Jaargang 37 - Winter 2017 De Groenbewuste Amsterdammer

IVN

BELEEF DE NATUUR! De Groenbewuste Wat vindt u zoal in dit nummer? Amsterdammer Een greep uit de inhoud:

is een uitgave van IVN instituut voor Onderwerp Blz natuureducatie en duurzaamheid, afdeling Amsterdam. Van het vroegere Pesthuys naar een IVN vergaderplek 5 Geitenboerderij in het bos 7 37e jaargang – Winter 2017 Over parken gesproken (3) 9 Waar zijn de insecten en merels gebleven? 11 Foto voorkant Stadsnatuur op papier (boekbesprekingen) 13 ‘De Natuurfontein’ op het WG-terrein Sneeuw (bezoek aan Waterleidingduinen ca. 1932) 15 te Amsterdam En natuurlijk weer een schat aan informatie over de vele Redactieadres activiteiten, cursussen, wandelingen en things-to-do Nico Groos Pieter Nieuwlandstraat 81 B 1093 XN Amsterdam Neem ook een kijkje op onze website: 020-7850123 www.ivnamsterdam.nl [email protected] www.ivn.nl/amsterdam Redactie Maddie Bartels Ineke Deckers - Partner van IVN Amsterdam – Nico Groos Ellen Huijsmans Peter Junge Just Wiarda

Drukwerk Drukkerij Editoo www.editoo.nl

Deadline en aanleveren van kopij: De volgende Groenbewuste Amster- dammer (GBA) komt medio maart 2018 uit. Kopij hiervoor kunt u vòòr 1 februari 2018 digitaal aanleveren aan [email protected].

Copyright Uw inzending wordt gepubliceerd onder de 'Creative Commons' licentie. Als u een artikel uit ons blad wilt kopiëren of gebruiken voor publicatie of andere niet- commerciële openbare doeleinden, dan vinden wij dat prima. Mits u bij dat artikel de naam van de auteur en de bron (Groenbewuste Amsterdammer nr. …, uitgegeven door IVN Amsterdam) vermeldt.

Bestuursvergaderingen Iedere derde dinsdag van de maand is er een bestuursvergadering. De vergaderingen zijn openbaar. Wilt u ook komen of wilt u een bepaald onderwerp op de agenda hebben, neem dan van tevoren even contact op met het secretariaat (020-7850123 of [email protected]).

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 2 Van de redactie Pogingen om de dagelijkse schoonmaak te verplaatsen van de ochtend naar de middag hadden geen succes.” Ook het gevoel van onveiligheid in het Peter Junge Amstelpark was een factor van betekenis. Na avondvergaderingen vonden vele cursisten het Adieu! IVN Amsterdam is per 15 november verhuist. bepaald geen prettige wandeling naar de uitgang. Terug naar de stad. De vele vruchtbare jaren in het Slechte verlichting, donkere bosjes en paden. Het Amstelpark worden definitief afgesloten. Vaarwel bestuur zocht naarstig naar een oplossing en kreeg Giropaviljoen, vaarwel De Rietschuur. Voortaan is het daarbij steun van één van de zojuist afgestudeerde WG-terrein in Amsterdam-Oud West de basis van natuurgidsen: Johan Kleijn. Die wist dat er bij onze activiteiten. Sommigen trekken hun ‘Natuurfontein’, een organisatie van buitenschoolse wenkbrauwen op. Anderen zien de noodzaak wel in. opvang, nog volop ruimte was. Het bestuur, bij monde van penningmeester Ben de De Graaf: “We zijn meteen aan de slag gegaan. Het Graaf, geeft tekst en uitleg. ”In het kort komt het leuke is dat beide organisaties min of meer qua erop neer dat we te weinig actieve leden hebben. Een activiteiten op elkaar aansluiten. ‘Natuurfontein’ gaat aantal werkgroepen, zoals baliewerk, met de kinderen de natuur in. Met elektrische tentoonstellingen en kinderacti-viteiten moesten bakfietsen en al. Wij doen ook aan natuureducatie, daardoor noodgedwongen stoppen. Hetzelfde zowel voor kinderen als ouderen. De verwachting is gebeurde met de Herfst-Doe-Dagen. Er staan dat we gemiddeld zo’n tweemaal per maand van de domweg geen opvolgers klaar voor de mensen die na ruimte gebruik maken voor vergaderingen, jarenlange arbeid gestopt zijn. Neem de cursussen, lezingen en andere samenkomsten. We natuurgidsen-opleiding. Of die er nog ooit komt, is willen hiervoor een vast bedrag betalen van hoogst onzeker. Het hele team docenten is opgestapt. vijfhonderd euro per jaar en daarnaast een of meer En van de twaalf afgestudeerde gidsen, hebben er projecten van Natuurfontein ondersteunen, zoals de vier meteen hun IVN-lidmaatschap opgezegd.” twee films die we vorig jaar gesponsord hebben. Over de precieze invulling hierover lopen de gesprekken nog. Maar het bedrag zal duidelijk minder zijn dan wat we nu voor de Rietschuur betalen.

Is er reden voor somberheid? IVN Amsterdam uitgekleed door desinteresse? Die conclusie lijkt gerechtvaardigd, maar blijkt niet juist. “We hebben dit jaar zo’n veertig nieuwe leden mogen begroeten. Dat is een toename van meer dan twaalf procent van het ledenbestand. Daarnaast blijkt dat steeds meer niet-IVN-leden de cursussen volgen en door de publiciteit weten ook meer mensen van buiten de IVN onze excursies te vinden. Dat is niet zorgelijk, maar het betekent juist ook dat onze website zijn waarde bewijst.”

Verhuizen betekent keuzes maken. Wat doen we weg, Natuurfontein op het WG terrein wat behouden we? Een drastische ingreep met een traan en een lach. Maar je kan ook zeggen: de ene Minder binnen-activiteiten dus, terwijl de kosten van organisatie helpt de ander. Eén en één is twee. het medegebruik van De Rietschuur gelijk bleven: € 250,- per maand. De Graaf: “Daarnaast werden we “Er zijn werkgroepen gestopt, dus zijn er spullen over eind vorig jaar geconfronteerd met het feit dat we die niet langer gebruikt worden. Voor een organisatie, gedurende vijf maanden niet meer van de locatie die staat voor duurzaamheid en hergebruik, is dat gebruik konden maken als gevolg van de heersende geen goede zaak en daarom hebben wij als onderdeel vogelgriep. We moesten naar een andere plaats van de nieuwe samenwerking een grote hoeveelheid uitwijken. Het is een risico dat samenhangt met het spullen ingebracht bij Natuurfontein, zoals feit dat we op het terrein van de stadsboerderij bijvoorbeeld een kinderhoek met stoeltjes, tafeltjes, zitten. En dat zou zomaar weer kunnen gebeuren. krukjes en kastjes. Verder is een karakteristieke tafel richting een arme school in Slowakije gegaan. Dat Verder spelen er ook nog andere problemen een rol. kan op het conto van Marianne van der Erven worden De samenwerking met de naburige stadsboerderij geschreven. Daarnaast hebben we twee vitrines aan kwam niet van de grond. Het klikte niet. Het zijn twee de Historische Kring Diemen verkocht.” verschillende culturen op een en dezelfde plek. ”IVN had, als medegebruiker, de ruimte ingericht en Een uitgekleed IVN Amsterdam is terug in de stad, maakte daar aanvankelijk alleen gebruik van. Later maar wel op een historische plek. kwamen daar medewerkers van de stadsboerderij bij. Zij kwamen er lunchen en nodigden ook schoolklasjes uit. Omdat zij met hun laarzen – vaak vies van modder en uitwerpselen van dieren – naar binnen liepen, was het er vaak smerig als IVN daar ’s avonds cursus gaf of vergaderingen hield.

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 3 Van de voorzitter Samen met andere groene organisaties bespreken we met de gemeente hoe beleid en praktijk zo goed mogelijk op elkaar afgestemd kunnen worden. Paul de Dooij Na een lang zoektraject heeft IVN Amsterdam een nieuwe locatie gevonden die we kunnen gebruiken Het jaar 2017 loopt langzamerhand op z’n einde en voor vergaderingen, bijeenkomsten en cursussen. De de natuur maakt zich gereed voor de winter. De groene buitenschoolse opvang Natuurfontein heeft bladeren zijn inmiddels grotendeels van de bomen hiervoor hun gebouw aan de Ite Boeremastraat 1 gevallen. Toch lijkt het dat dit ieder jaar iets later in (voormalig WG-terrein) beschikbaar gesteld. De het jaar gebeurt. In een actualiteitenprogramma op afgelopen maand hebben we veel van onze spullen tv kon je dit goed zien aan de hand van de beelden (meubilair, materiaal, boeken, etc.) over verhuisd van de sinterklaasintocht door de jaren heen. Zo zag vanuit de Rietschuur. Ook hebben we spullen je dat een jaar of vijftig geleden de bomen duidelijk beschikbaar gesteld aan andere (groene) organisaties een stuk kaler waren op beelden van de intocht. De en hebben we voor het een en ander dat niet meer winter schuift steeds verder op in het jaar, wordt gebruikt werd nog een goede bestemming gevonden. korter en heeft gemiddeld een hogere temperatuur. Dit maakt een favoriete bezigheid uit mijn jeugd, Op zondagmiddag 19 november was er een schaatsen op natuurijs, tot een steeds zeldzamer bijeenkomst voor actieve leden. Er waren ca. 20 tafereel. leden die zo even konden rondkijken op de nieuwe locatie. Ook hebben we een aantal verengingszaken besproken. Voor onze activiteiten willen we gebruik gaan maken van een digitale agenda. Voordeel is dat organisatoren en coördinatoren een live overzicht hebben van excursies, cursussen en bijeenkomsten. De kwartaalfolder zal in de loop van volgend jaar worden vervangen door een algemene folder. Nu worden veel kwartaalfolders weggegooid omdat ze gedateerd zijn. De algemene folder verwijst naar de website voor het activiteitenoverzicht en kan daardoor altijd gebruikt worden. In de GBA zal het kwartaaloverzicht van onze activiteiten behouden blijven. Dit wordt door veel leden gewaardeerd als een fysiek naslagwerk.

De komende tijd zal het bestuur gaan werken aan een vrijwilligersbeleid voor IVN Amsterdam. Er zijn al wat conceptstukken die als basis gebruikt kunnen worden. Het bestuur wil de leden graag nauw en De eerste ledenbijeenkomst in de Natuurfontein direct betrekken bij de beleidsvorming. Iedere maand zullen de actieve vrijwilligers een mail krijgen met De opwarming van de aarde is iets wat iedere een update over het vrijwilligersbeleid en andere natuurliefhebber nauw aan het hart gaat. Klimaat relevante punten. Ook zal de nieuwsbrief gebruikt staat gelukkig steeds hoger op de politieke agenda. worden om verenigingszaken te communiceren. Afgelopen week was er de internationale Daarnaast worden de natuurgidsen gevraagd om na klimaatconferentie in Bonn en in Nederland hebben te denken over onderwerpen voor cursussen voor we nu het Ministerie van Economische Zaken & volgend jaar. Het idee is dat een ervaren natuurgids Klimaat. Helaas blijken politieke processen en met en een nieuwe natuurgids dit in koppels gaan doen. name de uitwerking in de praktijk zeer stroperig en Voor alle ideeën, vragen en opmerkingen kun je mij moeizaam te gaan. Gelukkig zijn er veel mensen, bellen of een mailtje sturen. Ik verwijs je dan graag ondernemers en bedrijven die al laten zien dat door naar de juiste persoon binnen onze vereniging. duurzaam handelen ook sneller kan. Wij als IVN’ers dragen daar ook ons steentje aan bij door mensen te Een groene groet en graag tot ziens op een van onze informeren en inspireren over natuur en prachtige activiteiten! Deel ook vooral foto’s en duurzaamheid! berichtjes van activiteiten via Twitter (@IVNAdam) of Facebook (IVN Amsterdam). In Amsterdam zie je gelukkig al vele organisaties die zich actief inzetten voor een groene en duurzame Paul de Dooij stad. Voorbeelden zijn ANMEC, Natuur & Milieuteam [email protected] Zuid, De Gezonde Stad, Rainproof en vele lokale groene bewonersinitiatieven. De gemeente, vanuit de RvE Ruimte & Duurzaamheid, ondersteunt deze organisaties en initiatieven door beleidsvorming. Vorig jaar is de Agenda Groen opgesteld en begin volgend jaar zal er een uitvoeringsprogramma voor groen in de buurt komen. Als voorzitter van IVN Amsterdam ben ik intensief betrokken bij deze beleidsvorming.

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 4 Het oude Wilhelmina gasthuis

Van het vroegere Pesthuys De pest, ook wel Zwarte Dood genoemd, verspreidde zich in die tijd razendsnel door Europa. Maar liefst naar een IVN-vergaderplek tussen de 75 tot honderd miljoen mensen stierven wereldwijd aan deze besmettelijke ziekte, Peter Junge veroorzaakt door vlooien van de zwarte rat.

IVN Amsterdam keert terug naar de stad. Op het WG-terrein in Oud-West wordt een nieuwe locatie betrokken. Jarenlang was het Amstelpark de thuishaven. Een park dat zijn oorsprong vindt in de Floriade van 1972, de internationale tuinbouwtentoonstelling, die eens in de tien jaar in Nederland wordt gehouden. Uit alle delen van de wereld kwamen de inzendingen. Vandaar de grote verscheidenheid aan bomen, planten en bloemen. Een ideale plek voor een vereniging met natuureducatie hoog in het vaandel. Nu heeft IVN gekozen voor het stadse. Weinig natuur, maar wel een historische plek, waar de geneeskunde een belangrijke rol heeft gespeeld. Het Pesthuys, gelegen op huidige WG-terrein

De Gouden Eeuw, periode van bloei en welvaart. Maar Maar van enig mededogen was geen sprake. Veel ook één van grote ongelijkheid. Terwijl de goed mensen beschouwden de pest als een straf van God. gesitueerden zich al wandelend vermaakten langs de In het begin van de 17e eeuw was de medische stadsgrens van Amsterdam, de huidige Singelgracht, wereld van mening dat zieken, die stinken en de lucht voeren boten vol met slachtoffers van de pest richting ‘verpesten’, volstrekt moesten worden afgezonderd. een gebouw ver buiten de stad. Van verre leek het Dus ver buiten de stad daarmee. Het Pesthuys, een idyllisch plekje. Midden in een open landschap gelegen op het huidige WG-terrein, had toen 340 van sloten en plassen, met hier en daar molens, bedden. De slachtoffers werden ‘verpleegd’ door de onttrokken statige bomen het zicht op dit zogeheten pestmeester, een door de plaatselijke overheid Pesthuys. aangestelde functionaris.

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 5 Iemand met een bizarre outfit. Zijn beschermende In 1925 nam het Wilhelmina Gasthuis de functie van kleding bestond uit een hoed, een pinguïnachtig academisch ziekenhuis over van het Binnengasthuis, masker met ogen van glas, een houten stok, grote gelegen aan de Kloveniersburgwal. leren handschoenen, leren laarzen en een gewaxte cape. De snavel van het masker was gevuld met De paviljoenstructuur werkte belemmerend. De kruiden en specerijen om de lucht te zuiveren omdat schaalvergroting van het ziekenhuis was er niet mee men dacht dat de pest zich op die manier gediend. Een vlotte behandeling door verschillende verspreidde. De behandeling door de pestmeester afdelingen, die allemaal hun eigen gebouw hadden, stelde niet veel voor. Zijn voornaamste taak was de verliep moeizaam. Het raakte uit de tijd om zieken pestlijders te isoleren, zodat zij anderen niet konden open en bloot over het terrein te vervoeren in een besmetten. Een aanpak voortkomend uit soort melkboerenkarretjes. In de winter moesten onwetendheid. patiënten dik worden ingepakt. Het was niet langer verantwoord. Maar hoe verder? De plannen voor een totale renovatie met hoogbouw belandde door verzet van de buurt in de prullenmand. De gemeente bood uitkomst. In 1966 werd een groot leeg terrein in de , naast de net gebouwde hoogbouwflats van de Bijlmer, aan de universiteit aangeboden. Maar de strijd was nog niet gestreden. Na veel intern verzet startte in 1973 de bouw van het Academisch Medisch Centrum (AMC). Na het gereedkomen kon de verhuizing beginnen, De afdelingen Cardiologie, Chirurgie en Interne ziekten sloten als laatste. Een stoet van negenhonderd vrachtwagens met de benodigde spullen werden door bewoners uitgewuifd. Op 14 december 1983 sloot het Wilhelmina Gasthuis definitief zijn deuren.

Een bezoekje van de pestmeester

Er heerste lange tijd erbarmelijke toestanden. Doden werden in grote gegraven kuilen, rond het gebouw, begraven. De stank was niet te harden. Artsen, die werden aangesteld, stierven zelf aan deze ziekte. Het Pesthuys, waar inmiddels ook krankzinnigen werden verpleegd, werd meer en meer de ‘schandplek’ van Amsterdam. Pas in de tweede helft van de19e eeuw kozen jonge idealistische artsen voor een nieuwe grondige aanpak. De verpleging van de patiënten kreeg meer aandacht, de organisatie verbeterde en er werd meer geschoold personeel aangenomen. Het had succes. Het WG-terrein werd steeds meer omgeven door woonwijken.

In 1883 werden de eerste plannen gelanceerd voor Poort geeft toegang tot Wilhelmina Gasthuis een groot ziekenhuis met verschillende paviljoens en flexibele barakken die aan de behoefte konden De stadsdeelraad ging op zoek naar een nieuwe worden aangepast. Zes jaar later begon men met de bestemming. De buurt pleitte voor het open en voorbereiding van de bouw van de paviljoens: relatief groene karakter en het hergebruik van de bestaande kleine gebouwen met veel ramen die in een groene gebouwen. Heftige discussies werden gevoerd tegen omgeving stonden om de patiënten veel frisse lucht de plannen van de gemeente om een grootschalig te garanderen. Dit dorpse karakter, dat het terrein psychiatrisch ziekenhuis op het terrein te vestigen. nog steeds heeft, stak af tegen de verstedelijking van Ook de komst van een commercieel ondernemers- de buurt eromheen. Op 28 mei 1891 legde de toen centrum in het oude Chirurgiegebouw (de plaats van tienjarige prinses Wilhelmina de eerste steen voor de het inmiddels afgebroken Pesthuys) stuitte bouw. In de loop der tijd zijn er veel gebouwen aanvankelijk op heftige weerstand. Maar uiteindelijk, bijgekomen, vervangen of gerenoveerd. Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 6 onder meer doordat grote groepen krakers aan de De boerderij is in 1988 opgericht en er zijn naast een deur rammelden, ging de aankoop van het terrein honderdtal geiten, ook kippen, koeien en varkens. De van de rijksoverheid snel. De herinrichting kon boerderij heeft zich sinds de oprichting uitgebreid met beginnen. Een deel van het ziekenhuisgebouw werd allerlei activiteiten om mensen uit de stad en andere gesloopt, zoals het bekende ‘paviljoen 3’ bezoekers een indruk te geven van een biodynamisch (psychiatrie), de apotheek en het oude ketelhuis met en duurzaam bedrijf. De Ridammerhoeve heeft het zijn karakteristieke vorm en hoge schoorstenen. Demeter certificaat en keurmerk, dus de boer Sommige gebouwen werden illegaal ontdaan van alle hanteert de beginselen van de Stichting Demeter en waardevolle spullen, zoals glas, koper of streeft een duurzaam beleid na. De stichting houdt collegebanken. Andere gebouwen bleven behouden toezicht op de biodynamische bedrijven en kent een en werden omgetoverd tot woningen, certificaat toe als een bedrijf aan bepaalde bedrijfsverzamelgebouwen of ateliers. voorwaarden voldoet. Op de geitenboerderij gebruiken ze bijvoorbeeld geen chemische Ook het nieuwe onderkomen van IVN herbergt veel bestrijdingsmiddelen, kunstmest en gentechnolo- gebruikers. We maken gebruik van een loze ruimte gische producten terwijl alle beesten op een van De Natuurfontein, een organisatie die zich bezig diervriendelijke manier worden verzorgd en zoveel houdt met buitenschoolse opvang. mogelijk biologische voeding krijgen. Biodynamische landbouw gaat uit van een natuurlijk evenwicht binnen het bedrijf. Men spreekt over een kringloop waarbij alles met elkaar samenhangt: de bodem, de planten, mens en dier. Zo gebruiken deze boeren op het land mest van de beesten op de boerderij en compost van het eigen bedrijf of een collega uit de buurt. Verder werken ze met kruidenpreperaten om de grond nog vruchtbaarder te maken. De producten die biodynamische landbouw oplevert zijn te herkennen aan het Demeter-keurmerk, genoemd naar de godin van de landbouw en vruchtbaarheid. Het biodynamische element van de boerderij blijkt ook uit het zogenaamde helofytenfilter, een systeem dat het afvalwater van het bedrijf filtert op onder andere micro-organisme, riet, schelpen en grind waarna het in de bodem verdwijnt.

Zorg voor dier en mens Natuurfontein aan de Ite Boeremastraat 1 Zodra er voldoende gras is kunnen de geiten op De Ridammerhoeve naar buiten om te grazen. In de Andere bewoners op dit adres (Ite Boeremastraat 1) weilanden staan ook paardenbloemen en zuring, wat zijn onder meer: Stichting De Langste Gracht, bijdraagt aan de gezondheid van de beesten. Ook Verloskundig echocentrum Ite Boerema. Stichting voegt de boer klaver en kruiden toe aan het gras Hayat.NL, Stichting Dance Unit, Stencil Ontwerpt. In waardoor het harder groeit. Verder krijgen de geiten totaal zijn het er ruim twintig. Een hele verandering en andere dieren niet het gangbare voedsel als vergeleken met de vrije ligging van de vorige kadavermeel, vismeel, producten van genetisch vergaderplek De Rietschuur in het Amstelpark. gemodificeerde planten en antibiotica. Geitenboerderij in het bos

Ellen Huijsmans

Verscholen in het Amsterdamse bos ligt een biologische boerderij met heel veel witte geiten en verschillende andere boerderijdieren. Veel Amsterdammers bezoeken de boerderij om er deel te nemen aan een van de vele activiteiten, een rustige wandeling te maken of op het terras of in het restaurant wat te eten en te drinken. De boerderij bestaat sinds de jaren tachtig en is bijna iedere dag toegankelijk voor publiek.

Een biodynamische boerderij Het is een frisse dag maar toch zijn er veel fietsers en wandelaars in het bos. Vanuit de stad gezien ligt de boerderij De Ridammerhoeve achterin het In principe krijgen zieke dieren op een biodynamisch Amsterdamse Bos, dus vanaf het bezoekerscentrum bedrijf homeopathische middelen zodat de dieren bij de Bosbaan is het nog even doortrappen. Maar na volgens de leer van de homeopathie sterker en een paar kilometer zie ik door de kale bomen de gezonder worden. Wel hebben ze de geiten op De boerderij omringd door weilanden al liggen. Als de Ridammerhoeve destijds tegen de Q-koorts zowel bladeren nog aan de bomen hadden gezeten, had ik homeopathisch als regulier ingeënt. door het gemekker van geiten in de wei geweten dat ik in de buurt was. Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 7 De Ridammerhoeve in het Amsterdamse Bos Dus geen onnodige bokjessterfte omdat de mens Sociale aandacht voor de mens is eveneens een graag een boterham met (geiten)kaas eet. Voor thema van de Demeter-bedrijven. Zo is de sommigen een lastig dilemma maar interessant om geitenboerderij ook een zorgboerderij, wat betekent over na te denken. dat mensen met een bepaalde zorgvraag dagbesteding kunnen volgen op de boerderij. Onder Ter ontspanning begeleiding kunnen mensen werken met de dieren in De boerderij is er ook om mensen uit de stad en de de stallen, op het land en in de moestuin. omliggende gebieden een leuke en ontspannen dag te bezorgen, ver weg van de drukte in de stad en het verkeer. Voor kinderen is het ook leerzaam en leuk om kennis te maken met de dieren op de boerderij. Ze kunnen bijvoorbeeld voor een klein bedrag een melkflesje en een handvol graan krijgen om geiten te voeren. Ook kunnen ze, onder begeleiding, knuffelen met biggetjes of geitjes.

Melken van geiten

Zo nu en dan klinkt er met betrekking tot de dieren ook kritiek. Zo vinden sommige mensen dat het niet goed is om geiten te melken en de kleine geitjes bij te voeren. Daarnaast geldt voor de gehele veeteelt, en dus ook voor de geiten, dat er vele beesten onnodig sterven. Hanen zijn minder interessant dan kippen omdat ze geen eieren leggen, vele stierenkalfjes zijn alleen goed voor het vlees omdat ze geen melk geven en dat geldt ook voor bokjes. Dus deze dieren worden met name geproduceerd omdat mensen de zuivel willen gebruiken voor Geiten in de stal consumptie. Waardoor een overschot ontstaat aan hanen, stieren en bokken. Een goede oplossing voor Voor scholen zijn er diverse educatieprogramma’s mens en dier is niet zo snel voor handen. Een waarin kinderen kennismaken met de oorsprong van veganistische wereld, dus zonder zuivel, zie ik op dit voedsel en de werkzaamheden op een boerderij, van moment als enig alternatief. eieren rapen en de boerin een handje helpen tot het borstelen van de dieren, geiten melken en het maken van een geitenkaasje.

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 8 Ook zijn er voor volwassenen regelmatig workshops, Over parken gesproken (3) zoals kaasworkshops waarbij de deelnemers hun zelfgemaakte kaas na afloop mee naar huis kunnen Just Wiarda nemen. In de weekenden kun je ook geitenyoga doen. Na sup- en floatyoga is ook dit een nieuwe In het kader van mijn tochten in voor mij – en naar ik vorm van yoga. Niet dat je in geitachtige poses dient hoop ook voor sommige lezers - onbekende parken te staan maar het is yoga in het hooi tussen de ben ik onlangs in Amsterdam Zuidoost terecht geiten. De houdingen krijgen op zich wat minder gekomen. Ik heb een prachtige herfstdag uitgekozen. aandacht want als deelnemer word je behoorlijk Het is een eindje fietsen, maar dan krijg je ook wat. afgeleid door de geiten die aan yogamatten of je De fietstocht heen en weer is op zich al de moeite haren knagen. waard.

Zuidoost is gezegend met veel groen, rond de laagbouw en de flatgebouwen, en in de vele parken die het rijk is: tegen de klok in het Nelson Mandelapark, tot 23 oktober 2014 Bijlmerpark geheten (43,3 ha), Park Bijlmerweide (48 ha), Gaasperpark en het Centraal Park Gaasperdam (27 ha).

Geiten voeren

Op de boerderij kun je eveneens terecht voor een high-tea, ontbijt of lunch. Op het terras en in de restaurants kun je een biologisch drankje en hapje nuttigen, er zijn salades, soepen en broodjes. Alle producten van de boerderij hebben het Demeter- keurmerk en in de winkel verkoopt de boer verschillende soorten geitenkaas, vlees en ook geitenmelk en -ijs.

Voormalige sterrenwacht Gaasperpark

Ik heb mijn zinnen gezet op het Gaasperpark, gelegen aan de noordzijde van de Gaasperplas. Park en plas vormen het grote recreatiegebied De Gaasperplas (166 ha), dat onderdeel en in beheer is Terras bij Ridammerhoeve van Groengebied Amstelland. De plas (tot 35 m diep) is in de jaren zestig uitgegraven in de polder Gein en Voor elk dus wat wils en een mooie manier voor de Gaasp voor zandwinning ten behoeve van de wijk stadbewoner om op redelijke fietsafstand van de Gaasperdam en het scheppen van oeverrecreatie. Met Amsterdamse wat dichterbij het boerderijleven te komen. Met de geit in de hoofdrol. de aanleg van het Gaasperpark is in 1977 begonnen voor de Floriade in 1982. Het is goed om te beseffen dat dit recreatiegebied zestig jaar geleden nog een dun bevolkte polder was.

Zuidoost is een eldorado voor fietsers. Het heeft een uitgebreid netwerk van goed gemarkeerde, brede, steenrood gekleurde fietspaden. Sommige daarvan geven je het gevoel buiten te zijn: zoals Reiger-, Zilver- en Mantelmeeuwpad. Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 9 Gaasperplas

Als je vanuit het centrum trefzeker doorfietst, ben je Het Gaasperpark is rustig op een doordeweekse dag er binnen drie kwartier. Dolers doen er langer over. in november. Park en gebruikers maken zich op voor Ik blijf aan de oostzijde van de Gooiseweg, rijd over de winter. Geklede en ongeklede zonaanbidders en het Reigerpad langs Duivendrecht en het Bergwijk- watersporters moeten een half jaar geduld hebben. Ik park in Diemen en koers dan via het Kelbergen- en zie nu alleen werkers die zich uitlaten in de Nellesteinpad naar het Gaasperpark. Als je geen zin lunchpauze, en honden en hun bazen. Het park is hebt in een eindje fietsen, kun je ook metro lijn 53 glooiend. Open weiden, bosjes en waterpartijen tot het eindpunt Gaasterplas nemen. wisselen elkaar elegant af. Steeds is er uitzicht en doorzicht op de plas. Rietkragen langs de oevers worden onderbroken door speelse uitzicht- en picknickplekken. Het water is opvallend helder en wordt deels gevoed met wellen uit het IJsselmeer. Het is geschikt voor een uitbundig onderwaterleven. De plas ligt er kalm bij. Ik speur naar spannend waterwild, maar ik zie slechts kokmeeuwen en meerkoeten. Ik vraag me af waarom het hier zo leeg is en de nabije Oudekerkerplas zo vol met watervogels zit. Dat zal wel te maken hebben met de ligging. De Gaasperplas is omzoomd door bomen en ligt dicht bij de bebouwde kom, terwijl de Oudekerkerplas open in het polderlandschap ligt.

Maar ook zonder spannend gevederte is de Gaasperplas prachtig in het schitterende licht onder oer Hollandse wolkenpartijen. Ik fiets en loop over de talloze slingerende wandel- en fietspaden van het park. Intieme percelen en geheimzinnige vijvers kruisen mijn pad. Mijn oog treft een omgevallen molen, maar die zal vast een kunstwerk zijn. Overal staan grappige prullenmanden met vogelnamen erop.

Prullenbak in het Gaasperpark

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 10 Ik speur tevergeefs naar de schaarse overblijfselen van de Floriade. Ik moet nog eens terug om de overgebleven siertuinen te bewonderen. Het Gaasperpark is een lust voor het oog.

Een paar dagen later ga ik – in aanmerkelijk slechter weer - terug naar Zuidoost om het gebied nog wat beter in beeld te krijgen. Ik heb een route uitgestippeld die er op papier aardig uitziet. Ik volg de tot bij de Rembrandt-, Breitner- en Mondriaantorens en verlaat de stad langs de Weespertrekvaart.

Paaltjasker/poldermolen in Gaasperpark

N.B. Eenmaal thuisgekomen bleek de omgevallen molen geen kunstwerk te zijn, doch een poldermolen, een zogenaamde paaltjasker, die in 1978 voor de Floriade van 1982 is geplaatst.

Waar zijn de insecten en merels gebleven? Weespertrekvaart Peter Junge Witte ganzen op het fietspad trekken zich niets van fietsers aan. Aan de ene zijde de groene, lager Zelfs een leek kan het zien en horen. Steeds gelegen landelijke , aan de andere minder zoemende insecten. Over de hele linie kant de trekvaart. Deze is aangelegd in 1639 en een afname van driekwart in een tijdsbestek verbindt de Amstel met de Vecht in Weesp. Hij van een kleine dertig jaar. Ook geen bestaat uit gegraven stukken en natuurlijk vaarwater, fladderende vleermuizen meer in de zoals de Gaasp. Tot in het midden van de schemering. Minder prachtige riedeltjes van negentiende eeuw brachten door jaagpaarden merels zijn te horen. Alle seinen in de natuur getrokken trekschuiten boerenproducten naar staan op rood. De ecologische noodklok wordt Amsterdam. Bij Duivendrecht blijf ik over de geluid. Maar niet alleen met de merels gaat het Molenkade de trekvaart volgen. slecht, dat geldt eigenlijk voor alle zangvogels. Weg is de kakafonie van niet te onderscheiden Ik passeer Rustoord, de eerste particuliere vogelgeluiden in het voorjaar. Het een heeft met buitenbegraafsplaats voor Amsterdam uit 1791. Ik het ander te maken. Insecten als onvervangbare verlaat de trekvaart bij het Park Bijlmerweide. Wat is hoeksteen van de ecologie. dit een rijk geschakeerd landschapspark. Weilanden, tuinderijen, vijvers en bospercelen. Het park bezit Wie kent het niet? Lekker bijzondere flora en fauna, heeft een beschermde ongestoord buiten zitten in status en is opgenomen in het natuurnetwerk de tuin na een dag hard Nederland. Via de weldadige wijk Geerdinkhof duik ik werken. Glaasje wijn in de de Bijlmer in. De grootte van de flats en de weidsheid hand. Een merel fluit de van het groen er omheen zijn imposant. De Bijlmer is longen uit zijn lijf. Je onlangs in het zonnetje gezet door de toekenning van droomt langzaam weg. De de prestigieuze internationale Mies von der Rohe schemering valt geleidelijk architectuurprijs aan NL Architects en XVW voor hun in. Plotseling is het gedaan renovatie van de met sloop bedreigde flat Kleiburg. met de rust. Muggen laten Na enige omzwervingen door het drukke hart van de zich zien. In het begin is Bijlmer neem ik nog even een kijkje in het noordelijk het gezoem nog wel te verdragen. Dan weet er echter gedeelte van het Nelson Mandelapark. Het park één een geslaagde aanval te plaatsen. Er volgen er behoeft een kwaliteitsimpuls. Daarom wordt er ook meer. Insmeren of naar binnen? Een wesp in het aan gewerkt. Dat verdienen de buurt en Nelson wijnglas geeft de doorslag. Je vlucht je huis in. Mandela.

Dool door Zuidoost. Je kijkt je ogen uit.

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 11 insecten in zijn gewas signaleert, maar al vanaf de eerste groei. Dus preventief. Bij veel gewassen zit er al een ‘coating’ van het bestrijdingsmiddel om het zaadje heen. In theorie is die constructie rond één maiszaadje al genoeg om 200.000 bijen te doden. In betrekkelijk korte tijd zijn deze neonicotinoïden, die geproduceerd worden door onder meer Bayer en Syngenta, de meest gebruikte bestrijdingsmiddelen geworden. Is dit spul werkelijk de boosdoener? Of spelen er andere factoren een rol.

Een mysterie Vermoedens blijven het. Echte bewijzen, via grondige analyses, zijn er niet. Wetenschappers staan nog steeds voor een raadsel. De Nijmeegse hoogleraar Ecologie Hans de Kroon en betrokken bij het Duitse Merel in de tuin (bron: Wikipedia) project, noemde het onlangs in DWDD ‘een mysterie’. “Er is iets dramatisch, maar ook raars aan de hand. Dit duivelse dilemma is tegenwoordig steeds minder We wisten al langer dat het slecht ging met de aan de orde. Meer en meer insectensoorten insecten, zoals selectieve vlinders, libelles, motjes die verdwijnen qua aantal namelijk in rap tempo. Van uitsterven. Heel belangrijke materie, waar veel bijen, vlinders, hommels en zweefvliegen was dat al onderzoek naar is gedaan. Maar nu blijkt het niet langer bekend. Maar nu blijkt dat het alle insecten alleen te gaan om die kwetsbare soorten, maar om betreft. De Britse krant The Guardian spreekt zelfs het feit dat een hele groep gedecimeerd wordt. Dat van ‘een ecologisch armageddon’. Volgens het hebben we nog nooit zo gezien. Er is een factor wetenschappelijk tijdschrift PLOS One is de situatie verantwoordelijk voor die enorme afname, waarvan veel ernstiger dan gedacht. Het blad komt tot die we ons niet kunnen voorstellen dat hij zulke effecten conclusie na een grondige analyse van de veroorzaakt.” bevindingen van Duitse vereniging van entomologen. Vrijwilligers hebben tussen 1989 en 2016 op 63 beschermde natuurgebieden in Duitsland insecten, via insectenvallen van gaas, gevangen. Uiteindelijk belandden ze al fladderend in potten met alcohol. In totaal leverde dat 53 kilo insecten op. Oftewel: qua aantal vele miljoenen stuks. In het begin van de proef zaten die potten propvol en moesten bij wijze van spreken elke dag geleegd worden. Maar in de loop van de tijd werd de inhoud minder en minder en duurde het steeds langer voordat de potten vol waren. De uiteindelijke uitkomst: op alle plekken werd in die 27 jaar een forse teruggang gemeten van gemiddeld zo’n 75 procent.

Bestrijdingsmiddelen Bioloog Caspar Hallmann van de Radboud Universiteit in Nijmegen en eerste auteur van het artikel in PLOS One zegt in Trouw: “Dit is echt dramatisch. We wisten V.l.n.r.: Lieve heersbeestjes, mug, mier en atalantavlinder dat er veel aan de hand was, maar dit is ronduit verontrustend.” Volgens hem kunnen de plaatselijke Wat het volgens hem nog ‘verontrustender’ maakt is veranderingen in het grondgebruik, dat het onderzoek is verricht in goed, op natuurlijke weersveranderingen en veranderingen in het wijze, beheerde Duitse natuurgebieden. ”Kijk, landschap de algemene trend van de dramatische aanpalend aan die gebieden wordt er reguliere afname niet verklaren. “Wat overblijft is de landbouw bedreven, waar al dat giftige spul wel milieuverontreiniging en gebruik van gebruikt wordt. De invloed daarvan moeten we niet bestrijdingsmiddelen. We kunnen de achteruitgang wegstrepen. We weten na onderzoek dat insecten van niet direct aan deze factoren wijten, maar we hebben een lage concentratie pesticiden niet meteen dood sterke vermoedens.” gaan, maar ze raken de kluts kwijt, ze kunnen hun Drie jaar geleden publiceerde Hallmann al in het blad partner niet meer vinden. En leggen daardoor minder Nature een onderzoek, waarin werd aangetoond dat eitjes. Dat soort zaken zijn aangetoond en zouden zo nieuwe systemische insecticiden (neonicotinoïden) maar effect kunnen hebben. Het blijft gissen. Een leiden tot de afname van het aantal spreeuwen, aantal mogelijke oorzaken kan je wel wegstrepen, veldleeuweriken, boerenzwaluwen, ringmussen en zoals klimaatverandering. Opwarming van de aarde andere vogelsoorten, die insecten eten. Ook toen al zou op zich juist goed zijn voor insecten.” werd vermoed dat de weidevogels door voedseltekort (gebrek aan insecten) zo hard teruglopen. Een wereld zonder insecten, zoals hinderlijke Neonicotinoïden zijn bestrijdingsmiddelen, die zich via muggen, mieren en kakkerlakken, lijkt op het eerste de sapstromen door de hele plant verspreiden. Niet gezicht een weelde. Maar dat is een grote misvatting. alleen de vrucht, maar ook het blad en de steel zijn Insecten zijn namelijk de hoeksteen van de natuur. Er daardoor giftig voor insecten. Dit middel wordt niet, zijn een miljoen verschillende insectensoorten zoals vroeger, pas ingezet als de boer schadelijke bekend. Honderdduizenden daarvan zijn op de een of

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 12 andere manier afhankelijk van voedselplanten en Mogelijk zijn ijsvogels en spreeuwen ook vatbaar. bloemen. Op hun beurt kan tweederde van alle Maar het kan lang duren voor de virus het noorden planten in de wereld niet zonder deze specifieke van ons land bereikt. Per jaar schuift de grens met bestuivers. Zonder hen zouden sommige planten al dertig kilometer op. Dat komt omdat muggen en lang zijn uitgestorven. Daarnaast zijn insecten zelf merels een kleine actieradius hebben. Ook is moeilijk ook belangrijke voedseldieren. Vrijwel alle om de gevolgen op lange termijn te voorspellen. broedvogels brengen hun jongen groot met het “Vorig jaar was de eerste introductie van het usutu- voeden van insecten. virus in Nederland, Dan is de sterfte altijd hoog. We weten echter niet hoe lang het duurt voordat de In China hebben de pesticiden hun vernietigende populatie voldoende weerstand heeft opgebouwd en werk al gedaan. In sommige delen van het land wordt de sterfte door dit virus zal afnemen. Dat kan jaren elke oogst minimaal elf keer met gif bespoten. En dat duren. En het valt ook niet te voorspellen wat de is te merken. Geen bij is er meer te bekennen. gevolgen zullen zijn voor de totale vogelstand in ons Mensenhanden hebben het bestuiven overgenomen. land. Het zijn vragen, die voorlopig niet te Voorzien van een bamboestok met aan het uiteinde beantwoorden zijn”, aldus een woordvoerder van kippenveren en met een potje stuifmeel om hun nek Vogelbescherming. zijn kinderen dagenlang bezig dat middeltje op bloemen te bestrijken. Symptomen Een besmette merel is duidelijk herkenbaar. De belangrijkste symptomen zijn: sloomheid, ‘bol’ zitten, niet meer drinken, naar adem happen, spierzwakte (niet meer opvliegen), vleugels en kop laten hangen en evenwichtsstoornissen. Binnen twee tot drie dagen is een door het virus aangetaste vogel dood. Om een goed overzicht van de stand van zaken te krijgen is het belangrijk om dode merels te melden bij www.sovon.nl/dodevogels. Hoe de merels deze herfst zijn doorgekomen, is hoogst onzeker. Het feit dat er minder exemplaren gesignaleerd zijn, zegt op zich niet veel. Normaal laat deze vogelsoort zich na de zomer zo wie zo al minder zien, omdat ze in de rui en dus kwetsbaar zijn.

Dode besmette merel Het zou een gruwel zijn: een leven zonder de prachtig toonladders van uitzinnige merels. En het ongemak Merelziekte van sommige insecten moeten we maar op de koop Alarmerende beelden. Maar er is ook nog een andere toenemen. kant van de medaille. Insecten zijn niet alleen nuttig in het ecologische netwerk, maar kunnen ook dood en Stadsnatuur op papier verderf zaaien. Daar zijn genoeg voorbeelden van. Ze slaan gaten in populaties. De trieste cijfers over de Maddie Bartels dodelijke merelziekte, die nu ook in ons land van zuid naar noord oprukt, zijn daar een bewijs van. Het gaat Twee recent verschenen boeken over hier om het zogeheten usutu-virus, dat zijn oorsprong stadsnatuur verdienen de aandacht. in Zuid-Afrika vindt en door muggen, via trekvogels, De wilde stad is een fotoboek, geheel gewijd naar Europa is overgebracht. In 1996 dook het virus aan Amsterdam. Uitgangspunt is een breed voor het eerst op in Italië, gevolgd door een uitbraak publiek te laten meekijken naar ‘ongeziene’ in Oostenrijk (2001) en vandaar verspreidde het zich natuur. over andere landen, zoals Spanje, Zwitserland, De uitgave Stadsnatuur maken begint als het Hongarije, Kroatië, Tsjechië en België. In 2012 vond ware waar het fotoboek ophoudt. Wat aan er een enorme slachting plaats onder merels in stadsnatuur waar te nemen is vormt het Duitsland, met meer dan 300.000 dode exemplaren vertrekpunt om daar actief mee aan de slag (op een totale populatie van negen miljoen) tot gaan. gevolg. In sommige Duitse steden was de sterfte zo massaal dat de vogelsoort praktisch verdwenen was uit tuinen en parken. Sindsdien blijft het virus De wilde stad rondwaren in Europa. Vorig jaar augustus werd het virus voor het eerst aangetroffen bij merels in de Overrompelend en om meteen helemaal door te provincies Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. bladeren, zo ervoer ik de eerste kennismaking met Daar werden tientallen dode vogels gevonden. het fotoboek De wilde stad. Ik heb het meteen Volgens de Vogelbescherming komen er in Nederland aangeschaft en sindsdien ligt het boek uitnodigend op één miljoen merels voor. Hoewel het aantal dode mijn eettafel. En ja hoor, wie het ziet liggen gaat er in vogels nog relatief gering (1500) is, verwachten kijken en is onder de indruk. Ons eigen Amsterdam deskundigen een grote uitbraak in ons land. als uniek natuurreservaat is de positieve en Schattingen variëren van enkele duizenden tot optimistische boodschap die het boek wil uitdragen. tienduizenden dode merels. Frans Lemmens maakte prachtige foto’s van met name veel (wilde) dieren in de stad. Sommige beelden zijn spectaculair en indrukwekkend, andere zijn aandoenlijk of vol humor. De foto’s hebben stuk

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 13 voor stuk een eigen identiteit. De fotograaf speelt Het is als het ware een opmaat tot de gelijknamige met beweging, met contrast tussen scherp en vaag film, die begin 2018 uitkomt als opvolger van De beeld en met kleur. Amsterdam is voortdurend op de Nieuwe Wildernis. foto’s aanwezig en speelt een belangrijke rol, die verder gaat dan die van decor. We zien niet zomaar De wilde stad, Frans Lemmens (fotografie), Remco allerlei vogels, zoogdieren, insecten en planten, maar Daalder en Geert Timmermans (tekst); uitgever Bas treffen deze steeds in een speciale stedelijke context Lubberhuizen, 2017 aan. Stadsnatuur maken

De toelichtende teksten zijn van de hand van stadsecologen Remco Daalder en Geert Timmermans. De eerste heeft daarbij het grootste aandeel. De tekst in het boek is weliswaar bescheiden van omvang, Dit boek is vooral bedoeld als inspiratiebron om maar draagt wel essentieel bij tot de positieve natuur te integreren in kleine of grote ontwerpen uitstraling. Zo zien veel Amsterdammers de talrijke binnen stedelijk gebied. De drie auteurs zijn lid van duiven als lastige en vervuilende ‘vliegende ratten’. ‘De Natuurlijke Stad’, een samenwerkingsverband van Daalder schrijft over dit geklaag niets te willen horen. architecten, biologen en stadsecologen. De tekst is in Hij vindt de van de rotsduif afstammende vogels twee talen, Nederlands en Engels, wat er op duidt dat perfecte stadsdieren, die zich prima hebben de bedoelde lezersmarkt zich ook voorbij onze aangepast aan de omgeving. Heel verfrissende visies grenzen uitstrekt. Stadsnatuur maken richt zich dan komen voorbij, waar je vaak even om moet ook op steden in Noord West Europa. Er heerst daar glimlachen. immers een vergelijkbaar klimaat en er zijn veel overeenkomsten op het gebied van flora en fauna. Drie redenen worden genoemd waarom dieren het zo goed hebben in de stad. Ten eerste zijn de mensen Dit veelzijdige boek brengt eerst de geschiedenis en hier dier- en plantvriendelijker dan op het platteland. ecologie van stad en natuur onder de aandacht. Daar zijn immers jagers en boeren, die op vossen, Daarna worden vele tientallen dieren, van groot tot kraaien en ganzen schieten. En door mesten en klein, lopend, kruipend, vliegend of zwemmend, stuk maaien wordt de natuur er ook bedreigd. In voor stuk beschreven in relatie met de stad. stadsparken zijn bezoekers blij met de aanwezige Stadsbiotopen worden uitvoerig gekarakteriseerd. dieren. Ze komen ze zelfs graag voeren. Ten tweede Ook aan beheer en beleid wordt aandacht besteed en zijn er in de stad heel veel verschillende biotopen op tenslotte worden er ‘Tien aanwijzingen voor korte afstand van elkaar. Veel diersoorten vinden er natuurinclusief ontwerpen’ gegeven. een eigen geschikte plek. Ten derde is de stad voor Ruim veertig inspirerende voorbeelden van dieren een ware snackbar. Eten in overvloed! Daar gerealiseerde projecten in Noord West Europese komt nog bij dat de gemiddelde temperatuur er een steden worden als casussen tussendoor paar graden hoger ligt dan erbuiten, dus ’s winters is gepresenteerd. Het is begrijpelijk dat de Nederlandse het er beter uit te houden. Waarom zou je dat hele schrijvers daarbij meer situaties in steden uit ons eind naar het zuiden vliegen als je het hier goed eigen land dan uit het buitenland hebben gekozen. genoeg hebt? Stadsnatuur maken is overzichtelijk ingedeeld en de Verfrissend is vooral de optimistische en liefdevolle schrijfstijl munt uit in helderheid en toegankelijkheid. benadering door beeld en woord in De wilde stad. Een Er zijn mooie foto’s en tot de verbeelding sprekende roze wolk, die misschien niet overal op keiharde tekeningen opgenomen. Stedenplanners, feiten is gebaseerd, maar die wel tot genieten en je landschapsarchitecten en beleidsvormers zullen in dit verbazen leidt. En tot het besef dat het een voorrecht boek stof tot nadenken vinden en inspiratie voor hun is om in Natuurreservaat Amsterdam te wonen! werk kunnen opdoen. Maar ook wie niet in dit vak zit en belangstelling heeft voor ecologie en stadsnatuur De wilde stad is voorbeeldig uitgegeven in een royaal zal veel plezier aan het boek kunnen beleven. formaat, zodat de vaak pagina-vullende foto’s goed tot hun recht komen. Je zou ze stuk voor stuk aan de Stadsnatuur maken / Making urban nature, Jacques muur willen hangen. Het boek staat niet op zichzelf. Vink, Piet Vollaard, Niels de Zwarte; nai010 uitgevers, 2017

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 14 Sneeuw ontdekken, dat op vorst-trek wees. Maar even later klinkt weer hetzelfde geroep en nu komt er een troep van wel Het is het jaar 1928. Mijn vader, George Junge, vijftien vogels over. Weldra is alle twijfel opgeheven; het is was 22 jaar. Student biologie aan de werkelijk vorst-trek en regelmatig passeeren troepjes vogels. Universiteit van Amsterdam. Een jaar van Het grootste contingent bestaat uit kramsvogels, die groote, hoogconjunctuur. De beurskoersen stegen mooi-geteekende lijsters uit Lapland, Finland en Zweden, die enorm. Aandeelhouders liepen binnen. Dat gold iederen winter ons komen opzoeken, maar niet steeds in even echter niet voor iedereen. Om zijn studie te groot aantal. Het is een mooi gezicht, die forsche dieren zich betalen schreef mijn vader onder de schuilnaam te zien voortreppen over de duinkoppen. Ook troepjes ‘Megaleep, de Zwerver’ artikelen in het koperwieken ijlen laag over de duindoorns voort langs de Algemeen Handelsblad. Hij vond het geen straf. witte hellingen. Want wat is dan mooier om door de Amsterdamse Waterleidingduinen te struinen en Tusschen al dat lijstergedoe klinkt plotseling het trekvogels te spotten. En wat dat betreft is er melodieuze getinkel van den boomleeuwerik en weldra zien niets veranderd. we ze boven ons het zuiden ingaan. Dan schijnt het uit te zijn, want een heele poos trekken we weer voort, zonder iets Megaleep, de Zwerver te zien dan de kris-kras sporen van konijnen of het dribbelige slingerlijntje van een muis in de sneeuw. Pas veel later zien Eenzaam liggen de vlakten bij de renbaan. we weer troepjes kramsvogels overtrekken, en nu is er ook – Vorsttrek. – Over roofvogels en een roofvogeltje bij, een sperwer die, hopend hier of daar een roofvogelbescherming vogelboutje te verschalken, al voorttrekkend iedere terreinplooi volgt en Er was sneeuw gevallen. telkens achter iedere Het was wel geen dik pak, verheffing tevoorschijn maar toch was alles met schiet om de zich daar een egaal wit kleed achter bevindende bedekt. Hoe geheel anders vogels te verschrikken is direct het aanzien van en op te jagen. een landschap, als alle verschillen in kleur zijn Eens heb ik verdwenen en de scherpe van dichtbij kunnen reliefveranderingen zijn zien hoe een sperwer afgerond. Vanzelf is het een spreeuw sloeg. Het aanzien van weiden, was op een mooien, bosschen en duinen zelfs helderen ochtend in het bij trieste samengetrokken eind van November. lucht levendiger en Daarvóór was het helderder. dagenlang koud en guur geweest, met sneeuw, De wijde vlakken vorst en schrale bij de oude renbaan liggen Oostenwinden, maar de eenzaam en verlaten tot dag tevoren was de waar ze in de verte opglooien tegen de zeereepkoppen. Rook depressie ingevallen met regen en nu was van de sneeuw niet krinkelt uit den schoorsteen van het schilderachtige veel meer te bekennen. En nu op dezen morgen scheen de koddebeiershuisje, dat daar gezellig ligt tusschen nu kale zon helder als was het een voorjaarsdag. Plotseling hevige balsempopulieren. De duinhellingen zijn niet egaal wit, de agitatie onder een troep opvliegende spreeuwen en sneeuwval was niet zwaar genoeg om ook de ruige vegetatie oogenblikkelijk daarna schiet een sperwer tevoorschijn van te bedekken, die nu warrig opspringt uit het wit. Het is of de achter een elzenrandje. Zonder veel moeite haalt hij de sneeuw ook de stilte hoorbaarder gemaakt heeft. Over de vluchtende spreeuwen in, die nu uit elkaar stuiven. Schuin wijdheid ligt een klare rust, door geen geluid verbroken. De van boven nadert hij een wegvliegenden vogel, haalt hem in bonte kraaien hebben gezelligheid gezocht. Verschillende en pakt hem tijdens het voorbij vliegen vast bij de grijsjassen zitten in een hoogen populier zwijgend uit te zien. vleugelinplanting. Dan strijkt de sperwer langs den slootrand Onze nadering doet hen slechts rustig wegwieken, geen om direct daarna weer op te vliegen zonder spreeuw. Deze krakende stemmen verbrekende stilte, zelfs de anders zoo vliegt ook op maar doet niet de minste moeite een anderen luidruchtige ekster vliegt over zonder geluid. kant heen te vluchten. In dezelfde richting als de roofvogel zeilt ook hij nog met den sperwer vlak boven zich. Deze gaat Gedeelten van het Zwarteveldskanaal liggen dicht, iets omlaag en pakt den spreeuw weer om er daarna mee te maar de plekken, waarop de wind gestaan heeft, zijn verdwijnen. Alles speelde zich nog geen tien meter van mij opengebleven, en hier verrassen we een reiger, die wijdbeens vandaan af. Prachtig kon ik dan ook den roofvogel zien. De en kouwelijk in elkaar gedoken langs den oever staat, maar, onderkant was zeer dicht dwars gestreept met donkere zoodra hij ons in de gaten krijgt, er vandoor gaat. banden en veel roestrood, waaruit ik kon opmaken met een mannetje te doen te hebben. Alle andere vogels waren Plotseling wordt de stilte verbroken door het felle duidelijk opgewonden, de lucht was vol roepende vogels, getjakker van kramsvogels en het volgende oogenblik vinken, sijsjes en meezen en het duurde vrij lang voor de rust passeeren er ons twee. Het lijkt haast wel rush-trek: vogels weer hersteld was. die door vorst en koude overvallen, uitwijken naar het zuiden. Wij hebben anders vanmorgen nog niets kunnen

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 15 Hoewel sperwers, daar hun voedsel bijna uitsluitend IVN Excursies uit zangvogels bestaat, ontegenzeggelijk veel schade aan den zangvogelstand toebrengen, verdienen ze toch meer in en rond Amsterdam waardeering dan hun gewoonlijk ten deel valt, en dit geldt voor alle roofvogels. In de eerste plaats toch nemen ze vogels, die ze het makkelijkst krijgen kunnen en zoo vallen het eerst de zwakkere en zieke individuen hun ten prooi en zorgen ze voor het in stand houden van de soort. Verder houden ze overbevolking tegen, die een soort nooit ten goede kan komen en bovendien als normaal verschijnsel niet voorkomt. Zoo is bijvoorbeeld het overmatig vele en voor den plantengroei zeer schadelijke vóórkomen van konijnen in de duinen, niets als een zonder inzicht wegnemen der natuurlijke vijanden, waarin roofvogels een voorname plaats innemen. Hoe dikwijls gebeurt het niet dat een van de weinige roofvogelnesten, die we in de duinen weten, juist tegen dat de eieren uitkomen, uitgestooten wordt? Dit betreft dan meestal nesten van sperwer, ransuil en torenvalk. Vooral de laatsten zijn vogels, die door de jachtopzieners nuttig genoemd zouden worden, indien deze met hun leefwijze beter op de hoogte waren. Het zijn muizenverdelgers bij uitnemendheid. Bovendien worden beide laatste vogels door IVN publieksexcursies worden gegeven door ervaren de wet beschermd, maar dikwijls zien de jachtopzieners, de natuurgidsen, zowel voor leden als niet-leden. Amsterdammers ontdekken op deze manier vaak menschen die toch in de eerste plaats voor de uitvoering van onbekende kanten van de stadsnatuur dichtbij huis. de wettelijke bescherming moesten zorg dragen, niet verder Gratis deelname. Vrijwillige bijdrage welkom. Voor dan de jachtbelangen. Zoo vertelde eenige jaren geleden een meer informatie kijk op www.ivn.nl/amsterdam of jachtopziener ons vol trots, dat hij in den loop van den winter neem contact op met de excursieleider. Aanmelden is twaalf buizerden neergelegd had. Nu leven buizerden niet verplicht, maar wel praktisch. Het is raadzaam voornamelijk van muizen en ratten en slaan zoo nu en dan om voor elke excursie even te informeren of deze ook wel eens een konijn, dat al haast even schadelijk is, maar doorgaat. Dan komt u niet voor niets. voor de jacht ontzien moet worden. Dat buizerden wettelijk beschermd worden, schijnt geen bezwaar te zijn. IVN geeft ook excursies op maat voor bedrijf, school of familie uitje. Kosten € 75,- per excursie. Info: 06- De doodenkele zeearend, die af en toe nog door ons 29208182 of mail: [email protected]. land zwerft, wordt bijna zonder uitzondering geschoten. En dan staat in iedere krant weer een triomfantelijk berichtje, dat hier of daar weer een groote arend geschoten is met een  = Tijd -  = Start -  = Info vlucht van wel twee meter. Een buitenkansje voor den betrokken jager! En dat terwijl het aantal zeearenden op bedenkelijke manier slinkt. - Januari -

Bengt Berg, de eminente Zweedsche vogelfotograaf, Zondag 7 januari komt tot de conclusie, dat het totaal aantal bewoonde horsten Beatrixpark: Winterbloeiers in Zweden ten hoogste nog twintig bedraagt en dat het aantal ieder jaar afneemt. Op enkele plaatsen worden ze beschermd, De natuur lijkt nu volledig in winterslaap te zijn ... of maar de jongen die deze vogels groot brengen helpen niet houdt ze alleen maar even de adem in voor het mee aan de uitbreiding der soort, daar ze voor ze tot broeden nieuwe seizoen? Op deze wandeling gaan we loofbomen herkennen als ze niet in blad staan. Waar komen al lang door de zuidelijker wonende “kultuur”-volken moet je op letten? En misschien zien we ook al zijn neergehaald. Niemand zal de belachelijke meening winterbloeiers. durven opperen dat deze enkele tientallen arenden nog  14.00-15.30 uur belangrijke schade aan de menschheid toebrengen. Het is  Parkingang Diepenbrockstraat, tegenover de niets dan botte moord- en schietlust, die deze vogels met Herman Heijermansweg uitroeiing bedreigt. En weer zal de wetenschap een  Henk Wolters, 020-6644506, onherstelbaar verlies worden toegebracht, door vernietiging [email protected] van een der interessantste en mooiste vogelsoorten. Zaterdag 13 januari En dan mogen we bij deze machtig mooie Volkstuinpark Sloterdijkmeer roofvogelgroep het aesthetische niet vergeten. Het beeld van Winterwandeling. Wat is er zoal te zien in dit verstilde een majestueus cirkelenden buizerd boven het wijde tuinpark achter in het Westerpark? De winters worden duinlandschap of van het geruischloos wegzeilen van een zachter door de klimaatsverandering, is dat terug te ransuil door een zondoorlicht dennenbosch, is toch heusch zien in de natuur? De wandeling voert ook langs wel een paar konijnen of zangvogelboutjes waard. stadstuin de Luistervink.  11.00-12.30 uur  Sloterdijkerweg 20 bij het toegangshek van Volkstuinpark Sloterdijkermeer  Johannes Kunst, 06-28111632 (alleen op excursiedag)

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 16 Zondag 27 januari Zondag 28 februari Vogelexcursie watervogels Vreeland Rondwandeling natuurpark Vrije Geer Een fietsexcursie voor de 'net niet meer beginnende' Hoe ziet dit natuurpark eruit aan het eind van de vogelliefhebber. Het motto is: samen kijken, winter? Ga met twee IVN-natuurgidsen op pad in één ontdekken en leren. Neem je verrekijker mee, van de twee niet uitgeveende poldertjes in geschikte (regen)kleding, eten en drinken. Amsterdam, te midden van de stedelijke bebouwing  10.00-14.00 uur van , Slotervaart en Sloten  Bij aanmelding hoort u het startpunt.  11.00-12.30 uur  Aanmelden en informatie bij Hank Sinke  Zuidingang natuurpark Vrije Geer, bij het [email protected] of Ruth Bolt, informatiepaneel aan de weg Vrije Geer, tussen [email protected] Ditlaar en de Osdorperweg  Ineke Deckers en Juultje Joosten, - Februari – [email protected]

Zondag 4 februari - Maart - Beatrixpark: De dagen lengen Nog steeds is het volop winter, maar de dagen gaan Zondag 4 maart al wat lengen en er komt een beetje leven in de Wandeling in het Westerpark brouwerij. Vaak meer dan menigeen denkt. We gaan Aan de ene kant nog diepe rust, aan de andere al kijken welke verrassingen het park voor ons heeft. bloei, hoe zit dat?  14.00-15.30 uur  11.00-12.30 uur  Parkingang Diepenbrockstraat, tegenover de  Westerpark, voor het voormalig Herman Heijermansweg stadsdeelkantoor (Haarlemmerweg 4)  Henk Wolters, 020-6644506,  Gert Snoei, 020-4922366. Alleen op excursie- [email protected] dag: 06-10683729, [email protected]

Zondag 11 februari zondag 4 maart Wandeling in het Siegerpark Beatrixpark: Katjes en knoppen Bloei en bestuiving beginnen op gang te komen. Op deze wandeling gaat de aandacht uit naar katjes en knoppen. De hazelaar en de els zijn er altijd vroeg bij. En andere soorten laten ook niet lang op zich wachten.  14.00-15.30 uur  Parkingang Diepenbrockstraat, tegenover de Herman Heijermansweg  Henk Wolters, 020-6644506, Winterwandeling. Het is nog winter, maar de natuur [email protected] komt langzaam tot leven. Wat zijn de eerste bloeiende planten en zijn sommigen daarvan ook Zondag 4 maart eetbaar? Er gebeurt al veel in het vroege voorjaar. Vogelexcursie Landje van Geijsel  11.00-12.30 uur  Ingang Siegerpark aan de Sloterweg 773 Amsterdam  Johannes Kunst, 06-28111632 (alleen op excursiedag)

Zaterdag 17 februari Winterwandeling in het Amstelpark Winterkaal of wintergroen? We kijken bij de loofbomen en de coniferen hoe ze dat aanpakken.  11.00-12.30 uur  Hoofdingang Amstelpark aan de Europaboulevard  Gert Snoei, 020-4922366. Alleen op excursie- dag: 06-10683729, [email protected]

Zaterdag 24 februari Winterwandeling in Zuidoost Een excursie voor de 'net niet meer beginnende' vogelliefhebber. Het motto is: samen kijken, Winterwandeling in de Riethoek of rond de ontdekken en leren. Neem je verrekijker mee, Gaasperplas, op zoek naar wat de natuur in de winter geschikte (regen)kleding, eten en drinken. voor ons in petto heeft. Na de wandeling is er soep of  10.00-14.00 uur een broodje voor de wandelaars in Anand Jyoti.  Bij aanmelding hoort u het startpunt  10.00-11.30 uur  Aanmelden en informatie bij Hank Sinke  Bij de Seniorenwoongroep Anand Jyoti, [email protected] of Ruth Bolt, Mijenhof 7a [email protected]  Karine Klappe, 06-27536797 [email protected]

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 17 Zondag 17 maart Vinden we misschien ook vinken en groenlingen? Wandeling in het Flevopark Zingt er al een zanglijster? Horen we een boomklever Hoe staat of hangt het met de katjes, wat komt al uit roepen? Vangen we een glimp op van de ijsvogels die de grond en is dat vroeg of is dat laat? hier de afgelopen jaren gebroed hebben? Zien we  11.00-12.30 uur misschien de waterral die hier vaak de winter  Flevopark, voor het zwembad, eindhalte doorbrengt? Misschien zitten de blauwe reigers al op tramlijnen 7 en 14 hun enorme bouwwerken van nesten. Zij krijgen altijd  Gert Snoei, 020-4922366. Alleen op excursie- al vroeg de lente in hun kop. En zijn de ooievaars dag: 06-10683729, [email protected] ‘thuis’? Natuurlijk zien we ook watervogels.  10.00-11.30 uur Zaterdag 24 maart Voorjaar Volkstuinpark Sloterdijkmeer Zondagmiddag 11 februari De lente is nu ook officieel begonnen. Er bloeit van Ganzen kijken in Waterland alles in het tuinpark. We bezoeken ook stadstuin de Waterland is een heerlijke plek voor ganzen om te Luistervink, waar de voorbereidingen voor een nieuw overwinteren. Als we geluk hebben, zien we grote seizoen in volle gang zijn. groepen brand-, kol- en grauwe ganzen. Als het niet  11.00-12.30 uur vriest, zitten er vast kieviten in de wei en misschien  Sloterdijkerweg 20 bij het toegangshek van ook wulpen. In het water hopen we op verschillende Volkstuinpark Sloterdijkermeer soorten eenden en zien we hopelijk zo’n prachtig  Johannes Kunst, 06-28111632 (alleen op nonnetje. Zijn er ook roofvogels aan het jagen? En excursiedag welke vogels zien we door de telescoop op de Hoeckelingsdam zitten? Zondag 31 maart  14.00-15.30 uur Wandeling in park Frankendael Zondagmiddag 18 maart Hoe geel is Pasen? Een kleurrijke wandeling, vinden we ook eieren? Grutto’s begroeten op het  11.00-12.30 uur Landje van Geijsel  Ingang Poort bij Huize Frankendael (Middenweg Als de lente in aantocht is, willen we natuurlijk de 72) grutto’s begroeten, die weer zijn teruggekeerd uit  Gert Snoei, 020-4922366. Alleen op excursie- hun overwinteringsgebieden in Afrika. Boer Geijsel zet dag: 06-10683729, [email protected] ieder voorjaar speciaal voor hen en andere steltlopers zijn weiland, even ten zuiden van Ouderkerk aan de Kinderactiviteiten Amstel, onder water. Hierdoor ontstaat voor deze vogels met hun lange poten en snavels een heerlijk plas-drasgebied om voedsel te zoeken. Zo kunnen ze aansterken na hun lange reis uit het zuiden en in een goede conditie aan het broedseizoen beginnen. Behalve steltlopers, zoals tureluurs, grutto’s, kemphanen en bontbekpleviertjes, zitten er ook altijd verschillende soorten eenden, zoals slobeenden, krakeenden, kuifeenden en soms pijlstaarten. Bij deze excursie blijven we op één plek.  14.00-15.30 uur

Zondagochtend 25 maart Vogels kijken in het Flevopark De lente is begonnen. De vogels die in de herfst naar het zuiden zijn getrokken, beginnen nu terug te Voor kinderen vanaf 7 jaar (en hun ouders) heeft IVN komen om hier te gaan broeden. Ze zingen volop. Amsterdam, in samenwerking met de Jeugdvogelclub Waarom doen ze dat eigenlijk? Nog lang niet alle van de Vogelwerkgroep Amsterdam, een aantal leuke vogels zijn terug. Maar misschien horen we de tjiftjaf vogelexcursies georganiseerd.. Bij de excursies kun je al? We zien en horen vast merels, koolmezen, een verrekijker lenen en om de beurt mag je door pimpelmezen, boomkruipers, boomklevers, vinken, onze telescopen kijken. Op een vogelkaart kruis je heggenmusjes, kauwtjes, zwarte kraaien en aan welke vogels je gezien en gehoord hebt. houtduiven. En heel misschien zien we een ijsvogel. Of een roofvogel. In het Flevopark zit ook een kolonie Meer informatie en verplichte aanmelding bij blauwe reigers. En in het water zien we eenden en Annelies de Kleyn, www.vogelsamsterdam.nl/jeugd. verschillende soorten meeuwen. Als we geluk hebben Bij aanmelding hoor je waar verzameld wordt. zien we futen baltsen, zoals twee jaar geleden. Een prachtig gezicht! Zondagochtend 21 januari  10.00-11.30 uur Vogels kijken en luisteren in Park Frankendael Hoe ligt Park Frankendael er in de winter bij? Welke vogels overwinteren er? We zullen er de ‘gewone’ parkvogels aantreffen: kool- en pimpelmezen, winterkoninkjes, boomkruipers, merels. En roodborsten, die vanuit Scandinavië hier naartoe zijn getrokken. Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 18 Verenigingsgegevens Zoals het huishoudelijk reglement Lidmaatschap tarieven per kalenderjaar van het IVN bepaalt, dienen Actief lid: € 21,50 (huisgenoot)leden hun lidmaatschap Huisgenootlid: € 3,50 minimaal 6 weken voor het einde van Huidige donateurs: € 19,50 het kalenderjaar op te zeggen. Met Stadspas: € 17,50 (€ 2,00 korting) (artikel 1 lid 5).

Doorgeven wijzigingen: Wat houdt lid, huisgenootlid en donateur in? IVN Amsterdam Een lid wil actief deelnemen aan het afdelingswerk en krijgt: t.a.v. Ledenadministratie Pieter Nieuwlandstraat 81 B - 4x per jaar het afdelingsblad ‘de Groenbewuste Amsterdammer’; 1093 XN Amsterdam 06-51973646 - het landelijke kwartaalblad ‘Mens en Natuur’; [email protected] - korting op IVN-cursussen; - stemrecht op de algemene ledenvergadering; - aanvullende WA-verzekering (schade aan derden) tijdens begeleiding van IVN-activiteiten; - korting bij activiteiten van andere IVN-afdelingen. Als u huisgenootlid wordt, betaalt u minder maar krijgt u geen post toegestuurd. U hebt verder dezelfde privileges als een gewoon lid. Als donateur steunt u de afdeling Amsterdam en krijgt u: - 4x per jaar het afdelingsblad ‘de Groenbewuste Amsterdammer’; - korting op IVN-cursussen;

Sociale media: Website: www.ivnamsterdam.nl of www.ivn.nl/amsterdam Facebook: www.facebook.com/IVN.Amsterdam Twitter: @IVNAdam

Bestuur: Voorzitter Paul de Dooij 06-14159611 [email protected] Secretaris Nico Groos 06-51973646 [email protected] Penningmeester Ben de Graaf 020-6192847 [email protected]

Contactadres secretariaat: IVN Amsterdam, Pieter Nieuwlandstraat 81 B, 1093 XN Amsterdam, 06-51973646, [email protected]

Verenigingsinformatie: ING Bankrekening NL81 INGB 0004 7406 01 t.n.v. IVN Amsterdam Ledenadministratie IVN Amsterdam t.a.v. ledenadministratie Pieter Nieuwlandstraat 81 B, 1093 XN Amsterdam 06-51973646 – [email protected] Nieuwe locatie! Ite Boeremastraat 1, 1054 PP Amsterdam Natuurfontein Op het terrein van het voormalig Wilhelmina Gasthuis Webmaster Ellen Verbraak, [email protected]

Werkgroepen: Publieksactiviteiten Cursussen (organiseren) Vacature Excursies op aanvraag Diana Straten 06-29208182 [email protected] Excursies regulier Vacature Kinderactiviteiten Paul de Dooij 06-14159611 [email protected] Ouderenactiviteiten Karine Klappe 06-27536797 [email protected] Communicatie Evenementen Vacature PR en communicatie Paul de Dooij 06-14159611 [email protected] Redactie GBA Nico Groos 020-7850123 [email protected] Huisvesting Planning en reserveringen Ben de Graaf 020-6192847 [email protected] Overige werkgroepen / moestuinen Werkgroep Diemen Carry Pot 020-6902283 [email protected] Prinses op de erwt Dorus de Jongh 020-6633743 [email protected] Sweetgrass in de Polder Rowin Snijder [email protected] De Harmonie Sara Wessemius [email protected]

Groenbewuste Amsterdammer - Jaargang 37 - Winter 2017 19 Indien onbestelbaar retour: IVN Amsterdam, Pieter Nieuwlandstraat 81 B, 1093 XN Amsterdam www.ivn.nl/amsterdam