit. Dit elektragebruik en bijbe- doen om de informatiepositie en de bewust- horende CO2-uitstoot is onderdeel van het wording over verduurzaming te vergroten. transitiepad Elektriciteit (hoofdstuk 3.3). Maatregelen die in deze pijler worden ge- In de eerste plaats het Nieuw Amsterdams presenteerd zijn echter wel gericht op het Klimaat: een online platform voor een offli- reduceren van warmte én elektragebruik; op CO2-reductie als geheel.

In Amsterdam zijn vele voorbeelden van Aardgasverbruik per branche ondernemers die al duurzaam zijn, volle- binnen zakelijke markt (2018) dig CO2-neutraal of zelfs energiepositief. Deze koplopers inspireren en laten zien dat duurzaamheid en ondernemerschap Horeca 5% 2% hand-in-hand gaan, sterker nog, elkaar Groot- en detailhandel versterken. Om de verdere verduurzaming 7% Vervoer en opslag van de zakelijke markt te bereiken gaat het 33% er om een beweging op gang te brengen. Handel in onroerend 9% goed We realiseren ons dat ondernemers moe- Financiële ten kunnen blijven ondernemen. Maar wel activiteiten steeds meer duurzaam. De aanpak wordt 11% Vrije beroepen op drie onderdelen ontwikkeld: Informatie en communicatie 1 Informeren en bewustwording als basis 11% 19% Administratieve 2 Ondersteunen van bedrijven die willen dienstverlening verduurzamen Land- en bosbouw

3 Reguleren en handhaven

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 83 3 .1 Energiezuinige gebouwen

ne duurzaamheidsbeweging. Op dit platform 2 Ondersteunen van bedrijven zal, naast informatie voor bewoners, ook alle We gaan specifieke die willen verduurzamen beschikbare informatie en het hulpaanbod bedrijven, bran- voor bedrijven worden geplaatst. Zie pijler ches of bedrijfs- De ondersteuning van bedrijven die 17. In de tweede plaats gaan we samenwer- terreinen actief (bovenwettelijk) willen verduurzamen ken met de geëigende ondernemerskanalen benaderen met is nu nog vrij incidenteel en reactief van om ondernemers te informeren en best een aanbod tot aard. Bedrijven die zich melden met de practices uit te wisselen. Denk hierbij aan ondersteuning wens om te verduurzamen bieden we hulp brancheverenigingen, BIZ-en, ondernemers- met (extern) energieadvies en in sommi- organisaties en bedrijventerreinen. Dit zal ge gevallen ook met financiering uit het proactief vanuit de gemeente plaatsvinden, duurzaamheidsfonds. We willen onze maar kan ook wanneer dit vanuit de markt ondersteuningsrol verder ontwikkelen op geïnitieerd wordt. En als derde zetten we in vier manieren. op het verbeteren van de informatiepositie van de gemeente en het bedrijfsleven door In de eerste plaats door inzicht te geven het inzicht te vergroten in de specifieke en op individueel niveau te adviseren kansen en bedreigingen van sectoren en en begeleiden. We bekijken hoe we het gebieden binnen Amsterdam. Het doel is om bestaande (extern) energieadvies kunnen op basis van dit inzicht slimme keuzes te ma- voortzetten en verder verbeteren. Energie- ken rekening houdend met betaalbaarheid, advies geeft ondernemers inzicht in moge- uitvoerbaarheid, implementatiesnelheid en lijkheden en kansen voor energiebesparing klimaatimpact. en –opwek. Afgelopen vijf jaar zijn meer

Wettelijke verplichtingen bedrijven

Activiteitenbesluit ongeveer 10% van CO2-uitstoot (Wet milieubeheer) de bedrijven en (elektriciteit en gas) Ondernemingen instellingen onder Circa 10% van de zakelijke markt in en instellingen deze energie- 10% 33-50% Amsterdam heeft te met een jaarlijks besparingsplicht maken met wettelijk elektriciteitsver- uit de Wet milieu- verplichte energiebesparing. Naar in- bruik van meer beheer. Naar schatting is deze 10% dan 50.000 kWh inschatting is echter verantwoorde- en/of meer dan deze groep echter lijk voor 33-50% van de CO2-uitstooot in de 25.000 m³ aard- verantwoordelijk zakelijke markt. gasequivalenten voor 33-50% van Zakelijke markt zijn verplicht om de CO2-uitstoot Amsterdam energiebesparen- (uit elektriciteit de maatregelen en gas), zie figuur periodiek een eens in de vier de eis van Label C te nemen met een hieronder. rapport indienen jaar een energie- in 2023. Per 2023 terugverdientijd waaruit blijkt wel- audit uit te laten zal de Omgevings- van vijf jaar of Informatieplicht ke energiebespa- voeren. dienst deze pres- minder. Dit zijn voor ondernemin- rende maatrege- taties handhaven. de maatregelen gen en instellingen len zijn genomen. Voor kantoor- In de aanloop die op de Erkende Sinds juli 2019 gebouwen geldt hier naartoe Maatregelen- moet iedere inrich- European Energy de (landelijke) monitoren we de lijsten staan die ting die valt onder Directive (EED) ambitie dat deze ontwikkelingen door het Rijk wor- de energiebespa- Voor grote onder- kwaliteitsniveau en bepalen we of den vastgesteld. ringsplicht uit de nemingen geldt Label A hebben in aanvullende actie In Amsterdam valt Wet milieubeheer de verplichting om 2030, met een har- nodig is.

84 Nieuw Amsterdams Klimaat dan 700 gratis energieadviezen gegeven. Uiteraard staan we open voor project- of We zien dat bijna 40% van de ondernemers Ondernemingen pilotvoorstellen vanuit de markt, waarbij die een energieadvies op locatie hebben die veel energie de gemeente maatwerk kan leveren. gehad, ook daadwerkelijk geïnvesteerd verbruiken moeten hebben. Dat is een goede start, maar we maatregelen tref- In de derde plaats bieden we ondersteu- willen natuurlijk dat meer bedrijven gaan fen om dat sterk ning door financiële faciliteiten. We gaan investeren. We willen hierover in gesprek terug te dringen door met het bieden van subsidie voor blijven met de ondernemers, bijvoorbeeld duurzaam initiatief, leningen uit het duur- door de rol van de adviseur te veranderen zaamheidsfonds en het AKEF-fonds. We naar energie coach en zo de focus te ver- verkennen in hoeverre dit genoeg is om de schuiven van advies naar uitvoering. ambities waar te maken. Voor grootschalige uitrol wordt aansluiting gezocht bij In- Ten tweede gaan we specifieke bedrijven, vest NL en de in oprichting zijnde regionale branches of bedrijfsterreinen actief bena- evenknie: Invest MRA. deren met een aanbod tot ondersteuning. Denk hierbij aan grote, complexe verduur- En tot slot helpen we de bedrijven die zamingskansen waar de gemeente een gevestigd zijn in de buurten die volgens de intensieve, ondersteunende rol kan bieden wijk-voor-wijk aanpak aardgasvrij moeten om snelheid en voortgang te realiseren. worden. We helpen ze met het aardgasvrij Een voorbeeld is collectieve plaatsing maken van hun pand én bedrijfsvoering. van zonnepanelen op bedrijventerreinen Hierbij zullen we samenwerking zoeken en collectieve inkoop van energieadvies. met andere ondernemers, eigen platfor-

Datacenters: voorbeeld van een branchegerichte aanpak

Data zijn onmis- Datacenters, data- Aan bod komt Amsterdam met bepaalde condi- baar voor de apparatuur en onder andere: veel stakehol- ties, onder andere manier waarop datagebruik leidt ders wordt ten aanzien van • Kennisopbouw, we samenleven en tot veel elektri- ingezet op onder energieprestaties, monitoring en biedt kansen om citeitsgebruik en meer energiezui- gebruik groene het creëren van verduurzaming heeft zodoende nige servers. stroom en nuttig bewustwording op een slimme een grote impact gebruik van rest- over de CO - • Beter benutten en vrije manier op de Amsterdam- 2 warmte. impact van data- van restwarmte te versnellen (zie se CO2-uitstoot. gebruik. van datacenters. ook pijler 19 over duurzame innova- Hier ligt dus een • Stimuleren van tie). Tegelijkertijd stevige opgave innovatieve Amsterdam zal de uit het groeiende voor energiebe- technische op- handhaving van datagebruik zich sparing, maar er lossingen zoals energieprestaties ook in een ster- zijn ook mogelijk- powermanage- van bestaande ke groei van de heden en kansen. ment, fotonica, datacenters inten- datacenter sector Deze komen vloeistofkoeling siveren. Tevens en de hoeveelheid allemaal terug in en virtualisatie wordt een vesti- data-apparatuur in de Green Data en vervanging gingsbeleid voor datacenters maar Agenda welke van servers. Een nieuwe datacen- ook in kantoor- samen met het mooi voorbeeld ters opgesteld, gebouwen. De bedrijfsleven en is pilotproject waarin selectieve datacenter sector kennisinstellingen L.E.A.P waarbij groei in specifieke in Amsterdam wordt opgesteld. door de Econo- gebieden mogelijk is groot en nog mic Board of wordt onder steeds groeiende.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 85 3 .1 Energiezuinige gebouwen

men zoals Bedrijfsinvesteringszones (BIZ), in werking treedt per 1 januari 2021) en in ondernemersverenigingen, bedrijventer- Het tempo waar- hoeverre deze nieuwe wetgeving aankno- reinen, als ook (commerciële) vastgoedei- mee gebouwen pingspunten biedt voor het creëren van genaren. Zie ook pijler 1 over de wijk-voor- energiezuiniger nieuw juridisch instrumentarium op lokaal wijk aanpak aardgasvrij. worden, is nog te niveau om het verduurzamen van de zake- laag lijke markt te versnellen. We hebben hierbij aandacht voor de concurrentiepositie van 3 Reguleren en handhaven het Amsterdamse bedrijfsleven. Amsterdam wil de energietransitie versnellen en moet een trendbreuk in de Ten slotte gaan we ook steviger inzetten CO2-uitstoot realiseren. Daarom gaan op energieneutrale nieuwbouw van bedrij- we de handhaving intensiveren. We doen ven, kantoren en overige zakelijke functies. dat op een aantal manieren. Bedrijven moeten bij het aanvragen van een omgevingsvergunning voor bouwen We gaan strenger optreden bij overtre- minimaal aan de wettelijke eisen voldoen. dingen. De verplichtingen vanuit de Wet Deze worden de aankomende jaren in milieubeheer bestaan al lange tijd. De Amsterdam verder aangescherpt naar uit- afgelopen jaren zijn er afspraken gemaakt eindelijk energieneutraal. Bij gronduitgifte met het merendeel van de grootverbrui- aan bedrijven via tenders of onderhande- kers om energiebesparende maatregelen lingen spelen duurzaamheidscriteria ook door te voeren. De gemeente zal zorg- een rol. Bedrijven worden uitgedaagd om dragen dat de toezichthouder(s) in staat een hoger energetisch kwaliteitsniveau te zijn om hun taken goed uit te voeren. Dit leveren (zie ook pijler 7 over energieneu- betekent onder andere een verruiming traal bouwen). van de capaciteit van de Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied. Specifieke aanpak per branche We gaan informatiegestuurd handha- De zakelijke markt betreft veel panden, ven. Amsterdam wil slimmer en gerichter diverse branches, gebieden, zeer uiteen- gaan optreden. Hier is betere informatie lopende bedrijfsprocessen en een grote en overzicht voor nodig. Data verkregen verscheidenheid aan partijen. Elke branche via de Informatieplicht biedt hier moge- heeft een eigen profiel en kent zijn eigen, lijkheden voor, bijvoorbeeld door inzicht vaak zeer specifieke kansen en uitdagin- te verkrijgen in welke mate bepaalde gen. Zo wordt de branche ‘informatie en maatregelen al dan niet zijn getroffen bij communicatie’ (inclusief datacenters) bedrijven. Hier kunnen we vervolgens op gekenmerkt door een enorm elektrici- handelen wat de effectiviteit en efficiëntie teitsverbruik (zie kader datacenters). ten goede komt. Een branche als de horeca wordt juist gekenmerkt wordt door een boven- We zetten in op optimalisering van weten gemiddeld hoog gasverbruik. Het niveau regelgeving. Vooralsnog is de bestaande waarop de zakelijke markt al maatregelen wetgeving vooral van toepassing op de genomen heeft om te ‘verduurzamen’ middelgrote en grote verbruikers (Wet mi- verschilt daarom ook sterk per branche. lieubeheer) en kantoren (energielabel C in Doel is om slim in te spelen op de karak- 2023 en label A in 2030). Ook het huidige teristieken per branche of een gebied en vergunningverleningsstelsel is niet altijd een meer op maat gemaakte aanpak te toereikend of biedt onvoldoende grond- ontwikkelen en waar nodig extra aandacht slag voor het nemen van (soms minimale) te besteden aan specifieke thema’s of duurzaamheidsmaatregelen. We gaan de doelgroepen. mogelijkheid en wenselijkheid verkennen van het uitbreiden van bestaande wet- Deze aanpak zal steeds verder verfijnd telijke kaders, zodat er sprake is van een worden en aangepast aan de wijzigen- groter toepassingsbereik. Hierbij wordt de omstandigheden en prestaties in de ook gekeken naar de Omgevingswet (die markt. Amsterdam wil hierin samenwerken

86 Nieuw Amsterdams Klimaat met het georganiseerde bedrijfsleven en ondernemers eigen kanalen inzetten, zoals Elke branche kent brancheverenigingen, ondernemersorga- zijn eigen kansen nisaties, BIZ-en en bedrijventerreinen. en uitdagingen Pijler 6 Acties en maatregelen Energiezuinig maken van maatschappelijke Informatie en hulp aanbieden via platform Nieuw Amsterdams Klimaat gebouwen

Activeren van ondernemerskanalen, zoals MKB Amsterdam, KvK, ORAM en Dit gaat over maatschappelijke gebouwen bedrijventerreinen in de stad waar grote aantallen Amster- dammers dagelijks gebruik van maken Bedrijven energie-scans, advies en zoals scholen, sportvoorzieningen, zieken- begeleiding aanbieden huizen, theaters en concertzalen. Deze publieke ruimten kunnen een voorbeeld- Ondersteuning bieden aan bedrijfs- functie vervullen in de energietransitie. branches en/of -terreinen Een maatschappelijk gebouw klimaatneutraal maken heeft naast de directe re- Bestaande subsidies en leningen ductie van CO2-uitstoot van het specifieke voortzetten en uitbreiding verkennen gebouw, ook meerwaarde doordat het een voorbeeld en inspiratie biedt en daarmee Bedrijven helpen in wijk-voor-wijkaanpak een positieve invloed heeft op gedrag aardgasvrij van mensen. Dit kan elders, thuis of op het werk, dan weer tot nog grotere CO2- Intensiveren handhaving van Wet- reductie leiden. milieubeheerplichtige bedrijven Er zijn in Amsterdam ongeveer 3.000 Informatie-gestuurd handhaven maatschappelijke gebouwen die qua gebruik, eigenaarschap en aansturing veel Lobbyen voor ambitieuzere weten variatie kennen. Zo zijn er maatschappelij- regelgeving ke gebouwen waarbij we als gemeente een rol spelen als eigenaar, huurder of subsi- Aanscherpen van duurzaamheidscriteria dieverstrekker, zoals bij primair onderwijs, bij nieuwbouw sportvoorzieningen, kunst en cultuur. Bij dit type gebouwen hebben we de meeste Vaststellen nieuw vestigingsbeleid voor invloed om het pand te verduurzamen. datacenters Voor maatschappelijke gebouwen die in Opstellen en uitvoeren Green Data eigendom zijn van andere (maatschappe- Agenda lijke) partijen, zoals ziekenhuizen, hoge- scholen en universiteiten, is onze invloed beperkter en spelen we een andere rol. We kunnen hulp aanbieden bij het opstellen van verduurzamingsplannen en als dat nodig is helpen bij het organiseren en soms financieren van de uitvoering.

Er gebeurt al heel veel. De afgelopen jaren is met diverse doelgroepen en diverse type gebouwen ervaring opgedaan en zijn

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 87 3 .1 Energiezuinige gebouwen

successen geboekt. De aanpak was gericht op het grijpen van kansen en het doorvoe- Aardgasverbruik per sector ren van energiemaatregelen op natuurlijke binnen maatschappelijke gebouwen (2018) momenten en met partners die een sterke eigen motivatie hadden (zie kader met voorbeeldprojecten). 6% 8% Versnellingsaanpak Klimaatneutrale Gezondheids- en Maatschappelijke gebouwen 10% welzijnszorg Onderwijs Om alle lopende initiatieven beter in beeld Kunst, amusement te krijgen, deze waar nodig te kunnen in- 64% en recreatie tensiveren en aan elkaar te koppelen star- 13% Overige ten we een versnellingsaanpak “Klimaat- dienstverlening

neutrale maatschappelijke gebouwen”. Openbaar Met deze aanpak willen we actiever sturen bestuur en ondersteuning bieden bij de aanpak van maatschappelijke gebouwen, passend bij de doelgroep en de functie van het gebouw. De relatie die de gemeente heeft met het gebouw, de eigenaar of de gebrui- ker, bepaalt de aanpak. We bouwen voort op goede ervaringen in projecten waarbij we de gemeentelijke aanpak intensiveren: gestructureerd aan de slag met alle gebouwen en doelgroepen. Daarbij geldt dat gebouweigenaren en gebruikers van gebouwen – net als woningeigenaren en commerciële eigenaren – zelf verantwoordelijk zijn om hun gebouw klimaatneutraal te maken. Iedere gebouweigenaar moet

1993 2015 2017 2019

Energiebesparings- Vanuit de Europese 2017-2018 1.000-ste VvE geholpen plicht Wet milieu- Energie-Efficiency 20.000 corporatie- met energieadvies beheer Richtlijn (EED) verplich- woningen met 45.260 te energie-audit voor labelstappen verbe- 10 miljoen via de grote ondernemingen terd Amsterdamse Energie- lening uitgeleend voor Incidenteel hulpaan- energiebesparende bod bedrijven die zich maatregelen bij 1.800 melden woningen, waarvan 18 grote VvE’s

88 Nieuw Amsterdams Klimaat een plan maken waarmee de warmte- en elektriciteitsvraag naar beneden gaat en Er zijn in Amster- Klimaatneutraal aankaarten bij zorg- dit onderdeel laten uitmaken van een duur- dam ongeveer instellingen: hulp waar nodig zaam meerjarenonderhoudsplan. Het ligt voor de hand om maatregelen te nemen 3.000 Afspraken maken met grote zieken- op natuurlijke momenten van onderhoud maatschappelijke huizen en vervanging. Evenals de afstemming met gebouwen die de aanpak om gebouwen wijk voor wijk qua gebruik, Maatschappelijke gebouwen afsluiten en buurt voor buurt aardgasvrij te maken. eigenaarschap en van het aardgas Essentieel bij dit programma is de samen- aansturing veel werking met onderwijspartijen, cultuur- en variatie kennen Verlichting op sportcomplexen vervan- sportinstellingen. gen door LED

Acties en maatregelen Versnellingsaanpak Klimaatneutrale Hoe ziet het speelveld eruit maatschappelijke gebouwen en wat is onze rol?

Inzetten op energielabel A voor Steeds meer vastgoedeigenaren zijn be- gemeentelijk vastgoed in 2030 reid te investeren in energiemaatregelen. Deze maatregelen verdienen zich vaak in Energiemaatregelen doorvoeren in enkele jaren terug, maar hebben soms schoolgebouwen ook een langere terugverdientijd. Kern van onze aanpak is dat we elke vastgoed- Samenwerken om kunst- en cultuur- eigenaar bewust maken van de kansen en panden in regio te verduurzamen ondersteunen bij verduurzamen van hun gebouwen. Het doel is om vastgoed- Energiebesparing opnemen in uitvoe- eigenaren op zowel zelfstandig bepaalde ringsagenda Kunst en Cultuur opstellen als natuurlijke momenten zelf energie-

2020 2023 2030 2040

Verplichting energie- Alle gebouwen Verplichting energie- Jaarlijks 700 VvE’s on- Structureel en actief label A voor kantoren aardgasvrij dersteund met advies, hulpaanbod aan label C voor kantoren online stappenplan en bedrijven (Programma procesbegeleiding zakelijke markt) Opschaling hulpaanbod woningeigenaren 16.000 huishoudens Corporaties verminde- bezocht door energie- ren jaarlijkse CO2-uit- Afspraken met particu- coaches met tips en stoot van 1.5% in 2019 liere verhuurders een energiebox naar minimaal 3% in 2023 Informatieplicht bedrijven over energiegebruik en energiemaatregelen

Intensiveren handhaving Wet milieubeheer en EED

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 89 3 .1 Energiezuinige gebouwen

maatregelen te laten treffen. Waar zaken partijen en maatschappelijke instellingen wettelijk verplicht zijn, handhaven we Vanaf 2023 hebben zoals ziekenhuizen afspraken maken. hierop. kantoorgebouwen verplicht minimaal Waar de gemeente eigenaar is van een Waar mogelijk, treden we regulerend Label C gebouw, zijn we zelf aan zet. Op natuurlijke op. Energiebesparende maatregelen bij momenten (zoals onderhoud en mutaties) ondernemingen en instellingen dwingen doen we de juiste investering. Een investe- we af via de Wet milieubeheer. Vanaf 2023 ring die direct leidt tot een klimaatneutraal hebben kantoorgebouwen verplicht mini- gebouw, of in ieder geval een goede stap maal label C. Hierop gaan we handhaven. in die richting. Voor woningen is deze mogelijkheid er (nog) niet, maar we onderzoeken of we of het Rijk hiervoor regels kan ontwikkelen.

Waar we te maken hebben met partijen Dit lukt alleen als…. die veel vastgoed bezitten of in gebruik hebben, richten we ons meer op samen- Het tempo waarmee gebouwen energie- werking met die partijen. Met woningcor- zuiniger worden, is nog te laag. We zouden poraties hebben we afspraken gemaakt dit graag verhogen met een daadkrach- voor de komende vier jaar over hun bijdra- tiger instrumentarium dan de gemeente ge aan de CO2-opgave en samenwerking nu gegeven is. Het aanwakkeren van op zonnepanelen op corporatiesdaken. interesse, zorgen voor de juiste kennis en We willen ook met andere grote vastgoed- de ondersteuning aan de verschillende

Voorbeeldprojecten verduurzaming maatschappelijke gebouwen

Met het program- zorgen ervoor len binnen het gen. Een aantal van hun gebouw. ma Gezonde dat de scholen primair en voort- sportaccommoda- De musea aan het Schoolgebouwen voldoen aan de gezet onderwijs) ties is aangesloten Museumplein, Amsterdam heb- ’ frisse scholen’ zonnepanelen op het warmte- Muziekgebouw ben we al meer eisen van het Rijk. hebben. In Nieuw- net en voorzien aan ’t IJ, Bimhuis, dan 100 schoolge- Indien technisch West hebben in van duurzame Nationale Opera & bouwen (van de mogelijk wordt 2019 18 scholen installaties. Meer Ballet, Meervaart 276) uit het Primair zelfs geïsoleerd samen 6.000 dan 60% van de Theater en Konink- Onderwijs verbe- tot nieuwbouwni- zonnepanelen sportverenigingen lijk Theater Carré terd door ze een veau, waarmee 40 gerealiseerd. heeft inmiddels beschikken over gezond binnenkli- jaar levensduur- Dit project wordt geïnvesteerd in hoge duurzaam- maat te geven en verlenging wordt nu gekopieerd met energiebesparen- heidscertificaten. de energiepresta- gerealiseerd. andere school- de maatregelen. Verschillende ties van de gebou- besturen, verant- Alle zwembaden in instellingen, waar- wen te verbeteren. De afgelopen woordelijk voor de stad moeten in onder het Muziek- jaren zijn er in andere schoolge- 2030 aardgasvrij gebouw en de Bij renovaties samenwerking bouwen. en CO2-neutraal Hermitage hebben verlengen we de met Amsterdamse zijn. ook zonnepanelen. levensduur van schoolbesturen Recent is er ruim 1 De Hermitage wis- schoolgebouwen diverse zonprojec- megawatt (3.500 In de culturele selt ook warmte met 25 jaar en ten uitgevoerd. zonnepanelen) sector zijn veel uit met de Hortus streven we naar Resultaat is dat nu aan zonne-energie instellingen aan Botanicus, waar- minimaal ener- circa 100 scholen gerealiseerd op de slag met de door veel energie gielabel B. We (van de 400 scho- sportvoorzienin- verduurzaming wordt bespaard.

90 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat doen we zelf?

eigenaren van gebouwen en bedrijven is Het spreekt voor zich dat we als gemeente pas echt een effectief instrument als er met onze gebouwen doen wat we ook van urgentie is om aan de slag te gaan. Het is de stad vragen, en waar mogelijk meer. dus zaak de urgentie te vergroten. Dit kan We hebben het dan over ambtenarenhuis- door nieuwe of aangescherpte weten vesting en gemeentewerven. Ook deze regelgeving, door financiële prikkels en het panden moeten duurzaam, aardgasvrij verhogen van kennis. (voor 2040) en klimaatneutraal (voor 2030) worden. Voor veel woningeigenaren heeft energiebesparing een vrijblijvend karakter. Er Van 76 huisvestingspanden en werven in ei- is, in tegenstelling tot de zakelijke markt, gendom zijn er 14 aardgasvrij en hebben 29 geen weten regelgeving waarmee ener- een energielabel A. Voor de resterende huis- giebesparing kan worden afgedwongen. vestingspanden wordt in 2020 een planning Daarnaast hebben veel woningeigenaren opgesteld voor de verduurzaming. Wanneer te maken met een complexe woonsituatie, groot onderhoud aan een pand plaatsvindt, zoals in een Vereniging van Eigenaren. De wordt per pand de besparingsmaatregelen besluitvorming die voor alle maatregelen uitgevoerd. Wanneer daken geschikt zijn, binnen een VvE nodig is, is tijdrovend en zorgen we ervoor dat daken worden benut kent vaak een uitkomst die niet leidt tot voor zonnepanelen (zie onder Elektriciteit). actie. In de corporatievoorraad kan het We zorgen ervoor dat we minimaal voldoen tempo van energiemaatregelen omhoog aan de wettelijke vereisten van de Wet als de (financiële) mogelijkheden van milieubeheer en normering van kantoren corporaties worden verruimd door bijvoor- (energielabel C in 2023, label A in 2030) en beeld de verhuurdersheffing af te schaffen. waar mogelijk doen we meer. Corporaties hebben te maken met allerlei ambities en belangen bij bouwaantallen In 2020 wordt het Transitieplan Werven aan en woningkwaliteit, doorstroming, betaal- de gemeenteraad voorgelegd. Hierin wordt baarheid en duurzaamheid. Ze hebben voorgesteld dat meerdere uitvoeringslo- echter maar één portemonnee. caties worden afgestoten, vernieuwd of nieuw gebouwd. Van de huidige 38 uitvoe- Wat voor de woningmarkt geldt, is deels ringslocaties wordt de helft afgestoten en van toepassing op de zakelijke markt. Een vier (grootschalig) verbouwd/vernieuwd. deel van de bedrijven valt onder de Wet Tot slot worden er twee nieuwe overslag- milieubeheer en is energiewetplichtig. locaties ontwikkeld naast de twee die nu Het tempo waarin de zakelijke markt en in ontwikkeling zijn. De nieuwe werven zijn een deel van het maatschappelijk vast- nagenoeg CO2- en energieneutraal en zijn goed energiemaatregelen treft, hangt technisch geschikt voor een emissievrij grotendeels af van kennis en ambitie. Het wagenpark. Bestaande panden brengen we Midden- en Kleinbedrijf (MKB) is slechts allemaal naar energielabel A. De transitie beperkt op de hoogte van relevante loopt van 2020 tot en met 2024. wetgeving zoals de Wet milieubeheer (onderzoek Kantar uit 2019). Daarnaast is Jaarlijks zorgen we ervoor dat er 5 tot 6 nationale weten regelgeving gericht op scholen gerenoveerd en duurzaam gemaakt energiebesparing van bedrijven en instel- worden. De gemeente ziet mogelijkheden lingen onvoldoende ambitieus en heeft het om per school een businesscase uit te wer- onvoldoende reikwijdte om de Amster- ken op zowel flexibiliteit als duurzaamheid damse doelstelling te behalen. We willen om te bekijken wat er extra mogelijk is. ambitieuzere energiemaatregelen op We streven er naar om dit te doen op ver- de verplichte maatregelenlijsten van het schillende typen gebouwen (nieuwbouw, Rijk en onderzoeken of we deze toepas- renovatie, bestaande bouw) om zo extra baar kunnen maken voor een groter deel ervaring op te doen. Ook zwembaden, gym- van de bedrijven. Op deze manier wordt de zalen en sportcomplexen waar de gemeente impact van de Wet milieubeheer vergroot. eigenaar van is, verduurzamen we.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 91

Gebouwde Omgeving Klimaatneutrale groei van de stad 3 .1 Klimaatneutrale groei van de stad

Klimaatneutrale groei van de stad

1 2

3 4

1. Lycka (Sloterdijk) Ontwikkeling van 118 duurzame sociale woningen door Eigen Haard.

5 3. Goede Doelen Loterij (Zuidas) Duurzaam gerenoveerd kantoor met ‘BREEAM Outstanding’ keurmerk: Energie- en waterneutraal met PowerWindows en zonnepanelen. 2. Max & Moore (Buiksloterham) 9.500 m2 kantoorruimte op zonne-energie.

94 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat laat deze kaart zien? De stad groeit. Nieuwbouw wordt in de toekomst steeds meer energieneutraal gebouwd. Zo zorgen we ervoor dat de groei van de stad niet betekent dat we een extra opgave creëren om CO2-uitstoot terug te brengen. Op de kaart is de verwachte fasering en spreiding over de stad tot 2050 weergegeven. Op de kaart is ook te zien dat nieuwbouw en grondposities er in soorten en maten bestaan van grootschalige gebiedsontwikkelingen, transformatie tot ontwikkelingen en verdichting in bestaande buurten. Een aantal voorbeeldprojecten zijn uitgelicht om te laten zien welke goede resultaten er in de praktijk worden geboekt.

Legenda

Bestaande stedelijk gebied

Ontwikkelbuurten

Gebiedsontwikkeling

Fasering toekomstige gebiedsontwikkeling (peildatum mei 2019)

< 2025 2025-2029 2030-2040 6 > 2040 of onbekend

5. SPOT (Zuidoost) Duurzaam gemengd woon- werkgebied

6. Sluisbuurt (IJburg) 380 energieneutrale appartementen.

4. HAUT (Amstelkwartier) De hoogste houten wolkenkrabber van Amsterdam met 21 verdiepingen.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 95 3 .1 Klimaatneutrale groei van de stad

Er is maar één moment om de nieuwbouw in de stad de kwaliteit te geven die nodig is en dat is als deze wordt gebouwd. De opgave om CO2 te reduceren in de bestaande stad is al groot genoeg. Het mag niet zo zijn dat deze opgave nog groter wordt door nieuwe gebouwen of openbare ruimte. De Amsterdamse lijn op het gebied van energieneutraal bouwen wordt gecontinueerd. We lopen steeds een stap voor op wat landelijke wetgeving eist. In de toekomst bouwen we uitsluitend energieneutraal: goed geïsoleerd, voorzien van zonnepanelen en aangesloten op een duurzame warmtebron. Waar mogelijk wordt de markt uitgedaagd energieleverend te bouwen. Ook tijdens de bouwfase wordt een bijdrage geleverd door de inzet van uitstootvrij bouwmaterieel en uitstootvrije aan- en afvoer van bouwmateriaal.

Wat is de opgave? gebonden energieverbruik zelf op (en/of Pijler 7 ontvangt duurzame energie uit een net) en Het aantal inwoners van Amsterdam neemt Energieneutraal gebruikt daarvoor geen fossiele brandstof- sinds 2010 met circa 10.000 per jaar toe. bouwen fen. In nieuwbouw- of transformatiegebie- De ambitie is dat het aantal woningen in den betekent dit niet alleen een opgave op de stad de aankomende jaren stijgt met gebouwniveau maar ook in de openbare circa 7.500 woningen per jaar tot 511.000 ruimte en ondergrond. woningen in 2030. Het aantal banen is in vergelijking met het aantal inwoners nog harder gegroeid. Dit leidt in de aankomende periode naast een groot aantal nieuwe P woningen tot de nieuwbouw van kantoor- en bedrijfsgebouwen. Pijler 7 Nieuwbouw is er in soorten en maten. Het kan gaan om grootschalige gebiedsont- Energieneutraal wikkelingen zoals op IJburg, Zeeburgerei- bouwen land of de Zuidas. Maar ook in bestaande Amsterdamse buurten wordt er verdicht door nieuwe gebouwen toe te voegen. We hebben al jarenlang een ambitie op Het leeuwendeel van de groei van de stad het gebied van energieneutraal bouwen gebeurt door grootschalige transformatie (EPC < 0,15) waarbij de markt via tenders van gebieden. Bij transformatie gaat het van gronduitgifte wordt uitgedaagd. Vanaf om bestaande bedrijven- en industrieter- 2019 is ons instrumentarium uitgebreid en reinen die veranderen naar gemengde kunnen we ook normen stellen aan ener- woon- en werkgebieden, zoals Buikslo- gieneutraal bouwen via de omgevingsver- terham of het Hamerkwartier in Noord, gunning. De aankomende periode blijven Amstelstad in Zuidoost of Haven-Stad. we beide sporen bewandelen.

Gebouwen in nieuwbouw- en transforma- We ontwikkelen normeringen voor ener- tiegebieden (woningen, kantoren, bedrijfs- gieneutraal bouwen en laten deze via de en maatschappelijk vastgoed) worden van omgevingsvergunning gelden als ver- zeer energiezuinig tot energieneutraal of plichte norm voor alle nieuwe gebouwen. zelfs energieleverend opgeleverd. Een Deze lijn is begin 2019 met behulp van de energieneutraal huis wekt al het gebouw- Crisis- en herstelwet ingezet met een aan-

96 Nieuw Amsterdams Klimaat Energieprestatie Amsterdamse nieuwbouw

In het tenderen van nieuwbouw- nieuwbouwopgave dat via we via de omgevingsvergunning gronden heeft Amsterdam een tenders in de markt wordt gezet ambitieuze eisen aan de energie- lange geschiedenis. De praktijk neemt echter af. Steeds vaker prestatie van nieuwbouw- laat zien dat dit uitdagend is, is sprake van transformatie- woningen. Deze strategie wordt maar tot mooie resultaten leidt. projecten, waarbij de gemeente de aankomende jaren aange- De afgelopen periode zijn zelfs niet de eigenaar is van de grond. scherpt en verbreed naar andere energieleverende gebouwen Sinds 2019 volgen we daarom functies dan woningen. ontwikkeld. Het deel van de een bredere strategie en stellen

Energie prestatie coëfﬁciënt

0.4

0.2

-0,2

-0,4

-1,2

-1,4

2015 2016 2017 2018 2019 2020

Amsterdamse ambitie EPC Wettelijke norm nieuwbouwwoningen Energieprestatie nieuwbouw Amsterdam

gescherpte EPC-norm voor nieuwbouw- ke besluitvorming plaatsvindt over de woningen (EPC < 0,2) en wordt geconti- Amsterdam implementatie. De Bouwverordening en nueerd. De aankomende jaren worden de ontwikkelt normen later ook het Omgevingsplan bieden het normen voor energieneutraal bouwen in voor energie- publiekrechtelijke instrumentarium om Amsterdam stapsgewijs aangescherpt en neutraal bouwen Amsterdamse normeringen via de omge- verbreed naar andere gebruiksfuncties vingsvergunning te reguleren. zoals kantoren, hotels en overig bedrijfs- en maatschappelijk vastgoed. Het doel We blijven via de gronduitgifte en erfpacht is dat energieneutraal bouwen voor alle onderhandelingen ontwikkelende partijen gebruiksfuncties geldt en dat hiervoor uitdagen om hogere prestaties op het bijpassende randvoorwaarden zijn gecre- gebied van de energieprestatie van ge- ëerd. De doorontwikkeling van Amster- bouwen te leveren: van zeer energiezuinige damse normen voor de energieprestatie tot energieleverende gebouwen. Deze aan- van gebouwen en een passende financiële pak lukt goed wanneer we nieuwbouwgron- systematiek en randvoorwaarden worden den via tenders in de markt zetten maar in 2020 uitgewerkt, waarna bestuurlij- is complexer als er over een bestaand

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 97 3 .1 Klimaatneutrale groei van de stad

erfpachtcontract wordt onderhandeld. In Acties en maatregelen het duurzaam tenderen heeft Amsterdam Nieuwbouw wordt een lange geschiedenis en laat de praktijk in Amsterdam al Onderzoek verdere aanscherping zien dat dit uitdagend is maar dat toch vaak energiezuinig Amsterdamse normen energieneutraal prachtige resultaten worden neergezet. opgeleverd bouwen De afgelopen periode levert dit zelfs enkele gebouwen op die energieleverend worden Ontwikkelen monitoringsindicatoren en ontwikkeld. systematiek energieneutraal bouwen

Daarnaast stimuleren we innovatie op ge- Intensiveren handhaving en toezicht op biedsniveau. Een voorbeeld is het EU-pro- de bouwplaats ject ATELIER waar met 30 internationale partners wordt samengewerkt en in de Continueren verplichte norm (EPC < 0,2) Buiksloterham en een wijk in het Spaanse voor nieuwbouw woningen in BENG Bilbao een energieleverend district wordt systematiek opgeleverd. Ook wordt hard gewerkt aan innovatie van energiesystemen in wijken Juridisch borgen van verplichte Amster- zoals Amstel III en Strandeiland door bij- damse normen energieneutraal bouwen voorbeeld warmte uit het riool te gebrui- voor nieuwbouwwoningen, kantoren en ken. We gaan door met deze gebiedsge- overige functies richte benadering. Evalueren Amsterdams beleid energie- De innovatiekracht van de markt stimule- neutraal bouwen ren we door steeds ambitieuzer te zijn dan wat het Rijk voorschrijft. In de Amsterdam- De markt via tenders voor grondse praktijk wordt geleerd en geïnnoveerd uitgifte uitdagen om energieneu- en vervolgens kan de markt opschalen. traal of energieleverend te bouwen Zo zorgen we dat in de groeiende stad de CO2-uitstoot niet toeneemt.

2015 2018 2019

Gemeentelijke ambitie: Gemeentelijke ambitie 2019-2020 EPC < 0,15 voor 75% (coalitieakkoord): Verplichte Amster- van alle nieuwbouw. Bovenwettelijke damse norm: EPC De markt wordt hierop eisen stellen aan de < 0,2 voor nieuwbouw uitgedaagd via de energieprestatie van woningen. Geldt voor tenders voor nieuw- gebouwen en de markt iedereen bij de omge- bouwgronden uitdagen om energie- vingsvergunning leverend te bouwen

Landelijke wetgeving: alle nieuwbouw aardgasvrij

98 Nieuw Amsterdams Klimaat

Nultarief omgevingsvergunning Iedere bouwer Hoe ziet het speelveld eruit duurzaam verbouwen wordt gevraagd en wat is onze rol? om stappen te Subsidie voor duurzame zelfbouw zetten naar de Grondposities verschillen per situatie. Een realisatie van deel van de gronden is in eigendom van Uitvoeren van EU-Project ATELIER nieuwbouw die de gemeente en zetten we via tenders energieneutraal op de markt en geven we in erfpacht uit. Kennis delen voor innovatie en schaal en waar mogelijk Een ander deel is in particulier eigendom. energieleverend is Bij transformatie kan sprake zijn van een bestaande grondpositie en erfpachtcontract dat om een aanpassing vraagt om de nieuwbouw of verbouw mogelijk te maken.

We zijn als gemeente voor het overgrote deel ook niet de ontwikkelaar of de eigenaar van nieuwe of te transformeren gebouwen. Dit vraagt om een inzet van alle ontwikkelende partijen in de stad. Iedere bouwer wordt gevraagd om stappen te zetten naar de realisatie van nieuwbouw die energieneutraal en waar mogelijk energieleverend is.

Door lokaal maatwerk spelen we in op de mogelijkheden die het Rijk ons via weten regelgeving geeft. Het doel hiervan is om de markt aan te zetten tot innovatie. Ont- wikkelaars hebben van ons als gemeente

2020 2021 2022 2023 2025

Onderzoek naar Nieuwe landelijke Aanscherping van Verbreding van ver- Evaluatie Amsterdams verdere aanscherping wetgeving voor Bijna verplichte Amsterdam- plichte Amsterdamse beleid energieneutraal Amsterdamse normen Energie Neutrale se normen energie- normen energie- bouwen energieneutraal Gebouwen (BENG) neutraal bouwen voor neutraal bouwen voor bouwen voor nieuw- nieuwbouw woningen overige gebruiks- bouw woningen, Minimale Amsterdamse en kantoren. Geldt functies. Geldt voor kantoren en overige norm: EPC < 0,2 voor voor iedereen bij de iedereen bij de functies, passende nieuwbouw woningen omgevingsvergunning omgevingsvergunning financiële systematiek wordt gecontinueerd (via Bouwverordening (via Bouwverordening en de juiste randvoor- en vertaald in Amster- of Omgevingsplan) of Omgevingsplan) waarden damse BENG norm (bijv. aangescherpte isolatiewaarden en duurzame opwek). Geldt voor iedereen bij de omgevingsvergunning (via Bouwverordening of Omgevingsplan)

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 99 Etalageproject Slim systeem voor Schoonschip

Het zijn de meest duurzame waterwoningen van Europa – de drijvende woonwijk van het project Schoonschip aan de Buiksloterham. Dertig waterwoningen wisselen via een privaat netwerk onderling elektriciteit aan elkaar uit, mede dankzij het smart grid van van system & platform integrator Spectral. Spectral is ook één van de 30 internationale partners van het EU-project ATELIER waar in de Buiksloter- ham een energieleverend district wordt opgeleverd.

“Schoonschip is een commu- De moeilijkheid zit volgens Tom ben we veel minder stroom nodig nity van likeminded people, 47 vooral in de piekvraag.. “Als het -10 van het publieke net. huishoudens die collectief en zo graden is en alle dertig woningen duurzaam mogelijk op het water zetten ’s ochtends tegelijk hun “Schoonschip is dus zélf energie- willen wonen”, legt commercieel warmtepomp aan, krijg je een piek- leverancier in de eigen commu- directeur Tom Westra uit. “Spec- vraag. Om die extreme pieken af te nity”. “Normaal gaat dat via een tral kreeg de opdracht om de vlakken, heeft Spectral in samen- energiebedrijf. Daarom is onthef- community zo zelfvoorzienend werking met het onderzoeksinsti- fing aangevraagd. De techniek mogelijk te laten zijn. tuut Fraunhofer ITWM een super- is er, maar de regelgeving loopt geavanceerd smart microgrid achter. Gelukkig wil Amsterdam Eerst hebben we gekeken naar de platform geïmplementeerd. Deze koploper zijn en denkt flexibel verwachte energiebehoefte en de software behandelt alle batterijen mee om voor zo’n experiment een opslag. Voor een centrale opslag als één buurtbatterij, ziet waar een uitzondering te maken – top! En ter grootte van een container was overschot is en waar een tekort, hulde voor de koplopers: techno- geen plek, dus ontwikkelden we en kan die elektriciteit onderling logie is één, maar je hebt primair voor al die waterwoningen een uitwisselen. Door zelf de pieken de mensen nodig die hun nek dur- thuisbatterij.” op te vangen, en de elektriciteit op ven uit te steken. Met dit project te slaan en slim te distribueren heb- laten we zien dat het kan.”

100 Nieuw Amsterdams Klimaat 3 .1 Klimaatneutrale groei van de stad

een omgevingsvergunning nodig voor het zorgen hogere energieprestatie-eisen voor bouwen. Via deze vergunning vragen we Aanleg van lokale hogere bouwkosten. Hoewel de hogere een kwaliteit die hoger ligt dan landelijke warmtenetten in kosten van een energiezuinig gebouw later wetgeving voorschrijft. We blijven partijen nieuwbouw- en worden terugverdiend door de bewoners uitdagen, onder andere via de uitgifte van transformatie- of gebruikers van een gebouw, ervaren gronden, om gebouwen met nog hogere gebieden is projectontwikkelaars en woningcorpo- energieprestaties te leveren. relatief nieuw raties dit als een stapeling van ambities die de uitvoering belemmeren. De cijfers van de woningbouwproductie en tenders bevestigen dit beeld niet. Als de ambitie Dit lukt alleen als…. omhoog gaat en deze voor iedereen gaat gelden, ligt er wel een uitdaging bij het We voeren een onderzoek uit naar de ontwikkelen van een passende financiële concretisering van nieuwe Amsterdamse systematiek en randvoorwaarden voor on- normeringen voor energieneutraal bouwen der andere woningen in de sociale sector, en de implicaties hiervan op CO2-uitstoot, maatschappelijk vastgoed, hoogbouw en kosten, ruimtelijke kwaliteit, andere (duur- bij transformatieprojecten. zaamheids)ambities en uitvoerbaarheid. Vooral voor hoogbouw met een relatief We hebben al decennia ervaring met het klein dakoppervlak voor zonnepanelen ligt aanleggen van elektriciteits- en gas- hier een uitdaging. Ook vraagt energienetwerken. Om de gewenste groei en neutraal bouwen om andere architectuur verduurzaming van de stad te faciliteren, waarbij minder glas wordt toegepast en moet het elektriciteitsnetwerk worden ver- zonnepanelen op gevels mogelijk zijn. zwaard en moet er slim met opslag worden omgegaan. Dit is een stadsbrede opgave. Al langer worden goede stappen gezet De aanleg van lokale warmtenetten in naar energieneutrale groei van de stad. De de nieuwbouw- en transformatiegebie- Houthavens is al jaren geleden aangewezen den is relatief nieuw. Dit vraagt om meer als excellent gebied voor bijna energie- aandacht in de ontwikkelsystematiek van neutraal bouwen. Dit heeft er toe geleid gebiedsontwikkeling en uitwerking van de dat woningen de afgelopen jaren bijna regierol van de gemeente. energieneutraal worden opgeleverd. Re- center zijn ook doelstellingen vastgesteld voor Centrumeiland (2015) en Haven-Stad (ontwikkelstrategie 2017). Ook bij tenders voor nieuwbouwgronden hebben we goede resultaten geboekt met gebouwen die zelfs energie leveren. De uitdaging is om de komende periode klimaatneutraal in alle gebiedsontwikkelingen als leidend principe te verankeren. Deze opgave heeft ook betrekking op de energienetwerken en mogelijke uitwisseling van energie binnen een gebied.

Om trendbreuk in CO2-reductie te realiseren zijn stappen nodig die voor iedereen gelden, ongeacht functie of eigenaar van een gebouw. Daarom kiezen we voor het vastleggen van normen die voor iedereen gelden via de publiekrechtelijke weg. Sa- men met andere eisen en wensen die aan Amsterdamse nieuwbouw worden gesteld,

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 101 102 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Djian Sadadou Expat en zonne-energie specialist bij Sungevity

“Toen ik opgroeide in Latijns-Amerika heb ik de negatieve effecten van klimaatverandering van dichtbij gezien, zoals waterschaarste en luchtvervuiling. Ook heb ik gezien hoe belangrijk een eerlijke en sociaal inclusieve transitie naar een duurzame wereld is. Duurzaam- heid is internationaal en CO2 kent geen grenzen. Maar er zijn grote verschillen tussen landen, groepen en culturen."

“Ook in Amsterdam zijn er verschillen tussen mensen en hun (duurzame) opties. De gemeente moet proberen dit verschil zoveel mogelijk te dichten. Zo zijn er al een paar projecten waar mensen, zonder bruikbare daken, goedkoop zonnepanelen kunnen kopen of huren. Maar de gemeente zou nog meer kunnen doen. Zo zijn er een aantal plaatsen, zoals in Amsterdam Noord, waar nog steeds ruimte is om meer zonnepanelen te plaatsen. Dan kun je het voor iedereen mogelijk maken om zonne-energie te hebben."

“Wat ik zo geweldig vind om te zien, is dat als ik de trein neem overal zonnepanelen zie. Het is als een soort duurzame beweging die je steeds verder ziet uitspreiden.”

“Op dit moment, als je geen eigen dak hebt, kan het een lastig proces zijn om zonnepanelen te krijgen. Je moet veel uitzoeken en de geproduceerde zonne- energie eerlijk verdelen. Mijn gebouw heeft geen zonnepanelen. Ik vind dat dit de verantwoordelijkheid is van de eigenaren om te regelen."

“Via mijn werk bij Sungevity merk ik hoe enthousiast mensen worden van hun zonnepanelen. Het is ook een makkelijke manier om kennis te maken met andere aspecten van duurzaamheid. Zonne- panelen zijn cool om te hebben. Je produceert je eigen energie, het levert uiteindelijk geld op én je helpt het klimaat.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 103

Mobiliteit 3.2 Mobiliteit

Er komen steeds meer inwoners, bezoekers en banen bij in Amsterdam. Meer mensen betekent ook meer verplaatsingen, op de weg, op het spoor, op het water als ook in de lucht. Daarnaast wordt de stad groter en groeien dus ook de afstanden. Dit heeft gevolgen voor de druk op de leefomgeving en leidt, als we niets doen, tot méér CO2-uitstoot. Door de overstap naar duurzame vormen van mobiliteit te stimuleren, faciliteren en waar nodig te reguleren, zetten we in op minder én schonere voertuigkilometers. Het gaat in dit transitiepad specifiek om de CO2-uitstoot van personen- en goederenvervoer in Amsterdam. Het doel is zo weinig mogelijk vervuilende kilometers. We willen de groei van het aantal vervuilende voertuigkilometers in Amsterdam beperken door over te stappen op andere, meer duurzame vormen van mobiliteit. We gaan zorgen dat het resterende vervoer schoon wordt. Deze inzet draagt niet alleen bij aan een schoner en stiller Amsterdam; het maakt de stad ook aantrekkelijker en leefbaarder voor iedereen.

Wat is de opgave? De uitstoot door internationale lucht- en scheepvaart wordt niet aan Amsterdam Het hoofddoel is zo weinig mogelijk vervui- toegerekend, de uitstoot van recreatie- lende kilometers om daarmee de CO2-uit- vaart, rondvaart, riviervaart en veren wel stoot door mobiliteit in Amsterdam terug en die zorgen voor 36 Kton CO2-uitstoot te dringen. We streven er daarbij naar dat Mobiliteit per jaar. al het verkeer binnen de bebouwde kom van Amsterdam in 2030 uitstootvrij is. Steeds meer Amsterdammers kiezen voor CO2-uitstoot de fiets of openbaar vervoer: 70% van Gemotoriseerd verkeer in Amsterdam 870 kton de personenverplaatsingen van, naar en veroorzaakt 18% van de totale CO2-uit- binnen Amsterdam wordt lopend, fietsend stoot. Het is een forse opgave om dit terug Aandeel totale of met openbaar vervoer en dus duurzaam te dringen. De helft van de uitstoot door CO2-uitstoot afgelegd. In de stad is dat meestal de slim- mobiliteit komt van verkeer op gemeente- me en gezonde keuze. Ondanks de sterke lijke wegen. De rest bestaat uit uitstoot van groei van de stad in inwoners en werkge- de recreatievaart, de veren en het verkeer 18% legenheid is zo het aantal autoverplaat- op de A10 en provinciale wegen. Op deze singen in de stad de afgelopen jaren zelfs regionale wegen hebben we als gemeente iets gedaald. Per saldo is de CO2-uitstoot geen invloed en zijn andere overheden door mobiliteit sinds 1990 ongeveer gelijk aan zet. Wel zal er een ‘uitstralingseffect’ gebleven. De opgave is het aantal vervui- op deze wegen zijn van de Amsterdamse lende vervoersbewegingen verder terug te maatregelen. dringen.

Personenauto’s, bestelauto’s en taxi’s Tegelijkertijd blijft de auto voor veel Am- zorgen voor 95% van het aantal gereden sterdammers, bezoekers en forenzen van autokilometers in de stad en voor 84% van buiten de stad een belangrijk vervoermid- de CO2-uitstoot door verkeer. Middel en del. De meeste auto’s rijden nog op fossie- zwaar vrachtverkeer is verantwoordelijk le brandstoffen, net als de meeste bussen voor een kleine 5% van de gereden kilo- en het vrachtverkeer in de stad. Voor de meters, maar veroorzaakt wel de meeste 30% van de verplaatsingen die nog met de CO2-uitstoot per kilometer. auto zijn, zetten we daarom in op minder,

106 Nieuw Amsterdams Klimaat CO2-uitstoot als gevolg van brandstofverbruik

Amsterdamse Snelwegen Mobiele Veren,recreatie- Overige wegen wertuigen vaart en diesel- broeikasgassen treinen

431 kton 307 kton 98 kton 8 kton 31 kton (50%) (35%) (11%) (1%) (4%)

Uitstoot op Amsterdamse wegen CO2-uitstoot per voertuigtype per voertuigcategorie (kton CO2 2017) (gr per km)

223 299 2010 2010 OV-bussen en Personen- touringcars: auto's Bestel- 24 kton incl. taxi's auto's 215 -3,6% 296 -1% 2017 2017

Vrachtauto's: 33 kton 306 kton Personen- auto’s incl. taxi’s 1.039 1.040 Bestelauto's: 2010 2010 57 kton OV-bussen Vracht- en touring- auto's cars 997 -4% 1.004 -3,5% Motoren en brom- 2017 2017 en snorfietsen: 10 kton 70%

Aantal elektrische Aantal elektrische Aantal elektrische 70% van auto's in bezit van bussen in TTO-taxi's in verplaatsingen Amsterdammers Amsterdam Amsterdam duurzaam in 2017

Van 22 in 2010 10 in 2018 Van 250 in 2015 naar 5014 in 2017 naar 943 in 2018

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 107 3.2 Mobiliteit

Mobiliteit

Uitstootvrij Amsterdam in 2030

Uitstootvrij gebied in 2025 Uitstootvrij Amsterdam in 2030

Uitstootvrij gebied in 2025

Wat laat deze kaart zien? Met een breed pakket aan maatregelen zorgen dat de overstap naar duurzame vormen van mobiliteit op gang komt. Voorbeelden zijn het aanbieden van subsidies voor schone voertuigen en het faciliteren van elektrische voertuigen met een vraaggestuurde uitrol van publieke oplaadpunten. Dit netwerk breiden we de komende jaren uit om gelijke tred te houden met het aantal elektrische voertuigen. Als regulerende overheid leggen we beperkingen op aan fossiele voertuigen met bijvoorbeeld milieuzones. In 2020 komt er een nieuwe milieuzone voor personenauto’s. De overige milieuzone’s worden aangescherpt en uitgebreid. In 2030 moet al het verkeer binnen de bebouwde kom uitstootvrij zijn.

Legenda

Huidige milieuzone

Mogelijke uitbreiding milieuzone

Uitstootvrij gebied binnen A10 (2025)

Uitstootvrij Amsterdam (2030)

Bestaande openbare oplaadpunten elektrische auto

P&R locaties 3.2 Mobiliteit

slimmer en vooral schoon verkeer. Amster- dam behoort wereldwijd tot de koplopers Pijler 8 in het faciliteren van elektrisch vervoer en Beperken ver- is een voorbeeld voor veel grote steden. vuilende verkeers- Pijler 8 bewegingen De overstap naar schoon vervoer is nog Beperken vervuilende Pijler 9 een flinke opgave. Zo is van de 200.000 Verschonen van verkeersbewegingen personenvoertuigen die dagelijks binnen alle vervuilende de ring rijden nu nog 3% elektrisch. Van voeren vaar- de 800 touringcars is 1% elektrisch en van We werken al jaren aan het terugdringen tuigen de 50.000 scooters is dat 5%. Leasemaat- en verschonen van voertuigen in de stad schappijen, autodelers, de verhuissector en het stimuleren van lopen, fietsen en en de taxibranche zijn al verder in de het gebruik van openbaar vervoer. De transitie. maatregelen in deze pijler worden onder meer programmatisch aangepakt via het De professionele passagiersvaart op de Meerjarenplan Fiets, de Agenda Autoluw, grachten vaart voor 76% al uitstootvrij. Van en het programma Smart Mobility. In deze alle pleziervaartuigen is dit minder dan 5%. pijler staat een beknopte samenvatting van De verwachting is dat in 2022 de eerste uit- deze aanpak. stootvrije ponten zullen varen. De aanpak voor riviervaart staat pas aan het begin. Fietsen stimuleren Op nationaal niveau wordt gewerkt aan In het Meerjarenplan Fiets worden maat- mogelijkheden om CO2-uitstoot van vlie- regelen genomen om te zorgen dat we in gen, trein en zeescheepvaart te verminde- Amsterdam blijven fietsen. Dat doen we ren. Amsterdam volgt deze ontwikkelingen aan de hand van drie doelstellingen: com- op de voet en probeert waar mogelijk ver- fortabel doorfietsen, gemakkelijk fietspar- snelling aan te brengen. Groei van Schiphol keren en het nieuwe fietsen. Comfortabel is vanuit klimaatoogpunt alleen mogelijk bij doorfietsen bevat diverse maatregelen verduurzaming van de luchtvaart. om de kwaliteit van het fietsnetwerk te verbeteren. Routes worden verbreed en De maatregelen die we in dit hoofdstuk kruispunten anders ingericht. Er komen beschrijven maken deel uit van lopende aantrekkelijkere en rustigere fietsroutes. programma’s zoals de Agenda Amsterdam Het Groennet. Gemakkelijk fietsparkeren Autoluw (oktober 2019), het Actieplan bevat maatregelen die moeten zorgen Schone Lucht (oktober 2019) en de pro- voor voldoende fietsparkeergelegenhe- gramma’s Varen, Smart Mobility en Zero den. Bij nieuwbouw en herinrichting van Emissie Bus. In deze Routekaart hebben de openbare ruimte worden eisen gesteld we een samenvatting opgenomen van aan voorzieningen voor fietsparkeren. Het de maatregelen die bijdragen aan een nieuwe fietsen omvat campagnes en maat- klimaatneutrale stad. regelen om fietsers bewust te maken van ander en veiliger gedrag. De gemeente De maatregelen om het aantal vervuilende bevordert het fietsgebruik in Nieuw-West, kilometers in Amsterdam te verminderen Noord en Zuidoost. vallen hiermee uiteen in twee pijlers die de kern vormen van onze strategie: Het aantal auto’s in de stad beperken Pijler 8 In de Agenda Amsterdam Autoluw ligt de Beperken vervuilende verkeers- nadruk op het creëren van meer ruimte bewegingen voor fiets, voetgangers, openbaar vervoer Pijler 9 en het creëren van meer ruimte voor voor- Verschonen van alle vervuilende voeren zieningen en verblijven. Om deze ruimte vaartuigen te creëren, verkleinen we de hoeveelheid

110 Nieuw Amsterdams Klimaat ruimte die door rijdende en geparkeerde Voor 2040 maken we diverse type gebie- auto’s wordt ingenomen. Een belangrij- Door het slimmer den autoluw, zoals nieuwe Amsterdam- ke maatregel is het verminderen van het organiseren van se stadswijken (Haven-Stad, IJburg-2), aantal parkeervergunningen in de stad. mobiliteit kunnen stadsstraten zoals de Ceintuurbaan en de Daarnaast worden er in de Agenda een we ook bereiken Kinkerstraat, het stadshart, Amsterdamse aantal circulatievoorstellen gedaan en dat het aantal grachten en (gemengde) woonbuurten. aangekondigd, die ervoor moeten zorgen vervuilende kilo- Autoluwe gebieden sluiten steeds meer dat er lokaal minder verkeer rijdt. Met de meters in de stad aaneen. Autoluw is echter niet simpelweg Agenda stimuleren we Amsterdammers afneemt autoverkeer weren uit de stad. Het creëren en bezoekers vaker te kiezen voor alterna- van autoluwe gebieden betekent dat het tief, schoner vervoer, zoals de fiets en het verkeer zich meer zal concentreren op de openbaar vervoer. Daarnaast willen we hoofdwegen, waar goede doorstroming de beperkte openbare ruimte optimaal essentieel is voor de bereikbaarheid van de benutten. stad.

De Agenda Amsterdam Autoluw heeft Met dit beleid worden er – ondanks de 27 maatregelen. Naast de al genoemde groei van de mobiliteit in de stad – niet maatregelen wordt gekeken naar meer en meer vervuilende kilometers gereden dan betaalbaar openbaar vervoer en meer monu het geval is. We streven ernaar om de gelijkheden rondom het delen van auto’s CO2-bijdrage van verkeer de komende en andere vervoermiddelen. Maar ook het jaren niet te laten toenemen en binnen verminderen van autoritten door slimme een aantal voertuigcategorieën te laten logistiek, en een proef met een ‘knip’ in afnemen. sommige straten staan erin. Om het aantal vervuilende kilometers (lokaal) te vermin- Mobiliteit slimmer organiseren deren, zijn er ook hogere parkeertarieven (sinds april 2019) en werken we met lage Door het slimmer organiseren van mobili- parkeernormen. De auto krijgt (letterlijk) teit kunnen we ook bereiken dat het aantal steeds minder ruimte, wat plaatselijk leidt vervuilende kilometers in de stad afneemt. tot ruimte voor andere functies. In het programma Smart Mobility ontwikkelt de gemeente met bewoners, bezoekers, publieke en private partijen het mobiliteitssysteem van de toekomst. Zo kan de bevoorrading van de stad goed- Modal split verplaatsingen Amsterdam koper en efficiënter door bundeling van goederen. Met goed geplaatste logistieke 1% 2% 2% hubs stimuleren we vrachtwagens goederen over te laden naar elektrische bestelwagens of e-vervoer per water. 27% 26% 26% Pakketten worden niet meer bij de voordeur afgeleverd, maar in buurthubs bezorgd, waar bewoners ze na het werk kunnen ophalen. 22% 23% 25% We creëren plekken voor parkeren, bufferen en (bij)laden van voertuigen in 18% 19% 19% en rond de stad. Op deze locaties sluiten voor- en natransport naadloos en snel op elkaar aan. Automobilisten moeten 32% 30% makkelijker kunnen overstappen op bus, 27% tram, metro, (gedeelde) fiets of e-brommer of een elektrische deelauto. Om mensen 2015 2016 2017 te verleiden en te stimuleren tot ander

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 111 3.2 Mobiliteit

reisgedrag, zorgen we voor beter aanslui- Openbaar vervoer stimuleren tend openbaar vervoer, betere fietsinfra- Het aantal deel- structuur en digitale technologie. Zo wordt auto's groeit Amsterdam blijft groeien. Om deze groei het concept Mobility as a Service (MaaS) nergens zo hard ook met het openbaar vervoer te kunnen verder ontwikkeld, waarmee de snelste als in Amsterdam opvangen en Amsterdam bereikbaar en en/of goedkoopste manier om verder te aantrekkelijk te houden, verbindt de metro reizen gevonden kan worden. Iedereen nu Noord en Zuid en zijn de tramlijnen wordt gevraagd om mogelijkheden te vooral de verbinding tussen Oost en West. onderzoeken om CO2-uitstoot te vermin- Een aantal haltes wordt samengevoegd en deren. Met bedrijven zoeken we naar de nieuwe haltes worden ook voor kwetsbare mogelijkheden om thuiswerken te facilite- groepen toegankelijker- en veiliger ge- ren. Met data en inzichten uit het Mobilab maakt. In de Omgevingsvisie zullen tevens en de Urban Strategy Tool van TNO wordt nieuwe verbindingen worden voorgesteld. duidelijk waar en wanneer het vervuilend vervoer plaatsvindt, zodat gericht ingezet Op het spoor moet het spitsaanbod de kan worden op beperking van vervuiling of belangrijkste werken onderwijslocaties inzet van schoner vervoer. optimaal bedienen. Door in de spits de treinomlopen korter te maken en minder verschil te maken tussen intercity’s en Autodelen stimuleren sprinters, kan de bestaande railinfra- Autodelen zorgt voor een vermindering structuur betrouwbaarder en beter benut van het aantal autokilometers per persoon, worden. Er ontstaat dan een spoorboek- vermindering van het autobezit en het loze, shuttleachtige bediening vanuit alle draagt bij aan het terugdringen van de richtingen. De bereikbaarheid van de CO2-uitstoot en verbetering van de lucht- belangrijkste locaties wordt sterk verbe- kwaliteit. Er worden minder kilometers terd door de stromen uit de verschillende gereden en deelauto’s zijn gemiddeld richtingen beter over de belangrijkste kno- milieuvriendelijker. In Amsterdam staan pen Centraal Station, Station Zuid, Amstel, de meeste deelauto’s van Nederland en BijlmerArena en Sloterdijk te spreiden. het aantal groeit nergens zo hard als hier. Dit willen we continueren en verder uitbou- De maatregelen in deze pijler worden wen. Via de Agenda Autodelen maken we verder uitgewerkt in de Agenda Autoluw, gezamenlijk met de branche alle deelauto’s de programma’s Fiets en Smart Mobility uiterlijk 2025 uitstootvrij. Dit geldt ook en het gemeentelijk parkeerbeleid en voor voor klassieke deelauto’s die gebruik- de langere termijn in de Omgevingsvisie. smaken van vaste parkeerplaatsen waar de auto na gebruik wordt teruggebracht. Acties en maatregelen Parkeerbeleid aanpassen Faciliteren van comfortabel doorfietsen, Bereikbaarheid en parkeerbeleid zijn o.a. verbreding drukke fietsroutes vooral voor kantoren bepalend voor het vestigingsklimaat. Beide hebben ook een Faciliteren van gemakkelijk fietsparke- significant effect op verduurzaming van de ren, o.a. uitbreiding fietsparkeerplekken mobiliteit. Amsterdam werkt alleen mee aan de ontwikkeling van kantoren als die Faciliteren van het nieuwe fietsen, o.a goed bereikbaar zijn met het openbaar stimuleren fietsvriendelijk gedrag vervoer. Samen met marktpartijen streven we naar kantoorgebouwen zonder par- Meer schone en actieve verplaatsingen keerplekken. creeren, o.a. ruimte creëren voor OV

Ruimte maken door minder autoritten, o.a. invoering intelligente toegang stadshart

112 Nieuw Amsterdams Klimaat op een energie-efficiënte manier worden Ruimte maken door minder autoparkeren, In 2025 is al het ingezet. o.a. minder parkeervergunningen verkeer, met uitzondering van In 2025 is al het verkeer – met uitzondering Slim organiseren van mobiliteit in de personenauto’s en van personenauto’s en motoren, binnen stad, o.a. werken aan alternatieven voor motoren, binnen de ring A10 uitstootvrij. Voor brom- en bezit de ring A10 uit- snorfietsen geldt de hele bebouwde kom. stootvrij In 2030 moet al het verkeer binnen de Inzetten op technologische innovaties, bebouwde kom uitstootvrij zijn. o.a. slim fietsparkeren Milieuzones aanscherpen en Slim inpassen nieuwe mobiliteitsoplos- vergroten singen, o.a. buurthubs met EV Milieuzones zijn het voornaamste regule- Onderzoek zakelijk- en woon-werkver- rende middel om de oude en vervuilende keer van medewerkers per fiets en OV voertuigen te weren en op termijn uitstootvrij te maken. De komende jaren scherpen Delen gemeentelijke dienstvoertuigen we de huidige vijf milieuzones verder aan via gemeentelijke autopool en maken we het milieuzonegebied groter. Het gaat om het gebied van de milieuzones vracht, autobus, bestel en taxi. De milieuzone brom- en snorfietsen geldt nu al binnen de hele gemeentegrens. In 2020 komt er een nieuwe milieuzone voor diesel- personenauto’s.

Pijler 9 Elk voeren vaartuig uitstootvrij In onze aanpak zorgen we dat alle voer- Verschonen van alle tuigcategorieën stapsgewijs overgaan op vervuilende voeren uitstootvrije aandrijving. Elke categorie benaderen we met een eigen aanpak die vaartuigen leidt tot uitstootvrij. Deze aanpak bestaat altijd uit een mix van bewustwording, stimuleren, faciliteren en reguleren. Het Met de te verwachten groei van Amster- beleid om e-rijders te stimuleren met sub- dam en de regio moeten we er alles aan sidies en privileges, zetten we voort. Met doen om de CO2-uitstoot als gevolg milieuzones en vergunningen sturen we op van groeiende mobiliteit te beperken. uitstootvrij vervoer. We verbreden en versnellen onze aanpak. Dit wordt programmatisch aangepakt in Auto’s het Programma Varen en het Actieplan Van de 3.600 Amsterdamse taxi’s zijn er al Schone Lucht Amsterdam uit 2019. In dit meer dan 1.000 uitstootvrij. Dit komt mede actieplan beschrijven we voor elke doel- door de samenwerking met taxibedrijven groep een eigen benadering en tijdshori- via het convenant ‘Schone taxi’s voor zon. Het plan bevat concrete maatregelen Amsterdam’. We gaan de komende jaren voor een uitstootvrij Amsterdam in 2030, het uitstootvrije beleid voor taxi’s intensi- vooral door overgang naar uitstootvrije veren in aanloop naar uitstootvrij in 2025. vervoersmiddelen. Dit zijn voeren vaartui- We geven via een elektrische taxi-subsidie gen die elektriciteit of waterstof in com- een bijdrage en zorgen voor voldoende binatie met brandstofcellen gebruiken. (snel)laadpunten. De gebruikte energie moet uiteindelijk duurzaam zijn opgewekt, en bij voorkeur

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 113 3.2 Mobiliteit

Voor personenauto’s introduceren we een tot het plaatsen van laadpunten voor passa- nieuwe milieuzone. Bedrijven bieden we De eerste giersvaartuigen. De gemeente fungeert workshops en proefrijdagen aan. Met het als eigenaar van de laadpunten en zal Rijk onderzoeken we de mogelijkheden concessies aanbesteden voor installatie, voor het differentiëren van parkeer- 29 exploitatie en beheer. We ondersteunen tarieven, waarbij uitstootvrije voertuigen GVB bussen het aanbrengen van laadpunten door rede- minder betalen. worden begin rijen en bij jachthavens. De veerponten 2020 uitstootvrij, zorgen voor 25% van het dieselgebruik Bestel- en vrachtvoertuigen in 2021 volgen van het GVB. Op grond van een convenant Voor bestel- en vrachtvoertuigen werken er nog 13 bussen tussen gemeente en GVB maken we net als we aan een vernieuwd convenant schone de bussen ook de veren uiterlijk per 2025 logistiek. We hebben nieuwe subsidies uitstootvrij. op uitstootvrije bedrijfsvoertuigen en we zorgen voor voldoende (snel-)laadpunten De aanpak van de elektrificatie is uitge- en onderzoeken de mogelijkheid van logis- werkt. In 2022 worden de eerste veren tieke hubs waar de overslag naar schone volledig elektrisch (ombouw bestaande voertuigen kan plaatsvinden. Voor vracht- veren en invoering van nieuwe vaartuigen). wagens kijken we naar mogelijkheden en Tussen 2022 en 2025 wordt de rest van beschikbaarheid van tankvoorzieningen de vloot omgebouwd of vervangen door voor duurzaam geproduceerde waterstof. nieuwe uitstootvrije vaartuigen. De eerste waterstoftankvoorziening wordt in 2020 geopend. OV-bussen en touringcars Voor OV-bussen is er een samenwerkings- Amsterdam is medeondertekenaar van de overeenkomst tussen de Vervoersregio Green Deal Zero Emissie Stadslogistiek Amsterdam (VRA), het GVB en de gemeen- 2025. Met partners wordt gewerkt aan te. In 2025 zijn alle bussen binnen de ring uitstootvrije logistiek voor lichte bestelwa- A10 uitstootvrij. Het gaat niet alleen over gens in 2025. Als uitvloeisel van het Natio- de 200 bussen van het GVB, maar ook naal Klimaatakkoord wordt een normstel- over de bussen van andere concessiehou- ling voor vervoer ontwikkeld. De norm voor ders die Amsterdam inrijden en waarvoor personenvervoer wordt onderdeel van de mogelijk rekening gehouden moet worden zogenoemde werkgeversaanpak. De norm met snellaadpunten. In totaal gaat het om wordt opgenomen in de Omgevingswet. ongeveer 700 bussen in de regio Amster- In samenwerking met de Omgevingsdienst dam. De eerste zero emissiebussen rijden NZKG worden de mogelijkheden van de al rond in Amsterdam vanuit de regionale bestaande en toekomstige Milieuregelge- concessies Amstelland/Meerlanden ving voor vervoer benut om de doelstelling Connexxion. De eerste 29 GVB bussen via de omgevingsvergunning en toezicht worden begin 2020 uitstootvrij. In 2021 bij bedrijven te effectueren. volgen er 13 bussen.

Passagiers- en pleziervaart De gemeente organiseert de locaties en De passagiers- en pleziervaart verschonen de infrastructuur voor ‘Opportunity Char- we via het Programma Varen. Vanaf 2025 ging’: snellaadlocaties om tijdens de dienst wordt de pleziervaart in het stadscentrum bij te laden. De laadpunten zijn er voor GVB uitstootvrij en de passagiersvaart volledig en voor regionale concessies. Het zoeken uitstootvrij. Uiterlijk 2030 is ook de volle- en beoordelen van locaties gebeurt in sa- dige pleziervaart uitstootvrij. De uitgangs- menwerking met diverse directies binnen punten en details van deze aanpak zijn de gemeente, Vervoersregio, Liander en uitgewerkt in Nota Varen deel II. Hierin concessiehouders. De snellaadlocatie op staat dat alle nieuw vergunde passagiers- Station Sloterdijk was eind 2019 als eerste vaartuigen per ingang van het nieuwe gereed. Voor volgende fases worden vergunningstelsel in 2022 uitstootvrij de locaties CS, Holendrecht, Lelylaan, moeten varen. We nemen zelf het initiatief Bijlmer-Arena en Noord onderzocht. Op

114 Nieuw Amsterdams Klimaat termijn zijn er in Amsterdam waarschijn- Innovatie lijk 40 tot 45 snelladers nodig voor alle In 2025 hebben OV-bussen en touringcars. Vanwege de we tussen de Elektrische voertuigen staan meestal lan- grote actieradius kan waterstof als brand- 14.000 en gere tijd geparkeerd en dat biedt mogelijk- stof relevant zijn voor touringcars. We gaan heden om de laadstroom flexibel te sturen. specifiek voor deze doelgroep nadenken 20.000 Zo kunnen piekvragen op het elektriciteit- over de inzet hiervan. openbare laad- snet worden vermeden door auto’s in de punten nodig daluren te laden. De accu’s van elektrische auto’s kunnen in de nabije toekomst zelfs Meer laadpunten voor elektrische fungeren als buffer of tijdelijke leverancier voertuigen voor het elektriciteitsnetwerk, gebouw We faciliteren de toename van het uit- of buurt, waardoor het gebruik van lokaal stootvrije verkeer door laadpunten in de opgewekte energie wordt versterkt. Hier- openbare ruimte aan te leggen. De groei door zijn openbare laadpalen eenvoudig van het aantal laadpunten moet gelijk in het elektriciteitsnetwerk in te passen en opgaan met de groei van het aantal mobiliteit wordt zo een belangrijk onder- elektrische voertuigen. Om deze in 2025 deel van het energiesysteem en de ener- van stroom te voorzien, hebben we tussen gietransitie. Amsterdam initieert en werkt 14.000 en 20.000 openbare laadpunten mee aan diverse innovatieve projecten op nodig. Nu zijn dat er 3.300. In private dit gebied zoals het project Flexpower gebouwen en parkeergarages zijn ruim Amsterdam dat we naar verwachting vanaf 1.600 particuliere oplaadvoorzieningen 2021 op grotere schaal kunnen inzetten aanwezig. Ook hier is opschaling nodig. bij gebiedsontwikkeling en in de bestaan- In onze eigen parkeergarages leggen we de stad. oplaadvoorzieningen aan. We stimuleren andere partijen hetzelfde te doen. In 2020 Voor zwaardere verkeerscategorieën zoals is er een laadvisie die de uitbreiding van vrachtwagens en touringcars kan waterstof het oplaadnetwerk beschrijft. op termijn een relevante brandstof worden. Daarom onderzoeken we wat de mogelijk- Om te zorgen dat emissievrij ook echt heden zijn en hoe het kan bijdragen aan de CO2-neutraal is, willen we dat alle elektri- transitie naar schone mobiliteit. citeit en waterstof voor vervoer in Amster- dam duurzaam wordt opgewekt. Dit is een randvoorwaarde voor de contracten die Acties en maatregelen we als gemeente aangaan voor het realiseren van de publieke laadpunten (in de Invoeren van Milieuzone (diesel-) cijfers van de CO2-uitstoot als gevolg van personenauto’s mobiliteit wordt rekening gehouden met de landelijke energiemix). Onderzoek aanscherpen naar milieuzone vracht per 2022 Het aantal openbare snelladers dat vooral voor taxi’s is bedoeld, laten we groeien Aanscherpen Milieuzone (diesel-) van 20 nu naar ongeveer 60 in 2025. Medio bestelwagens 2020 wordt in Westpoort het eerste Am- sterdams waterstofstation geopend. Wa- Geografische uitbreiding Milieuzone terstof kan een geschikte schone brandstof zijn voor onder andere vrachtwagens. Van- Onderzoeken met het Rijk gedifferen- af begin 2020 gaan er zes vuilniswagens op tieerde parkeertarieven waterstof rijden. Actief benaderen eigenaren oude diesels

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 115 3.2 Mobiliteit

Afspraken maken met bedrijven en De overstap naar Vraaggestuurde en strategische uitrol instellingen mbt uitsluitend uitstootvrij uitstootvrij vervoer van laadpunten taxivervoer vraagt om een bijdrage van alle Onderzoeken opschaling hubs en snel- Convenant sluiten met logistieke sector partijen in de stad laadinfra voor logistiek

Bouwen aan ‘uitstootvrije coalitie’ van Faciliteren opschaling openbare snel- partijen in de stad voor touringcars laadpunten t.b.v. taxi e.a.

Verkennen van mogelijkheden hubs voor Faciliteren uitrol waterstoftankstations touringcars Inrichten website uitstootvrije plezier- Uitwerken van verduurzamingsstrategie vaart GVB-veren Haalbaarheid onderzoeken uitstootvrij Nieuwe duurzaamheidseisen voor passa- transport over water giersvaart in nieuwe vergunningenstelsel Bepalen laadlocaties voor veren Vervangen van gemeentelijke personen- en bestelvoertuigen door elektrisch Aanbesteden concessie voor laadpunten passagiersvaartuigen Inzetten op HVO (biodiesel) gemeentelijke wagenpark tijdens de transitieperiode Aanbesteden concessie voor openbare laadplekken pleziervaartuigen Opstellen laadinfravisie voor de publieke laadpunten Ondersteunen jachthavens bij plaatsing laadinfrastructuur

2008 2009 2019 2020

De eerste milieuzone De eerste publieke Convenant schone 2019-2025 Milieuzone voor bussen laadpalen taxi’s (vernieuwd) Intensiveren beleid personenauto’s overstap duurzame Convenant Duurzame mobiliteit (auto- Visie: Voertuigen en luw, logistiek, fiets) laad-infrastructuur Brandstoffen in de Reinigingsbranche Eerste 29 GVB bussen uitstootvrij

Bestaande milieuzones taxi, bestel, bus en vracht aangescherpt en uitgebreid

Convenant schone Logistiek

116 Nieuw Amsterdams Klimaat versneld en opgeschaald. Belangrijk is Hoe ziet het speelveld er We werken samen onze ondersteunende rol van duurzame uit en wat is onze rol? met bedrijfsleven mobiliteit met stimulerende en facilite- envervoerders rende maatregelen. Voorbeelden zijn het om de transitie te verschaffen van subsidies, het zorgen voor Onze rol als lokale overheid bestaat versnellen beter openbaar vervoer en het aanbieden samengevat uit stimuleren, faciliteren en van vraag-gestuurde publieke laadpunten. reguleren van de overstap naar duurzame Ook wijzen we locaties aan waar snel- vormen van vervoer, in samenwerking met laadpunten voor specifieke doelgroepen partners en bedrijfsleven. mogen komen en we bieden privileges aan partijen die voor schone voertuigen Als gemeente zijn we voor het overgrote kiezen. deel niet de eigenaar of bestuurder van de voertuigen waarbij we een verandering Als regulerende overheid leggen we willen bewerkstelligen. De overstap naar beperkingen op aan fossiele aangedreven uitstootvrij vervoer vraagt om een bijdrage voertuigen door parkeerplekken op te hef- van alle partijen in de stad: bedrijven, be- fen of juist specifiek voor schone voertui- woners en bezoekers. Elke voertuigbezit- gen te bestemmen. We onderzoeken hoe ter of bestuurder wordt gevraagd bewust we de circulatie van gemotoriseerd verkeer te kiezen voor een duurzame vervoers- aanpassen, zodat het aantrekkelijker wordt vorm. voor met name voetgangers en fietsers. Het instellen van milieuzones is een stok Amsterdam kan er met een breed pakket achter de deur voor partijen om hun voer- aan maatregelen voor zorgen dat de tuigen te verschonen of in te ruilen. We beweging in de stad in de goede richting werken aan standplaatsen die uitsluitend gaat. Dit doen we voor mobiliteit al vele bestemd zijn voor schone taxi’s. Ook voor jaren. Komende jaren wordt deze aanpak professioneel vervoer op het water zijn aan

2022 2024 2025 2030

Alle personenwagens Alle boten gemeente Binnen ring A10 Bebouwde kom en kleine bestelbussen uitstootvrij uitstootvrije taxi's, uitstootvrij voor alle gemeente volledig bussen, bestelauto’s, verkeersvormen uitstootvrij vrachtverkeer, passagiersvaart, plezier- Volledige wagenpark vaart, GVB veren gemeente uitstootvrij

62 snelladers voor o.a. taxi’s

Alle veegvuilwagens gemeente uitstootvrij

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 117 3.2 Mobiliteit

de vergunningsvoorwaarden dusdanige De vraag naar ruimte in de stad neemt eisen gesteld dat een groot deel al elek- De vraag naar snel toe terwijl de beschikbare ruimte juist trisch is. ruimte in de stad afneemt. We moeten keuzes maken als het neemt snel toe gaat om de beperkte openbare ruimte. Uiteraard verschonen we in onze rol als terwijl de beschik- Keuzes krijgen vorm in de 27 maatregelen presterende overheid ons eigen wagen- bare ruimte juist in de Agenda Autoluw. Die komen deels park en zorgen we voor voldoende laad- afneemt voort uit de gesprekken die we hebben punten in gemeentelijke parkeergarages. gevoerd met de stad en de regio. Zo is het We doen aanbestedingen om voldoende- niet altijd mogelijk om fietsen, voetgangers kwalitatief betrouwbare en betaalbare én OV prioriteit te geven in een gebied. publieke oplaadpunten te realiseren. Laadinfrastructuur is cruciaal voor een We werken samen met bedrijfsleven en verschoond wagenpark. Het succes van vervoerders om de transitie te versnellen. elektrisch vervoer in Amsterdam is mede Met vervoerders en brancheorganisaties te danken aan het huidige netwerk van sluiten we convenanten om de samenwer- openbare laadpunten, die op aanvraag king te bekrachtigen zoals het convenant worden geplaatst. Om de gewenste groei Schone Taxi’s voor Amsterdam en het van elektrisch vervoer te faciliteren, moet convenant Schone logistiek. We werken dit netwerk fors worden uitgebreid. Niet samen met de aanbieders van laad- alleen in de openbare ruimte, maar ook op infrastructuur, de netbeheerder en semi-openbaar (zoals openbare parkeer- fabrikanten van elektrische voertuigen garages) en privaat terrein. Groei is af- om in Amsterdam de juiste condities te hankelijk van beschikbare ruimte en moet creëren. worden ingepast in de lokale capaciteit van het elektriciteitsnetwerk.

Hulp van het Rijk is onontbeerlijk voor uitstootvrij verkeer. We vragen het Rijk om Dit lukt alleen als…. te zorgen voor instrumentarium dat ons in staat stelt om milieuzones in te stellen en te De transitie naar minder- en uitstootvrije harmoniseren. Ook vragen we hulp bij het mobiliteit is nog niet vanzelfsprekend. De stimuleren van de overstap naar elektrisch maatregelen op het gebied van mobiliteit vervoer, bijvoorbeeld met subsidies. En er uit deze routekaart leveren naar verwach- is aanvullend rijksbeleid nodig dat richting ting de grootste reductie op namelijk geeft aan de gezamenlijke ambities op uit- -76% in 2030 ten opzichte van 2017 (zie ook stootvrijevoertuigen. Op een aantal fron- hoofdstuk 2). Om dit effect te bereiken ten zal Amsterdam bij het Rijk – in G4-ver- moet er nog veel gebeuren. band aandringen op een ambitieuzer beleid en lokale ruimte en mogelijkheden De overstap naar uitstootvrij vervoer om onze ambities waar te maken. Zo is de vraagt een bijdrage van bewoners, bedrij- verschoning van voertuigen deels afhanke- ven en bezoekers. Eigenaren moeten de lijk van de uitkomsten van de evaluatie van voertuigen zelf vervangen. Als gemeente de milieuzones door het Rijk in 2022. kunnen we dit stimuleren en faciliteren, en zonodig reguleren. We voeren gesprekken met de stad over hoe we de plannen kunnen uitvoeren en onder welke voorwaarden de overstap gaat slagen. In het Actieplan Schone Lucht hebben we maatregelen als subsidies, laadinfrastructuur en wat mensen zelf kunnen doen nader uitgewerkt.

118 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat doen we zelf?

Uiteraard maken we als gemeente ons eigen wagenpark ook voor Richtinggevend 2030 emissievrij. De komende 10 jaar vervangen we de 1.200 voer- rijkbeleid is nodig tuigen van het huidige wagenpark door elektrische varianten. Dit is als het aankomt vastgelegd in het Transitieplan Gemeentelijk Wagenpark (2019). op uitstootvrije Alle gemeentelijke scooters zijn al uitstootvrij. In 2022 zijn alle voertuigen personenwagens en kleine bestelbussen van de gemeente volledig uitstootvrij, in 2024 alle boten en in 2025 alle veegvuilwagens. Met het oog op de technologische ontwikkeling van specialistische voertuigen zoals tractoren en vracht- en vuilniswagens, worden deze wellicht later maar uiterlijk in 2030 uitstootvsrij. Gedurende de transitieperiode naar een volledig uitstootvrij wagenpark, zet de gemeente in op het vergroten van de toepassing van HVO (Hydrotreated Vegetable Oil, een biodiesel) in dieselvoertuigen. Het gebruik van HVO als brandstof levert een reductie tot 90% CO2-uitstoot op ten opzichte van het gebruik van reguliere diesel.

De gemeente Amsterdam ondertekende in maart 2019 het Con- venant Duurzame Voertuigen en Brandstoffen in de Reinigings- branche. Tijdens de Landelijke Bijeenkomst Brandstofvisie 2.0 ondertekenden overheden, reinigingsdiensten en marktpartijen deze overeenkomst. De ondertekenaars committeren zich aan de afspraak om te streven naar de aankoop van emissievrije reinigings- voertuigen vanaf 1 januari 2030, of zoveel eerder als mogelijk. Amsterdam heeft deze aanpak al verwerkt in het Transitieplan Gemeentelijk Wagenpark en is grotendeels uitstootvrij in 2025.

Ongeveer 80% van onze medewerkers komt al met de fiets of het openbaar vervoer. Het zakelijk verkeer (scope 2) en het woonwerk- verkeer (scope 3) zijn onderdeel van onze CO2-voetafdruk. Door tijden plaatsonafhankelijk werken meer toe te passen kunnen de vervoersbewegingen van onze medewerkers afnemen. We zoeken naar manieren om reizen met fiets en OV te stimuleren en zakelijke autoritten en het woon-werkverkeer met de auto af te laten nemen. Voor internationale reizen wordt tijdens de boeking de trein als eerste keuze gepresenteerd als de reistijd korter dan 6 uur betreft of de reisafstand korter dan 500 kilometer is. De organisatie compenseert de CO2-voetafdruk van internationale reizen en we voeren onze zakelijke vliegreizen uit met duurzame kerosine via het KLM Corporate BioFuel Programma.

Veel directies bezitten nog eigen personenvoertuigen die enkel voor medewerkers van die directie beschikbaar zijn. Om efficiënt en duurzaam om te gaan met de gemeentelijke dienstvoertuigen, worden personenwagens (zonder speciale inbouw, lichten etc.) onderge- bracht in de autopool. In deze pool zijn op dit moment 57 personenwagens opgenomen. De komende jaren worden de voertuigen die nu in bezit zijn van directies, toegevoegd aan de pool. Door het efficiënter delen van de voertuigen daalde het aantal personenwagens van 334 in 2014 naar 264 in 2019. De komende jaren worden meer voertuigen toegevoegd aan de pool. Voertuigen behoren dan niet langer tot één directie, maar zijn beschikbaar voor meerdere directies. Dit leidt tot efficiënter gebruik en de mogelijkheid om minder voertuigen aan te schaffen. De voertuigen uit de pool zijn uiterlijk in 2022 allemaal elektrisch.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 119 120 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Chris Grijns Gezondheidscoach, wijkverpleeg- kundige en mindfulness trainer

“Mijn partner en ik hebben zelf geen kinderen, maar er zijn meer mensen en kinderen die willen leven op deze wereld. Ik voel me heel betrokken en ik bedenk vaak hoe ik bij kan dragen aan een gezonde en leefbare wereld."

“Ik maak me weleens zorgen hoe het hier zit met de bodem- en luchtkwaliteit. Ik merk ook dat andere mensen hier best veel stress om hebben. Ze weten dan niet zeker of de lucht om hun heen schadelijk is. Wijzelf wonen hier heel mooi in Noord, maar er is wel een fabriek bij ons direct om de hoek. Ik weet niet precies wat er uit komt en of het schadelijk is."

“Ons huis heeft zonnepanelen. Het is fijn om in ieder geval al minder afhankelijk te zijn van gas. Vijf jaar geleden moesten we de ketel vervangen. Toen heb ik heel erg zitten twijfelen wat we moesten doen. Want uiteindelijk moeten we van het gas af. Destijds was er nog minder bekend hierover. We hebben toen toch maar voor een HR ketel gekozen. Zo’n warmwaterpomp vind ik interessant, maar daar weet ik te weinig van af. Nog meer zonnepanelen aanschaffen? Misschien kunnen we dan klimaatneutraal worden."

“Ik vind het belangrijk om als individu bij te dragen aan een gezonde en leefbare wereld. Maar de gemeente moet wel tegelijktijdig de grote vervuilers aanpakken. Anders heeft het geen zin.”

“Thuis scheiden we ons afval en hebben we een compostbak. Maar soms vraag ik me wel af hoeveel zin het heeft om dit als burger te doen. Worden de grote vervuilers in de stad wel aangepakt? Hoe zit dat met het AEB? Ik geloof wel dat je als persoon ook moet bijdragen, maar laat niet alles aan het individu over."

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 121

Elektriciteit 3.3 Elektriciteit

Elektriciteit speelt een sleutelrol in de overgang van fossiele naar duurzame energie. Door de overgang naar een aardgasvrije stad is er meer elektriciteit nodig om onze gebouwen te verwarmen en om anders te gaan koken. Verdere digitalisering en de groei van het aantal elektrische voertuigen leidt tot een forse toename van de vraag naar elektriciteit. De vervanging van fossiele brandstoffen door gebruik van elektriciteit is wenselijk omdat we elektriciteit duurzaam kunnen opwekken. Om klimaatneutraal te worden moet elektriciteit duurzaam worden opgewekt. Amsterdam is onderdeel van een groter elektriciteitssysteem waarin elke gemeente, regio en provincie maximaal bijdraagt aan een duurzame elektriciteitsproductie. We zien in Amsterdam veel mogelijkheden voor opwekking van zonne-energie op de daken. Door verruiming van provinciale regelgeving zijn er ook nieuwe locaties in Amsterdam geschikt om energie op te wekken met windturbines.

Wat is de opgave? energie is groot onder Amsterdammers. Uit onderzoek van OiS uit 2019 blijkt dat De vraag naar elektriciteit in Amsterdam 75% van de Amsterdammers de overstap neemt tot 2050 toe als gevolg van verduur- naar duurzame energie een goede zaak zaming van gebouwen, extra datagebruik vindt en dat 90% zonne- en windenergie en elektrische mobiliteit. Nu komt er bij aanmerkt als duurzaam. de opwekking van de elektriciteit die in Elektriciteit Amsterdam wordt gebruikt jaarlijks 1.960 In Amsterdam is veel dakoppervlak ge- CO2-uitstoot kton CO2 vrij. Dat is 39% van de totale schikt voor opwekking van zonne-energie CO2-uitstoot. Om deze uitstoot te redu- 1.960 kton en wij streven ernaar dat geen dak onbenut ceren zetten we onder meer in op be- blijft. In totaal is er ruimte voor circa 1.100 sparing (zie hiervoor pijlers 4, 5 en 6 over Aandeel totale MW aan zonnepanelen. Wij zetten erop in energiezuinige gebouwen). De focus in dit CO2-uitstoot dat in 2030 de helft van het dakpotentieel hoofdstuk ligt op het maximaal opwekken in Amsterdam wordt benut. In 2040 moe- van duurzame energie op Amsterdams ten alle geschikte daken worden ingezet grondgebied met volwassen technieken 39% voor opwekking van duurzame energie. zoals zonnepanelen en windturbines. De ambitie voor 2022 is 250 MW. Deze In het hoofdstuk over Industrie en Haven ambitie is gebaseerd op een groei van 50% wordt ingegaan op het omzetten van bio- per jaar. massa naar elektriciteit en warmte. Sinds de verruiming van het provinciale Het aandeel duurzaam geproduceerde beleid, zijn de mogelijkheden voor de energie was in 2017 6% van de gebruikte plaatsing van windturbines vergroot. We energie in Amsterdam. Ongeveer drie- willen voor 2030 50 MW extra opgesteld kwart van die duurzame energie (elektri- vermogen op Amsterdams grondgebied. citeit en warmte) wordt opgewekt door De benodigde vergunningen worden in afvalverbranding; een kwart komt uit de periode 2021-2024 afgegeven. In totaal zonnepanelen en windturbines. We den- staat er in 2030 127 MW aan opgesteld ken dat we in de toekomst maximaal 30 % vermogen. van onze elektriciteitsbehoefte op eigen grondgebied duurzaam kunnen produce- Voldoende capaciteit op het elektriciteits- ren. Het draagvlak voor zonne- en wind- netwerk is een randvoorwaarde voor de

124 Nieuw Amsterdams Klimaat Elektriciteitsverbruik en CO2-uitstoot

Woningen Zakelijke Maatschap- Industrie markt pelijke

2.494 gebouwen 2.359 2.267 2.268 2.341

887 890 896 894 862 720 693 668 655 651 525 520 575 507 520

‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 mln kWh mln kWh mln kWh mln kWh

397 kton 1.064 kton 283 kton 221 kton (20%) (54%) (14%) (11%)

CO2-uitstoot (kg) Opwek zonne-energie in Amsterdam (landelijk per opgewekte kWh) (MW)

2010 0,46 2011 0,44 19 73 2012 0,47 Q3 2016 Q4 2019

2013 0,48 Opwek windenergie in Amsterdam 2014 0,50 (MW)

2015 0,53

2016 0,49 66 66 2017 0,45 Q3 2016 Q2 2019

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 125 3.3 Elektriciteit

Elektriciteit

126 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat laat deze kaart zien? Voor de plaatsing van grootschalige windturbines kijkt Amsterdam naar zeven gebieden waar technisch/theoretisch potentie is voor de realisatie van windenergie. Het gebied Waterland en IJmeer benoemt Amsterdam als extra zoekgebied. Wanneer de ambitie niet binnen de zeven zoekgebieden gerealiseerd kan worden of wanneer het Rijk een extra opgave oplegt, wordt ook nader onderzoek gedaan in het extra zoekgebied.

Voor de opwek van zonne-energie richt de gemeente zich op grote daken en dubbel gebruik van ruimte, bijvoorbeeld op P&R-locaties en langs infrastructuur. Zonneweides in groengebieden en op water worden in overweging genomen wanneer de andere locaties niet genoeg ruimte bieden om te voldoen aan de doelstellingen of wanneer het Rijk een extra opgave oplegt.

Aangezien de gemeente voor de grootverbruikaansluitingen geen data beschikbaar heeft voor alle buurten over de opwek van zonne-energie (vanwege privacyredenen), zijn hiervoor geen gegevens opgenomen in de kaart.

Legenda Opwek energie uit wind

Bestaande windturbines

Opschalen bestaande windturbines

Zoekgebied nieuwe windturbines

Reserve zoekgbied nieuwe windturbines

Opwek energie uit zon

Gerealiseerde zonnepanelen op daken per buurt (Liander, 2019)*

5000 kW *Betreft enkel kleinverbruikaansluitingen (maximaal 3x80 ampère), peildatum twee- 1000 kW de kwartaal 2019.

Gecombineerd opgesteld vermogen van zonnepanelen voor buurten in * Steigereiland Noord en IJburg (Liander, 2019).

Potentie voor zonnepanelen op daken per buurt

10.000 kW 5000 kW 1000 kW

Zoekgebieden

Zon langs infrastructuur - korte termijn (<2022)

Zon langs infrastructuur - lange termijn (>2030)

P P&R Zon op parkeerterreinen

Reserve zoekgebieden

+ + + + + + + + + Zon op veld - ‘nee, tenzij’ Zon op water - ‘nee, tenzij’

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 127 3.3 Elektriciteit

klimaatneutrale stad. Het huidige elektriciteitsnetwerk loopt in sommige delen Pijler 10 van de stad tegen haar grenzen aan. De Maximaal op- gemeente werkt samen met Liander en wekken van Pijler 10 andere stakeholders aan een toekomst- zonne-energie op bestendig elektriciteitsnetwerk dat past bij daken. Maximaal opwekken de energietransitie en andere gemeente- Pijler 11 van zonne-energie lijke ambities. (Zie ook pijler 20 over ruimte Optimaal benut- en infrastructuur). op daken ten potentie wind Binnen het transitiepad Elektriciteit onder- Pijler 12 scheiden we drie grote pijlers. Werken aan toekomstbestendige Het aanleggen van zonnepanelen op Pijler 10 elektriciteits-infra- daken is technisch gezien niet ingewikkeld Maximaal opwekken van zonne-energie structuura en is in de meeste gevallen een rendabele op daken. investering. We kiezen voor een aanpak Pijler 11 waarbij we ervoor zorgen dat er voor Optimaal benutten potentie wind iedereen mogelijkheden zijn en we zelf het goede voorbeeld geven. We willen ieder- Pijler 12 een in de stad inspireren, obstakels wegne- Werken aan toekomstbestendige elektrici- men en een klimaat scheppen waarbinnen teits-infrastructuur de kansen voor grootschalige opwek van zonne-energie beter worden benut.

Er zijn verschillende rijksregelingen cruciaal voor de terugverdientijd van zonnepanelen. Ze hebben daarmee grote invloed op de groei van het aantal zonnepanelen in Amsterdam. Het is van belang dat rijksregelingen gunstig blijft voor de aanleg van zonnepanelen op daken.

Mogelijkheden voor iedereen Aandeel opgesteld vermogen Zonplatform zonne-engergie per stadsdeel We ontwikkelen een platform dat Amster- (4e kwartaal 2019) dammers helpt te starten met opwekking van zonne-energie. Dit kan rechtstreeks Nieuw-West 17% door zelf panelen neer te leggen op eigen

Oost 16% of gehuurd dak, maar ook door bewoners te koppelen aan projecten van zoncoö- Noord 12% peraties. Het platform wijst bewoners op Westpoort 12% basis van hun woning en wensen de weg en Zuidoost 9% biedt handvatten voor directe actie. Het Zuid 6% Zonplatform gaat deel uitmaken van het West 6% Nieuw Amsterdams Klimaat (zie ook pijler 17 Bouwen aan de beweging in de stad). Centrum 6%

Onbekend 16% vanwege privacyredenen 0% 5% 10% 15% 20%

128 Nieuw Amsterdams Klimaat verduurzamen van VvE’s bestaat een brede Beschermd stadsgezicht en Op daken van aanpak vanuit de gemeente Amsterdam monumenten woningcorporaties (zie pijler 4 over energiezuinige woningen). Er zijn mogelijkheden om zonnepanelen is veel ruimte voor Voor zon krijgen VvE’s aparte adviezen aan te leggen in beschermd stadsgezicht zonprojecten en ondersteuning en is het mogelijk een en op monumenten. Dit is niet bij ieder- lening af te sluiten bij het duurzaamheids- een bekend. We maken online op kaarten fonds. De aanpak van de gemeente richt inzichtelijk welke daken geschikt zijn en we zich op grote en kleine VvE’s. Samen met gaan actiever communiceren over deze partners als !WOON benaderen we VvE’s mogelijkheid. We richten een loket in om actief met zon- en energieadviezen. En we Amsterdammers te helpen bij de vergun- bieden aan om ingewikkelde processen te ningsaanvraag en voor het maken van een begeleiden. Begin 2020 start de pilot Zon legplan voor zonnepanelen. op kleine VvE’s.

Ondersteunen coöperatieve Versnellen bij woningcorporaties Zoninitiatieven Op daken van woningcorporaties is veel Eigenaarschap en deelname van Amster- ruimte voor zonprojecten. Ongeveer 40% dammers is cruciaal voor het slagen van de van de Amsterdamse woningvoorraad be- energietransitie. Energiecoöperaties spe- staat uit corporatiedaken in volledig eigen- len daarbij een cruciale rol. De gemeente dom of gemengd bezit. Met de corporaties Amsterdam zet zich in om meer daken hebben we binnen de prestatieafspraken beschikbaar te stellen voor coöperatieve (2020-2023) afspraken gemaakt over zonprojecten. We gaan meer gemeentelijke projecten. De basis is dat bij nieuwbouw daken beschikbaar stellen en we vragen en renovatie altijd zonnepanelen worden onze partners om hun daken beschikbaar gerealiseerd en dat we in de komende te stellen. Via het Zonplatform koppelen jaren een versnelling van de uitrol van zon we Amsterdammers zonder eigen dak aan op corporatiedaken voorbereiden. coöperatieve initiatieven. We werken binnen een projectbureau samen met woningcorporaties aan con- Hulp aan particuliere woning- crete projecten. We onderzoeken de eigenaren kansen voor opschaling van zonprojecten, Voor particuliere woningeigenaren (die zonder dat dit voor woningcorporaties niet gebonden zijn aan een VvE) is het rela- onaanvaardbare (financiële) risico’s met tief eenvoudig om zonnepanelen te realise- zich meebrengt. Uitgangspunt is dat ook ren, omdat zij zelf over de plaatsing kunnen bewoners met een krappe beurs kunnen beslissen. Eerder hebben we woningeige- deelnemen en dat zonprojecten voor naren in Nieuw-West geholpen met een huurders voordeel opleveren. collectief inkooptraject. We gaan het voor eigenaren in de hele stad aantrekkelijker Er wordt gewerkt aan projecten op com- maken om zonnepanelen te realiseren door plexen in volledig eigendom van corpora- collectieve inkooptrajecten te organiseren. ties en op gemengd bezit. De opgedane Dit doen we samen met de koplopers in kennis wordt actief gedeeld, zodat we de buurt en met lokale partners zoals het kunnen opschalen, standaardiseren, ont- Regionaal Energieloket. zorgen en versnellen.

Begeleiding van Verenigingen Het uitdagen van bedrijven van Eigenaren Bedrijven hebben over het algemeen de Verduurzaming van Vereniging van Eige- grootste daken waar grote en snelle stap- naren (VvE’s) is niet eenvoudig vanwege pen kunnen worden gezet. Daar kan een de besluitvormingsprocessen. Voor het aanzienlijk deel van onze doelstelling wor-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 129 3.3 Elektriciteit

den gerealiseerd. Een beperkt aantal grote ste dakeigenaren van Amsterdam. Als bedrijven heeft al zonnepanelen geplaatst. opvolging van het ambtswoninggesprek Veel bedrijven hebben wel al rijkssubsidie met grote dakeigenaren stellen we een (SDE+) aangevraagd voor zonprojecten. intentieverklaring op, waarin bedrijven, Momenteel is er meer dan 100 MW aan haven en gemeente zich uitspreken over SDE+-zonprojecten geïnitieerd maar nog het gebruik van hun daken. Samen met de niet tot uitvoering gebracht. We onder- Haven bieden we kennis en hulp aan bij het steunen dakeigenaren bij de project- wegnemen van eventuele barrières. Met voorbereiding om te komen tot realisatie de netbeheerder kijken we hoe eventuele van SDE+-projecten en initiëren nieuwe transportbeperkingen kunnen worden projecten door bedrijven aan te spreken voorkomen. Om ook achterblijvers mee op hun verantwoordelijkheid om een te krijgen is meer sturing op gebruik van bijdrage te leveren aan de overgang van daken op termijn wenselijk. We volgen de fossiele naar duurzame energie. Het rijk plannen van de minister om het gebruik spreken we aan op het beschikbaar stellen van daken voor energie-opwek te verplich- van voldoende SDE+ middelen voor het ten met belangstelling. opwekken van zonne-energie op daken. We ondersteunen kleinere bedrijven via een De gemeente is eind 2019 samen met Ha- bedrijventerreinen aanpak en doen dit in af- ven Amsterdam in gesprek met de groot- stemming met lokale bedrijfsverenigingen.

Opgesteld vermogen zonne-energie (in MW)

Het aantal zonnepanelen in Amsterdam neemt de laatste jaren sterk toe. De ambitie is om in 2030 50% van het geschikte dakoppervlak in te zetten voor de opwek van duurzame energie. Op grote daken wordt het grootste deel van de doelstelling gerealiseerd. Doelstelling: 550Doelstelling: MW Doelstelling: 250Doelstelling:

60 Kleine daken MW 40 20 Grote daken 0 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2022 2030

130 Nieuw Amsterdams Klimaat Stimuleren van innovatie Maatschappelijke organisaties Wij zetten erop helpen en efficiëntie in dat in 2030 Zonprojecten bij maatschappelijke orga- de helft van het Amsterdam zet in op innovatieve en effi- nisaties leidden niet alleen tot meer dakpotentieel in ciënte toepassingen van zonnepanelen, duurzame energie, maar ook tot bewust- Amsterdam wordt zowel ruimtelijk, technisch als esthetisch. wording en draagvlak. Dit effect wordt nog benut Innovatie is belangrijk om het potentieel versterkt als bewoners en leden kunnen van alle daken, en op termijn ook gevels en deelnemen in de projecten. glas, optimaal te benutten.

Maatschappelijke organisaties hebben Voor bedrijfshallen, die niet altijd zijn bere- vaak ondersteuning in kennis en capaciteit kend op extra gewicht van zonnepanelen, nodig om over te gaan op zonnepanelen. kijken we met bedrijven en kennisinstituten Eind 2019 is een nieuw project met school- naar mogelijkheden van innovatieve lichte- besturen gestart om gezamenlijk school- re panelen. We volgen ontwikkelingen op daken vol te leggen. We ondersteunen het gebied van gekleurde zonnepanelen daarnaast sportcomplexen en sportvereni- en zonnecellen die geïntegreerd zijn in gingen bij de realisatie van zonprojecten. glas en gevel. Er wordt ook onderzocht of Hierbij sluiten we aan bij regelingen van er in Amsterdam plaats is voor mobiele en het rijk voor verduurzaming van sportver- tijdelijke opwek van zonne-energie. enigingen. Zonne-energie is onlosmakelijk verbonden met een toekomstig slim energiesysteem. Dubbel ruimtegebruik en Het is mogelijk elektrische auto’s op te zonneweides laden met zonne-energie, of deze energie op te slaan in een batterij en in te zetten als Een extra ‘doelgroep’ is de schaarse (open- er veel vraag is naar energie. We werken bare) ruimte. Ook hier liggen kansen voor met Liander aan slimme netsturing met zonnepanelen. We werken met Rijkswater- duurzame energie. staat aan de realisatie van zonnepanelen op de taluds van snelwegen. We kijken ook of we op P&R-locaties zonprojecten Acties en maatregelen kunnen realiseren, eventueel in combinatie met het opladen van elektrische voertui- Ontwikkelen van een online stappenplan gen. Ook werken we aan scenario’s voor om te starten met zonne-energie een tijdelijk zonneveld op Strandeiland (Zon Zonder Zorgen) (op IJburg). Ondersteuning zon in beschermd stads- Zon in agrarisch landschap en op water gezicht en op monumenten worden alleen onder strikte voorwaarden mogelijk gemaakt. Dit wordt alleen in Versnellen zon op daken woningcorpora- overweging genomen wanneer de andere ties. Gezamenlijk projecten oppakken locaties niet genoeg ruimte bieden om te voldoen aan de doelstellingen of wanneer Zonadviezen en begeleiding voor VvE's het Rijk een extra opgave oplegt. Dit is ook zo opgenomen in de Regionale Energie Organiseren collectieve inkoop van Strategie (zie ook kader over context op zonnepanelen voor inwoners Amsterdam pagina 24). Bedrijven stimuleren en aanspreken om het dak te gebruiken voor opwek van zonne energie

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 131 3.3 Elektriciteit

verwijderd. Hier komen voor 2022 10 grote Maatschappelijke organisaties onder- Technisch gezien windturbines voor terug waarmee het steunen bij aanleg zonnepanelen is er ruimte voor totaal op 77 MW komt. circa 105 MW aan Zonadviezen verstrekken aan bedrijven extra opgesteld Zoekgebieden voor nieuwe en maatschappelijke organisaties vermogen in windturbines Amsterdam. SDE rijkssubsidiehouders ondersteunen Dit komt neer op Het vinden van ruimte voor – en het proces bij realisatie van zonprojecten tot realiseren van – windturbines is maatwerk. Om alle mogelijke locaties voor Verstrekken van Leningen voor zon- 35 windturbines in beeld te krijgen is geanaly- projecten uit het duurzaamheidsfonds windturbines van seerd welke “harde” ruimtelijke belemme- 3 MW ringen er zijn om windturbines te plaatsen. Voorbereiden locaties voor zon langs Zo moet een windturbine op een bepaalde infra afstand van huizen worden gebouwd vanwege geluiden veiligheidseisen. En er zijn Uitwerken mogelijkheden om parkeer- regels voor de hoogte van windturbines in locaties te overkappen met zonnepanelen het luchtruim van Schiphol.

Communiceren over innovatieve moge- We hebben de uitkomsten van de analy- lijkheden van opwek zonne energie ses over de “harde belemmeringen” en verschillende scenario’s voor windturbines Uitrol zon op gemeentelijk vastgoed besproken met Amsterdammers en stakeholders in het kader van de Regionale Energie Strategie (RES). Op basis van de analyses en gesprekken in de ateliers hebben we een kaart met zeven zoekgebieden voor windturbines gemaakt (zie ook de kaart op pagina 126). Het gebied Water- land en IJmeer benoemen we als extra zoekgebied. Wanneer de ambitie niet bin- Pijler 11 nen de zeven zoekgebieden gerealiseerd kan worden, wordt ook nader onderzoek Optimaal benutten gedaan in het extra zoekgebied. potentie wind De kaart met zoekgebieden is ook opgenomen in de concept RES van het deel- gebied Amsterdam, en is input voor Door provinciaal beleid was het jarenlang de Amsterdamse Omgevingsvisie en onmogelijk om in Amsterdam nieuwe Omgevingsplan. De zoekgebieden voor plekken te vinden voor windturbines. Het windturbines in de Amsterdamse Omge- provinciale beleid wordt verruimd, wat de vingsvisie en -plan gaan de zoekgebieden mogelijkheden voor wind in Amsterdam uit de Amsterdamse Windvisie (2012) vergroot. We zetten in op optimaal gebruik vervangen. van de ruimte die geschikt is voor de opwek van elektriciteit uit wind. Technisch gezien is er ruimte voor circa 105 MW aan extra opgesteld vermogen in Am- sterdam. Dit komt neer op 35 windturbines Vervangen van kleine windturbines van 3 MW. Bij deze maximale potentie is In de zomer van 2019 stonden er 38 wind- geen rekening gehouden met provinciale turbines op Amsterdams grondgebied beperkingen en natuurrichtlijnen. De uit- met een opgesteld vermogen van 66 MW. eindelijke realisatie van windturbines hangt Na de zomer zijn er 16 kleine windturbines mede af vanwege technische en ruimtelijke

132 Nieuw Amsterdams Klimaat inpassing, draagvlak, de businesscase en Acties en maatregelen grondposities. Alle Amsterdam- mers moeten Vervangen 16 windturbines van 0,66 MW De ambitie is om in 2030 50 MW extra ver- kunnen profiteren door 10 van 2,2 MW mogen te realiseren en de vergunningen van het opwekken hiervoor uiterlijk 1 januari 2025 te verlenen. van windenergie Vaststellen Regionale Energiestrategie We zetten vooral in op windturbines in de (RES), met daarin de zoekgebieden wind categorie 2-3MW of groter. Het kan dus gaan om 17 windturbines van 3MW of Vaststellen Amsterdamse Omgevings- meer turbines van 2 MW. visie/plan, met daarin de zoekgebieden wind Voorbereiden van nieuwe locaties Onderzoeken ruimtelijk-technische Binnen de zoekgebieden voor wind gaan inpasbaarheid windturbines per zoek- we de ruimtelijke inpasbaarheid, bouw gebied en exploitatie en passende ontwikkelstrategie onderzoeken. Dit doen we samen Onderzoeken geschikte locaties, bouw- met ruimtelijke experts, initiatiefnemers mogelijkheden en exploitatiemodellen (zoals windcoöperaties) en in overleg met omwonenden. Bij strijdige belangen Opstellen projectplannen voor bewoner- tussen verschillende ruimteclaims volgt sparticipatie met ontwikkelaars een bestuurlijke afweging en worden keuzes gemaakt voor definitieve locaties en realisatie.

Participatie bij windprojecten Alle Amsterdammers moeten kunnen profiteren van het opwekken van windenergie. Wij streven naar minimaal 50% lokaal Pijler 12 eigendom (bewoners en bedrijven) van de elektriciteitsproductie. De uiteindelijke Werken aan initiatiefnemer organiseert een wenselijke toekomstbestendige en haalbare participatievorm. Dit kan zijn procesparticipatie, financiële participatie, elektriciteits- financiële obligaties, eigendomsparticipa- infrastructuur tie, een omgevingsfonds of een combinatie hiervan. De gemeente controleert dat initiatiefnemers en omgeving hierover het gesprek aangaan. Per locatie wordt een Er zijn complexe aanpassingen aan de projectplan gemaakt waarin wordt be- bovengrondse en ondergrondse elektrici- schreven hoe binnen het project de partici- teitsinfrastructuur nodig. Bovengronds is patie optimaal wordt ingericht. Afspraken er meer ruimte nodig voor onderstations met de omgeving worden vastgelegd in en trafokasten om de elektriciteit op het een omgevingsovereenkomst. juiste spanningsniveau naar onze huizen en auto’s te geleiden. Afhankelijk van de situatie kan de gemeente besluiten zelf een rol te nemen bij de Liander en de gemeente Amsterdam ontwikkeling van windturbines. Bijvoor- werken intensief samen aan het toekomstbeeld als een locatie voor marktpartijen bestendig maken van de elektriciteits- niet aantrekkelijk is of als hierdoor meer infrastructuur door strategische planning, bewoners kunnen participeren. verzwaring en uitbreiding en betere en slim- mere benutting van het elektriciteitsnet.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 133 Etalageproject De energie ligt gewoon voor de deur!

Buurtbewoners Aad Verkleij en Siem Goede van de plaatselijke energiecommissie zijn druk bezig het Oostelijk Havengebied te verduurzamen. In 2020 komt een concreet plan om een aantal VvE’s te verwarmen met aquathermie.

“In 2019 heeft de buurtcoöperatie gebouw hier staat aan de kade maken. Siem: “De woningen een conferentie gehouden met aan het water. Een bak energie hebben noch goede noch slechte de vraag hoe het Oostelijk Haven- ligt in onze buurt voor de deur staat; het is zoeken naar een gebied er in 2025 uit moet gaan en ga dat gebruiken! Water aanleiding. Zo heeft een aantal zien”, vertelt Siem. “Tijdens die opgewarmd door de zon is warm grote VvE’s in de buurt een acuut conferentie is de energiecommis- genoeg. Het enige wat wij hoeven problemen met de rookgasafvoer sie opgezet. Deze commissie te doen, is het oogsten.” van de verouderde cv-installaties. bestaat nu uit twaalf enthousias- Ze moeten nu grote investeringen te, deskundige buurtbewoners. Aad: “Met een warmtepomp en doen. Daar zou je de overstap aan In 2020 presenteren we een plan elektriciteit kun je die tempera- kunnen koppelen en dan meteen voor duurzame warmte en elek- tuur ophogen totdat het voldoende woningen beter isoleren.” triciteit in het Oostelijk Haven- de is. Voordeel is dat je het niet gebied.” grootschalig door verbranding Aad: “We willen deze visie met de hoeft op te wekken. Dat maakt gemeente verder uitwerken. Ook Voor elektriciteit worden VvE’s aquathermie duurzamer en goed- om zo invloed te krijgen op de benaderd om zonnepanelen te koper dan een grootschalig warm- warmtetransitie en vorm te geven plaatsen. Voor warmte zijn lokale, tenet op hoge temperatuur. Die aan het klimaatakkoord, dat 50% kleinschalige, collectieve oplos- geluiden klinken ook in de wijk.” lokaal eigenaarschap bepleit. We singen onderzocht. Uit het onder- starten ons initiatief met een paar zoek kwam aquathermie naar De vraag is wanneer het Oostelijk VvE’s aan de kade om te laten zien voren als optie. Siem: “Bijna ieder Havengebied de overstap kan dat het kan.”

134 Nieuw Amsterdams Klimaat 3.3 Elektriciteit

Vooruit kijken en strategisch plannen Werk met werk Het bouwen van Het realiseren van een toekomstbesten- een onderstation De straten zullen open moeten om de dige elektriciteitsinfrastructuur is een kost ruimte en werkzaamheden uit te kunnen voeren. adaptief proces dat via veel sporen loopt. duurt 5 tot 8 jaar Het strategisch plannen van alle wegwerk- Het is geen planmatig proces met duide- zaamheden is complex. Enerzijds omdat lijke stappen van A naar B. Op basis van we nog niet precies weten wanneer welke nieuwe informatie en inzichten moeten woningen, buurten en wijken aardgasvrij keuzes worden gemaakt. worden met behulp van welke technieken. Anderzijds omdat we bij het plannen ook We gaan in nauwe samenwerking met onze rekening houden met de vernieuwing en partners zover mogelijk vooruit proberen uitbreiding van onze riolering, drinkwater- te kijken om zo vroeg mogelijk te kunnen voorziening, gasleidingen, telecomkabels anticiperen op de verwachte ontwikkelin- en de vernieuwing van bruggen en kades. gen van gebiedsontwikkeling, aardgasvrije wijken, elektrisch vervoer en duurzame Binnen de Bestuursopdracht Regieslots opwekking. We hebben als gemeente de onderzoeken we of we werkzaamheden eerste gezet met het uitvoeren van de in de openbare ruimte en ondergrond Themastudie Elektriciteit, het zoeken naar strategischer kunnen plannen. Dit doen locaties voor- en realiseren van nieuwe we samen met onder andere Liander, onderstations, het besluit om nieuw vesti- Waternet, Nuon en telecombedrijven. gingsbeleid te maken voor datacenters en We maken zoveel mogelijk ’werk met werk’, de doorlopende afstemming in het coördi- zodat de straat maar één keer open gaat natiestelsel voor wegwerkzaamheden. om alles te vernieuwen, en we behouden een goede balans met de bereikbaarheid Door het maken van de Regionale Energie van de stad. Strategie (RES) worden ambities en zoekgebieden voor grootschalige zonne- De gemeentelijke werkgroep Ondergrond energie en windturbines vastgelegd. van Amsterdam werkt aan betere dataver- Door het opstellen van de Transitievisie zameling, databeheer en -ontsluiting over Warmte (TVW) wordt onder andere in- de assets in de ondergrond. Samen met zichtelijk welke woningen/buurten/wijken het Centrum voor ondergronds Bouwen wanneer en met welke preferente techniek (COB), de Bouwcampus, 14 andere grote aardgasvrij kunnen worden. Netbeheer- gemeenten en een groot aantal private ders Liander en TenneT kunnen de infor- stakeholders wordt onderzocht of de regie matie uit de RES en TVW meenemen in op de ondergrond beter kan. hun investeringsplannen.

Regie op het inpassen van Acties en maatregelen elektriciteitsinfrastructuur Tot nu toe vond de afweging en besluit- Ruimtelijke reserveringen maken voor vorming over nutsvoorzieningen vaak onder andere nieuwe onderstations plaats op projecten deelopgaveniveau, terwijl integrale afwegingen op hoger Beter benutten elektriciteitsnet door de schaalniveau en vanuit een middellange piekbelasting te verminderen en lange termijn perspectief nodig zijn om alle ambities te realiseren. Het bouwen Actualiseren Themastudie Elektriciteit van een onderstation kost ruimte en heeft een doorlooptijd van 5 tot 8 jaar. In de Zie pijler 20 voor overige acties en ondergrond is er ruimte nodig voor nieuwe maatregelen elektriciteitskabels (zie pijler 20).

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 135 3.3 Elektriciteit

om zonnepanelen op daken te leggen. Hoe ziet het speelveld eruit Grotere vraag naar Dit doen we door te informeren, stimule- en wat is onze rol? duurzame elektri- ren, faciliteren en ‘ontzorgen’. citeit drukt op de infrastructuur Als regulerende gemeente hebben we een Onze strategie op zon, wind en infrastruc- rol in het mogelijk maken of zelfs verplich- tuur verschilt. We lichten de strategie per ten van het opwekken van zonne-energie pijler toe. bij nieuwbouw. We doen dit in bestem- mingsplannen (of het omgevingsplan), bij gronduitgiftes en in tenders. In de Meer zonnepanelen op de daken bestaande stad zoeken we met initiatief- De belangrijkste partijen voor het opwek- nemers binnen regels en wetten naar de ken van zonne-energie zijn de eigenaren ruimte voor zonnepanelen. Denk aan meer en gebruikers van gebouwen. Zij moeten duidelijkheid over zonnepanelen op een stap zetten om zelf zonnepanelen te monumenten en in beschermd stadsge- plaatsen of het dak beschikbaar te stellen zicht. We onderzoeken de mogelijkheden voor Amsterdammers. De drijfveren van die sturing op het gebruik van daken voor deze eigenaren of gebruikers verschillen, duurzame opwek van zonne-energie mo- evenals de mogelijkheden, de investerin- gelijk maken. gen en het rendement. Als ‘samenwerkende’ gemeente maken De gemeente vervult meerdere rollen bij we afspraken met de eigenaren van grote het realiseren van meer zonne-energie daken. Zelf leveren we een directe bijdrage in de stad. De belangrijkste is het onder- door maximaal zonne-energie op te wekken steunen van doelgroepen in hun ambities op de gebouwen waar we eigenaar van zijn.

2019-2022 2020-2025

Zoeklocaties wind Groene loper zon voor Start zonne-energie op Ontwikkeling zon vastgesteld (2020) beschermd stadsge- corporatiedaken met op gevels en andere zicht/ Loket voor zon- 15-20 projecten (2020- oppervlakken: 250 MW zon (2022) projecten in beschermd 2022) 50 MW extra wind stadsgezicht (2020) vergund Extra ondersteuning Ontwikkelen meer stu- zonprojecten: jaar van Strategie uitrol zon op rend instrumentarium de zon (2020) gemeentelijke daken (omgevingswet, etc.) (2020) (2020-2022) Zon-aanbod voor iedereen; platform zon Beschikbaar stellen ge- In havengebied: 16 zonder zorgen (2020) meentelijke daken voor kleine windturbines coöperatieve zonpro- verwijderd (a 0,66 jecten (2020-2022) MW) en 10 grote windturbines terug- geplaatst (a 2,2 MW)

136 Nieuw Amsterdams Klimaat Zorgen dat Amsterdammers Anticiperen op ontwikkelingen voor De belangrijkste profiteren en eigenaar kunnen zijn een toekomstbestendigde elektrici- partijen die van windturbines teitsinfrastructuur zorgen voor een De belangrijkste partijen voor het opwek- toekomstbesten- De belangrijkste partijen die zorgen voor ken van windenergie zijn windcoöperaties, dige elektriciteits- een toekomstbestendige elektriciteitsin- energiebedrijven, ontwikkelaars, netbe- infrastructuur zijn frastructuur zijn netbeheerders Liander heerders, omwonenden, het rijk en de netbeheerders en TenneT. De energietransitie vraagt een provincie Noord-Holland. De belangrijkste Liander en TenneT nieuwe vorm van samenwerking om te kun- rol van de gemeente is die van de regu- nen anticiperen op grote veranderingen. lerende overheid. De gemeente heeft de In de rol van samenwerkende gemeente taak om binnen de zoekgebieden (zie ook werken we samen met de netbeheerders de kaart op pagina 126) ruimte te vinden op strategisch, tactisch en operationeel voor nieuwe windturbines. Per zoekgebied niveau aan een toekomstbestendig elektri- brengen we de maximale potentie in citeitsnetwerk. beeld. In overleg met ruimtelijke experts, omwonenden en andere stakeholders In onze rol van regulerende gemeente kun- bereiden we het besluiten voor plaatsing nen we met ons ruimtelijk ordeningsbeleid van windturbines voor en stimuleren we sturen op de vraag naar en het aanbod van dat Amsterdammers eigenaar kunnen elektriciteit. We bepalen in welke gebie- worden. den er nieuwe woonwijken en locaties voor opwekking komen en sturen op de komst van grootverbruikers zoals datacenters. We gaan als gemeente over de inrichting van de openbare ruimte. Ook voeren wij de regie over de aanleg van en aanpassingen aan het net, waarbij we overlast zo veel mogelijk beperken.

2020-2025 2030 2040-2050 2050

550 MW zon (helft van Geen dak in de stad is dakpotentieel benut) onbenut (1.100 MW)

Alle gemeentelijke daken hebben zon op dak

50 MW extra wind gerealiseerd (127 MW totaal)

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 137 3.3 Elektriciteit

Strijd om de ruimte Dit lukt alleen als … Het opwekken van grote hoeveel- Het opwekken van grote hoeveelheden heden duurzame duurzame elektriciteit is een grote uitda- Sturen op gebruik daken afhankelijk elektriciteit is een ging in een compacte, dichtbebouwde van rijksregelgeving grote uitdaging stad als Amsterdam. Duurzaam opwekken De gemeente heeft als doelstelling dat in een compacte, van elektriciteit heeft een zichtbare invloed geen dak onbenut blijft. We kunnen hier dichtbebouwde op de stad en het omliggende landschap. echter maar beperkt op sturen. In de stad als Amster- Op sommige plekken moeten keuzes meeste gevallen heeft de gemeente geen dam worden gemaakt tussen woningbouw, zeggenschap over het gebruik van het dak. duurzame opwekking, bedrijventerreinen We zijn dus afhankelijk van dakeigenaren en natuur of agrarisch landschap. In veel en zij zijn voor hun businesscase weer af- gevallen is een combinatie mogelijk, maar hankelijk van nationale regels, fiscaliteit en niet altijd. Er zullen mede daarom altijd subsidies (zie ook hoofdstuk 4 over Dienst- mensen voor en tegen de plaatsing van verlening en instrumenten). windturbines zijn. We streven daarom naar minimaal 50% lokaal eigendom van Amsterdam gaat in het kader van de windturbines en dat omwonenden kunnen invoering van de omgevingswet na wat profiteren van de opgewekte energie. de mogelijkheden zijn om te sturen op De strijd om de ruimte geldt ook voor zonne-energie op daken van nieuwbouw benodigde infrastructuur boven en onder en bestaande bouw. We maken daarnaast de grond (zie hiervoor pijler 20). ruimte voor zonne-energie op gevels, langs snelwegen en op braakliggende gronden.

Grote druk op de elektriciteitsinfrastructuur De steeds grotere vraag naar- en groter aanbod van duurzame elektriciteit zorgt voor een grote druk op de elektriciteitsinfrastructuur. Ondanks alle inspanningen van Liander en de gemeente Amsterdam om het net te verzwaren, te ‘verslimmen’ en onderstations te bouwen, kan piekbelasting leiden tot knelpunten (congestie) op lokaal niveau als de maximumcapaciteit van het net is bereikt. Dit is nog niet voor- gekomen in Amsterdam, maar het kan wel gebeuren. Er zijn nu al uitdagingen om grootverbruikers en zonprojecten op grote daken voldoende transportmogelijkheden te bieden. Liander en de gemeente Amsterdam moeten nauw blijven samenwerken om specifieke problemen op te lossen en te voorkomen.

138 Nieuw Amsterdams Klimaat Wat doen we zelf?

In 2019 sloot de gemeente een energie- Op dit moment contract met Green Choice voor de leve- hebben we op ring van stroom voor de gemeentelijke organisatie. De elektriciteit die met ingang van 1 januari 2019 wordt afgenomen, wordt 20% 100% duurzaam opgewekt via wind, zon van onze gemeen- of biomassa en is afkomstig uit Nederland. tepanden zonne- Onderdeel van de overeenkomst is de panelen geplaatst verplichting dat de totale capaciteit die de met een totaal gemeentelijke organisatie verbruikt binnen vermogen van zeven jaar wordt opgewekt door windtur- 3-4 MW bines die de komende jaren voor dit doel nieuw worden gebouwd. Daarmee dragen we actief bij aan toename van beschikbare duurzame energiebronnen in Nederland.

Op dit moment hebben we op 20 procent van onze panden zonnepanelen geplaatst met een totaal vermogen van 3-4 MW. De aanleg voor nog eens 2-3 MW aan zonnepanelen op gemeentelijk daken is gestart en wordt in 2020 gerealiseerd. De totale zonne-energie potentie van onze daken is 15 MW, ongeveer 50.000 panelen en genoeg elektriciteit voor ongeveer 5.000 huishoudens per jaar. In het eerste kwartaal 2020 is een plan gereed om een volgende tranche gemeentelijke daken te voorzien van zonnepanelen. Wij werken voor de aanleg samen met Amsterdamse energiecoöperaties en kijken hoe we Amsterdammers kunnen laten profiteren van zonnepanelen op gemeentelijk vastgoed. In 2030 zijn alle geschikte gemeentelijke panden voorzien van zonnepanelen.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 139 140 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Adriaan van der Tang Imker bij de Bijenbaas

“Als kind vond ik het te gek om lekker buiten in de natuur te spelen. Dit zou ik ook graag willen voor mij neefje (3) en nichtje (5). Ik vind het soms eng om te lezen hoeveel diersoorten er per dag uitsterven, het tekort aan grondstoffen, poolkappen die smelten en de Amazone die afbrandt. Om dit te stoppen moeten we er nu wat aan doen."

“In het dagelijkse leven probeer ik zo duurzaam mogelijk te zijn. Zo reis ik zoveel mogelijk met het OV en vlieg ik zo min mogelijk. Als ik iets koop, kijk ik waar het vandaan komt. Of het gecer- tificeerd is bijvoorbeeld. Ik koop bijna alleen maar tweedehands spullen. Ik woon in een oude en typisch Amster- damse huurwoning. Je kunt hier alleen niet elektrisch koken omdat de stoppen- kast dat niet aankan. Voor nu kook ik nog met gas. We hebben wel al isolatiefolie achter de verwarming en ramen met dubbel glas. Ook hebben we bewust voor een duurzame energie- leverancier gekozen."

“Het liefst wil ik iedereen in Amsterdam en omgeving bewust maken van de noodzaak van bijen en uiteindelijk de biodiversiteit bevorderen.”

“Ik woon nu in het centrum van Amster- dam en het liefst wil ik hier gewoon een paar tegels uit de grond trekken en daar bloemzaadbommen neer gooien. Want zelfs voor een jaar heeft dit al impact op de biodiversiteit."

“Sinds kort ben ik imker bij de Bijenbaas. De Bijenbaas plaatst bijenkasten op daken van bijvoorbeeld kantoren in de stad om de biodiversiteit te bevorderen. Als ik ervoor zorg dat er binnen 1 jaar tijd honderd bijenkasten bijkomen, dan heb ik pas echt bijgedragen aan de biodiversiteit in Nederland.”

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 141

Haven & Industrie 3.4 Haven & Industrie

De Haven van Amsterdam maakt deel uit van het Noordzeekanaalgebied (NZKG). Dit gebied heeft twee dominante functies: de logistieke functie van de zeehavens en ruimte voor industriële bedrijvigheid. De Haven van Amsterdam biedt (direct en indirect) werkgelegenheid aan ruim 32.000 mensen. Activiteiten in de haven variëren van industriële productie, goederen- en brandstoffenopslag en doorvoer, stadsdistributie en afval- verwerking tot energieopwekking. Energie speelt hierbij een centrale rol. Voor de industrie gaat het over het verbruik en de opwek van energie en voor de haven is haar positie in de mondiale energiehandel van groot belang. De kans en de uitdaging voor de haven en de industrie is om te transformeren van een fossiel energiecluster tot koploper in duurzame energie, warmte en alternatieve brandstoffen voor scheep- en luchtvaart.

Wat is de opgave? De CO2-uitstoot van de Amsterdamse Haven & Industrie betreft alle bedrijven Industriële bedrijven in Amsterdam stoten die door het CBS zijn aangemerkt als jaarlijks 920 kiloton CO2 uit (18% van het industriële bedrijven en zijn gevestigd in totaal), waarvan ruim de helft afkomstig Amsterdam, inclusief de afvalverbran- is van AEB Amsterdam. De meeste van dingsinstallaties van AEB en de Rioolwater- de industriële bedrijven zijn gevestigd in Haven & zuiveringsinstallaties van Waternet. Buiten het havengebied van Amsterdam. Om de Industrie de scope van de Routekaart Amsterdam klimaatdoelstelling te halen is een vergroe- Klimaatneutraal vallen: ning van de haveneconomie nodig. Het CO2-uitstoot • Industriële bedrijven die zich bevinden havengebied als ‘duurzame batterij voor buiten de gemeentegrenzen van de stad, regio en Europa’ biedt perspectief 920 kton Amsterdam; voor een haveneconomie met weinig tot Aandeel totale • Lucht- en zeevaart; geen CO -uitstoot en volop ruimte om 2 CO2-uitstoot • De gascentrale op de Hemweglocatie. hernieuwbare energie op een industriële schaal op te wekken, op te slaan en te dis- De aanpak binnen het transitiepad haven tribueren naar eindgebruikers. De nieuwe 18% & industrie loopt langs de volgende pijlers: haveneconomie levert duurzame energie- producten en diensten zoals duurzaam Pijler 13 opgewekte elektriciteit, groene waterstof, Transformeren van de haven naar duurza- duurzame brandstoffen, energieopslagca- me batterij paciteit en schakelvermogen. CO - 2 Pijler 14 afvang, opslag en hergebruik (in het Ontwikkelen groene waterstofeconomie Engels: Carbon Capture Storage and Utilization, oftewel CCSU) is een onderdeel Pijler 15 van de nieuwe haveneconomie. De haven CO2 afvangen, opslaan en hergebruiken is hiermee een belangrijke schakel voor Pijler 16 de energietransitie van de industrie, elek- Energie besparen in de industrie triciteitsproductie, internationale luchtvaart, mobiliteit en gebouwde omgeving.

144 Nieuw Amsterdams Klimaat Verbruik en CO2-uitstoot

Afval- Aardgas- en warmteverbruik Brandstof- Overige verbranding industrie verbruik broeikasgassen binnenscheep- industrie 188 vaart en visserij 146 146 147 150

221 205 193 164 182

‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 ‘10 ‘12 ‘14 ‘16 ‘18 Geen data over N.v.t. geen sprake Aardgasverbruik Warmteverbruik energieverbruik N.v.t. geen sprake van energieverbruik (mln m3) (TJ) beschikbaar van energieverbruik

553 kton 262 kton 24 kton 76 kton (60%) (29%) (3%) (8%)

CO2-uitstoot afvalverbranding bij AEB (kton 2017)

1.537 968

553 16

Bruto uitstoot Biogeen Warmtenet Netto uitstoot

Toelichting

De totale CO2-uitstoot van het AEB was 1.537 kton. 63% was het gevolg van het verbranden van biogeen afval; deze uitstoot telt volgens de IPCC-richtlijnen niet mee bij de uitstoot van Amsterdam. Van de resterende uitstoot is 16 kton het gevolg van het verbruik van warmte in Amsterdam dat bij het AEB is opgewekt. Dit telt mee bij het transitiepad Gebouwde Omgeving. De overige 553 kton telt mee bij het transitiepad Haven & Industrie.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 145 3.4 Haven & Industrie

ducten en 15,5 miljoen ton (’circa 20% van De haven als de totale overslag) aan steenkool overge- 'duurzame batterij slagen. De Amsterdamse haven is momen- Pijler 13 voor de stad, regio teel onderdeel van de fossiele brandstof- en Europa’ is het fenketen die bijdraagt aan de opwarming Transformeren van gezamenlijke van de aarde. Dit verdienmodel wordt de haven naar toekomstperspec- vergroend omdat deze op langere termijn duurzame batterij tief voor de haven onhoudbaar is. Het Havenbedrijf heeft in 2013 aangekondigd te ambiëren dat er vanaf 2030 geen De haven als ‘duurzame batterij voor de steenkolen voor elektriciteitsproductie stad, regio en Europa’ is het gezamenlijke meer worden open overgeslagen in de toekomstperspectief voor de haven waarin Haven van Amsterdam. Sinds 2008 geeft duurzame energie op industriële schaal het Havenbedrijf geen nieuwe terreinen wordt opgewekt, geproduceerd, omgezet, meer uit aan olieterminals. Ook onder- opgeslagen en gedistribueerd naar de steunt ze haar klanten met het ontwikkelen eindgebruiker. De gemeente ondersteunt van duurzame alternatieven voor de ruimte dit perspectief en zorgt ervoor dat het die vrijkomt. Havenbedrijf Amsterdam met de bedrijven in de haven in staat wordt gesteld deze Conform het Parijsakkoord is het doel om transitie slagvaardig vorm te geven. Als de stad en de Haven klimaatneutraal te ‘duurzame batterij’ draagt de Haven bij maken. Op- en overslag van fossiele brand- aan de CO2 -reductie van de industrie en stoffen veroorzaakt weliswaar geen directe de energietransitie in andere sectoren. De uitstoot in Amsterdam, maar draagt wel bij ‘duurzame batterij voor de stad, regio en aan uitstoot elders. Daarom is het nodig Europa’ biedt een duidelijk perspectief om het bestaande energiecluster in de voor bedrijven die zijn gevestigd in de Haven te transformeren naar een duurzaam haven en geeft hen volop ruimte om hierin energie- en brandstoffencluster met onder te innoveren en te investeren. andere groene waterstof, biobrandstoffen en synthetische brandstoffen. Dat bete- Het uitgangspunt is om de bestaande kent dat we streven naar het uitfaseren kennis en expertise, netwerken en infra- van fossiele brandstoffen en de transitie structuur zoveel mogelijk te benutten voor naar duurzame energie- en brandstoffen een effectieve transitie naar minder CO2 voor 2050. Het Havenbedrijf neemt dit als en meer duurzame energiebronnen. Waar uitgangspunt bij het opstellen van de Ha- mogelijk zijn bestaande havenbedrijven venstrategie 2021 – 2025. Hiermee wordt die nu nog zijn georiënteerd op fossiele beoogd om een ambitieuze en realistische brandstoffen zoveel mogelijk onderdeel inzet ten aanzien van de klimaatopgave van de transitie. Tegelijk sturen we de samen te laten gaan met een sterke en komende decennia actief op afbouwen en toekomstbestendige haveneconomie, streven we ernaar om fossiele activiteiten een goede en betrouwbare relatie met uit te faseren. bedrijven in het havengebied en de continuïteit en rentabiliteit van het Haven- bedrijf ook op langere termijn te borgen. Van fossiele ladingstromen naar Het tempo waarin dat in de periode tot duurzame brandstoffen 2050 gebeurt, hangt onder andere af van Op dit moment wordt de haveneconomie Europees en nationaal klimaatbeleid en in Amsterdam vooral gedragen door op- (internationale) marktontwikkelingen. en overslag van fossiele ladingstromen waaronder steenkool en olieproducten. In De gemeente zet in op het creëren van 2019 werd in totaal 50 miljoen ton (’circa nieuwe waarde- en grondstoffenketens 50% van de totale overslag) aan oliepro- bij haven en industrie, voor onder andere

146 Nieuw Amsterdams Klimaat lucht- en scheepvaart. Hierbij leveren we actieve ondersteuning om het infase- Ook in het ren van open overslag van duurzame Noordzeekanaal- brandstoffen, zoals biofuels, synthetische gebied wordt Pijler 14 kerosine en waterstof, mogelijk te maken. waterstof gezien De gemeente draagt bij aan deze ambitie als belangrijke Ontwikkelen groene met investeringen in infrastructuur, kennis, schakel in het waterstofeconomie pilots en de ontwikkeling van een lokale toekomstige markt door op te treden als ‘launching regionale energie- customer’. Tevens zet zij zich samen met systeem Het Havenbedrijf en verschillende bedrij- het Havenbedrijf, ORAM en de in de haven ven in de haven zien veel potentie in de gevestigde bedrijven in voor een gemeen- ontwikkeling van (groene) waterstof als schappelijke lobby richting Rijk en Europa. duurzame energiedrager. In het nationale Zo creëren we nieuwe business cases voor klimaatakkoord en het Nationale Pro- deze nieuwe waardeketens. gramma Waterstof zet het Rijk eveneens stevig in op de ontwikkeling van waterstof. Nederland is qua kennis goed toegerust Klimaatrechtvaardigheid om deze elektrolyse technologie verder te De energietransitie in de haven als ‘batterij ontwikkelen. Ook in het Noordzeekanaal- van de stad’ biedt in termen van klimaat- gebied wordt waterstof gezien als belang- rechtvaardigheid ook kansen voor nieuwe rijke schakel in het toekomstige regionale werkgelegenheid. Daarnaast verdwijnen energiesysteem. In de Systeemstudie er banen en is het de zaak dat werknemers energie-infrastructuur Noord-Holland tijdig mogelijkheden krijgen tot scholen (CE-delft, 2019) wordt rekening gehouden en werkervaring. Het is primair de ver- dat groene waterstof in 2050 tussen de 6% antwoordelijkheid van werkgevers om te en 31% van de gehele energievoorziening zorgen dat hun werknemers goed worden van de regio NZKG voor haar rekening begeleid in deze transitie en tijdig wor- neemt, onder andere voor zware mobili- den geschoold. De gemeente kan hierbij teit, industriële processen en als energie- ondersteunen. Daarnaast wil de gemeente bufferfunctie. graag de samenwerking aangaan met bedrijven die als gevolg van de energietran- Waterstof in aanvulling op sitie op zoek zijn naar meer werknemers en elektriciteitssysteem hierin gezamenlijk willen optrekken. Groene waterstof is geen vervanging voor duurzaam opgewekte elektriciteit. Energe- Acties en maatregelen tisch gezien is het altijd beter om duurzaam opgewekte elektriciteit zo direct mogelijk Verkenning financieringsinstrumentarium te gebruiken. Groene waterstof kan wel voor transitie naar duurzame batterij een vervanger zijn van aardgas in industri- ële processen waarbij hoge temperaturen Opstellen van een lobbystrategie noodzakelijk zijn. Daarnaast kan waterstof op termijn een belangrijke rol spelen als Ambitieuze target koppelen aan opwek tijdelijke opslag en buffer van energie in de en opslag van duurzame energie toekomstige elektriciteit infrastructuur.

Vier expertsessies met de hoofdrol- Eén van de kenmerken van duurzame spelers in het havengebied opwek van elektriciteit door zon of wind, is het onregelmatige karakter. Het be- In kaart brengen gevolgen klimaat- staande elektriciteitsnet is daar niet op ambities voor werkgelegenheid in het toegerust. In en rondom Amsterdam loopt Havengebied de elektriciteitsinfrastructuur tegen de grenzen aan, terwijl de klimaatopgave juist

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 147 3.4 Haven & Industrie

Wat is waterstof?

Waterstof (H) is het meest voor- Men maakt onderscheid tussen Bij het gebruik van groene water- komende element in het heelal en grijze, blauwe en groene waterstof: stof als brandstof of als grondstof het lichtste atoom in het periodiek komen geen schadelijke gassen • Grijze waterstof wordt gemaakt systeem. Waterstofgas (H2) kan vrij, is dus fossielvrij en (nagenoeg) uit aardgas. Nadat waterstof- worden gebruikt als een drager klimaatneutraal. Met het omzetten moleculen en CO van elkaar zijn van energie. Om waterstofgas te 2 van duurzame elektriciteit naar gescheiden komt de CO als produceren is een bron van energie 2 waterstof en de toepassing van restproduct in de atmosfeer nodig. waterstof in brandstofcellen of terecht. omzetting terug naar elektriciteit Waterstofgas kan op verschillende • Blauwe waterstof wordt ook vinden wel rendementsverliezen manieren worden gemaakt: gemaakt uit aardgas, maar de plaats van ongeveer 50%. Water- • Elektrolyse: watermoleculen CO2 die daarbij vrijkomt wordt stofgas is zeer licht ontvlambaar en (H2O) worden met behulp van afgevangen en hergebruikt of heeft bovendien een lage energie- elektriciteit opgesplitst in water- opgeslagen. dichtheid. Hierdoor zijn specifieke stofgas (H2) en zuurstof (O). tankopslagfaciliteiten nodig voor • Groene waterstof wordt gemaakt opslag en transport van waterstof. • Het ‘scheiden’ van aardgas door elektrolyse op basis van (steam methane reforming). duurzame elektriciteit. Ook is het Methaan CH4 wordt omgezet mogelijk om groene waterstof in CO2 en waterstofgas (H2). te produceren op basis van duur- Hetzelfde principe kan worden zame biomassa. toegepast op biogassen.

Wat gebeurt er al in de regio op gebied van groene waterstof?

• Vattenfall heeft de ambitie om investeringsbeslissing verwacht. wagenpark. Veel voertuigen de Hemweglocatie te heront- Door het gebruik van hernieuw- zullen elektrisch gaan rijden. wikkelen tot een hernieuwbare bare elektriciteit maakt deze Daarnaast leaset de gemeente energiefaciliteit die duurzame eerste installatie een CO2-bespa- ook 2 inzamelvoertuigen en 4 elektriciteit, waterstof, warmte ring van circa 350 Kiloton per vuilniswagens die op waterstof en synthetische kerosine produ- jaar mogelijk (deze telt echter gaan rijden. ceert voor scheep- en luchtvaart. niet mee voor de Amsterdamse Op 23 december 2019 is de CO2-doelstelling). • Vanaf 2020 produceert Bio kolencentrale buiten bedrijf Energy Netherlands (BEN) naast genomen. De gascentrale blijft • Verschillende brandstofvulpun- elektriciteit, warmte en biogas nog wel in bedrijf. Zie ook ten en tankstationinitiatieven van ook groene waterstof op basis het Etalageproject Haven & onder andere Holthausen Energy van duurzame geworven biomas- Industrie. Points, Shell, Orangegas en Titan sa. De fabriek heeft als doel om LNG. Begin 2020 realiseert 30 tot 60 liter waterstof per uur • Het Havenbedrijf werkt samen Holthausen Group in samen- te kunnen produceren en maakt met Nouryon en Tata Steel aan werking met de Haven van daarvoor uitsluitend gebruik het project H2ermes: een 100 Amsterdam en de gemeente van regionaal, niet-recyclebaar megawatt waterelektrolyse- Amsterdam een tankstation afvalhout. Het afvalhout wordt fabriek voor de productie van aan de Australiëhavenweg waar vergast in ‘syngas’, dat vervol- maximaal 15 Kiloton waterstof dagelijks 200 kilogram groene gens kan worden gebruikt voor per jaar, plus zuurstof, op het waterstof kan worden afgeno- het opwekken van elektriciteit terrein van Tata Steel in IJmui- men. De Gemeente Amsterdam en warmte, of waterstof (H2) en den. In 2021 wordt de definitieve zet in op verduurzaming van haar koolstofdioxide (CO2).

148 Nieuw Amsterdams Klimaat vraagt om beschikbaarheid van veel meer waterstof. In het Havengebied van Amster- duurzame energie. In tegenstelling tot Waterstof kan in dam zijn vijf bedrijven die van het Rijk van elektriciteit kan waterstof voor langere tijd vloeibare vorm het Groninger gas af moeten. Waterstof worden opgeslagen en over lange afstand worden vervoerd kan voor hen een duurzaam alternatief zijn, worden getransporteerd, bijvoorbeeld met tankschepen als brandstof en als grondstof. Daarnaast is via het bestaande aardgasnet. Waterstof of via bestaande een verbinding nodig met een landelijk wa- kan worden geproduceerd op momenten gasinfrastructuren terstofnetwerk. Het bestaande gasnet van dat er een overschot is aan groene stroom uit gebieden Gasunie leent zich hiervoor en Gasunie veren worden gebruikt op momenten dat de waar de zon het wacht eerste delen van het gasnet in 2025 vraag het grootst is. Op die manier kan vaakst schijnt om te kunnen zetten naar waterstof. Via waterstof bijdragen aan de leveringszeker- een zogenaamde backboneverbinding kan heid en betrouwbaarheid van het gehele het Noordzeekanaalgebied via de kop van energiesysteem. Waterstof wordt ook Noord-Holland worden verbonden met het gezien als essentieel onderdeel voor de industriecluster in Noord-Nederland. productie van duurzame brandstoffen voor scheep- en luchtvaart. Daarnaast is de verwachting dat er een internationale markt voor groene waterstof ontstaat. Waterstof kan in vloeibare vorm Ontwikkeling waterstofketen vraagt worden vervoerd met tankschepen of via om gezamenlijk commitment bestaande gasinfrastructuren uit gebieden Groene waterstof staat op dit moment nog waar de zon het vaakst schijnt. De kosten in de kinderschoenen. Een snelle ontwikke- voor het opwekken van duurzame elektri- ling van regionale waterstofclusters wordt citeit zijn hier laag en de zonne-energie is geremd door de vraag- en aanbodpara- zo goed als onuitputtelijk voorradig. Als dox. De komende jaren komen de eerste mondiale energiehaven met een grote kansrijke waterstofprojecten van de grond. regionale waterstofafzetmarkt kan de Om waterstof vanaf 2030 een substan- Haven van Amsterdam een belangrijke rol tiële rol te laten spelen in het regionale spelen in de ontwikkeling van de mondiale energiesysteem, is het nodig dat de keten distributie van groene waterstof. van productie, distributie en afname de komende jaren wordt opgebouwd en Waterstof één van de pijlers onder opgeschaald. Net als bij elke technologie het Uitvoeringsprogramma zijn de kosten in het beginstadium van energietransitie NZKG de ontwikkeling hoog, maar dalen deze naarmate de technologie op grotere schaal We werken samen met het Havenbedrijf en wordt toegepast. Dat vraagt om gezamen- partners in het NZKG om de waterstof- lijk commitment van overheden en markt- economie te stimuleren. Het belangrijkste partijen. Overheden zorgen voor de juiste is om de infrastructuur op tijd op orde te randvoorwaarden, financiële prikkels en brengen, om partijen in staat te stellen infrastructuren. Marktpartijen investeren waterstof direct af te nemen of in te voeden in de ontwikkeling van de technologie om in het energiesysteem. Daarnaast is het groene waterstof concurrerend te maken nodig om samen met publieke en private met andere energiebronnen. partners innovaties te stimuleren en de productie en afname van groene waterstof Voor de ontwikkeling van de waterstof- op te schalen. keten in het Noordzeekanaalgebied zijn twee belangrijke industriële infrastructuren nodig die potentiele producenten en afnemers van groene waterstof aan elkaar verbinden. Allereerst is een water- stofbuisleiding nodig tussen IJmuiden en Amsterdam die bedrijven in het Noordzee- kanaalgebied directe toegang biedt tot

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 149 3.4 Haven & Industrie

Acties en maatregelen transitie naar een circulaire en fossielvrije Steeds meer economie niet afremmen. Realiseren van twee essentiële waterstof- partijen zijn ervan infrastructuren overtuigd dat CCS CCS is nodig om reductie- nodig en haalbaar doelstellingen te behalen De gemeente Amsterdam is ‘launching is om op korte customer’ termijn reductie CCS is niet onomstreden. Verschillende van CO2-uitstoot partijen hebben zorgen geuit over de In kaart brengen van beperkende regel- te realiseren kosten, veiligheid en mogelijke schade geving mbt waterstofcluster in samen- aan de natuur. Inmiddels zijn steeds meer werking met de Omgevingsdienst partijen (nationaal en internationaal) ervan Noordzeekanaalgebied overtuigd dat CCS nodig en haalbaar is om op korte termijn reductie van CO2-uitstoot Onderzoekstraject gericht op het realiseren te realiseren. Bijna alle scenario’s die door van een 1 GW groene waterstoffabriek het International Panel for Climate Change in het Noordzeekanaalgebied. zijn geanalyseerd, bevatten grootschalige toepassing van CCS. Het IPCC stelt zelfs Externe adviseur/onderzoekers inventa- dat zonder CCS de doelstelling van Parijs riseren wat de potentiele vraag is naar over de opwarming van de aarde niet zal groene waterstof worden gehaald. Ook voor het Rijk en de gemeente Amsterdam geldt dat CCS – en op termijn mogelijk ook CCU – waarschijnlijk nodig zijn om de doelstelling van 55% CO2-reductie voor 2030 te halen.

Voor grootschalige toepassing van CCS is het nodig om CO2 af te vangen, te trans- porteren naar lege gasvelden en de CO2 Pijler 15 te injecteren in lege gasvelden diep onder de bodem van de Noordzee. CO2 afvan- CO2 afvangen, gen is het meest efficiënt op plekken waar opslaan en een hoge concentratie CO2-rookgassen de lucht in wordt geblazen, zogenoemde hergebruiken puntbronnen. CO2-afvanginstallaties filte- ren de CO2 uit deze rookgassen.

CCSU staat voor ‘carbon capture stora- CO2-afvang bij AEB ge and utilisation’, oftewel CO2-afvang, opslag (CCS) en hergebruik (CCU). In een AEB stootte in 2017 1.540 kiloton CO2 uit. volledig circulaire en fossielvrije wereld is Van deze CO2-uitstoot was 37% afkomstig toepassing van CCSU niet nodig. Fossiele uit afval met een fossiele oorsprong zoals CO2 blijft in de grond zitten, of circuleert plastics, de overige 63% uit afval met een in materialen die steeds opnieuw worden biogene oorsprong. De afvalverbrandings- hergebruikt in nieuwe producten. Maar sector betaalt vanaf 2021 CO2-heffing voor zover zijn we voorlopig nog niet. De ge- het fossiele deel van de uitstoot. meente Amsterdam vindt toepassing van CO2-opslag nodig als tijdelijke maatregel AEB heeft in 2019 een haalbaarheidsstudie om CO2-uitstoot op korte termijn terug uitgevoerd naar afvang van 500 Kiloton te dringen. De gemeente vindt dat alleen CO2 bij de Hoogrendementscentrale. De wenselijk bij productieprocessen waar gemeente Amsterdam onderschrijft het (voorlopig) geen alternatieve fossielvrije belang van deze ambitie van AEB en zet productiemethoden voor mogelijk zijn. zich in om – zodra AEB zich organisatorisch De toepassing van CO2-opslag mag de in rustig vaarwater bevindt – te verkennen

150 Nieuw Amsterdams Klimaat of en wanneer dit zo snel mogelijk kan De rol van biomassa in Amsterdam worden gerealiseerd. De inzet van de ge- Naast CO2-opslag meente is om daarbij zoveel mogelijk CO2 is het mogelijk Amsterdam neemt een terughoudende af te vangen. om CO2 opnieuw positie in over de inzet van biomassa. Het te gebruiken nadat is ‘nee, tenzij’. De realiteit is dat lokale het is afgevangen overheden helaas beperkte mogelijkheden CCU is ontwikkelpad voor hebben om hierop te sturen. verduurzaming van de luchtvaart

Naast CO2-opslag (CCS) is het mogelijk Allereerst benadrukken we dat biomassa om CO2 opnieuw te gebruiken nadat het is alleen ingezet zou moeten worden als er afgevangen (CCU). De klimaatwinst hier- echt geen andere betaalbare duurzame van is afhankelijk van of de CO2 vervolgens alternatieven zijn, zoals voor hoogtempe- alsnog in de atmosfeer terecht komt en of ratuur industriewarmte. De verwachting hier andere fossiele energiebronnen mee is dat over 10 tot 15 jaar nieuwe duurzame worden bespaard. Voor de luchtvaart, waar bronnen beschikbaar komen. Denk aan voorlopig geen duurzame alternatieven geothermie, aquathermie en restwarmte voor zijn, is het mogelijk om te vliegen op van datacenters. Er is echter onzekerheid synthetische kerosine die is gemaakt van over wanneer en in welke omvang dat ge- groene waterstof en afgevangenCO2 van beurt. In het scenario dat er te weinig nieu- biogene herkomst. Op die manier kan de we duurzame warmtebronnen ontstaan luchtvaart in de toekomst klimaatneutraal en de warmtevraag sterker toeneemt, dan worden gemaakt. Er ligt een kans om deze ontstaat een situatie waarin biomassa een en andere grootschalige toepassingen rol kan spelen. Ondanks onze terughou- voor het hergebruik van afgevangen CO2 dendheid kunnen we de inzet van bio- de komende jaren verder te ontwikkelen. massa als alternatief voor aardgas in onze warmtevoorziening dus niet uitsluiten. Biomassa Als biomassa noodzakelijk blijkt, dan zal Biomassa speelt een belangrijke rol in het toepassing alleen mogelijk zijn onder rijksbeleid om de afspraken voor CO2-re- strenge en controleerbare voorwaarden. ductie uit het Klimaatakkoord van Parijs te Deze voorwaarden gaan over: halen. Biomassa wordt in de Nederlandse • Duurzaamheid (biomassa die op dit energietransitie op verschillende manieren moment niet voor andere hoogwaardige gebruikt, zoals verbranden, vergassen of producten te gebruiken is, bij voorkeur vergisten voor het maken van biobrandstof- dus reststromen); fen, warmte of elektriciteit. Het rijksbeleid is gebaseerd op de aanname dat biomassa • Herkomst (zo lokaal mogelijk geprodu- nodig is omdat er op termijn van 10 tot ceerd, bekende herkomst, geen schade- 20 jaar niet voldoende andere betaalbare lijke effecten voor natuur en klimaatneu- duurzame bronnen beschikbaar zijn die de traal getransporteerd); rol van fossiele brandstoffen kunnen over- • Inzet zonder lokale schadelijke effecten nemen. Ook op Amsterdams grondgebied voor luchtkwaliteit (fijnstof, stikstof) of wordt gebruik gemaakt van biomassa voor leidend tot enorme extra vervoers- warmte- en elektriciteitsproductie, zoals de behoefte; Bio-Energie Centrale (BEC) en Bio Energy Netherlands die volgens planning in 2020 • Tijdelijkheid (inzet maximaal voor de gaan draaien. Vanaf 2021 gaat de biomassa- komende 15 jaar, totdat er duurzamere warmtecentrale in Diemen warmte leveren opties zijn); aan het oostelijk warmtenet in Amster- • De inzet van biomassa voor productie dam. Gevoed door maatschappelijke druk van elektra is minder wenselijk dan inzet heroverweegt het Rijk op dit moment de rol voor warmteproductie gezien de duur- van biomassa in de energietransitie. zame alternatieven voor elektriciteit.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 151 3.4 Haven & Industrie

Amsterdam is met het Rijk in gesprek over de wijze waarop de overheid hierop stuurt Realisatie en prognose CO -prijs ETS en de rol van gemeenten hierin. Wanneer 2 (€ /ton, bron: CBS/PBL) zich nieuwe marktinitiatieven met biomassa aandienen dan bepaalt Amsterdam per 50 geval of dit wenselijk is en of zij moet en

kan sturen. 40

Acties en maatregelen 30 Realisatie Prognose

Ondersteunen van de ambitie van het AEB 20

Plan voor de ontwikkeling van duurzame 10 brandstoffen in de Haven voor scheeps- vaart & luchtvaart 0 2010 2015 2020 2025 2030 Samen met partners realiseren van de regionale CO2-infrastructuur onder de noemer ATHOS Landelijk Klimaatakkoord

In het landelijke kerd in de Klimaat- ties zoals het AEB. klimaatakkoord wet. De landelijke De heffing gaat zijn afspraken CO2-heffing is één in vanaf 2021. gemaakt met de van de instrumen- Om investeringen industriesector om ten die ervoor in efficiëntere pro- de CO2-uitstoot moet zorgen dat ductiemethoden van de industrie in deze doelstellin- en hernieuwbare 2030 met 59% te gen worden gere- energie te bekosti- hebben geredu- aliseerd en geldt gen kunnen bedrij- ceerd ten opzichte voor alle ETS-plich- ven aanspraak ma- van 1990. Deze tige bedrijven en ken op de Subsidie reductiedoelstel- ook voor afvalver- Duurzame Energie lingen zijn veran- brandingsinstalla- (SDE++).

Emissions Trading System (ETS)

ETS staat voor is, wordt het voor kelingen gaande Emissions Trading bedrijven duur om zoals een Euro- System. Bedrijven emissies uit te sto- pese Green Deal, in de EU moeten ten, hetgeen zou aanpassingen van beschikken over moeten leiden tot het ETS (die ook emissierechten vergroening van lucht- en zeevaart voor de schadelijke het productiepro- zou moeten omvat- broeikassen die ze ces en investerin- ten) en een nieuwe uitstoten. Landen gen in efficiëntere Europese klimaat- en bedrijven kun- productiemetho- wet. Deze ontwik- nen deze emissie- den of hernieuw- kelingen hebben rechten onderling bare energie. rechtstreeks effect verhandelen. Daarnaast zijn op de industrie in Zodra het aantal er op Europees de Amsterdamse rechten beperkt niveau ontwik- haven.

152 Nieuw Amsterdams Klimaat de gemeente Amsterdam samen met de Amsterdam neemt Omgevingsdienst Noordzeekanaalgebied een terughou- om het wettelijke instrumentarium van de dende positie in Wet milieubeheer maximaal in te zetten Pijler 16 over de inzet van om energiebesparing en CO2-reductie te biomassa; het realiseren. Zie meer over de toepassing Meewerken aan is ‘nee, tenzij’ van de Wet milieubeheer onder pijler 5 in energiebesparende het hoofdstuk Gebouwde Omgeving. industrie Acties en maatregelen

Amsterdam heeft een relatief kleine indus- In gesprek met de 10 grootste industriële triesector. Amsterdam telt 14 industriële uitstoters van de stad om energie te be- bedrijven met een jaarlijkse CO2-uitstoot sparen en CO2-uitstoot terug te dringen van meer dan 1 kiloton. Samen stoten de bedrijven jaarlijks 275 kiloton CO2 uit. Havenbedrijf energieverbruik van haar klanten in kaart laten brengen voor de De gemeente wil samen met deze bedrij- Havenstrategie 2021–2025 ven toewerken naar een emissieloze industrie. Dit gaat over de verduurzaming van Havenbedrijf stuurt met zijn vestigings- productieprocessen, warmte- en stoom- beleid op de beschreven duurzaamheids- levering, elektrificatie van processen en doelstellingen (uit)bouwen van de benodigde infrastructuur. Als lokale overheid beschikt de gemeente Amsterdam over een beperkt instrumentarium om te sturen op vermindering van het energieverbruik en CO2- uitstoot in de industrie. Daarom pleit de Hoe ziet het speelveld eruit gemeente Amsterdam voor aanscherping en wat is onze rol? van nationale en internationale beprijzing van CO2-uitstoot. Grotere industriële bedrijven die in Amsterdam zijn gevestigd Tussen 2020 en 2050 moet de nieuwe zoals Albemarle, Cargill en Sonneborn val- groene haveneconomie de plek innemen len onder het internationale ETS-regime. van de huidige economie die is gebaseerd Deze bedrijven betalen voor hun CO2- op fossiele branden grondstoffen. De uitstoot in de vorm van emissierechten. gemeente Amsterdam beschikt over een Als bevoegd gezag registreert en contro- beperkt instrumentarium om direct invloed leert de Nederlandse Emissie Authoriteit uit te oefenen binnen het transitiepad de emissiehandel. Haven & Industrie. (Inter)nationale regelgeving zoals het ETS (Emission Trading Een volgende categorie industriële bedrij- System), het Nationale Klimaatakkoord en ven – die niet ETS-plichtig is, maar wel een de Klimaatwet bieden kaders en prikkels aanzienlijke CO2-uitstoot heeft – valt qua om bedrijven te bewegen om minder CO2 energieverbruik onder het bevoegd gezag uit te stoten. Met een landelijke CO2-hef- van de provincie Noord-Holland. Afval- fing voor de industrie en verschillende verwerkers, waterzuiveringsinstallaties en subsidiemogelijkheden – waaronder die een aantal chemische industriebedrijven voor duurzame energie (SDE++) – worden zoals ICL vallen hieronder. Een aantal bedrijven gestimuleerd om te investeren kleinere bedrijven in de categorie indus- in schone energie en schonere productie- trie met een beperkt energieverbruik processen. Het zijn de bedrijven zelf die valt onder het bevoegd gezag van de investeren in de verduurzaming van hun gemeente. Voor deze categorie werkt productieprocessen en in kennis en innova-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 153 3.4 Haven & Industrie

tie van technologieën voor het opschalen Ook kan de gemeente gewenste ontwik- van hernieuwbare energie. Tussen 2020 en kelingen stimuleren door bij te dragen aan 2050 moet de fundamenteel onderzoek, pilotprojecten Binnen de Amsterdamse haven heeft het nieuwe groene en demofabrieken die zijn gericht op Havenbedrijf Amsterdam een goede po- haveneconomie de innovatie en opschaling van hernieuwbare sitie om de energietransitie te regisseren plek innemen van energie. De gemeente kan ook markten in en in samenwerking met bedrijven vorm te de huidige fossiele beweging brengen door op te treden als geven. Het Havenbedrijf is verantwoorde- economie ‘launching customer’. Voor een klein aantal lijk voor het beheer, de exploitatie en de bedrijven is de gemeente bevoegd gezag ontwikkeling van de gronden in het haven- voor hun energieverbruik. De Omgevings- gebied en havenwater en staat dagelijks in dienst Noordzeekanaalgebied maakt in contact met bedrijven die zijn gevestigd in opdracht van de gemeente afspraken met het Havengebied of zich daar willen vesti- deze bedrijven over energiebesparing op gen. Het Havenbedrijf heeft goed zicht op basis van de Wet milieubeheer (zie ook ontwikkelingen en kansen die zich voor- paragraaf Zakelijke Markt). We gebruiken doen op internationale energiemarkten. onze lobbykracht richting het Rijk en de EU om nieuwe projecten mogelijk te maken Met een nieuwe vorm van groene indus- die de energietransitie in de haven en triepolitiek is de gemeente Amsterdam industrie, stad en regio versnellen. nauw betrokken bij de transitie en schept hiervoor condities die nodig zijn om Als aandeelhouder van het Havenbedrijf voortrekkers slagvaardig te kunnen laten werken we nauw samen met het Havenbe- opereren. De gemeente kan financieel bij- drijf om de energietransitie voortvarend dragen aan het realiseren van de benodig- op te pakken en stellen we haar tegelijker- de infrastructuur voor elektriciteit, CO2 en tijd in staat om dat slagvaardig te kunnen waterstof en zorgen dat de juridisch-plano- doen. In de Gemeentelijke Visie op de logische omstandigheden optimaal zijn. Haven wordt de samenwerking met het Havenbedrijf in meer detail uitgewerkt.

2020-2025 2025-2030

Waterstof CCSU Uitfaseren fossiel Waterstof

2020 2020-2022 2020-2022 Geen gronduitgifte Realiseren waterstofin- Eerste Waterstof- Haalbaarheidstudies re- Voorbereiding CO2- voor nieuwe terminals frastructuur (regionaal tankstation gionale waterstof-infra- afvang installatie bij voor open overslag en landelijke backbone) structuur en landelijke AEB van fossiele ladings- 2020 waterstofbackbone stromen Industrie elektrificeert Introductie gemeente- 2020-2022 of overstap naar lijke afval en inzamel- 2024 Voorbereiding ATHOS 2019 waterstof

wagens op waterstof Realisatie 100 MW elek- project (CO2-infra- Sluiting kolencentrale trolysefabriek H2ermes, structuur richting lege op de Hemweg Verduurzamen gascen- 2020 Tata Steel gasvelden Noordzee) trale Vattenfall door Kleinschalige waterstof- 2020-2030 bijmengen groene productie op basis van Streven naar uitfaseren waterstof houtvergassing door Stoomnet steenkooloverslag Bio Energy Netherlands Opschaling waterstof- 2020-2022 productie tot 1 GW op Voorbereiding en basis van wind op zee planning stoom- infrastructuur (AEB en Havenbedrijf)

154 Nieuw Amsterdams Klimaat

Daarnaast nodigen we de bedrijven in het Havengebied uit actief met ons mee te De opslag en de Dit lukt alleen als … werken. Het Havenbedrijf werkt momen- productie van teel aan de Havenstrategie 2021-2025. biobrandstoffen, De uitdaging voor de Haven & Industrie In 2020 wordt deze ter goedkeuring voor- het hergebruik van is om de haven als fossiele energiehub te gelegd aan de gemeente. reststromen en transformeren naar duurzaam energieclus- de benutting van ter. Op dit moment zien we al een toename Momenteel loopt er een verkenning naar restwarmte neemt in de opslag en de productie van biobrand- een mogelijke verkoop van het Afval en toe stoffen, hergebruik van reststromen en Energiebedrijf. De gemeente blijft met benutting van restwarmte. Ook zien we AEB zoeken naar mogelijkheden om de eerste initiatieven ontstaan voor op CO2-afvang op een verantwoorde manier waterstof gebaseerde synthetische brand- mogelijk te maken, ook indien de ge- stoffen, methanol en ammoniak. Deze meente besluit om AEB te verkopen. De ontwikkelingen gaan we de komende jaren gemeente kan hier een rol in spelen door versnellen, terwijl steenkolen en andere samen met andere partijen in de benodig- fossiele brandstoffen op termijn zullen de infrastructuur te investeren. moeten uitfaseren. Met een beperkt gemeentelijk instrumentarium om invloed uit De gemeente werkt samen met de Provin- te oefenen op CO2-uitstoot en de handel cie Noord-Holland, gemeenten, havenbe- van fossiele brandstoffen, moeten we uit heerders, energienetwerkbeheerders en een ander vaatje tappen om deze ambities de industrie uit het Noordzeekanaalgebied te realiseren. Een stabiele en intensieve (NZKG), één van de vijf energie intensieve samenwerking met het Havenbedrijf, energieclusters van Nederland. Bedrijven bedrijven in het havengebied en regionale uit het NZKG wisselen kennis uit op het partners is daarbij essentieel. TET-platform (Talks Energie Transitie, georganiseerd door ORAM) om innovaties te versnellen door businesscases te presenteren en demo-projecten te starten.

2025-2030 2030-2050 2050

CCSU Stoomnet Waterstof CCSU Uitfaseren fossiel

Realiseren CO2-afvang- Eerste bedrijven aange- Hemwegcentrale wordt Grootschalige produc- Streven naar uitfaseren installatie bij de takt en verdere uitrol voor 2050 fossiel- tie synthetische brand- fossiele ladingstro- Hoog-rendements- vrije energiehub met stoffen t.b.v. klimaat- men voor 2050 en centrale AEB Eerste plannen voor duurzame elektriciteit, neutrale scheep- en transformatie naar een geothermie warmte, waterstof en luchtvaart duurzaam energie- en CO2 injecteren in brandstoffen brandstoffencluster lege gasvelden in de Intensiveren CO2 Noordzee Opschaling elektroly- afvangen bij AEB en se-capaciteit op basis mogelijk ook bij andere Pilots en opschaling van wind op zee Bio-energiecentrales productie synthetische (BEC) om negatieve brandstoffen Groene waterstof CO2 emissies te reali- importeren uit zonnige seren Pilots voor grootschalig regionen hergebruik CO2

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 155 156 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Peter Hoogendijk Energiecommissaris Watergraafsmeer

“Sinds 3 jaar hebben we een compostbak in de tuin. Ik kreeg van iemand een handje tijgerwormen en die voeren we nu met koffiedrab, groente- en fruit- schillen en zo. Afval scheiden was even wennen voor de kinderen, dus als ze bijvoorbeeld een klokhuis in de vuilnis- bak gooiden, zei ik “Nee, dat is voor de tijgers!” Het is leuk en nuttig om je eigen compost te maken. Je hoeft niet met dat afval te slepen en je krijgt er compost voor je tuin voor terug. Ik schreef een stukje over onze tijgerwormen in onze buurtkrant Dwars. Sindsdien zijn er zeker 25 mensen langs- gekomen om een handje tijgerwormen mee te nemen voor hun compostbak. Leuk!"

“We zijn ook bezig met het verduurzamen van ons eigen huis. Zo hebben we al veel geïsoleerd en hebben we daardoor minder energiekosten. We hebben een inductiefornuis, daar ben ik heel tevre- den over. Het werkt prima, de keuken is schoner en het is frisser in huis. We hebben nu ook zonnepanelen en als volgende stap zou ik een hybride warmtepomp aan de cv willen hangen. Daarmee zou ons gasverbruik flink dalen."

“Het is goed om snel aardgasvrij te worden. De gemeente gaat het per wijk organiseren, prima, maar het is wel belangrijk om de bewoners mee te nemen in dit traject.”

“De meeste mensen zijn er nog niet mee bezig om hun huis van het gas af te halen. Ze wachten af. De gemeente maakt nu plannen om de huizen per wijk van het aardgas af te halen. Een hele operatie. Ik denk dat het belangrijk is dat de mensen weten wat de opties zijn en vooral op welke termijn hun wijk aan de beurt is. Je moet mensen echt meenemen en ook het gevoel geven dat het ook van hen is."

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 157

Hoofdstuk 4 Wat is er nodig? In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de aspecten die cruciaal zijn voor een succesvolle energietransitie. Bepaalde randvoorwaarden zijn nodig om onze doelen te behalen, ook al resulteren deze niet direct in CO2-reductie. Denk aan draagvlak en samenwerking, kennisontwikkeling en kennisuitwisseling, capaciteit en financiën. En niet in de laatste plaats om het werken aan een rechtvaardige transitie waarin alle Amsterdammers mee kunnen.

160 Nieuw Amsterdams Klimaat 4.1 Amsterdam doet het samen

Iedereen krijgt op een zeker moment met de energietransitie te maken. Bewoners, ondernemers, corporaties, kennisinstellingen, iedereen heeft en krijgt een rol. Verandering is immers een combinatie van individuele keuzes en van hogerhand opgelegde, collectieve besluiten die het systeem veranderen. Met het Amsterdams Klimaatakkoord sloot de stad een verbond om samen de schouders te zetten onder de transitie naar klimaatneutraal. Samen met de stad bouwen we aan een steeds groeiende beweging in Amsterdam: Nieuw Amsterdams Klimaat. We zetten samen in op energiebesparing, meer duurzame opwek van energie en het vergroten van bewustwording en draagvlak.

Motivatie verschilt per persoon; waar de Bouwen aan de een harder gaat lopen bij het beeld van beweging gaat om een schonere stad voor zijn of haar kinde- het voor mensen Pijler 17 ren, zal de ander vooral motivatie halen concreet maken uit een comfortabel huis of een lagere wat ze zelf Bouwen aan de energierekening. kunnen doen beweging in de stad Doel van de activiteiten in deze pijler is het zichtbaar maken en versterken, versnellen, Bouwen aan de beweging gaat om het opschalen en verbreden van de beweging voor mensen concreet maken wat ze zelf naar een klimaatneutrale stad. kunnen doen. Bij het uitvoeren zorgen we dat iedereen zo goed mogelijk wordt We gaan aan de slag met 4 speerpunten: geholpen en ontzorgd. Daarnaast leren we 1 Ondersteunen van Amsterdammers aan welke collectieve oplossingen Amster- die zelf aan de slag willen dammers behoefte hebben zodat we onze dienstverlening en instrumenten kunnen 2 Ondersteunen koplopers verbeteren. Alles wat er gebeurt op het 3 Online platform Nieuw Amsterdams gebied van verduurzamen wordt herken- Klimaat baar gemaakt op het platform Nieuw Amsterdams Klimaat. De beweging wordt 4 Verbeteren gemeentelijke dienst- daarmee zichtbaar en iedereen in Amster- verlening en instrumenten dam kan zich aansluiten op de manier die bij hem of haar past. Het platform Nieuw Amsterdams Klimaat is geïnitieerd door 1 Ondersteunen van de gemeente, maar is van de stad. Amsterdammers die zelf

Bij de uitvoering van deze pijler spelen aan de slag willen inzichten uit de klimaatpsychologie en gedragsbeïnvloeding een belangrijke rol. We maken ruimte voor Amsterdammers Die leren dat het voor gedragsverandering die zelf aan de slag gaan met verduurza- niet alleen nodig is om te informeren, maar ming van hun woning, straat, buurt of wijk. ook om te inspireren, stimuleren en boven- We stimuleren lokaal eigenaarschap van de al: helpen bij en zichtbaar maken wat Am- energievoorziening en duurzame mobili- sterdammers nu al kunnen doen. Dit sluit teitsoplossingen. Denk aan zonnepanelen, aan bij recent onderzoek (OiS, 2019) waaruit collectief beheerde warmtenetten, lokale blijkt dat de meeste Amsterdammers zich energiemarkten of gedeelde elektrische weliswaar bewust zijn van klimaatverande- voertuigen. Amsterdammers experimen- ring, maar dat het voor hen onduidelijk is teren vaak nog in het klein met versies wat dit betekent voor hun eigen leven. van toekomstige energievoorzieningen.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 161 4.1 Amsterdam doet het samen

Opschaling vraagt om nieuwe vormen van afspraken over CO2-reductie, schone eigenaarschap, financiering, samenwerking We maken ruimte opwek of het vergroten van het draagvlak en een andere rol van de overheid. Initiatie- voor Amsterdam- voor de energietransitie. Deze afspraken ven die ook op andere plekken in de stad mers die zelf aan komen terecht op het platform Nieuw Am- toepasbaar zijn helpen we om te groeien. de slag gaan met sterdams Klimaat. verduurzaming We blijven onderzoek doen naar hoe we Amsterdammers die nog niet zover zijn 2 Ondersteunen van kunnen helpen en motiveren om een koplopers eerste stap te zetten. Hiervoor starten we onder andere in samenwerking met de Amsterdam kent een groot en divers net- Hogeschool van Amsterdam een onder- werk van koplopers: mensen die veel (pri- zoek naar wat diverse groepen Amster- vé-)tijd steken in het verduurzamen van de dammers concreet nodig hebben om in stad en het stimuleren van anderen. Deze beweging te komen. Daarnaast gaan we koplopers zijn cruciaal om de transitie aan door met de lopende projecten Step2Save, te jagen. Ze pionieren met vernieuwende Energiecoaches !WOON en Vroeg Eropaf oplossingen, delen hun opgedane kennis die bewustwording combineren met ener- en ervaring en inspireren de middengroe- giebesparingsmaatregelen in de woning. pen om ook aan de slag te gaan. We evalueren deze trajecten in 2020. Zeker als hun initiatieven een collectief karakter krijgen, kunnen koplopers veel Diverse vormen van ondersteuning impact hebben. Een voorbeeld zijn de We helpen Amsterdammers die willen om energiecoöperaties, die sterk in opkomst zelf aan de slag te gaan. Dat doen we door zijn. Samen met hun leden (inwoners van het aanbieden van technische, organisa- Amsterdam) en energiemaatschappijen, torische en soms financiële hulp en advies. netbeheerders en eigenaren van grote Dit bieden we zowel online als offline aan, daken of datacenters realiseren zij duur- via bijvoorbeeld subsidies en online tools zame, lokale energie. Denk aan grote op het platform Nieuw Amsterdams zonnedaken en warmtenetten met warmte Klimaat: nieuwamsterdamsklimaat.nl. van datacenters.

Er staat steeds meer informatie online. Maar De gemeente ondersteunt de koplopers bij de meer complexe initiatieven is per- door hun zichtbaarheid te vergroten, onder soonlijk en op maat advies van, en begelei- andere via platform Nieuw Amsterdams ding door, een duurzame initiatievencoach Klimaat, en hen te helpen met kennis, kun- vaak van grote meerwaarde. We werken de en middelen. Samen met de koplopers hierbij nauw samen met het Regionaal Ener- kijken we waar we eventuele belemmerin- gieloket waar woningeigenaren technisch gen voor initiatieven weg kunnen nemen. advies kunnen krijgen om hun woning te Voor de ondersteuning van de koplopers verduurzamen en met !WOON die huurders werkt de gemeente nauw samen met kopen gemengde VvE’s daarbij ondersteunt. lopernetwerk 02025 (02025.nl). We benaderen buurten, groepen en organisaties met relatief veel CO2-uitstoot, of veel potentie om CO2 te reduceren, met een hulpaanbod. Waar dat kansrijk is verbinden we 3 Online platform Nieuw kleine initiatieven en buurtorganisaties aan Amsterdams Klimaat grote initiatieven, collectieven en instituten. Het online platform Nieuw Amsterdams Klimaat (nieuwamsterdamsklimaat.nl) helpt Toetsbare afspraken en stimuleert de Amsterdammer om stap- Met partijen die daarvoor openstaan pen te zetten in energiebesparing en schone maken we, liefst meetbare en toetsbare, energie. De ambitie is dat het platform zich

162 Nieuw Amsterdams Klimaat Het gesprek met de stad

op termijn ontwikkelt tot dé duurzaamheids- Nieuw Amsterdams Klimaat is voortge- brede one-stop-shop voor Amsterdammers komen uit een serie van meer dan 1.000 die willen bijdragen aan een schone en gesprekken die we in 2019 voerden met gezonde stad. Het platform is een initiatief Amsterdammers. Dit ‘gesprek met de van de gemeente Amsterdam, die het ont- stad’ werd aangekondigd in de eerste wikkelt en beheert voor en met de stad. Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal die we begin 2019 publiceerden, met als ondertitel ‘De uitnodiging aan de stad’. Praktische hulp We voerden de gesprekken over de volle Op Nieuw Amsterdams Klimaat vindt de breedte van de Amsterdamse samenle- Amsterdammer steeds meer praktische ving: winkeliers, bewoners, verenigingen hulp om zelf aan de slag te gaan. Denk aan van eigenaren, grote en kleine bedrijven, een tool om snel uit te vinden hoe je zelf sportverenigingen, musea, ziekenhuizen, kunt investeren in zonne-energie, een stap- industrie, energiecoöperaties, kerken, penplan voor VvE’s om te verduurzamen en buurtverenigingen en nog veel meer. een app om met je gezin duurzame veran- Duidelijk werd dat de energietransitie van deringen te maken in je huis en alledaagse onderop al volop aan de gang is. leven (Energy Challenge). Ook bevat het platform simpele tips die je meteen kan De gesprekken resulteerden in het Amster- oppikken, zoals ledlampen aanschaffen, de dams Klimaatakkoord van juni 2019: verwarming ’s nachts lager zetten of gratis een verbond van de stad om samen te advies aanvragen van een Energiecoach werken aan een klimaatneutraal Amster- van !WOON. dam. Tegelijk werd het online platform Nieuw Amsterdams Klimaat gelanceerd. In het Klimaatakkoord laten bewoners, Inspiratie bedrijven, instellingen en de gemeente Op Nieuw Amsterdams Klimaat maken we zien wat zij nu doen en willen gaan doen de duurzaamheidsbeweging van de stad om de stad klimaatneutraal te maken. zichtbaar. We doen dat door initiatieven op De initiatieven dragen bij aan vermindering de kaart te zetten en initiatiefnemers (van van de CO2-uitstoot door energiebespa- individuele Amsterdammers tot bedrijven ring en opwek van schone energie en aan en collectieven) hun verhalen in woord en draagvlak voor het duurzamer maken van beeld te laten delen. Het mes snijdt aan de stad. De initiatieven van het Klimaat- twee kanten: de initiatiefnemer staat in de akkoord zijn geland in de beweging Nieuw spotlight en kan zijn stadgenoten inspire- Amsterdams Klimaat. ren om ook in actie te komen. Kennis en ervaringen worden gedeeld. De boodschap aan de lezer is steeds: veel Amsterdam- mers zijn al begonnen, doe ook mee!

Inmiddels staan al bijna 200 initiatieven op de kaart, groot en klein, rijp en groen. Het geeft inzicht in vele lokale buurtinitiatieven, maar ook in de plannen van grote bedrijven en instellingen, zoals de Haven van Amster- dam, Waternet en Artis. Artis doet samen met de gemeente, onderzoek naar geothermie als duurzame warmtevoorziening. Met partijen als het Havenbedrijf en ORAM ontwikkelt de gemeente een groen waterstofcluster. We blijven voortdurend nieuwe projecten en verhalen toevoegen aan Nieuw Amsterdams Klimaat.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 163 4.1 Amsterdam doet het samen

Het gesprek met de stad Een continue dialoog met Amsterdammers

Heel veel energie in de stad Beweging naar een klimaatneutrale stad springlevend, divers en actief is!

Veel mensen willen wel, maar weten niet hoe

Meer dan 180 duurzame initiatieven Amsterdams Klimaatakkoord

Gemeente / overheid als hindermacht

Online platform

Emoties Continue dialoog

164 Nieuw Amsterdams Klimaat Hulpaanbod Gemeente aan Amsterdammers die zelf aan de slag willen

1000+ gesprekken gevoerd Verwerkt in deze routekaart

Nieuwe manier van samenwerking tussen gemeente en stad

Online platform

Emoties Continue dialoog

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 165 4.1 Amsterdam doet het samen

4 Verbeteren van municatie, de capaciteit van de overheid gemeentelijke Op het platform om adaptief te handelen in een complex dienstverlening en Nieuw Amster- systeem en om dat systeem als geheel zo dams Klimaat goed mogelijk te faciliteren in de uitdagin- instrumenten maken we de duur- gen van de verandering. In deze complexe zaamheidsbewe- werkelijkheid met nieuwe samenwerkings- Omdat tijdens de gesprekken in de stad ging van de stad vormen zullen we als overheid ook vaker bleek dat de overheid behalve trekker in zichtbaar van rol moeten veranderen dan voorheen. de energietransitie, ook een hindermacht Binnen de gemeente moet nog meer en vormt, gaan we ons inspannen om initia- beter worden samengewerkt om een pas- tiefnemers te helpen bij het omgaan met sende dienstverlening te bereiken. Waar lastige regels of wetten. Uiteindelijk is het in het verleden de informatie en dienstver- doel om die belemmeringen daadwerkelijk lening vaak versnipperd waren, wordt die weg te nemen. Een goede landingsbaan steeds meer gestroomlijnd voor initiatieven binnen de gemeente is een randvoorwaarde voor succes. Daar- De toegankelijkheid van onze dienstver- voor zullen regels en procedures moeten lening vindt zijn basis in het Amsterdamse worden aangepast. dienstverleningsbeleid. Amsterdammers benaderen de gemeente met vragen en Vlotte, kundige dienstverlening, eigenaar- ideeën via verschillende kanalen, via tele- schap, flexibele inzet van middelen en foon, e-mail, social media of in persoon. toegang hiertoe is essentieel voor Amster- Uitgangspunt is dat de Amsterdammer dammers die willen verduurzamen. zo snel mogelijk door een deskundige We komen bij mensen thuis, gaan naar medewerker wordt geholpen. bijeenkomsten van anderen en organiseren zelf. We beantwoorden vragen, adviseren, Hoe ziet onze dienstverlening eruit? geven handelingsperspectief, nemen barrières weg en monitoren voortgang. De dienstverlening ten behoeve van de Het toegankelijk maken van informatie via verduurzaming kent verschillende vormen: verschillende kanalen (adviseurs, telefoon informatie en advies, financiering en of internet) draagt hieraan bij. regulering. Regelgeving kan duurzame ontwikkelingen stimuleren en vergemakke- We werken daarbij samen met partners die lijken. Welke mogelijkheden de gemeente zich op specifieke doelgroepen, gebieden daarvoor heeft wordt verderop uitgewerkt of sectoren richten. Ook wordt gemonitord in paragraaf 4.6 over regelgeving. of onze dienstverlening en instrumenten voldoen en deze zullen worden aangepast Informatie en advies aan de behoefte en ervaringen in de stad. Het verduurzamen van de stad is veelomvat- Dit is van belang om een versnelling in de tend. Nu is sprake van versnipperde com- transitie mogelijk te maken. In dit proces municatie en informatievoorziening op het wordt continu geleerd over wat werkt en gebied van aardgas vrij worden, circulariteit, wat niet, ontstaan ideeën voor hoe regels klimaatadaptatie, mobiliteit, groene daken, en procedures slimmer kunnen en groeien aanleg van zonnepanelen, windparken, nieuwe inzichten die in 2020 kunnen wor- Regionale Energie Strategie, Warmtetransi- den opgenomen in een geactualiseerde tievisie, energiebesparing in gebouwen, Routekaart. Waar regels – of het gebrek enzovoort. Informatie is niet altijd navolg- er aan – belemmerend werken, zoeken baar, vooral niet voor de Amsterdammers we naar een oplossing. die in hun buurt een samenhangende duurzame aanpak willen. Deze communicatie en De effectiviteit van de gemeentelijke informatie gaan we stroomlijnen. organisatie staat of valt met de kwaliteit van de onderlinge samenwerking en com-

166 Nieuw Amsterdams Klimaat

Financiering Het Klimaatfonds Ondersteuning bieden aan Amsterdam- De gemeente beschikt over een gevarieerd is bedoeld om be- mers die willen verduurzamen palet aan financiële instrumenten om initi- woners, bedrijven atiefnemers in de stad te faciliteren, zoals en instellingen te Mogelijkheid tot het aanvragen van een subsidies, leningen en belastingkortingen. stimuleren stevige subsidie voor een duurzaam project of Daarnaast kunnen ook maatregelen met maatregelen te programma behulp van erfpacht en gronduitgifte, nemen op CO2- opdrachtverstrekking en inkoop, garanties reductie Eigenaren van koopwoningen kunnen en deelnemingen bijdragen aan een kli- terecht bij Regionaal energieloket voor maatneutrale stad. Initiatiefnemers kunnen advies over verduurzaming en beroep doen op deze instrumenten en we toetsen regelmatig of de instrumenten Huurders kunnen terecht bij !WOON nog passen bij de behoefte en mogelijk- voor ondersteuning bij het verduur- heden in de stad. Als we nieuwe kansen zamen van de woning zien ontwikkelen we nieuwe instrumenten. Amsterdammers krijgen advies bij Het Amsterdamse Klimaatfonds is bedoeld 02025.nl voor gezamelijke verduur- om bewoners, bedrijven en instellingen te zamingsacties stimuleren stevige maatregelen te nemen ten behoeve van CO2-reductie, waaronder Hulpaanbod om CO2 te reduceren voor het aardgasvrij maken van gebouwen. partijen met een grote uitstoot. Voor kosten van projecten die niet terugverdiend kunnen worden (onrendabele Afspraken over CO2-reductie, duurzame top), kan een bijdrage uit het Klimaatfonds opwek of vergroting draagvlak met worden gevraagd (zie ook 4.5 Financiering) bedrijven en instellingen

Door ontwikkelen platform nieuwamsterdamsklimaat.nl Acties en maatregelen Ontwikkelen stappenplan voor mensen Samen met HvA en buurtintiatief Samen die zonne-energie willen (Zon Zonder Vooruit onderzoeken van triggers voor Zorgen) duurzaam handelen in de Indische Buurt Ontwikkelen stappenplan voor VvE's om Evalueren collectieve Inkoopacties op te komen tot een duurzaam meerjarig zon en huisisolatie groot onderhoudsplan

Actief en continu het gesprek met de stad voeren

Het gesprek voeren met de stad samen met andere partijen onder de vlag van het NAK

Meewerken aan energieontbijten en spreekuren van 02025

Koplopers een podium geven en ze, samen met 02025, helpen naar een volgende stap

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 167 4.2 Klimaatrechtvaardigheid

De gevolgen van de overgang van een stad waarin we van fossiele naar duurzame energie gaan, zijn niet voor iedereen gelijk. Sommige inwoners of buurten zijn kwetsbaarder of profiteren minder van de kansen die de energietransitie biedt. Voor de gemeente Amsterdam is klimaatrechtvaardigheid een leidend principe.

Energiearmoede Zonne-energie, Er is sprake van energie-armoede als opgewekt op een meer dan 10% van het netto-inkomen Amsterdams dak, Pijler 18 moet worden besteed aan de kosten voor wordt beschikbaar energieverbruik. Het aantal Amsterdamse gesteld aan Werken aan een huishoudens dat hiermee te maken heeft Amsterdamse klimaatrechtvaardige stijgt. Enerzijds omdat woningen ouder minima worden en niet altijd goed genoeg onder- energietransitie houden worden waardoor warmte weglekt door kieren bij ramen en deuren. Ander- zijds omdat er meer Amsterdammers zijn We maken het principe klimaatrechtvaar- die minder te besteden hebben. Naast de digheid concreet langs drie sporen: een lopende initiatieven om huishoudens te eerlijke verdeling van de baten en lasten, helpen besparen op de energierekening, open toegang tot het beslissingsproces onderzoeken we welke aanvullende maat- en eerlijke kansen op een veranderende regelen er nodig zijn om energiearmoede arbeidsmarkt. tegen te gaan In het kader van de transitie.

Wat gaan we doen? 1 Eerlijke verdeling van de baten en lasten Energiecoaches Er is extra aandacht voor de doelgroep van Het inzetten van energiecoaches is een de Amsterdammers met lage- en midden- manier om energiearmoede tegen te gaan. inkomens om er voor te zorgen dat er geen In drie projecten ontvangen bewoners een oneerlijke verdeling van de kosten van de energieadvies met bijbehorende (gratis) energietransitie ontstaat. Om deze reden box met bespaarproducten. Daarmee is in het coalitieakkoord vastgelegd dat de hebben zij zelf de kennis en middelen in woonlasten van lage en middeninkomens handen om te besparen op hun energiere- niet omhoog mogen gaan door de transitie. kening. De beoogde besparing is gemid- Dit principe komt ook terug in de onlangs deld € 100,- per jaar per huishouden. Het vastgestelde Samenwerkingsafspraken gaat om de volgende projecten in de stad: 2020-2023 die de gemeente met de woning- • Project Energieadvies via Vroeg Eropaf: corporaties en huurders heeft opgesteld. Maatschappelijke dienstverleners geven Daarnaast is de ambitie om Amsterdam naast een energieadvies ook een gratis volledig aardgasvrij te maken hoger dan de box met bespaarproducten. landelijke ambitie (in 2040 voor Amsterdam vs. 2050 landelijk). Deze ambitie is mede in- • Project Step2Save: Amsterdammers gegeven door de wens om lagere inkomens met een afstand tot de arbeidsmarkt te behoeden voor hoge(re) gasprijzen. worden getraind tot energiecoach en

168 Nieuw Amsterdams Klimaat gaan langs bij mensen met een laag in gesprek te gaan met maatschappelijke inkomen. Ook zij laten een box met be- De gemeente partijen en partners die, samen met hun spaarproducten achter. Dit project vindt werkt aan een netwerken in de stad, een groot belang plaats in samenwerking met Vattenfall, uitvoeringsplan hechten aan de energietransitie en ideeën het Werkgevers Servicepunt Groot Am- werkgelegen- hebben hoe die vorm te geven. Daarnaast sterdam (WSP) en stadsdeel Zuid. heidsaanpak biedt de systematiek van de buurtbudget- onder de naam ten inwoners de mogelijkheid plannen en • Project Energiecoaches: !WOON geeft Green New Deal initiatieven in te dienen om uitvoering te in opdracht van de gemeente advies over geven aan ideeën energiebesparing in de woning van alle Amsterdammers die hierom vragen. Commons-aanpak; Zonnepanelen en sociale energiedemocratie huurwoningen De energietransitie biedt een mooie kans Momenteel wordt er naar aanleiding van de voor meer democratisering. Een commons Samenwerkingsafspraken met de woning- is ‘commonly owned and managed corporaties gesproken over verduurzaming resource’, in het Nederlands het beste te van de (sociale) wooncomplexen. De aanleg omschrijven in (energie)coöperatie. Zo kan van zonnepanelen op de daken van deze je de bouw, het beheer en de opbrengst complexen is hierbij een belangrijk element. van een windmolen/ zonnepark/ distribu- In de gesprekken met de woningcorpora- tienet in de markt organiseren, of in de ties over het aanleggen van zonnepanelen commons, waarbij de opbrengst ten goede zal worden meegenomen dat de (sociale) komt aan de gebruikers – die ook eigenaar huurders zoveel mogelijk moeten profiteren zijn – en de lokale economie. van de opbrengsten hiervan. Door energie als gemeengoed te beschou- wen en het als zodanig te beheren, creëren 2 Open toegang tot het we kansen in de opwek, distributie en het beslissingsproces gebruik van energie. Zo is in het landelijke Klimaatakkoord ‘een streven naar 50% Het is belangrijk dat alle Amsterdammers lokaal eigenaarschap van hernieuwbare mee kunnen praten, denken en doen in de energie’ afgesproken en in Europa zijn de energietransitie. Extra inzet is daarvoor ‘renewable energy community’ en ‘citizen noodzakelijk. De diversiteit van de stad energy community’ erkend. Momenteel moet zichtbaar zijn in het gesprek met de wordt onderzocht hoe Amsterdam hierin stad en plaatsvinden op een passende meer kan doen met als doel de opbreng- manier. Om deze reden wordt er ingezet sten voor een belangrijk deel in de omge- op een intensievere samenwerking met het ving te laten landen. Team Democratisering & Participatie en CTO om gezamenlijk tools en systematie- Onderzoek Hogeschool van ken te testen en te ontwikkelen die hieraan Amsterdam & Samen Vooruit in Oost kunnen bijdragen. We gaan in aanloop naar de nieuwe participatie verordening In de praktijk treedt een grote kloof op tus- uitproberen hoe we de diversiteit van de sen bezorgdheid over het milieu en daad- stad kunnen bereiken. Tevens gaan we sa- werkelijk duurzaam gedrag. Een concreet men met Team Democratisering een Right handvat om ook echt iets te doen lijkt een to Challenge uitwerken. eerste stap in het vergroten van zelfeffec- tiviteit als het gaat om groen gedrag. Het bewonersinitiatief Samen Vooruit, actief in Ma.ak020 akkoord en buurt- de Indische Buurt, bestaat uit een groep budgetten actieve bewoners die de ambitie van een Het maatschappelijk akkoord Amsterdam klimaatneutrale stad handen en voeten wil biedt kansen en aanknopingspunten om geven in de wijk. Zij voeren samen met de

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 169 4.2 Klimaatrechtvaardigheid

Hogeschool van Amsterdam in 2020 een bedrijfsleven, onderwijsinstellingen en de onderzoek uit. Via dit onderzoek willen de We willen optimaal gemeente om te komen tot brede oplei- Hogeschool van Amsterdam, gemeente kansen benutten dings-, schakel- en werktrajecten zodat Amsterdam en Samen Vooruit! concrete om werkzoekende meer Amsterdammers profiteren van de voorstellen ontwikkelen voor verschillende Amsterdammers investeringen die betrekking hebben op typen bewoners en op zoek gaan naar aan het werk te de energietransitie. We sluiten zo mogelijk (positieve) triggers die de bewoners aan- krijgen in de duur- aan bij de Human Capital Agenda van de zetten tot duurzaam handelen. De inzich- zaamheidssector Metropool Regio Amsterdam (MRA) en de ten uit deze studie worden vertaald in een activiteiten van House of Skills. De Human inventarisatie van realistische groene Capital Agenda Klimaatopgave gaat over gedragingen en motiverende triggers. de her- en bijscholingsopgave, maar ook Deze inventarisatie en de praktijkervarin- over het aantrekkelijker maken van tech- gen in de Indische Buurt kunnen vervol- nisch onderwijs en instroom vanuit inacti- gens dienen als voorbeeld voor andere viteit. House of Skills is een publiek-private Amsterdamse wijken. samenwerking in de MRA waarin bedrijfsleven, brancheorganisaties, werknemers- en werkgeversorganisaties, kennisinstel- 3 Eerlijke kansen op een lingen, onderwijs en bestuurders nauw veranderende arbeids- samenwerken om de huidige arbeidsmarkt markt te transformeren naar een arbeidsmarkt die meer op vaardigheden is gericht. De gemeente wil samen met werkgevers, vakbonden en onderwijsinstellingen komen Kansen voor Amsterdammers met tot nieuwe en aangepaste opleidings-, afstand tot arbeidsmarkt schakel- en werktrajecten, waardoor meer Amsterdammers kunnen profiteren van Daarnaast willen we als gemeente opti- de investeringen in de energietransitie. maal kansen benutten om werkzoekende In de motie Green New Deal (10 juli 2019) Amsterdammers aan het werk te krijgen wordt het college gevraagd om in samen- in de duurzaamheidssector. Hiervoor werking met (lokale) ondernemingen en gaan we onderzoeken op welke manier de onderwijsinstellingen een Green New Deal sociale impact van alle investeringen die op te stellen, waarin: wij als gemeente doen in het kader van klimaatneutraal vergroot kunnen worden. • Amsterdammers werk vinden in stede- Bijvoorbeeld door kritisch te kijken of er bij lijke ontwikkeling, energietransitie, ver- investeringen of opdrachten ook kansen duurzaming en onderhoud van de stad; op werk ontstaan voor Amsterdammers • Meer jongeren opgeleid worden voor met een uitkering of met een afstand tot de werk in de duurzame sector; arbeidsmarkt. Om dit mogelijk te maken worden opdrachten die de gemeente • Lokale (buurt)economieën worden uitzet zoveel mogelijk ingericht met een versterkt; Social Return-verplichting gericht op werk- • Coöperatieve werkvormen worden gelegenheid voor werkzoekenden. ondersteund en aangemoedigd. MBO-onderwijs versterken Wat gaan we doen? De gemeenteraad heeft in het najaar 2019 de MBO-Agenda vastgesteld waarmee Werkgelegenheidsaanpak wordt ingezet op toekomstbestendig mid- Momenteel werkt de gemeente aan een delbaar beroepsonderwijs met aansluiting uitvoeringsplan werkgelegenheidsaan- op de arbeidsmarkt. Met de MBO-Agenda pak Green New Deal, dat voor de zomer willen de MBO-instellingen en andere van 2020 gereed is. Hiermee beogen we partners een bijdrage leveren aan de een intensievere samenwerking tussen grote maatschappelijke vraagstukken van

170 Nieuw Amsterdams Klimaat de stad. Daarbij zijn duurzaamheid en de tekorten in de techniek als focusthema’s We gaan een werk- Zorgen voor een open toegang tot het benoemd. Concrete maatregelen zijn: gelegenheidsaan- beslissingsproces pak 'Green New • Organisatie van een kenniskamer duur- Deal' maken en Werkgelegenheidsaanpak 'Green New zaamheid voor MBO-professionals uitvoeren Deal' maken en uitvoeren • Inrichting van thema-werkgroepen rondom duurzaamheid en tekorten in Uitvoering geven aan focusthema duur- techniek (van de vier MBO-instellingen zaamheid binnen MBO-Agenda met als gezamenlijk). doel: duurzaamheid in het curriculum van MBO, bewustwording MBO-studen- • Inventarisatie van lopende initiatieven ten en docententeams. Bestuurlijke tafel op het gebied van duurzaamheid: keuze- MBO-Agenda voor sturing op scholings- delen, onderwijsprojecten, PPS-en, aanbod MBO voor energietransities aanbod voor om-, na-, en bijscholing. • Stimuleren dat MBO-instellingen meer innovatieve en gezamenlijke duurzaam- heidsprojecten indienen ten behoeve van de subsidieregeling MBO-Agenda. • Versterken van MBO-instellingen in het verhogen van de instroom in de technische opleidingen. • Verbreding van het initiatief van de Amsterdamse PPS Vakschool Technische Installaties (VTi). Deze is vergevorderd als het gaat om het opleiden van studen- ten voor de energietransitie. Ook de nieuwe PPS De Regionaal circulaire economie (Flevoland) biedt veel potentieel.

Acties en maatregelen

Uitvoeren Energiecoach-projecten en onderzoek naar doorontwikkeling

Onderzoeken welke aanvullende maatregelen er nodig zijn om energiearmoede tegen te gaan

Opvolging geven aan bijeenkomst van PACT-tegen armoede over energiearmoede

Organiseren van samenwerking met de woningcorporaties om (sociale) huurders te laten profiteren van opgewekte zonne-energie

Onderzoeken welke (positieve) triggers bewoners aanzetten tot duurzaam handelen en die inzetten om te versnellen

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 171 4.3 Leren en experimenteren

De voorgenomen acties en maatregelen die we hebben opgenomen in deze Routekaart leiden in 2030 naar verwachting tot een CO2-reductie van 48%. Voor het behalen van de ambitie van een CO2-reductie van 55% zijn aanvullende maatregelen nodig. We zullen de komende jaren nieuwe paden en oplossingen moeten verkennen. We zullen zelf moeten innoveren, maar we kunnen ook veel leren van anderen. Daarvoor is het nodig om te innoveren en kennis uit te wisselen op technisch, sociaal-maatschappelijk en economisch vlak. Samenwerking met en tussen partijen is cruciaal. We kijken naar onze eigen rol, onze werkwijzen en naar de manier en vorm van samenwerking tussen de gemeente en partners.

samenwerking biedt goede kansen voor verduurzaming van mobiliteit, onderwijs De stad als en arbeidsmarkt en economie. Periodiek proeftuin voor

bespreken bestuurders tijdens de Duur- innovatie Pijler 19 zaamheid Top welke thema’s in Metro- poolregio verband worden aangepakt. Stimuleren kennis- Als hoofdstad van Nederland oriënteert ontwikkeling en Amsterdam zich ook internationaal. Zowel de politiek als experts maken deel duurzame innovatie uit van netwerken die zorgen voor kennisontwikkeling, gezamenlijke lobby en internationale agendasetting (zie kader Ruimte is nodig om kennis uit te wisselen over internationale kennisuitwisseling). en te leren van elkaar, om nieuwe ideeën uit te proberen en daarbij te ontdekken Opstellen van een Kennis- & wat werkt en wat niet. De stad als proeftuin Innovatie-agenda voor innovatie. De essentie is dat we elkaar de ruimte en de veiligheid bieden om De Gemeente Amsterdam en AMS Insti- dingen anders te doen, in de gedeelde tute (Amsterdam Institute for Advanced wetenschap dat een experiment kan lukken Metropolitan Solutions) gaan samen of falen, maar dat we er altijd van leren, met publieke en private partners aan de totdat we een manier hebben gevonden slag met een kennis- en innovatie-agenda die werkt. Klimaat en Energie (K&I-agenda).

Wat gaan we doen? Deze K&I-agenda bundelt innovatie- vragen op het terrein van de klimaatneutrale stad. Het wordt opgesteld samen Leren van elkaar met bewoners, het bedrijfsleven en kennis- Overheden, bedrijven en kennisinstellin- instellingen en moet inzicht geven in wat gen werken allemaal aan dezelfde opgave nodig is voor een goed functionerend om de CO2-uitstoot te reduceren. We innovatie-ecosysteem in Amsterdam en kunnen veel van elkaar leren door kennis omliggende regio. We gaan niet innoveren uit te wisselen en samen te werken in con- om het innoveren, maar volgen een missie crete projecten. Dat kan op allerlei niveaus. gedreven innovatietraject: het doel is Amsterdam werkt in regioverband samen leidend, namelijk nieuwe oplossingen met buurgemeenten en provincie aan de voor een grote maatschappelijke uit- Regionale Energie Strategie (RES). Deze daging.

172 Nieuw Amsterdams Klimaat Internationale kennisuitwisseling

Drie spraakmakende projecten waarbij internationale samenwerking plaatsvindt, zijn CityZEN, ATELIER en SEEV4City. In het EU Smart City project CityZEN hebben Amsterdam en Grenoble tussen 2014 en 2019 gezamenlijk gewerkt aan een route naar klimaatneutraliteit. Er zijn 20 innovatieve pilot projecten uitgevoerd met als resultaat een reductie van 59.000 ton CO2. Een voorbeeld van een project is de koude-levering uit drinkwater voor de bloed- bank Amsterdam. Als opvolger voor CityZEN is in het najaar 2019 het EU Light house project ATELIER gestart, waarbij Amsterdam en Bilbao zich samen inspannen om een energieleverende wijk in de Buiksloterham te realiseren. In het kader van het EU project SEEV4City werkt Amsterdam met netbeheerder Liander aan slimme laadoplossingen voor elektrische auto’s. Het doel van dit project is het elektriciteitsnet te ontlasten en elektrische auto’s te laden met We kunnen nu nog niet voorzien wat duurzame elektriciteit. Amsterdam de komende jaren te doen staat. De K&I-agenda wordt steeds aan- Daarnaast werkt Amsterdam strategisch samen met gepast waar nodig op basis van resultaten Climate KIC, het Innovatieplatform van de EU voor het van eerdere onderzoeken en experimen- opschalen van beproefde klimaatoplossingen. Onderdeel ten en staat open voor vragen uit de stad. hiervan is het 10.000 homes programma en de Green Light Doel is het bieden van handelingsperspec- District. tief voor partijen en betere samenwerking, zowel publiek-privaat als publiek-publiek. Op gebied van lobby en agendasetting zet Amsterdam De intentie is om door te ontwikkelen naar in Europees verband in op Eurocities, het netwerk van een uitvoeringsprogramma, met living labs Europese steden. Eurocities is strategisch partner van waarin oplossingen in de praktijk worden de Europese Commissie in de EU Urban Agenda en een getest. Dat doen we samen met bewoners belangrijke vertegenwoordiger van steden in de lobby rich- in Amsterdam, het netwerk van de Amster- ting Brussel. Amsterdam heeft de Eurocities Round Table dam Economic Board, Amsterdam Smart on Climate Strategy en de taskforce on Circular Economy City, de Metropoolregio Amsterdam, EIT (2016-2019) geïnitieerd en voorgezeten. Climate-KIC, startups en MKB-ers, het bedrijfsleven en investeringsfondsen zoals Ook maakt Amsterdam onderdeel uit van C40, het interna- Invest-MRA en het Amsterdamse Klimaat- tionale bestuurlijke netwerk van steden. In dit netwerk vin- fonds. den bestuurders van steden wereldwijd steun en zetten zij de toon voor een ambitieus(zer) klimaatbeleid wereldwijd. Om de K&I-agenda uit te kunnen voeren werkt de gemeente met de Amsterdamse Recent is Amsterdam lid geworden van een nieuw netwerk: kennisinstellingen VU, UvA, HvA en AMS de Carbon Neutral Cities Alliance (CNCA). CNCA helpt Institute. steden van elkaar te leren en ervaringen te delen. In CNCA zijn toonaangevende steden met een duidelijk klimaatbeleid en doelstellingen verenigd, waaronder New York City, San Francisco, London, Kopenhagen en Helsinki. Acties en maatregelen Amsterdam zal ook in de toekomst een internationale rol In samenwerking met AMS stellen we innemen en blijven aandringen op ambitieus klimaatbeleid een Kennis en Innovatieagenda op in de EU en wereldwijd.

Deelnemen aan Europese samenwer- kingsprojecten en een wereldwijd netwerk van koploper steden

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 173 4.4 Ruimte voor de energietransitie en bijbehorende infrastructuur

De energietransitie is de komende decennia één van de grootste opgaven in de ruimtelijke ordening van de stad, zowel boven- als ondergronds. Dat komt omdat de impact van de energietransitie op de fysieke leefomgeving groot is: er is veel ruimte voor nodig, die ruimte is schaars, het aanzien van de stad verandert erdoor en er is regie nodig.

en infrastructuur die nodig is voor de Er is veel ruimte nodig, onder- en De energietransi- energietransitie. Denk aan windturbines bovengronds tie is de komende en zonnepanelen, maar ook aan gebouwen Voor opwekking, transport en levering van decennia één van of installaties die nodig zijn voor warmte elektriciteit, warmte, (groen) gas, CO2 en de grootste opga- of waterstof. De energietransitie wordt waterstof is nieuwe en aangepaste energie ven in de ruimte- daarmee meer zichtbaar en voelbaar in de infrastructuur nodig. Hoe het duurzame lijke ordening van leefomgeving van mensen. Dat maakt van energiesysteem van de toekomst er pre- de stad de energietransitie een ontwerpopgave. cies uit gaat zien weet nog niemand. We Door te visualiseren en mogelijke toekomst- weten wel dat tijdens de verandering er beelden te schetsen wordt de energie- nog verschillende systemen naast elkaar transitie concreet en kunnen we het beste bestaan. We weten ook dat het nieuwe het gesprek voeren over wat we wel en niet energiesysteem meer ruimte gaat vragen wenselijk vinden. dan het huidige fossiele systeem. De beschikbare ruimte boven- en ondergronds is Omvangrijke opgave daardoor mede bepalend voor de ontwikkeling van het nieuwe energiesysteem. Het aanpassen van de energie-infrastructuur is ook in de uitvoering een omvangrijke opgave. Nieuwe warmtenetten aan- Ruimte is schaars leggen en elektriciteitsnetten verzwaren, Ruimte is schaars in een compacte en terwijl de stad bereikbaar moet blijven is groeiende stad als Amsterdam, zowel een ingewikkelde puzzel. Dit vraagt om boven als onder de grond. We kunnen dit regie vanuit de gemeente. We gaan op bovendien niet los zien van andere claims zoek naar kansen en slimme en efficiënte op de ruimte, vanuit andere stedelijke combinaties in de uitvoering van werk- opgaven. Denk bijvoorbeeld aan de zaamheden. woningbouwopgave of veranderende mobiliteit, de renovatie van kades en brug- Omgevingsvisie gen, de opgave om onze economie circulair te maken, klimaatadaptatie, onder- In de nieuwe Omgevingsvisie Amsterdam grondse parkeergarages en afvaltransport, wordt het toekomstbeeld van de stad biodiversiteit en alle kabels die nodig zijn voor 2050 geschetst en de koers bepaald. voor het online streamen van data. Door op verschillende schaalniveaus met buurgemeenten, provincie en MRA te rekenen en tekenen worden er integrale Amsterdam gaat er anders uitzien afwegingen en keuzes gemaakt die ook Onze stad en het omringende landschap ruimtelijke kwaliteit opleveren. De Omge- gaat er anders uit zien door de installaties vingsvisie geeft sturing en handvatten voor

174 Nieuw Amsterdams Klimaat de ruimtelijke vertaling van de energie- 2 Alle nieuwbouw en transitie. Deze Routekaart, de Regio- Hoe het duurzame transformatie is minimaal nale Energiestrategie en de Transitievisie energiesysteem energieneutraal Warmte zijn input voor de Omgevings- van de toekomst visie. Het Omgevingsplan biedt vervolgens er precies uit gaat Energieneutraal is het nieuwe normaal. alle mogelijkheden tot (de)regulering en zien weet nog We gaan met onze nieuwbouw geen faciliteren van projecten die bijdragen niemand nieuwe CO2-opgave voor de toekomst aan de energietransitie. creëren. Dit betekent iets voor het aanzien van gebouwen en gebieden. Onnodig energieverbruik wordt voorkomen door slim ontwerpen met groen. Gebouwen zien er anders uit door het gebruik van zonnepanelen op gevels of door minder gebruik van glas in de gevel. Zie ook pijler 7 over

energieneutraal bouwen. Pijler 20 Ruimte maken voor 3 Geen dak onbenut de energietransitie Zonne-energie op geschikte daken in en infrastructuur zowel nieuwbouw als bestaande bouw (ook in beschermd stadsgezicht en op monumenten) is de eerste prioriteit. Daar- De gemeente speelt een grote rol in de naast benutten we de mogelijkheden voor ruimtelijke ordening, de inrichting en het zonne-energie op gevels, langs spoor- en werken in de openbare ruimte en de regie snelwegen en op braakliggende gronden. op de ondergrond. Er is behoefte aan een Het totaal van het Amsterdams dakopper- wendbare strategie, waarin we de ruimte- vlak bedraagt ongeveer 6.000 hectare. vraag van de energietransitie steeds con- Daarvan is circa 1.200 hectare (20% van creter maken. We zien op dit moment van- alle daken) geschikt voor plaatsing van uit de energietransitie negen uitdagingen zonnepanelen. Zie ook pijler 10 over zonne- die een ruimtelijke vertaling nodig hebben energie op daken. in de Omgevingsvisie, ruimtelijk beleid en planvorming. 4 Ruimte voor grootschalige windenergie 1 Vernieuwing en versnelling door initiatief van de In de Regionale Energie Strategie (RES) zijn Amsterdammers en het zoekgebieden opgenomen voor grootschalige windenergie. Deze gebieden uitdagen van de markt zijn grotendeels in lijn met de bestaande zoekgebieden zoals opgenomen in de Door ruimte te geven (ook fysiek!) voor Windvisie uit 2012. Ook in de bebouwde de ideeën van Amsterdammers ontstaat omgeving (onder andere op daken) kan eigenaarschap, versnelling en draagvlak meer ruimte worden gevonden voor klein- voor de energietransitie. Zie hiervoor pijler schalige lokale opwekking van windenergie. 17 over bouwen aan de beweging in de Zie ook pijler 11 over windenergie. stad.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 175 4.4 Ruimte voor de energietransitie en bijbehorende infrastructuur

5 Juiste warmte op de 7 Ruimte voor de energie- juiste plek Energie-infra- transitie in de openbare structuren raken ruimte en ondergrond Het uitgangspunt is een optimale match ook steedsmeer tussen de soort warmte die nodig is voor verknoopt; de verwarming van gebouwen en warm van elektra naar De energietransitie vraagt om verzwaring, tapwater en de kwaliteit van gebouwen. warmte, van uitbreiding en aanpassing van de bestaan- We gebruiken dus bij voorkeur lage tempe- waterstof naar de nutsinfrastructuur. De inpassing van ratuur warmte (en netwerken) voor goed elektra, en anders- deze cruciale infrastructuur verdient alle geïsoleerde nieuwbouw en hoge tempe- om aandacht. Een steeds groter deel van het ratuur warmte voor moeilijker te isoleren aardgasnet raakt in onbruik en warmte- gebouwen, zoals monumenten. Daarnaast netten gaan groeien en worden diverser hanteren we het uitgangspunt dat warm- qua bronnen en toepassing. Het elektrici- te-infrastructuur wordt aangelegd tegen teitsnet krijgt een grotere capaciteit. Op de laagst mogelijke maatschappelijke al deze fronten is innovatie te verwachten. kosten. In de Transitievisie Warmte wordt Denk aan nieuwe vormen van energie- per wijk aangegeven wanneer deze opslag in woongebieden, zoals buurt- aardgasvrij wordt en met welke prefe- batterijen, waterstof of warmtebuffers. rente warmte infrastructuur. We koppelen Energie-infrastructuren raken ook steeds dit aan andere ruimtelijke opgaven in meer verknoopt; van elektra naar warmte, de wijken zoals de woningvoorraad, van waterstof naar elektra, en andersom. openbare ruimte, inrichting van de onder- De sturing op vraag en aanbod van ener- grond en verduurzaming. Zie ook pijlers giestromen neemt toe. We gaan van rela- 1,2 en 3 in het hoofdstuk over een aard- tief platte eendimensionale energienetten gasvrije gebouwde omgeving. naar geïntegreerde slimme netwerken die energiegebruik van wonen, werken, industrie en mobiliteit bedienen. 6 De stad is autoluw en alle mobiliteit is uitstootvrij We weten dat er in ieder geval ruimte nodig is voor: Een autoluwe stad en uitstootvrije mo- • Elektriciteitsinfra, onderstations, trans- biliteit vraagt om een andere inrichting formatorhuisjes, opslag elektriciteit, van het mobiliteitsnetwerk en om fysieke oplaadinfrastructuur voor elektrische ruimte. Denk aan verdichting rondom mobiliteit, zonnepanelen in de openbare OV knooppunten, investeren in een ruimte (zie ook pijler 12 over elektrici- completer en sneller OV netwerk en aan teitsinfrastructuur); knooppunten aan de rand van de stad voor de overslag van goederen en personen • Warmte- en koudenetwerken, WKO’s, naar kleinere en schonere voertuigen de warmteoverslagstations, ruimtereserve- stad in (zowel over de weg als over water). ringen voor (de aanleg van) geothermie- Maar ook aan minder parkeerplaatsen en putten, en thermische energie uit opper- meer ruimte voor fietsers en voetgangers. vlaktewater, riool en drinkwater (zie ook Emissievrij vervoer heeft oplaadinfrastruc- pijler 3 over het warmte-infrastructuur); tuur nodig (oplaadpalen, snellaadstations, • En CO -pijpleidingen (zie ook pijler 15 waterstoftankstations en een robuust en 2 over CO -afvang). slim energienetwerk). Zie ook pijlers 8 en 9 2 in het hoofdstuk over mobiliteit. Dit vraagt om het opschonen van de ondergrond en het verwijderen van kabels en leidingen die niet meer worden gebruikt. Ook is innovatie nodig in de manier waarop we werkzaamheden in de ondergrond uitvoeren, waarbij er meer wordt gecom-

176 Nieuw Amsterdams Klimaat bineerd en kabels en leidingen worden vrije ruimte; in regelgeving, maar ook gebundeld. In 2020 wordt fysiek. Denk hierbij aan proeftuinen voor een visie op de nieuwe technieken en aan gebieden waar We onderzoeken momenteel als gemeente Amsterdamse Amsterdammers de ruimte en tijd krijgen voor het eerst op de schaal van de hele ondergrond om te experimenteren. Zorg dat de cultuur stad de ruimteclaims voor nutsvoorziening- gemaakt. Hierin van ‘samen stad maken’ structureel wordt en in de boven- én ondergrond vanuit alle worden expliciete ondersteund en gevoed. Zie pijler 19 over gemeentelijke ambities (Bestuursopdracht keuzes voor het innovatie. Nutsvoorzieningen). Dit inzicht – dat er wel gebruik van de al veel meer is op individuele infrastructuren ondergrond voor- – hebben we nodig om integrale afwegin- gesteld Acties en maatregelen gen op stadsniveau te kunnen maken. Het doel is dat nutsvoorzieningen ruimte- Notitie reikwijdte en detailniveau lijk efficiënt en kwalitatief hoogwaardig Omgevingsvisie Amsterdam vaststellen een plek krijgen in de stad. Studie uitvoeren naar ondergrond in In 2020 wordt een visie op de Amsterdam- de Omgevingsvisie se ondergrond gemaakt. Hierin worden expliciete keuzes ten aanzien van het Omgevingsvisie Amsterdam ontwikkelen gebruik van de ondergrond voorgesteld. Ook wordt in 2020 de Warmtestrategie Bestuursopdracht nutsvoorzieningen vastgesteld, waarin we vastleggen op uitvoeren welke manier we benodigde warmte-infrastructuren en duurzame warmtebronnen Bestuursopdracht Regieslots uitvoeren laten groeien. Integrale Ontwerpmethode Openbare Ruimte opleveren 8 De Haven als batterij voor de stad en regio Uitvoeren Werkplan ondergrond 2020

Onderzoek doen naar nieuwe vormen De Haven van Amsterdam (inclusief veilig- van regie op de ondergrond via proces heidscontouren) neemt een strategische “Vol onder maaiveld" positie in in de transitie van de lokale én mondiale energiemarkt. De Haven is een Project Oranje loper uitvoeren (quick geschikte locatie voor de opwek, opslag en scan van Paleis op de Dam tot Mercator- distributie van hernieuwbare energie voor plein) de industrie, lucht- en scheepvaart, voor de stad en de regio. Daarnaast kan de Haven Masterplan(nen) WKO maken voor grote een logistieke hub worden voor interna- gebiedsontwikkelingen tionale handelsstromen van hernieuwbare energie, zoals waterstof. Als gemeente Kennisontwikkeling duurzame openbare willen we hiervoor de ruimtelijke mogelijk- ruimte en ondergrond heden en bijpassende milieuregelgeving organiseren. Zie ook pijlers 13 en 14 in het Aanvragen EU subsidie gericht op lucht- hoofdstuk over haven en industrie. kwaliteit en klimaatneutrale stad

Uitwerken monitoringsindicatoren ruim- 9 De stad als living lab telijke vertaling van de energietransitie en energie infrastructuur Nieuwe technieken en innovatie zijn noodzakelijk om massa en snelheid te gaan maken in de energietransitie. Ook dit vraagt

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 177 4.4 Ruimte voor de energietransitie en bijbehorende infrastructuur

Meer energie uit wind. Duur- Import waterstof via zame stroom voor industrie, schepen bedrijven, elektrische auto’s en huizen Tata steel

Elektrolyser Energie uit zon en wind is weersaf- Meer energie uit zon. Waterstof hankelijk, daarom slaan we energie Zonnepanelen op huizen, Industrie Tankstation op: batterijen, waterstof gebouwen en langs infrastructuur In- en export van duurzame stroom Data center AEB

Fabriek synthetische Hemweg Gasleiding: verwijderen of centrale brandstof voor biogas of waterstofgas benutten

Ruimte nodig voor 6 extra onderstations van Tennet: ruimtegebruik per station Aquathermie tussen 6.000 – 30.000 m2

CO2-afvang in diepe bodem van de zee Geothermie 2 á 3 km onder de Slim WKO grond laden Slim netwerk Buurt- en thuisbatterijen kunnen een belangrijke rol Hergebruik CO2 als grondstof gaan spelen

Energie Arena Aquathermie centrale

Ruimte nodig voor 9 extra onderstations van Liander. Ruimtegebruik per station Data tussen 2.000 – 14.000 m2 center Legenda

Elektriciteit In 2050 1100 hectare dakop- Waterstof pervlak bedekt met zonnepanelen, dat is 20% van alle Warmtenet Vol onder het maaiveld (verschillende temperatuurniveaus) daken De grond wordt steeds voller door alle opgaven CO 2 en ambities van de stad. Het gaat steeds meer Synthetische brandstof knellen. Gasleidingen erkzaamheden in de grond en openbare ruimte worden compleer en kostbaarder. Goede regie Stoomnet op ondergrond en openbare ruimte is randvoorwaarde voor slagen energietransitie.

178 Nieuw Amsterdams Klimaat Meer energie uit wind. Duur- Import waterstof via zame stroom voor industrie, schepen Ruimte voor energietransitie bedrijven, elektrische auto’s en huizen Tata steel en infrastructuur Amsterdam 2050

Fabriek synthetische Hemweg Gasleiding: verwijderen of centrale brandstof voor biogas of waterstofgas benutten

Ruimte nodig voor 6 extra onderstations van Tennet: ruimtegebruik per station Aquathermie tussen 6.000 – 30.000 m2

CO2-afvang in diepe bodem van de zee Geothermie 2 á 3 km onder de Slim WKO grond laden Slim netwerk Buurt- en thuisbatterijen kunnen een belangrijke rol Hergebruik CO2 als grondstof gaan spelen

Energie Arena Aquathermie centrale

Ruimte nodig voor 9 extra onderstations van Liander. Ruimtegebruik per station Data tussen 2.000 – 14.000 m2 center Legenda

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 179 4.5 Financiering

Eén van de randvoorwaarden om de transitie, en daarbij de beschreven maatregelen, mogelijk te maken, is de beschikbaarheid van middelen. Het klimaatneutraal maken van Amsterdam is een opgave die tot 2050 miljarden aan investeringen zal vergen. Investeringen zijn nodig voor bijvoorbeeld: het aardgasvrij maken van Amsterdam, het creëren van nieuwe warmtebronnen, het aanpassen van gebouwen en voor grootschalige ingrepen in de infrastructuur, in de ondergrond en in de openbare ruimte.

Eén van de randvoorwaarden om de transi- Mobiliteit, Elektriciteit, Haven & Industrie. tie, en daarbij de beschreven maatregelen, Het klimaat- Hierin zijn ook de uitgangspunten en criteria mogelijk te maken, is de beschikbaarheid neutraal maken voor bestedingen uit het fonds beschreven. van middelen. Het klimaatneutraal maken van Amsterdam is Het college stelt het verdiept bestedings- van Amsterdam is een opgave die tot 2050 een opgave die tot perspectief Klimaatfonds vast. Voor ieder miljarden aan investeringen zal vergen. 2050 miljarden transitiepad is een specifieke financiële Investeringen zijn nodig voor onder andere aan investeringen strategie uitgewerkt. Deze financiële strate- het aardgasvrij maken van Amsterdam, het zal vergen gie is indicatief en richtinggevend, maar niet creëren van nieuwe warmtebronnen, het bepalend. Om zo ruimte te bieden aan de aanpassen van gebouwen en voor groot- actualiteit. We weten immers onvoldoende schalige ingrepen in de infrastructuur, in de waar de kansen liggen. Mochten zich unieke, ondergrond en in de openbare ruimte. innovatieve situaties voordoen die bijdragen aan het bereiken van de doelen dan mogen De financiële middelen zullen zowel door de de huidige kaders daarin niet beperkend zijn. overheid als door de samenleving moeten worden opgebracht. Het aandeel dat voor Tegelijkertijd werken we samen met het Rijk rekening komt van de gemeentelijke begro- om te zorgen dat er meer geld beschikbaar ting zal gaandeweg meer duidelijk worden. komt, nodig om de gehele gebouwenvoorraad aardgasvrij te maken, en dringen we Het Klimaatfonds is op 13 februari 2019 er bij het Rijk op aan dat wet-, regelgeving door de gemeenteraad ingesteld. Het fonds en marktordening worden aangepast ten heeft een budget van €150 miljoen. Met het behoeve van de transitie. Raadsbesluit is ook een bestedingsperspec- tief voor dit Klimaatfonds vastgesteld. Daar- Voor het realiseren van de doelen worden in is een indicatie gegeven hoe het bedrag ook buiten Amsterdam steeds meer financi- kan worden verdeeld tussen de verschillen- ële middelen beschikbaar gesteld, ook voor de transitiepaden: Gebouwde Omgeving, Amsterdam. Zo zijn er middelen beschikbaar vanuit bedrijven en financiële instellingen, de Metropool Regio Amsterdam, Provincie, (inter)nationaal en een aantal fondsen, zoals Invest-NL, MRA-invest en EU-fondsen. KlimaatfKlimaat-onds Veel van deze middelen worden beschikbaar klimaatneutraal in 2040 en aarfondsdgasvrij in 2030 gesteld onder voorwaarde van cofinancie- ring of garantstelling van de gemeente. Daarnaast gaat het verstrekken van middelen vaak samen met een uitgebreide aanvraag- en verantwoordingslast die veel

Gebouwde capaciteit vergt. Omgeving: De gemeente gaat in 2020 aan de slag met 90% het creëren van meer inzicht en overzicht Haven & Industrie: 5% in deze financieringsmogelijkheden buiten Elektriciteit: 1,6% Amsterdam en hierbij zetten we ons in om Mobiliteit: 3,4% hier optimaal gebruik van te maken.

180 Nieuw Amsterdams Klimaat Etalageproject De transitie naar een fossielvrije Hemweglocatie in 2050

Nu de kolencentrale is gesloten, herontwikkelt Vattenfall de Hemweglocatie de komende jaren naar een schone energiehub. Vattenfall-directeur Alexander van Ofwegen over de transitie naar een fossielvrije Hemweglocatie in 2050.

“Het Hemwegterrein vormt straks Naast waterstof gaan ook de zon- energie. In tijden van overschot dé verbindende schakel in het nepanelen en windturbines bij de kunnen we energie hierin opslaan opwekken en doorgeven van Hemweg groene stroom leveren. en weer gebruiken. Zo is er altijd schone energie binnen de regio Zo fungeert de locatie als fos- voldoende stroom en warmte Amsterdam”, legt Alexander uit. sielvrije ‘hub’, waar tevens wind- voorradig voor de regio.” “Deze transitie verloopt via vier stroom van zee via de Hemweg paden: het eerste pad gaat over wordt doorgegeven aan de stad. “Tot slot vormen de Hemweg- groene elektriciteit. Daarvoor “Tweede transitiepad gaat over locatie en Hemhavens in de wordt de gascentrale op het ter- het produceren van groene toekomst hét centrum voor de rein omgebouwd tot een installa- warmte”, vervolgt Alexander. productie van groene waterstof tie die stroom opwekt uit groene “Daarvoor installeren we vanaf en synthetische brandstoffen. waterstof. Vanaf 2030 wordt 2023 e-boilers op de Hemweg, Op dit moment gebruikt Schip- aardgas gemengd met groene die stadwarmte gaan leveren op hol 4,3 miljoen ton kerosine per waterstof. Helemaal op groene basis van groene elektriciteit van jaar, brandstof voor 100% door waterstof overgaan kan pas in zonnepanelen en windturbines. olieraffinaderijen geproduceerd. 2035: eerst moet er voldoende Als deze fossiele hoeveelheid de groene waterstof zijn en ook de Als derde gaat de Hemweglocatie komende jaren wordt bijgemengd gasinfrastructuur wordt hiervoor dienen als energiebuffer voor een tot 50% fossielvrij geproduceer- nog aangepast.” stabiel grid. Naast elektrische op- de, synthetische brandstof, dan slag in accusystemen is waterstof maak je impact in het verminde- een uitstekend opslagmiddel voor ren van de CO2-uitstoot!

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 181 4.6 Regelgeving

De opgave om Amsterdam klimaatneutraal te krijgen is niet vrijblijvend. De noodzaak tot snel handelen is groot. Amsterdammers bepalen doorgaans zelf of zij in beweging komen. Wij stimuleren en faciliteren dat. Steeds vaker komt er regelgeving waarbij vrijwilligheid wordt omgezet in verplichting. Denk aan verplichte energiebesparing bij bedrijven, milieuzones voor vervuilende voertuigen, normen voor energieneutraal bouwen of uiteindelijk een verplichting om van het aardgas af te gaan. De Omgevings- wet biedt gemeenten vanaf 2021 meer sturingsmogelijkheden onder andere via het Omgevingsplan. Waar deze sturingsmogelijkheden ontbreken vragen we het rijk om passende weten regelgeving.

waardoor hun duurzame initiatief of plan Passende weten regelgeving De gemeente is niet of maar langzaam van de grond komt. van Rijk en EU regisseur van de Dit komt ook naar voren in de contacten Amsterdam wil bij de koplopersgroep ho- energietransitie; die onze initiatievencoaches hebben met ren. Het creëren van voldoende draagvlak goede wetgeving Amsterdammers. In het coalitieakkoord en een rechtvaardige uitvoering zijn hierbij en nationaal Een nieuwe lente en een nieuw geluid essentieel. Een aantal randvoorwaarden draagvlak kan (mei 2018) is opgenomen: van Rijk en EU op het gebied van financi- deze transitie ën, weten regelgeving, fiscaal regime en versnellen ‘dat wordt onderzocht welke belemme- lokale beleids- en afwegingsruimte zijn ringen regelgeving geeft om radicaal cruciaal om lokaal uitvoering te geven te verduurzamen en te vergroenen. aan het nationale Klimaatakkoord, onze Er wordt een meldpunt opgestart waar CO2-doelstellingen en de aardgasvrije Amsterdammers deze vieze regels stad. Wanneer deze ontbreken voeren we kunnen aanmelden’. lobby richting Rijk en EU. De volgende aanpak wordt gehanteerd om De gemeente is regisseur van de ener- beter bereikbaar te zijn voor deze geluiden gietransitie. Goede wetgeving en (inter) en begeleiding op maat te bieden: nationaal draagvlak kan deze transitie ver- • Het online platform snellen. Daar hebben we het Rijk en de EU nieuwamsterdamsklimaat.nl en bij nodig (zie kader lobby richting het Rijk het e-mailadres klimaatneutraal@ en de EU). In de lobby richting Rijk en EU amsterdam.nl is opengesteld en onder wordt op deelbelangen opgetrokken met andere bedoeld voor vragen en meldin- de G4, VNG, de Metropoolregio en andere gen over barrières bij verduurzaming. gemeenten en ook met andere belangrijke Telefonisch zijn we bereikbaar via 14020. partners als de Omgevingsdienst Noord- zeekanaalgebied, Alliander, de partijen van • Tijdens gesprekken en bijeenkomsten de City Deal aardgasvrij en ondersteuners in de stad vragen wij uitdrukkelijk naar van het Amsterdams Klimaatakkoord. belemmerende regels of processen die van het Amsterdams Klimaatakkoord. worden ervaren. • Vanaf medio 2019 werken een aantal Meldpunt belemmerende regels initiatievencoaches in de stad die duurzame initiatieven ondersteunen en de Regels kunnen ook belemmerend werken. weg wijzen naar de juiste plek. Zij funge- Inwoners maar ook bedrijven verdwalen ren als eerste aanspreekpunt, hebben soms in de gemeentelijke bureaucratie

182 Nieuw Amsterdams Klimaat Lobby richting het Rijk en de EU

Amsterdam zal haar lobby richting Rijk en de EU voortzetten en intensiveren op de volgende onderwerpen: • Het aardgasvrij maken van de stad. Denk aan de aanpassing van de Warmtewet. Amsterdam pleit voor een marktordening waar gemeenten een centrale rol hebben, met open netten en een andere beprijzing dan koppeling aan de gasprijs. • Vergroten investeringsruimte corporaties door afschaf- fing verhuurdersheffing en deze onder andere in te zetten voor de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad. • Het organiseren van voldoende capaciteit op het elektriciteitsnet om een stijgend verbruik en een toename van de hoeveelheid duurzaam opgewekte elektriciteit te kunnen accommoderen. Op alle geschikte daken moeten een goed netwerk in de stad en binnen zonnepanelen komen. Daar is adequate wetgeving voor de gemeentelijke organisatie en de juiste nodig. Tegelijkertijd moet het elektriciteitsnet de toename mentaliteit om tot een duurzame oplos- van aanbod en vraag aankunnen. Daar zijn extra maat- sing te komen. Waar nodig schalen zij op. regelen voor nodig zoals de mogelijkheid van netbeheerders om voorinvesteringen te doen en het stimuleren van • We ontvangen ook signalen via part- opslag van elektriciteit. ners in de stad die advies, coaching en informatie bieden of betrokken zijn bij • De transitie van de Haven als geschikte locatie voor de vestigingsbeleid of handhaving. opwek, opslag en distributie van hernieuwbare energiebronnen voor de stad en de regio. De gemeente heeft • Signalen, die we via bovenstaande een beperkt instrumentarium om CO2-reductie en ener- kanalen binnenkrijgen, worden op giebesparing af te dwingen in de industrie en in de haven. een centrale plek (de initiatieventafel) (Inter)nationale kaders zijn hier sturend (zoals een gene- gemonitord en waar we een rode lijn rieke CO2-heffing), vandaar dat op dit gebied nadrukke- ontdekken wordt niet alleen een lijk de samenwerking met het Rijk en EU wordt gezocht. oplossing op maat geboden maar ook In 2020 verkennen we hoe de Amsterdamse Haven als aandacht gevraagd voor structurele duurzame batterij voor de stad kan fungeren en hoe Rijk oplossingen in de gemeentelijke orga- en EU kunnen bijdragen. nisatie, gemeentelijke dienstverlening of lobby richting Rijk of EU. • Een eerlijke verdeling van de lasten en de lusten door onder andere CO2-beprijzing, woonlastenneutraal voor de lage en middeninkomens en lokale kansen op arbeid Inzichten tot nu toe voor groepen die lastig toegang hebben tot de arbeidsmarkt. De opgave moet haalbaar en betaalbaar zijn. De meldingen en signalen die via al deze Extra geld van het Rijk is nodig voor de uitvoeringskosten kanalen binnenkomen worden geregis- van het Nationaal Klimaatakkoord en voor financiering treerd en waar mogelijk aangepakt. In de van onrendabele toppen bij het aardgasvrij maken van praktijk blijkt dat er vooral vragen zijn over de stad. Het Rijk kan hieraan bijdragen door een gerichte het vinden van de juiste weg vinden in de inzet van het Investeringsfonds. gemeentelijke organisatie, vergunning- verlening bij monumenten en in beschermd • Een ambitieus klimaatbeleid van de EU, want zonder dui- stadsgezicht, de vindbaarheid van inform- delijke scherpe doelstellingen kunnen ambitieuze steden atie of advies, financiële ondersteuning alleen niet voldoende uitvoeringskracht ontwikkelen. en de organisatiekracht in de eigen organisatie.

Vaak zijn de regels niet het probleem, maar omslachtige of ondoorzichtige procedures

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 183 Etalageproject Zonnepanelen op achttien Amsterdamse schooldaken

Sinds het voorjaar van 2019 wekken achttien scholen in Amsterdam Nieuw-West hun eigen, schone energie op. Het scheelt de helft op hun energierekening.

De schoolbesturen van AMOS, schooldaken onderzocht. Door energierekening van ongeveer ASKO, Esprit, Progresso, Weste- het vervolgens gezamenlijk aan te 150.000 euro per jaar.” lijke Tuinsteden en ZAAM hebben besteden, hebben we dit mooie samen zo’n 6.000 zonnepane- resultaat bereikt. Enkele leerlin- Joke: “Dit gun je echt iedere len geplaatst. Stuwende kracht gen rekenen nu uit wat je moet school en kind. Voor projecten achter het dit project was Joke doen om de scholen helemaal heb ik twee tips: zorg dat de Middelbeek, bestuurder van energieneutraal te krijgen. Het opbrengsten van de energie Stichting Westelijke Tuinsteden. jaagt de bewustwording van de bij de school terechtkomen en Zij kwam met het idee. “Precies kinderen aan en dat springt ver- niet bij een leasemaatschappij, op het goede moment”, aldus volgens over naar ouders en de laat het geld terugvloeien in het Joke. “De daken in Nieuw West buurt rondom’’. onderwijsproces. Twee: regel waren leeg. De gemeente wilde een procesbegeleider van de iets met zonnepanelen en ik was “Normaal had dit project 2 gemeente. Een procesbegeleider zes nieuwbouwscholen aan het miljoen euro gekost. Uiteindelijk krijgt dingen voor elkaar die je bouwen, dus daar kon het meteen hebben wij er 1,3 miljoen voor als schoolbestuur nooit voor mee. En er waren subsidieregelin- betaald. De 6.000 zonnepanelen elkaar zou krijgen.” Inmiddels is gen.” leveren per jaar zo’n 1,5 miljoen een nog groter project gestart, kilowattuur aan schone energie, waarbij 6 schoolbesturen 50 “In dit project hebben de school- ongeveer de helft van het totale scholen hebben aangedragen besturen samen de mogelijkhe- jaarlijkse elektriciteitsverbruik; om zonnepanelen op het dak te den voor zonnepanelen op onze een forse besparing op de plaatsen.

184 Nieuw Amsterdams Klimaat 4.6 Regelgeving

wel. Dit geldt op alle niveaus, maar in het lingen een helder proces in en zorgen dat bijzonder voor procedures van de gemeen- Er komt een alle Amsterdammers bij één loket terecht te zelf. Er zijn al stappen gezet, zoals een meldpunt waar kunnen voor vragen en oplossingen. Ook aangepaste welstandsnota en monumen- Amsterdammers begeleiden we bewoners bij het verkrijgen tenkader met meer mogelijkheden voor belemmerende van een vergunning, delen we ervaringen zonnepanelen, een gemeentelijke werk- regels kunnen uit de praktijk met voorbeeldprojecten en wijze voor opstalrecht bij zonnepanelen en melden werken we toe naar standaardprocedures een nultarief bij leges voor vergunningen en ontwerpen. Op deze manier verbeteren voor duurzame verbouwingen en uitstoot- we de processen, de regels en de com- vrije verhuiswagens. municatie hierover. Deze aanpak kan in de toekomst worden verbreed naar andere thema’s. Aanpak Een duurzame stad vraagt om nieuwe, gezamenlijke oplossingen en samenwer- kingen die tot stand komen vanuit de signalen van Amsterdammers. We werken hierin samen met verschillende partners zoals Rijk, Provincie, Metropoolregio Amsterdam en Omgevingsdienst Noord- zeekanaalgebied. Waar we het als gemeente zelf kunnen oplossen doen we dat.

Zo gaan we onnodige en belemmerende Amsterdamse regels die de verduurzaming in de weg staan waar mogelijk vereen- voudigen, aanpassen of zelfs afschaffen. Waar nodig en mogelijk passen we maat- werkoplossingen toe.

Belemmerende regelgeving waar we als gemeente niet zelf over gaan kaarten we aan in Den Haag. Het stelsel van weten regelgeving is continu in beweging en versnipperd over verschillende ministeries. Daarnaast loopt weten regelgeving per definitie achter op innovatie. In de praktijk kunnen belemmeringen optreden door toepassing van innovatieve technieken die (nog) niet passen binnen de wet en is behoefte aan experimenteerruimte. Amsterdam voert een actieve lobby op regelgeving en randvoorwaarden die een versnelling van de energietransitie ondersteunen.

Interne procedures en processen die belemmerend werken worden gestroomlijnd. In 2020 wordt de ‘Groene Loper’ uitgerold waarbij het plaatsen van zonnepanelen eenvoudiger wordt gemaakt op monumenten en in beschermd stadsgezicht. We richten met de verantwoordelijke afde-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 185 186 Nieuw Amsterdams Klimaat De Amsterdammer aan het woord

Jutta van Ballegooijen Partnership Manager bij Plastic Whale

“Zowel thuis als in mijn werk bij Plastic Whale ben ik veel bezig met duurzaamheid. Als ik boodschappen doe met mijn kinderen dan rapen we onderweg altijd het plastic op van de straat. Mijn kinderen kunnen er namelijk, net als ik, ook niet meer tegen als er afval op straat ligt."

“Volgend jaar willen we ons huis zo duurzaam mogelijk verbouwen. Het liefst met zonnepanelen, maar ook met een groen of te wel sedum dak. Ik weet niet zeker of ze allebei tegelijk mogelijk zijn, maar ik vind dat er een manier gevonden moet worden om het te combineren. Daarnaast willen we een warmtepomp en uiteindelijk van het gas af. Ik hoop dat het lukt, want het is ook altijd een kostenplaatje. Op dit moment ben ik aan het uitzoeken hoe we dit het beste aan kunnen pakken."

“Zowel in mijn werk als thuis wil ik mensen echt inspireren om zelf in actie te komen. Ik denk dat als iedereen in actie komt we niet alleen een bijdrage kunnen leveren aan het verduurzamen van Amsterdam, maar de hele wereld.”

“Op mijn werk bij Plastic Whale willen wij zoveel mogelijk mensen inspireren om in actie te komen en om bij te dragen aan onze missie plasticvrije wateren wereldwijd. Dit doen we door letterlijk plastic te vissen uit de grachten van Amsterdam, maar ook aan de hand van workshops en lezingen. Van het opgeviste plastic maken we meubels en sloepen."

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 187 188 Nieuw Amsterdams Klimaat Ver- klarende woordenlijst

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 189 Verklarende woordenlijst

oorzaak is van Aardgasvrij Amsterdams Bijna Energie Biobrandstof de toegenomen Klimaat- en Neutrale Niet aangesloten Biobrandstof is een concentraties aan Energiefonds Gebouwen op de fossiele algemene verzamel- broeikasgassen. (AKEF) (BENG) brandstof aardgas. naam voor verschil- Het broeikaseffect Dit betekent niet Het AKEF verstrekt BENG vervangt lende soorten zelf is het natuurlijk gasloos; er kan bedrijfsfinanciering vanaf 2021 de EPC brandstoffen die verschijnsel dat groen gas worden door middel van (energieprestatie- gemaakt worden bepaalde gassen toegepast. risicodragende coëfficiënt) voor uit plantaardig in de atmosfeer investeringen en nieuwbouw. De drie materiaal of afval, de uitstraling van

leningen. nieuwe wettelijke bijvoorbeeld bio- warmte door de Afval Energie eisen in BENG zijn: diesel, bio-ethanol aarde afremmen. Afval Energie • De energie- en biogas. Broeikasgassen Amsterdamse Bedrijf Amsterdam behoefte voor zijn essentieel City Deal “Naar (AEB Amsterdam) warmte en voor het leven op een stad zonder Biomassa Afvalverwerkings- koeling van een aarde, maar te aardgas“ bedrijf in Amster- woning is maxi- Plantaardig en dier- hoge concentraties dam. Het bedrijf Concrete samen- maal 25 kWh/ lijk (rest)materiaal, kunnen ernstige verwerkt afval in werkingsafspraken m2/jaar (thermi- dat als grondstof klimaatveranderin- twee afvalverbran- tussen steden, Rijk, sche energie. wordt gebruikt gen veroorzaken dingsinstallaties andere overheden, • Het primaire voor de energieop- die bedreigend waarvan de vrij- bedrijven en (fossiele) ener- wekking of direct zijn voor datzelfde komende warmte maatschappelijke gieverbruik voor als biobrandstof. leven op aarde. wordt gebruikt organisaties, onder warm water en in- voor het opwekken andere gericht op stallaties van een Broeikaseffect Broeikasgas van energie. proef-projecten woning is maxi- en onderzoek naar maal 25 kWh/ De term broeikas- De belangrijkste alternatieven voor m2/jaar. effect betekent in broeikasgassen zijn Afvalverbran- een fossiele warm- • Het aandeel spreektaal vaak: koolstofdioxide dingsinstallatie tevoorziening. hernieuwbare het versterkte (CO ), methaan (AVI) 2 energie voor broeikaseffect door (CH4), stikstof- Een installatie die een woning is een verhoogde oxide/lachgas Aquathermie specifiek bestemd minimaal 50%. concentratie van (N2O) en de fluor- is voor het verbran- Duurzame lokaal Dat is het per- broeikasgassen verbindingen HFK, den van afval. warmtesysteem op centage energie in de atmosfeer PFK en SF6. basis van opper- afkomstig van (dampkring). vlaktewater. bijvoorbeeld Daardoor stijgt Amsterdams Bronnenboek zonnepanelen, de gemiddelde Klimaatakkoord zonneboiler, temperatuur op In het Amsterdamse ATELIER Een bundeling van warmtepomp en aarde en treedt bronnenboek staat ruim 200 initiatie- EU project waarin (onder voor- klimaatverandering welke bronnen ven, groot en klein, 30 internationale waarden ook) op. Het Inter- Amsterdam tot rijp en groen. Het partners samen- biomassa, of een governmental haar beschikking geeft inzicht in de werken om in het aansluiting op Panel on Climate heeft voor het ver- vele lokale buurtini- Amsterdamse een warmtenet. Change, het kli- warmen en koelen tiatieven, maar ook Buiksloterham en maatpanel van de van gebouwen en in de plannen van in Bilbao energie- Verenigde Naties, welke bronnen zij grote bedrijven leverende wijken concludeert dat nu en in de toe- en instellingen, op te leveren en het verbranden van komst kan inzetten. zoals de Haven van met het geleerde fossiele brandstof- Amsterdam, op te schalen naar fen door mense- Waternet en Artis. andere wijken in lijke activiteiten Amsterdam en de belangrijkste Europa.

190 Nieuw Amsterdams Klimaat te voor de mens- aanname dat het Carbon Capture CO - Donut(economie) 2 heid'. Het diagram creëren van een Storage and compensatie De Donut (of is ontwikkeld door prijs voor koolstof Usage (CCSU) Het compenseren Donuteconomie) Oxford-econoom de meest kostenef- CCSU staat voor van de uitstoot van is een economisch Kate Raworth. fectieve manier is Carbon Capture broeikasgassen model dat econoom de aanzienlijke Storage and Usage, die samenhangt mische welvaart reducties in de we- Duurzame oftewel afvangen, met een organisa- meet door te kijken reldwijde uitstoot energie/ opslaan en herge- tie, productie of naar de realisatie van broeikasgassen warmtebronnen bruiken van CO2. consumptie. Voor van een sociaal te realiseren die het milieu maakt fundament zonder Duurzame energie nodig zijn om te het niet uit waar het overschrijden is opgewekt uit voorkomen dat de Circulaire de CO wordt van ecologische bronnen die niet klimaatverandering economie 2 uitgestoten of plafonds. Het doel op kunnen raken. gevaarlijke niveaus Het begrip circu- waar de CO2 uit de is om de behoeftes Met name fossie- bereikt. laire economie atmosfeer wordt van iedereen te le brandstoffen (ook wel kring- gehaald. Soms lukt realiseren binnen zoals olie, steen- Energiearmoede loopeconomie het (nog) niet om de draagkracht van kool en gas zijn genoemd) is de de CO2-emissies de Aarde. De naam uitputbaar (raken Als meer dan 10% basis van het van een bepaald 'donut' is ontleend op). Onuitputbare van het netto- cradle-to-cradle bedrijf zelf terug te aan de vorm van energiebronnen inkomen moet principe. In een dringen. Het is dan het diagram: een zijn bijvoorbeeld worden besteed circulaire economie mogelijk om een cirkel met een gat zonne-energie, aan de kosten voor worden alle in een gelijke hoeveel- in het midden. Het windenergie, energieverbruik. product gebruikte heid CO2 elders te gat van het model waterkracht, aard- materialen nut- voorkomen of om geeft weer hoe- warmte, getijden- Energie Beheer tig hergebruikt die hoeveelheid veel mensen geen stromen,en golf- Nederland B.V. zonder dat daarbij vast te leggen in de toegang hebben energie. (EBN) kwaliteitsverlies natuur. tot basisbenodigd- optreedt. Wanneer heden als gezond- 100 procent Emissions alle restproduc- heidszorg, onder- eigendom van de CO -neutraal Trading System ten hergebruikt 2 wijs, en huisvesting. Nederlandse staat gebouw (ETS) kunnen worden De korst geeft en voert gedeeltes en de producten Een CO2-neutraal weer in hoeverre Een emissiehan- van het klimaat- en milieuneutraal zijn, gebouw produ- de ecologische pla- delssysteem en energiebeleid uit is deze kringloop ceert zo min fonds (planetaire afgekort als ETS, is van het ministerie compleet. mogelijk CO2 en grenzen), waarvan een marktmecha- van Economische compenseert reste- leven afhankelijk nisme waarmee Zaken en Klimaat. rende emissies aan is, worden over- instanties (zoals Tot 2016 richtte CO2 CO2 via voorzienin- schreden. Volgens landen, bedrijven EBN zich hoofd- Koolstofdioxide, gen in het gebouw het model is een of fabrieken) die zakelijk op het een van de broei- of via externe economie welva- broeikasgassen opsporen, winnen kasgassen in de voorzieningen. rend als alle twaalf uitstoten in de en opslaan van atmosfeer waarvan elementen van het atmosfeer, deze gas en olie. Nu is de hoeveelheid sociale fundament kunnen kopen en EBN gericht op de toeneemt door het worden gehaald verkopen emissies energietransitie in gebruik van fossiele zonder een eco- (als vergunningen Nederland. EBN brandstoffen zoals logisch plafond te of rechten) onder- heeft kennis van olie, gas en steen- overschrijden. Deze ling. Het emissie- de Nederlandse kool. In de natuur is situatie wordt in het handelssysteem ondergrond en CO2 een bouwstof. model beschreven van de Europese verbindt private en als 'de veilige en Unie (EU ETS) is publieke partijen in rechtvaardige ruim- gebaseerd op de de energiesector.

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 191 Verklarende woordenlijst

Energie- Energieneutraal Energieprestatie- Gedragscode Greenhouse coöperatie coëfficiënt Acceptatie & Gas Protocol Een situatie waarin (EPC) Participatie (GHG) Een coöperatie die over een jaar ge- Windenergie op zich richt op het be- meten het ener- De Energiepresta- Het Greenhouse Land vorderen van een giegebruik van een tiecoëfficiënt (EPC) Gas Protocol duurzame energie- gebouwd object is een index die de Kern van de Ge- (GHG-Protocol) voorziening. In (woning, gebouw, energetische effi- dragscode is dat de werd in 1998 Nederland is een wijk, kunstwerk ciëntie van nieuw- omgeving in een gelanceerd met als aantal regionale en en dergelijke) ten bouw aangeeft, zo vroeg mogelijk dubbele doelstel- landelijke energie- minste nul is: er en wordt bepaald stadium bij wind- ling een internati- coöperaties actief. wordt niet méér door berekeningen projecten wordt onale standaard te De hoeveelheid energie uit het gas- vastgelegd in de betrokken. De code ontwikkelen voor deelnemers kan en elektriciteitsnet norm NEN 7120. is ondertekend de verantwoording variëren van enkele betrokken dan er Per 1 januari 2020 is door Greenpeace, en de verslagge- tientallen tot dui- vanuit duurzame de EPC vervangen Milieudefensie, ving met betrek- zenden. bronnen aan wordt door de BENG NWEA, Natuur & king tot de uitstoot toegeleverd. (Bijna Energie Neu- Milieu, de Natuur- van broeikasgassen trale Gebouwen). en Milieufederaties door bedrijven en Energielabel en ODE Decentraal. deze standaard zo Energieneutraal Een energielabel breed mogelijk te volgens VNG Energietransitie geeft aan in welke verspreiden. Het (definitie voor Geothermie klasse van energie- De overgang van Greenhouse Gas particulieren) verbruik een bouw- een fossiele naar Geothermie maakt Protocol maakt werk valt. Het is de Een woning is een duurzame gebruik van warm- onderscheid in ver- korte benaming energieneutraal energievoorziening te in de aarde schillende scopes voor het ‘energie- wanneer in, op, aan in 2050 in Neder- (aard-warmte). Deze op basis van de prestatiecertificaat of nabij de woning land. Energie is dan warmte ontstaat in herkomst van het voor woningen en jaarlijks evenveel schoon, voor ieder- de kern van de aar- broeikasgas. gebouwen’. In 2002 duurzame energie een betaalbaar de door natuurlijk heeft het Europees wordt opgewekt en wordt continu radioactief verval. Groene Parlement de als wordt gebruikt geleverd. De warmte kan ge- waterstof EPBD-richtlijn voor alle vormen bruikt worden voor (Energy Perfor- van energie- de verwarming van Groene waterstof Fossiele mance of Buildings gebruik in en om woningen, utiliteits- is waterstof die brandstof Directive) aange- de woning. gebouwen of kassen afkomstig is uit een nomen, gericht op Fossiele brandstof- en ook voor elektri- hernieuwbare bron het terugdringen fen zijn koolwater- citeitsopwekking. en die is geprodu- van het energie- stofverbindingen Op 1 tot 4 kilometer ceerd met duur- gebruik van gebou- die zijn ontstaan uit diepte is de tempe- zame energie. De wen, met het oog resten van plantaar- ratuur opgelopen twee voornaamste op vermindering dig en dierlijk leven tussen de 40 en bronnen voor van de uitstoot van in het geologisch 130 °C. Daarom groene waterstof onder meer CO2, verleden van de wordt wel gespro- zijn water (winning en om de afhanke- aarde. Voorbeel- ken van diepe. Voor door middel van lijkheid van fossiele den van fossiele het winnen van duurzame elektro- brandstoffen te brandstoffen zijn diepe aardwarmte is lyse) en biomassa. verkleinen. aardolie, aardgas, alleen pompenergie steenkool en bruin- nodig om water op Groennet kool. te pompen; afge- koeld water wordt Aantrekkelijkere teruggevoerd in de en rustigere fiets- bodem. routes.

192 Nieuw Amsterdams Klimaat

de opwarming HR-glas Havenbedrijf House of Skills Institute for beperkt te houden Amsterdam Sustainable Hoogrendements- House of Skills is tot 1,5 °C. Verder (HbA) Process glas (HR-glas) een publiek-priva- staat er in het Technology voldoet aan een Havenbedrijf Am- te samenwerking akkoord dat er (ISPT) U-waarde van 1,6 sterdam NV is ver- in de Metropool snel een eind W/m2 K (voor HR+- antwoordelijk voor Regio Amsterdam Het ISPT is een sa- moet komen aan glas) en 1,2 W/m2 K het beheer, exploi- (MRA) waarin be- menwerking tussen het gebruik van (voor HR++-glas). tatie en ontwikke- drijfsleven, bran- industrie, universi- fossiele brand- HR-glas bestaatuit ling van de haven cheorganisaties, teiten en kennis- stoffen, aangezien twee of zelfs drie van Amsterdam. werknemers- en instituten, gericht dit gebruik een ruiten met daar- Vanaf 1 april 2013 werkgeversorgani- op het versnellen belangrijke oorzaak tussen een spouw is het havenbedrijf saties, kennisinstel- en efficiënter ma- is van de overma- en een coating verzelfstandigd, lingen, onderwijs ken van innovatie- tige CO2-uitstoot. en heeft een veel met de gemeente en bestuurders processen middels Het verdrag vereist betere isolatie- Amsterdam als uit de regio nauw het ontwikkelen van van lidstaten waarde dan ‘nor- enige aandeelhou- samenwerken om kennis, demonstra- dat zij nationale maal’ dubbelglas. der. HbA beheert de huidige arbeids- tie en toepassing klimaat-plannen ruim 1.900 hectare markt te transfor- van baanbrekende opstellen die havengebied, zoals meren naar een technologie met ambitieus zijn en HR- & HR+- haventerreinen, meer op vaardighe- een speciale focus waarvan het ambi- zonwering los- en laadkades, den (skills) gerichte op procestechno- tieniveau bij ieder Automatisch wegen, spoor- arbeidsmarkt. logie. nieuw plan toe- gestuurde zonwe- wegen en 600 neemt. Daarnaast ring die de stra- hectare vaarwater. is in het akkoord Human Capital Klimaatakkoord lings-intensiteit op De internationale vastgelegd dat Agenda Klimaat- van Parijs de gevel regelt en aanduiding is Port van de rijke landen opgave (HCA) tevens bijdraagt of Amsterdam. Het akkoord van verwacht wordt dat aan een aanzienlijke Een Human Capi- Parijs is een onder- zij ontwikkelings- verbetering van het tal Agenda (HCA) deel van het landen financieel Hernieuwbare thermisch comfort. omvat een visie, Klimaatverdrag, steunen bij het energie Hr-zon wering kan ambitie en aanpak een internationaal terugbrengen van 10% besparing Schone, duurzame om te komen tot verdrag dat is hun uitstoot. opleveren op de en onuitputtelijke een goede aanslui- afgesloten om Vanaf 2023 zal energieprestatie- energie die het ting van onderwijs de opwarming er om de vijf jaar coëfficiënt (EPC) leefmilieu niet en arbeidsmarkt. van de aarde te een wereldwijde van een gebouw. schaadt. Voorbeel- Doelstelling is om beteugelen. Het evaluatie (Global den zijn windener- het onderwijs beter akkoord is op 12 Stocktake) van de gie, zonne-energie, te laten aansluiten december 2015 uitstoot(verminde- HR-ventilatie waterkracht, en op de arbeidsmarkt gepresenteerd op ring) plaatsvinden. Hoogrendements- geothermische en om het huidige de klimaatconfe- ventilatie of: geba- energie (winnen personeel verder rentie in Parijs. lanceerde ventilatie van warmte uit de te ontwikkelen. In het akkoord is de met warmteterug- aardbodem). 18 oktober 2019 bovengrens van 2 winning (WTW). hebben MRA-over- °C opwarming ten Een mechanisch heden samen met opzichte van het venti-latiesysteem het bedrijfsleven pre-industriële waarbij de verse en onderwijsinstel- tijdperk voor het buitenlucht wordt lingen afgesproken eerst in een juri- voorverwarmd om te gaan zorgen disch instrument door de afgezogen voor voldoende ar- vastgelegd. Boven- binnenlucht. beidskrachten voor dien is het streven de klimaatopgave. vastgelegd om

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 193 Verklarende woordenlijst

geleid tot het Kyoto Klimaat- Klimaatfonds Laadinfra- Mobility as a Protocol (1997) en adaptatie structuur Service (Maas) Het Klimaatfonds het akkoord van Het proces waarin is een belangrijk Parijs (2015). Laadnetwerk voor Digitaal mobiliteits- de samenleving financiël instrument elektrisch vervoer. concept, waarbij (inclusief de be- van de gemeente. de consument Klimaatwet bouwde omgeving) Het college heeft in gebruik maakt van Launching zich aanpast aan totaal 150 miljoen Nederland heeft verschillende trans- customer het actuele of ver- euro in het Klimaat- een eigen Klimaat- portmiddelen via wachte klimaat en fonds gestort om wet. Deze wet stelt Een launching één abonnement. de effecten daar- de energietransitie dat we in 2030 onze customer is de Hij of zij hoeft zich van. Op de schade in Amsterdam te CO2-uitstoot met eerste klant die een daarbij niet meer die gepaard kan ondersteunen. 49 procent moeten nieuw product in druk te maken gaan met klimaat- hebben verlaagd gebruik neemt en over de benodig- verandering wordt en in 2050 met 95 die mede bereid is de reserveringen Klimaatneutraal geanticipeerd en procent, ten op- om bijvoorbeeld en betalingen. En de kansen die de Klimaatneutraal is zichte van het jaar als referent op eventuele tussen- klimaatverande- te bereiken door de 1990. Tegelijkertijd een demonstratie tijdse aanpassingen ring biedt, worden CO2-uitstoot sterk schroeven we het locatie op te treden (bij ov-uitval of files) benut. te reduceren en aandeel duurzame als hulpmiddel om worden automa- de restuitstoot te energie op tot 100 potentiële klanten tisch geregeld. compenseren. procent in 2050. te overtuigen. Klimaat- begroting Nationaal Klimaatverdrag Koude/ warmte Liander Klimaatakkoord Een klimaatbegro- opslag (KWO) ting is een sturings- In 1992 werd in Nederlands De Nederlandse en governance Rio de Janeiro het Het opslaan van nutsbedrijf dat invulling van het instrument voor de zogenoemde koude of warmte het midden- en Klimaatakkoord klimaatdoelstel- Raamverdrag ten behoeve van laagspanningselek- van Parijs. In het lingen (van in dit klimaatverandering respectievelijk koe- triciteitsnet en het akkoord van juni geval de gemeente door de Verenigde ling of verwarming, hoge en lagedruk 2019 staan meer Amsterdam). De Naties gesloten. bijvoorbeeld van gasnet in een deel dan 600 afspraken klimaatbegroting Doelstelling:het (tap)water of een van Nederland tussen bedrijven, beperkt zich niet stabiliseren van de gebouw. beheert. Liander maatschappelijke tot de uitstoot van concentratie van N.V. beheert het organisaties en de gemeentelijke broeikasgassen in energienetwerk overheden om Kyoto Protocol organisatie maar de atmosfeer op in de provincies gezamenlijk de omvat alle ge- een zodanig niveau Het Kyoto Protocol Gelderland en uitstoot van broei- meentelijke acties dat een gevaarlijke werd in 1997 opge- Noord-Holland kasgassen in die bijdragen aan menselijke invloed steld als aanvulling en in grote delen Nederland in 2030 de reductiedoel- op het klimaat op het Klimaatver- van Flevoland, ongeveer te halve- stellingen. Ook wordt voorkomen. drag. In het Kyoto Friesland en Zuid- ren (vergeleken maatregelen van Halverwege de Protocol verbinden Holland. met 1990). Het de gemeente, die jaren negentig industrielanden Klimaatakkoord niet direct leiden werd duidelijk dat zich om de uitstoot in Nederland is tot reductie maar stabilisatie van de van broeikasgassen een overeenkomst wel nodig zijn voor uitstoot van broei- in 2008-2012 met tussen veel organi- de transitie,worden kasgassen ontoe- gemiddeld 5% te saties en bedrijven opgenomen in de reikend is om het verminderen ten in Nederland om klimaatbegroting. uiteindelijke doel opzichte van het de opwarming van van het Klimaat- niveau in 1990. de aarde tegen te verdrag te reali- gaan. seren. Dat heeft

194 Nieuw Amsterdams Klimaat

kWh dezelfde finan- branden van aard- Nederlandse Omgevingsplan Regionale ciële opbrengst gas in een Cv-ketel WindEnergie Structuur Het omgevingsplan verkregen kan wor- of de verbanding Associatie Warmte (RSW) bevat alle regels den als wanneer van benzine in een (NWEA) over de fysieke de panelen op het Het deel van de auto. De Nederlandse leefomgeving die eigen dak zouden RES dat over warm- WindEnergie Asso- de gemeente stelt liggen. te gaat, heet de Scope 2-emissies ciatie (NWEA) is de binnen haar grond- RSW. Die afkorting branchevereniging gebied. Per staat voor Regio- Scope 2-emissies, Regionaal van de windsector. gemeente is er 1 nale Structuur ofwel indirecte Energieloket NWEA bevordert omgevingsplan Warmte. De RSW emissies, ontstaan de ontwikkeling Via het Regionaal brengt vraag naar bij het opwekken van windenergie Energieloket ad- en aanbod aan en van elektriciteit en Omgevingsvisie met het oog op een viseert en onder- de infrastructuur warmte, die van- duurzame Neder- Rijk, provincies en steund inwoners van warmte in wege het gebruik landse energie- gemeenten stellen die hun huis willen kaart. van elektriciteit en voorziening. Voor ieder een om- verduurzamen met warmte op Amster- en met haar leden gevingsvisie op: bijvoorbeeld tech- dams grondgebied Restwarmte werkt NWEA aan een strategische nisch advies, een toegerekend de sterke windvisie voor de lange huisscan en offer- Bij veel industriële kan worden aan sector en het termijn voor de tes voor concrete processen komt Amsterdam. nieuwe beleid dat gehele fysieke maatregelen. warmte vrij. Vaak daarvoor nodig is. leefomgeving. De verdwijnt die via de Scope 3-emissies omgevingsvisie schoorsteen of met Regionale heeft betrekking het koelwater. Deze Scope 3-emissies, Nieuw Energie op alle terreinen zogeheten 'rest- ofwel overige Amsterdams Strategieën van de leefomge- warmte' kan elders emissies buiten Klimaat (RES) ving. Een omge- gebruikt worden als Amsterdam worden Online en offline vingsvisie gaat in De landelijke energiebron. veroorzaakt tijdens platform van en op de samenhang afspraken van het de productie van voor de klimaat- tussen ruimte, Nationaal Klimaat- de materialen die Routekaart beweging in water, milieu, akkoord worden we gebruiken of Klimaatneutraal Amsterdam. natuur, landschap, uitgewerkt in 30 het voedsel dat we 2050 verkeer en vervoer, Regionale Energie eten. infrastructuur en Strategieën. Iedere Ambitiedocument Noordzee- cultureel erfgoed. regio onderzoekt dat beschrijft hoe- kanaalgebied Smart mobility haar vraag naar de stad Amsterdam (NZKG) warmte en elektri- samenwerkt aan Door het slimmer Postcode- Het Bestuursplat- citeit en geeft aan het bereiken van organiseren van roosregeling form NZKG bestaat hoeveel duurzame een klimaatneutrale mobiliteit kunnen uit de zeehavens De postcoderoos- warmte en elek- stad en welke rol we bereiken dat het van IJmuiden, regeling, ofwel triciteit op eigen we als gemeente aantal vervuilende Beverwijk, Zaanstad Regeling Verlaagd grondgebied kan daarin nemen. kilometers in de en Amsterdam, de Tarief, is een maat- worden gereali- stad afneemt. Het gemeenten en de regel waarmee seerd. Alle regio- gaat ombijvoor- Scope 1-emissies provincie Noord particulieren in hun nale strategieën beeld : bevoorra- Holland. buurt duurzame worden landelijk Scope 1 betreft ding door bunde- energie kunnen samengevoegd. de directe CO2- ling van goederen, opwekken. De uitstoot binnen de deelautos’s en mo- opgewekte stroom gemeentegrenzen bility as a service, wordt verkocht aan van Amsterdam autonoom rijden, een energiemaat- bijvoorbeeld de etcetera. schappij, zodat per uitstoot van een fabriek, het ver-

Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 195 Verklarende woordenlijst

raad deze drie aan Stadswarmte/ TenneT Warmte Koude !WOON als ‘de duurzaam- Stadsverwarming Opslag (WKO) TenneT is een heidstransities’. !WOON adviseert Een verwarmings- Nederlands-Duitse Zie: Koude/warmen helpt bewoners systeem, waarbij de transmissienet- teopslag (KWO). bij het verduur- Transitievisie woningen worden beheerder voor zamen van hun Warmte verwarmd via elektriciteits- woning. Dat doen Warmtepomp een ondergronds transport en In de Transitievisie ze o.a. met de inzet netwerk van warm- balanshandhaving Warmte wordt Een warmtepomp van energiecoa- waterleidingen. tussen vraag en vastgelegd op wel- onttrekt warmte ches en hulp bij het In Amsterdam zijn aanbod van elektri- ke termijn wijken aan een bron, bij- opstellen van een twee grote warm- citeit. TenneT aardgasvrij worden voorbeeld grond- Duurzaam Meer- tenetten in bedrijf beheert het en welke alterna- water, verhoogt jarenonderhouds- met in totaal 84.700 landelijke hoog- tieve warmtevoor- de temperatuur en plan voor VvE’s. aansluitingen spanningsnet in ziening het meest staat die hogere (2017). Nederland. De voor de hand ligt. temperatuur weer Nederlandse Staat Al het aanwezige af aan een ruimte. is 100% aandeel- vastgoed in de wijk Een warmtepomp Stimulerings- houder van TenneT komt aan bod: komt goed tot zijn regeling in Nederland. woningen, bedrijfs- recht in combinatie Duurzame gebouwen, kanto- met lage tempe- Energieproductie ren, restaurants, ratuurverwarming (SDE++) Transitie maatschappelijke (LTV). De Stimuleringsre- Een transitie is gebouwen zoals geling Duurzame een fundamentele scholen en alle an- WestPoort- Energieproductie systeemverande- dere gebouwen. Warmte is een Ministeriële ring die de hele regeling om de pro- maatschappij raakt. Een joint-venture Vereniging van ductie van schone Volgens de Raad van Nuon Warmte Eigenaren (VvE) en duurzame ener- voor de leefomge- en AEB NV die in gie te stimuleren. ving en infrastruc- Een VvE is het over- Amsterdam het tuur zijn er nu ten koepelende orgaan westelijke warmte- minste drie transi- waarvan alle eige- net exploiteert. Sustainable ties aan de gang: naren automatisch Development de energie-, de (van rechtswege) Goals (SDG’s) Zero Emissie Bus grondstoffen- en lid worden zodra 17 Onderling met de voedseltransitie. ze een apparte- Uitstootvrij OV elkaar verbonden De eerste beoogt mentsrecht in het busvervoer. mondiale opgaven de uitstoot van gebouw kopen. van de Verenigde CO in 2050 naar De VvE zorgt voor 2 02025 Naties om een nul te brengen, de het onderhoud en eind te maken aan tweede moet een het beheer van het Platform 02025 armoede, ongelijk- circulaire economie gebouw, en zorgt organiseert bijeen- heid en klimaatver- creëren, dus eigen- ervoor dat er voor komsten zoals het andering. lijk een economie groot onderhoud energieontbijt zonder afval, en wordt gespaard. en een technisch de derde beoogt Ook zorgt de VvE inloopspreekuur een circulaire voor de verzeke- voor Amsterdamse landbouw. Deze ringen van het koplopers, die drie zijn ook nog gebouw. samen met hun eens onderling met buren willen ver- elkaar verweven en duurzamen. daarom duidt de

196 Nieuw Amsterdams Klimaat

Colofon

Nieuw Amsterdams Klimaat Routekaart Amsterdam Klimaatneutraal 2050 Februari 2020

Definitieve versie, volgend op Routekaart Stap 1: Uitnodiging aan de stad, januari 2019

Bestuurlijk opdrachtgever Wethouder Mw. M. van Doorninck (Duurzaamheid)

Ambtelijke opdrachtnemer Directie Ruimte en Duurzaamheid, Gemeente Amsterdam

Programma Amsterdam Klimaatneutraal

Teksten Ruimte en Duurzaamheid Arnold Korporaal Tekstproducties (etalageprojecten)

Ontwerp Lone Aarup Poulsen Visual Communication Paul van Elk Infographic Design It's public

Fotografie Roos Trommelen

amsterdam.nl/klimaatneutraal nieuwamsterdamsklimaat.nl