Pixabay Foto: PD, via

11 / 2017 Tunnel dal Gottard – Fraud da chatscha – Bielo- russia – Paraulas e ditgas – Francestg d’Assisi – Perscrutar las aclas – Tgirallas – Elmar Deflo- rin – Tirol dal Sid ed Istria 1945 – Scolasts da skis La Quotidiana 2-6-2016, p. 3

Ils scolars d’ina scola primara che han da- stgà far sco emprims in viadi tras il tunnel da 57 km lunghezza.

Doris Leuthard, il president franzos Hollande, Johann Schneider-Ammann, la chanzeliera tudestga Angela Merkel ed Ueli Maurer, (davant da sanestra); Simonetta Sommaruga, il president dal cussegl dals chantuns Raphael Comte, il primminister dal Principadi dal Liechtenstein Adrian Hasler, Guy Parmelin, Didier Burkhalter, il chanzelier da l’Australia Chri- stian Kern, il primminister da l’Italia Matteo Renzi, Christa Markwalder, presidenta dal cussegl naziunal e Walter Thurnherr, chanzelier federal (davos da sanestra) han prendì part La cussegliera federala Doris Leuthard ha da las festivitads da l’avertura dal Gottard. FOTOS KEYSTONE tegnì ses pled d’avertura al portal dal sid dal Gottard. Festa cun irradiaziun internaziunala

Festa d’inauguraziun dal nov tunnel da basa da viafier alGo ttard

DA MARTIN CABALZAR, ERSTFELD Emprim viadi tras il tunnel nov laschà reviver il mund dals mitus e dals hajan ins anc temp da meglierar intginas Il punct culminont è s’entelli stà il viadi miniers e mess quels en il context cun il piculezzas, ha constatà Meyer. „ Ier ha gì lieu ad Erstfeld (UR) e Pol- inaugural cun il tren tras il nov tunnel. project dal tschientaner. En quest gieu Las Viafiers federalas sajan loschas legio (TI) parallelmain l’inauguraziun Per transitar il tunnel da 57 kilometers giogan las forzas da la natira ina rolla cen­ d’astgar prender en funcziun il pli lung festiva dal nov tunnel da basa dal che ha custà var 13 milliardas ha il tren trala. Spierts dal culm, diavels e demunis tunnel dal mund che mainia persunas e Gottard. Las allocuziuns da festa dals normalmain radund 20 minutas En re­ èn stads ils protagonists principals da rauba dal sid al nord ed il cuntrari. «Las magistrats federals Johann Schnei- preschentanza dal pievel svizzer han ultra questa inscenaziun spectaculara. Temati­ colliaziuns vegnan pli spertas, pli fre­ der-Ammann e Doris Leuthard èn ve- dals giasts ed envidads era 1000 persunas sada è dentant era vegnida la lavur savens quentas e pli confortablas, ha ditg Mey­ gnidas accumpagndas ed enritgidas privatas e duas classas da scola gì la favur difficila, stentusa e privlusa dals miniers. er a La Quotidiana. Tut en tut quinta cun in vast program cultural e culina- d’accumpagnar l’emprim viadi dal tren En la scena finala èn artists internaziunals Meyer cun in redublament da las fre­ ric e quai tant en il nord sco en il sid tras il nov tunnel. Ils participants èn ve­ uriunds da Chile s’inscuntrads cun ac­ quenzas da persunas dad oz 9000 sin ra­ dal portal. Envidà a la festa d’inaugu­ gnids eruids tras trair la sort tranter betg turs laics or da la regiun dal Gottard. Da dund 15 000 persunas a di. Per pudair Anteriur cusseglier federal e «bab da la raziun ha la confederaziun radund main che 160000 interessents. Sonda e cuminanza han els realisà in «program tansportar ils passagiers supplementars Neat», Adolf Ogi, a chaschun da l’avertura 1100 giasts notabels. Tranter quels il dumengia ha alura l’entira populaziun la nonverbal» che dat spazi a la fantasia. Tut vegnan las VFF er a metter a disposi­ uffiziala dal project tschientenar da la cussegl federal en corpore, tut ils 246 pussaivladad da visitar e transitar il nov tenor il motto: Il sid s’avischina al nord. ziun nov material rullant fitg confor­ Svizra. parlamentaris federals ed ils repre­ tunnel. Las festivitads d’inauguraziun tabel. schentants da las regenzas chantunalas. vegnan a custar sco quai ch’ils organisa­ Renzo Simoni ed Andeas Meyer Per il traffic da rauba porta il nov tun­ Tranter ils giasts illusters sa chattavan turs han tradì radund nov milliuns, da èn satisfatgs nel dapli capacitad, colliaziuns pli sper­ dentant er ils presidents da stadi e da re­ quels vegn radund in milliun curclà cun Cun il di d’inauguraziun ha er il schef da tas ed ina fidadadad augmentada. Per la genza sco er ils ministers da traffic dals entradas da sponsoring. construcziun dad AlpTransit Gottard SA clientella da VR Cargo possian ins met­ pajais vischins, represchentants dal ti­ Renzo Simoni (ch’abitescha a Glion) pu­ ter a disposiziun per schliar ils problems mun da la Uniun europeica sco era da Da mitus e miniers dì surdar las clavs al schef da las Viafiers logistics soluziuns efficientas, favuraivlas las regiuns alpinas. Da la partida eran Ils plazs da festa sa chattan ad Ersfeld federalas Andreas Meyer. El dastga far a l’ambient, senza staups e colonnas. dentant era represchentants da l’econo­ (Rynächt) e Pollegio (Biasca) en la vischi­ quai cun buna cunscienza suenter ch’il Meyer è persvadì ch’il nov tunnel dal mia, dal traffic public, da la branscha da nanza dals portals dal tunnel. Sut la re­ manaschi da test da betg main che Gottard ensemen cun il tunnel da basa contrucziun, da patruns e lavurers etc. schia da Volker Hesse è vegnì inscenà in 100000 kilometers n’haja betg chaschu­ dal Ceneri ed il corridor da quatter me­ Plinavant han radund 300 schurnalists veritabel spectachel cultural cun radund nà pli gronds disturbis. Fin ils 11 da de­ ters megliereschian considerablamain la Era producziuns da teater ed autras shows da la Svizra e da l’exteriur assistì a las fe­ 600 artists, sautunzs, musicistas e musi­ cember cur ch’il nov urari va en vigur e la cumpetitivitad per il transport da vitgira n’han betg mancà a l’avertura dalla trans- stivitads. cists, chantaduras e chantadurs. Els han viafier vegn a cursar tenor urari normal da la viafier envers la via. versala da las Alps.

Il tren d’avertura en direcziun da Lucerna. Il president dal cussegl federal Johann Schneider- Ammann ha avrì il nov tunnel. 2LGIEVGIA, ILS 29 DA SETTEMBER 2016 A QUOTIDIANA Chatschadur perda il process pertutgant in quint da 261 francs Il tribunal federal n’enconuscha nagina remischun cun il chatschadur culpant

DA CLAUDIA CADRUVI / ANR Avant il tribunal federal fa il cha- Betg cumparegliabel tschadur valair ch’i na dettia nagina ba- cun chatscha speziala „ In chatschadur grischun perda sa legala suffizienta: Il pretsch na saja Il tribunal federal suonda la dretgira avant dretgira a Losanna e sto uss fixà en nagina lescha.El contesta cun- chantunala e constatescha enpli ch’il betg mo pajar il quint per il tschierv zunt l’autezza dal pretsch, dentant betg chatschadur n’explitgeschia betg a mo- scumandà, mabain era custs da dre­ l’obligaziun sco tala da cumprar giu da sustanziada pertge ch’il pretsch da tgira in toc pli auts. Il tribunal fede­ l’animal. 9.50 francs na correspundia betg ad in ral n’ha gì nagina chapientscha per La dretgira administrativa grischu- pretsch da fiera.Ed anc sch’i sa tractass ses arguments. Il settember 2013 sa- na aveva renfatschà al chatschadur in sa tar quest pretsch propi d’ina taxa pu- jetta il chatschadur ina vatga-tschierv cuntegnair contradictoric: El haja blica na fiss il principi da legalitad betg bletscha. Il chantun oblighescha sina- numnadamain l’emprim suttascrit il violà. La constituziun prescrivia che quai il culpant da cumprar giu la vatga formular per cumprar giu la charn tar taglias e taxas stoppian vegnir circum- per in pretsch da 9.50 francs il kilo, per il guardiaselvaschina. scrittas – tgi sto pajar e quant èsi da pa- ina summa totala da 551 francs. Il jar – en ina lescha. chatschadur ha era da pajar ina multa Ina lescha Ma las pretensiuns appartegnent ina da 150 francs. Lezza paja el immediat per fixar il pretsch? basa legala sajan main severas sch’in e senza reclamaziuns. Per la charn Per taglias e taxas publicas dovri adina pretsch sa laschia eruir tenor il principi tscharva paja el dentant be tschintg ina basa legala suffizienta.Qu est prin- da cuvrir ils custs u il principi d’equiva- francs il kilo ed en tut 290 francs. cipi da legalitad na valia dentant betg lenza. «Gliez è qua il cas», scriva il tribu- Sinquai tschenta il chantun anc ina en quest cas, argumentescha la dretgi- nal federal. Sch’il chantun dettia giu la giada in quint da 261 francs per il rest ra administrativa grischuna. Il pretsch charn tenor il pretsch da fiera cuvria quai da la summa. Il chatschadur recloma a per la charn na saja numnadamain na- be ils custs. E cun in pretsch da fiera na la dretgira administrativa grischuna gina taxa publica, damai ch’el corre- paja il chatschadur betg dapli che quai che refusa il november 2015 il recurs. spundia al pretsch da la fiera.Pl inavant ch’el profiteschia sez uschia chel’ equiva- Suenter recurra il chatschadur a Losan- stettia quai liber al chatschadur da ven- lenza saja era dada. na. der vinavant la charn, uschia ch’el avess Autras cumparegliaziuns dal recur- strusch custs. rent cun il dretg da concessiuns e cun 9.50 francs il kilo «Mo sche l’obligaziun da prender la chatscha speziala na lascha il tribu- saja damemia giu l’animal surpassa per lunsch or il nal federal betg valair. Las reglas durant Il recurs saja evidentamain nungiustifi- pretsch da fiera avess l’obligaziun dal la chatscha speziala pertutgian animals tgà, scriva il tribunal federal. Tenor la chatschadur in caracter penal u fiscal», lubids e betg sco en quest cas in animal lescha da chatscha grischuna dal 1989 argumentescha la dretgira administra- scumandà. tutgia in animal ch’è vegnì sajettà scu- tiva. Il chatschadur sto uss – sper ils 261 mandadamain al chantun. Il chatscha- Cun in pretsch da fiera na prosegui- francs per il rest dal quint–anc rembur- dur culpabel po vegnir obligà da cum- an ins betg ina finamira fiscala. E sar custs da dretgira da 1200 francs. prar giu l’animal per in pretsch che la l’aspect penal – da punir il chatschadur regenza fixescha.Il 2013 ha la regenza culpant – saja gea gia accumplì en la Sentenzia 2C_59/2016 dals 13 da settember, pu­ fixà il pretsch sin 9.50 francs il kilo. multa. blitgà ils 28 da settember. LQ-TEMA GLINDESDI, ILS 15 DA MARS 2004 17 La Bielorussia ier, oz… e damaun? Ertavla da la Lituania medievala e l’umanissem polac

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ la vierva dals documents scrits là tranter l’avanzament social da lur uffants. Pli- 1264 e 1595: «Da l’entschatta ennà èni navant èn ins adina dapli vegnì adaquel- ■ Dapi onns, mintga stad, envida la scrits per bieloruss» (p. 439). La vieuta la da ‘dispensar’ uffants da l’instrucziun Surselva uffants da l’intschess bie- decisiva da l’istorgia lituana e bielorussa en linguatg bieloruss (…). Ils Russ de- loruss ruinà da Tschernobil (1986) a è vegnida cun prinzi Jogaila (1348– chantavan l’aut svilup da lur lingua cul- far vacanzas tar nus. Pir uschia è quel 1434), biadi da Gediminas. 1385 ha Jo- turala ch’i revalitavan anc cun mesiras pajais da l’Europa da l’ost, cun 207 595 gaila fatg in patg d’uniun cun regina politicas, entant ch’i spretschavan e sbit- km2 e strusch 10 milliuns olmas, vegnì Jadwiga da Pologna († 1399). En la cha- tavan il bieloruss. Il tamtam ch’ins fa- enconuschent a plis en Grischun. Sia pitala da lez pajais, Kraków, è’l vegnì scheva per il russ dava sentiments d’infe- independenza cun la fin da l’Uniun so- battegià ils 15 da favrer 1386, ha maridà riuradad a tgi che discurriva bieloruss vietica (US) 1990–1991 ha surprais Jadwiga ils 18 ed è vegnì curunà retg da (…). 1985 duvravan mo pli 23% da las blers. Cun l’adesiun da la Lettonia, Li- Pologna en mars. «L’uniun da Lituania scolas e 19% da las scolinas il bieloruss» tuania e Pologna a l’Uniun europeica [cun la Bielorussia, G. S.-C.] e Pologna, (pp. 461–464). La catastrofa da Tscher- en matg 2004 vegn questa limitrofa da pli che mo in’uniun persunala, ha durà nobil ha spussà anc dapli il gust da viver: Bielorussia. Il num dal pajais, dal russ quatter seculs. Per la Lituania signifi- «Ella ha contaminà a lunga vista 23% da «bielo» («alv»), surmaina a crair che lez cav’la l’integraziun definitiva en il mund Bielorussia» (Iwan Afanassjew, pp, 487– saja atgnamain ina part da Russia e ses cultural da l’Occident. La Pologna è 488). Il manader da l’ospital da Homel, linguatg, il bieloruss, in dialect da la vegnida ina pussanza europeica» (2). citad da 480 000 olmas en ina sdrima vierva da Putin. Quai na constat tuttina L’entschatta da l’uniun n’è betg stada pertutgada sper il cunfin russ ed ucra- betg. Igl è cler ch’il num indigen da Bie- simpla. Pir cun ina guerra civila 1432– nais, ha declerà en zercladur 2003 «ch’il lorussia, «Belarus», na po derivar dal 1436 ha la noblezza ortodoxa obtegnì dumber da novnaschids cun defurma- num russ da Russia, «Rossija». Ma tuts l’egualitad economica cun la catolica. Grazia a l’agid ziuns, en ils intschess ils pli donnegiads, dus han la ragisch cuminaivla «Rus», Retg Casimir (1427–1492) ha «relaschà a Tschernobil è haja quasi sa quadruplitgà da 1995 fin a num medieval da l’intschess slav da l’ost 1468 l’emprim cudesch da leschas la Bielorussia 2000» (4). avant l’invasiun mongolica da 1238– (‘Subednik’); quest vala sco l’emprima vegnida enco- 1241. Il Rus cumpigliava la Bielorussia, codificaziun dal dretg en Bielorussia» nuschenta als Europa u Eurasia? l’Ucraina dal nordvest ed ina part relati- (Lojka, p. 87). Grischuns. MAD Mihail Serghejevitsch Gorbatschov, il vamain pitschna da la Russia d’oz, cun davos secretari general da la PC da l’US Moscva (menziunada l’emprim 1147), Il temp d’aur Bielorussia, G. S.-C.]. Lur spierta da Bielorussia è vegnida per dus tschienta- (premi Nobel da la pasch 1990), ha fin al Golf da Finlanda ed a la funtauna Il slavist englais Jim Dingley releva per il furmaziun è vegnida spert adaquella ners part d’in imperi russ che tanscheva schluccà l’autocrazia dal reschim, stimu- dal Don. L’atgnadad da Bielorussia re- 15avel tschientaner ch’ins n’haja betg d’intgantar ils giuvens nobels e d’als fin al Mar nair e l’Ocean pacific. Ils pie- lond aspiraziuns naziunalas e democra- sulta da tschientaners d’in passà cumi- duvrà il bieloruss da standard be en l’ad- mussar la via en la Baselgia catolica re- vels da l’intschess annectà eran oramai ticas da sa palesar. Quai è succedì er en naivel cun la Lituania e Pologna. Lezza ministraziun, mabain era per «traduc- novada dal concil. Il collegi da Vilnius è suttamess al medem regent, il pli savens Bielorussia. 1989 è naschida la «So- istorgia fascinanta sa distingua pia zunt ziuns, cronicas e texts religius» (p. 440). vegnì il pli efficazi; cun ses rectur Piotr er a las medemas persecuziuns. Ma il po- cietad Francisc Scarina per il linguatg da quella che nus enconuschain per 1517–1519 ha Francisc Scarina da Po- Skarga ha’l sa sviluppà ad in’academia lac, linguatg da la noblezza e la glieud bieloruss» (SFS). Ma igl ha sa mussà l’Europa mesauna e dal vest. L’atun lazc (1490?–1551?) «stampà en Tsche- (…). Il cult da Nossadunna ha sa svi- scolada, pudeva resister meglier. Il scrip- ch’ina gronda part dal pievel na carteva 2002 è cumparì in «manual» monu- chia ina translaziun da la Bibla en il slav luppà zunt. Ins ha derasà litteratura da tur il pli renumà da Bielorussia è er in betg en ses linguatg. Bieder: «Davent da mental (1) che tracta manidlamain il da standard da la Baselgia orientala, ma devoziun e stimulà l’aduraziun dals dals pli gronds da la litteratura polacca: 1992 han politichers antruras commu- passà da Bielorussia. «Monika Bankow- cun influenzas linguisticas bielorussas e sontgs; quai cumprovan en moda elo- Adam Mickiewicz (1798–1855). La cul- nists pretais l’introducziun dal russ sco ski-Züllig (Turitg), senza dubi la meglra tschecas» (Stefan Rohdewald, p. 304). quenta las ‘Vitas dals sontgs’ (‘Zywoty tura bielorussa era bler pli periclitada. segund linguatg (…). Suenter l’elecziun experta areguard la Bielorussia, sia lin- Dingley: «La culminaziun dal diever ad- swietych’, 1579) [pia per polac, G. S.- 1839 ha il zar reunì la Baselgia unida cun d’Alexander Lucaschenca sco emprim gua e cultura en l’intschess germanofon, ministrativ dal bieloruss chatt’ins en las C.] da Piotr Skarga ch’ins legeva bler er l’ortodoxa. Dingley (p. 347) rapporta president da stadi, èn ins turnà a la poli- ha tgirà la naschientscha dal cudesch, da trais redacziuns da la constituziun litua- en la Baselgia ortodoxa. L’emprim ha la d’ina lavur da 1853 per russ, entitulada tica linguistica sovietica encunter il bie- l’entschatta ennà, en moda abla e criti- na (1529 e 1566 scritta a maun, 1588 missiun catolica effectuà conversiuns in- «Remartgas d’in Bieloruss davart il lin- loruss. Lucaschenca ha organisà in refe- ca» (p. 9). Legend quel cudeschun, em- stampada) (…). Fitg relevanta per il sta- dividualas (…). Ma gist l’extensiun da la guatg bieloruss» e «refusada da l’Acade- rendum ils 14 da matg 1995; 83,1% prend’ins fitg bler era davart ils pajais li- tus dal linguatg è la prescripziun suan- Baselgia orientala en il principadi dava mia da scienzas da St. Petersburg [lezza dals votants han sa pronunziads per il mitrofs, cunzunt la Lituania, Pologna e danta (…): ‘Il nuder duai scriver tuttas quaida da la gudagnar sco corporaziun giada chapitala da Russia, G. S.-C.] cun russ sco segund linguatg. Ins ha scu- l’Ucraina. A medem temp vegni cler che brevs e citaziuns per bieloruss, cun bu- (…). 1596 han ses uvestgs concludì ina la motivaziun ch’il bieloruss na saja nagin mandà a la SFS (…) da s’exprimer en il la dominaziun russa en lez vast in- stabs e pleds bieloruss, e betg en in auter uniun cun Roma, sperond d’eliminar linguatg, mabain in dialect». 1862–1863 radio e la televisiun davart lezza dumon- tschess, da la fin dal 18avel secul a la fin linguatg ed en auters pleds’» (p. 442). mendas evidentas sin tuts stgalims da han ins avert 389 scolas primaras russas da; ma ils activists da la societad russofi- dal 20avel, ha supprimì sias culturas L’istoricher bieloruss Henads Sahano- lur baselgia cun ils fritgs dal concil da en Bielorussia. «Talas scolas duevan pro- la ‘Unificaziun slava’ (…) han survegnì multifaras e che las consequenzas met- witsch punctuescha: «Cun la stipulaziun Trento (…). Ma lezs uvestgs na prevese- mover l’ortodoxia, il linguatg russ e la avunda occasiuns da far ina campagna tan en dumonda la survivenza naziunala ch’ins duaja condemnar a mort senza van betg quai ch’è succedì, numnada- submissiun al zar (…). Ins ha transfurmà per il russ sco lingua materna dals Bie- da la Bielorussia en il 21avel. Ses lin- resguardar il status social, l’artitgel da- main ch’ina gronda part dals laics orto- bleras baselgias catolicas en ortodoxas. La loruss e la reunificaziun dals pievels slavs guatg vegn scrit cun l’alfabet cirillic; en vart la toleranza religiusa, la regulaziun doxs ha refusà l’uniun. Questa ha pia di- Baselgia catolica ha reagì avrind scolas da l’ost (…). L’introducziun dal russ sco las lingias suandantas èn ils nums da ci- dal diever da las resursas natiralas e blers vidì lur [unica] archidiocesa, suttamessa polaccas clandestinas e gudagnond ante- segund linguatg statal leva dir che quasi tads bielorussas transcrits en grafia ru- auters detagls, è la constituziun dal prin- al patriarc da Constantinopel/Istanbul, riurs commembers da la Baselgia unida» nagin pli sa sfadia d’emprender bie- mantscha tenor lur pronunzia bielorus- cipadi da Lituania ina da las codifica- tranter uvestgs unids cun Roma e laics (Sachar Schybeka, p. 127). loruss» (p. 469). Ma ina retschertga da sa. Las citads polaccas èn numnadas en ziuns dal dretg las pli remartgablas da la fidaivels a la tradiziun ecclesiastica l’Academia da scienzas ha revelà 1996: lur linguatg, scrit cun l’alfabet latin. legislaziun e da la cultura giuridica en orientala (…). Lezs laics cumbattevan Moscva russifitgescha «42,2% dals geniturs dumandads levan l’Europa (…). Lezza constituziun è re- per la renconuschientscha d’ina atgna in pievel spussà far instruir lur uffants per bieloruss Vers in stadi multinaziunal stada en vigur fin a la scumparsa dal ierarchia. Bleras claustras, blers spiri- Er Josif Dschugaschvili numnà Stalin (…). En bleras citads èn svanidas las Il Rus è naschì enturn la ruta fluviala principadi» (pp. 98–99). A la constitu- tuals e cun els las raspadas han resistì (1879–1953) e ses successurs han perse- scolas e classas bielorussas (…). Mo pli che colliava Constantinopel, sur il Mar ziun han ins agiunt versiuns latinas e cun vehemenza a l’uniun. I resguarda- quità la lingua e cultura bielorussa, e var 10% dals uffants frequentan scolas nair, cun il Mar baltic e la Svezia, patria polaccas. Il 16avel tschientaner è oramai van la Baselgia orientala sco ina ferma quai cun tut las armas d’in stadi totali- cun instrucziun bielorussa. I na gida dals emprims prinzis da l’intschess en il il temp d’aur dal stadi cuminaivel cun pitga da lur identitad naziunala e la tar, bler pli privlusas che l’autocrazia gnanca sche geniturs inoltreschan plants 10avel tschientaner. Da Constantinopel l’Universitad da Kraków: «1518 ha retg uniun sco in med per als transfurmar en dals zars. Tant pli che la terrur 1933– giudizials encunter direcziuns da scola ha il Rus surpiglià il cristianissem orien- Zygmunt I maridà la princessa milanai- Polacs» (pp. 349-352). Pir 1635 han ins 1934 e cunzunt la guerra e l’occupaziun ch’aboleschan il bieloruss sco linguatg tal. In dals flums da lezza rait, la Dvina, sa Bona Sforza, figlia da Gian Galeazzo concedì dretgs eguals a la Baselgia orto- tudestga 1941–1944 han indeblì e spus- d’instrucziun (…). Quest sto murir ora nascha en Russia, traversa il Nord da la Sforza e biadia dal retg d’Aragón. Quai doxa e la Baselgia unida. Sahanovitsch sà la Bielorussia. Durant la guerra ha sch’ins na transfurma betg a fund la po- Bielorussia, cun la citad da Polazc, ed ha promovì l’influenza taliana en Polo- fa bilantscha: «Cun l’uniun ha entschavì questa pers var 3,4 milliuns umans, pia litica da lingua e cultura» (pp. 469– entra en Lettonia, nua ch’ella vegn gna, documentabla gia plis decennis or- in temp nov da l’istorgia politica ed et- ina terza part da sia populaziun. Il sla- 471). Cun sia vierva, scritta dapi passa numnada «Daugava»; là curr’la tras la davant (…). L’umanissem è vegnì in ele- nica bielorussa. Il factur religius è vegnì vist Hermann Bieder (Universitad da sis seculs, perdess la Bielorussia sia atg- chapitala Rîga e sbucca en il Mar baltic. ment constant da la cultura aristocrati- tuttenina pli relevant, (…) uschia che la Salzburg) rapporta da la russificaziun en nadad ed identitad. Ella daventass mo Ma en la resistenza dals Bieloruss, cri- ca» (3). La noblezza beneventava gidieus populaziun ortodoxa resguardava la po- l’US: «Suenter la guerra ha il cumbat pli in ur dal vast intschess eurasiatic, stians ortodoxs, e dals Lituans, anc pa- tudestgs sco fittadins ed administraturs litica confessiunala da la regenza sco in- encunter las identitads etnicas sa trans- spiertalmain unifurm, che s’extenda per jauns, encunter ils Mongols ha la citad da sias terras. Er il protestantissem re- aoppressiun etnica» (p. 101). furmà plaun a plaun en ina politica d’as- millis kilometers fin a l’Ocean pacific. bielorussa da Navahrudac sa verifitgada furmà ha sa derasà, promovend il lin- similaziun e russificaziun intenziunada. Da Russia pon ins spetgar pauc da bun. gist grazia a sia situaziun, sin in crest guatg bieloruss: «1562 è cumparì in ca- Tranter russ e polac La propaganda per in ‘enritgiment reci- Ella ha mo paucs elements da societad giud via, lunsch davent dals flums navi- techissem refurmà bieloruss cun l’alfa- La correspundenza da nobels bieloruss en proc’ ed ina ‘fusiun’ da las culturas e lin- civila. Ils pajais da l’Europa da l’ost, cun gabels. 1245 ha il prinzi lituan Min- bet cirillic» (Julia Oswalt, p. 347). il 17avel secul palesa ina transiziun suc- guas sovieticas ha russifitgà profunda- tut lur mendas, han cumprovà da posse- daugas († 1263) tschentà sia residenza a cessiva vers il polac. L’archivaria polacca main las viervas na russas. Gia il pro- der talas societads. Be cun els sa la Bie- Navahrudac; lur ha’l conquistà la Litua- Vers ina societad confessiunala Teresa Zielinska releva «ch’i preferivan gram 1961 da la Partida communista lorussia sviluppar sia identitad. nia. «Navahrudac ha sa cumprovà sco Ma gist ils progress da la refurmaziun schizunt l’ortografia polacca dals nums, (PC) da l’US ha constatà ch’il russ saja coc dal principadi da Lituania che sa han stimulà la reacziun catolica en il pia Andrzej empè d’Andrej, Jerzy empè vairamain vegnì il linguatg general da 1) Dietrich Beyrau e Rainer Lindner (ed.), Hand- furmava cun regiuns lituanas e bielorus- senn dal concil da Trento. Oswalt: «La d’Juri, Jan empè d’Ivan, e ch’i han sa di- las relaziuns e la cooperaziun tranter buch der Geschichte Weißrußlands. Göttin- gen (Vandenhoeck & Ruprecht, ISBN 3-525- sas» (Pawel Lojka, pp. 81–82). Ses prin- Baselgia catolica stueva sa fidar da l’effi- sads a duvrar nums polacs usitads sco tuts pievels da l’US. Il program ha fatg 36255-2) 2001, 554 pp. zi pajaun Gediminas (1257–1341) ha cacitad missiunara da sia purschida Wladyslaw, Wojciech e Kazimierz» (p. reclama per l’ideal da ‘bilinguitad’ cun 2) Alexander Schmidt, Geschichte des Balti- fixà sia residenza 1323 a Vilnius, oz areguard la scolaziun. Cardinal Stanis- 210). Lezza noblezza egoista s’occupava ina ‘segunda lingua materna’ per tuts kums. Terza ediziun. Minca (Piper, ISBN 3- puspè chapitala da Lituania. Per lur law Hozjusz ha clamà ils jesuits a Bra- mo pauc dal bain dal pajais, entant ch’ils pievels da l’US dano il russ (…). La re- 492-21518-1) 1999, p. 71. chanzlia han ils regents dal 14avel secul niewo, nua ch’i han avert 1565 lur em- stadis limitrofs, cunzunt quel dals zars furma da la scola (…) ha promovì lez 3) Jörg K. Hoensch, Geschichte Polens. Stutt- gart (Eugen Ulmer, UTB 1251, ISBN 3-8001- tschernì in linguatg da standard ch’ave- prim collegi. Auters hani fundà a Pul- autocrats, creschivan ad in crescher. Il da- ideal, surlaschond la tscherna dal lin- 2510-2) 1983, p. 100. va gia sa cumprovà, numnadamain il tusk e Poznan [anc oz en Pologna, G. S.- vos retg ha pruvà da refurmar las institu- guatg d’instrucziun als geniturs. Ils plis 4) Mario von Baratta (ed.), Der Fischer Welt- bieloruss, duvrà spezialmain en il center C.], a Vilnius ed en il territori central da ziuns, ma igl era memia tard. Il stadi cu- Bieloruss han tschernì il russ, empè da almanach 2004. Frankfurt/Main (S. Fischer, commerzial da Polazc. Ins ha perscrutà Rus: Polazc, Orscha (…) e Vizebsc [en minaivel, instituì 1385, è svanì 1795; la lur vierva materna, per pussibilitar ISBN 3-596-72004-4) 2003, p. 898. LEXICON ISTORIC RETIC MESEMNA, ILS 16 DA DECEMBER 2015 7 Paraulas, ditgas e legendas – collecziunar e perscrutar ils stgazis da la cultura narrativa populara

„ La paraula populara europeica ha Placidus Plattner ha sveglià l’interess in andament cler ed in’acziun profana per las legendas popularas en Came- che progredescha cun levezza. Carac- nisch ch’ha intervistà la glieud da la re- teristics èn ils inscunters cun animals giun e rimnà ditgas, chanzuns, prover- e figuras auxiliaras che dattan ina bis e versets d’uffants, reelavurads da vieuta positiva al destin da l’erox u da Plattner per ina publicaziun. Ils texts l’eroxa cun dar buns cussegls, confe- originals èn cumparids pir il 1987. rir duns magics u deliberar dal striegn. Doris Stump La paraula è damai en emprima lingia in’utopia da giavischs accumplids e da Dietrich Jecklin fortuna realisada. En il mund miraculus * 21 da fanadur 1833 a Cuira, † 1 da da la paraula, istoricamain betg deter- schaner 1891 a Cuira, refurmà, da Cui- minabel ma considerà sco evidenza, ra. Figl da Constanz, commerziant, pur chatta la realitad dals umans che raquin- e cusseglier da la citad da Cuira, e da tan sia plazza, betg mo lur cultura mate- Maria nata de Caduff.Me z frar da Con- riala, dentant era conflicts condensads stanz e da Fritz. ∞ 1) Elise Friederike na- simbolicamain e tensiuns en famiglia e ta Röder († 1872), figlia da Georg Wil- societad. Enstagl d’access ontologics helm Röder, ∞ 2) Ottilia Elisabeth nata privilegescha la perscrutaziun actuala da Rietmann, da Son Gagl. Gimnasi a Cui- la prosa populara tranter auter la critica ra. Sia scolaziun professiunala è nunen- istorica da las funtaunas d’ediziuns da conuschenta, evtl. fotograf. Piunier en la paraulas, las avischinaziuns sociopsico- perscrutaziun grischuna da chastels e col- logicas a singulas raquintadras e raquin- lecziunader da paraulas. Domicilià (al- taders sco era la dumonda da cuntegns main parzialmain) a Son Gagl suenter il specificsper las schlattainas. Impurtants 1880. Adolf Collenberg collectaders da paraulas rumantschas èn stads Caspar Decurtins, Gian Bundi, Arnold Büchli Steafan Loringett e Leza Uffer. * 27 da matg 1885 a Lenzburg/AG, † 13 La pli famusa collecziun da paraulas Focus tematic «Paraulas» cuntegnì en l’ediziun stampada dal LIR. d’october 1970 a Cuira, refurmà, da dal mund, las «Kinder- und Hausmär- Lenzburg. Figl dad Emil, tenschider e chen» dals frars Grimm, han laschà era Gian Bundi manische Märchen und ihre Erzähler», Las ditgas etiologicas tschertgan ex- commerziant, e da Marie Luise nata en la Rumantschia numerus e profunds * 26 d’october 1872 a Berlin, † 26 da publitgà 1945). Magister a la Scola chan- plicaziuns per la genesa da fenomens da Urech. ∞ Bertha Anna Elise Emilie na- fastizs. Menziun speziala tranter las col- december 1936 a Berna, refurmà, da tunala da Son Gagl 1937–78, lectur per la cultura e natira (nums da lieus e da cul- ta Baumhard, da Berlin. Studi da teolo- lecziuns da l’Italia e da la Frantscha en- Sagogn e da Bever. Figl da Christian rumantsch a la Scola auta da commerzi tiras, nums da famiglia, edifizis, zains, gia a Basilea, alura da filologiaclassica e conuschentas en tut l’Europa e cun fer- Georg, pastizier a Berlin, e da Cathari- da Son Gagl, incumbensà d’instrucziun tecnicas innovativas, lais, glatschers, lieus da germanistica a Basilea, Minca, Fri- mas influenzassin il stil da raquintar in- na nata Giovanoli. Il 1879 ha Bundi per lingua e litteratura rumantscha a desertifitgads). En la realitad narrativa burg e.Br. e Turitg. Magister secundar a digen meritan il «Pentamerone» translocà a Stettin, nua ch’il bab aveva l’Universitad da Genevra. Uffer è stà in existan dentant correlaziuns tranter Zurzach/AG a partir dal 1912, alura ad (1634/36) dal Napoletan Giambattista cumprà la furnaria ed il café da la famig- impurtant rimnader, perscrutader ed questas trais categorias da ditgas. Aarburg/AG (pli tard rectur). Il 1942 è Basile e las «Histoires ou contes du lia Jenny da Bever. Scola fundamentala editur da paraulas rumantschas ed ha pu- Collecziuns remartgablas da texts ela- Büchli, enconuschent era sut il pseudo- temps passé» (1697) da Charles Per- e gimnasi a Stettin, studis da filologia, blitgà las collecziuns da poesias «Rosas vurads a moda differenta han preschentà nim Heiri Lachmereis, sa domicilià a rault. Ultra da quai resunan era temati- istorgia e giurisprudenza a Göttingen, melnas» (1948) e «Dudisch Sonets to- Caspar Decurtins, Dietrich Jecklin ed Cuira, nua ch’el è sa deditgà fin a sia cas tudestgas, franzos e talianas da cude- Jena e Heidelberg, alura a Tu ritg (1895– scans» (1958). El ha stgaffìina lingua da Arnold Büchli. Las ditgas cun lur cun- mort (suicidi) a la rimnada da ditgas. El schets concepids per il pievel. Quest im- 97) e Berna (1897–99). Redactur dal scrittira rumantscha surregiunala («inter- tegns fermamain tipisads vegnivan ra- ha scrit poesias en stil archaisant, edì port evident da numerusas materias nar- «Freier Rätier» a Cuira 1900 e da «Der rumantsch»), concepida sin la basa dal quintadas tranter ils vischins pir vers la collecziuns da balladas e da poesias («Ju- rativas en il 18avel e 19avel tschientaner Bund» a Berna a partir dal 1901. Publi- surmiran. Ultra da quai ha el producì finda las sairadas, organisadas durant las gendborn-Sammlung»), reordinà la col- è d’attribuir a la migraziun da la popu- caziun dals «Tschentaments della vschi- emissiuns rumantschas per radio e televi- lungas sairas d’enviern u sin aclas e mi- lecziun da ditgas da Heinrich Herzog e laziun ed a sia remigraziun en la patria u nauncha da Bever nel 16avel secul» siun ed è stà il 1946 iniziant e finil 1948 ses. Ursula Brunold-Bigler cumpilà collecziuns da ditgas, legendas, a la migraziun stagiunala derasada. En (1903) e da las «Parevlas engiadinaisas» editur da la gasetta «Igl Grischun Cen- burlas e ligns. Si’ovra principala, la general pon ins constatar che las parau- 1901–06 (tudestg, 1. part, cun illustra- tral». Ursina Guldemond-Netzer Legendas «Mythologische Landeskunde von las rumantschas èn marcadas da la cul- ziuns da Giovanni Giacometti, 1902). La plipart da las legendas appartegna Graubünden», è il resultat d’atgnas re- tura narrativa predominantamain femi- Autur da librets d’opera, tranter auter Ditgas oriundamain a la tradiziun orala. Ellas èn tschertgas sin il champ. Dr. h.c. da nina dals Rumantschs e ch’ellas èn ve- «Die schöne Bellinda» (musica da Hans Ditgas tematiseschan il surnatiral, il parentadas ina cun l’autra en quel senn l’Universitad da Berna 1964. Ruedi Graf gnidas adattadas pli tard per gronda part Huber, 1916). Il 1935 èn cumparidas maiudì ed inexplitgabel ch’ellas empro- ch’ellas èn liadas ad ina persuna ed ad in da raquintadras creativas indigenas a las sias «Märchen aus dem Bündnerland» van d’explitgar e da render qua tras per- lieu d’acziun. Ellas palaisan la vita dals Crestomazia retorumantscha relaziuns localas. (cun illustraziuns dad Alois Carigiet). ceptibel; ellas stgaffeschanidentitad, ex- martirs e sontgs e vulan porscher qua tras Il term Crestomazia deriva dal grec Tr anter ils geners dal raquint popular Martin Bundi priman morala cristiana e creeschan al lectur u auditur exempels d’ina vita chresto-matheia che signifitgaplaschair fa la paraula las pli grondas pretensiuns uschia normas socialas. Ellas na repro- d’engrà a Dieu. La litteratura ruman- d’emprender, tscherna da texts per sco- areguard il talent da las raquintadras e Steafan Loringett duceschan damai betg la realitad sezza, tscha cuntegna impurtantas rimnadas da laziun. La Crestomazia retorumantscha, dals raquintaders. Uschia n’èsi betg da sa * prim da mars 1891 a Scuol, † 6 da zer- mabain si’elavuraziun istorica e sia su- legendas, savens translaziuns, per exem- edida da Caspar Decurtins, è cumpari- smirvegliar che Gian Bundi ha rapportà cladur 1970 a Cuira, refurmà, da Vargis- peraziun. La ditga è ina furma narrativa pel «La glisch sin il candelier invidada» da tranter il 1896 ed il 1919 ad Erlan- davart la cusunza da biancaria e postina tagn. Figl da Risch, pur, e da Johanna na- curta d’ina episoda che revenditgescha (1685–87) da Zacharias da Salò, il «Mar- gen sco ediziun separada da las «Roma- Anna Engel, numnada Nann’Engel, ta Moser, da Wildhaus/SG. ∞ 1) Deta credibilitad tras la colliaziun cun locali- tyrologium magnum oder: Il Cudesch nische Forschungen» ed è, cun sias ra- ch’era sa spezialisada exclusivamain sin nata Tschurr († 1948), 2) Maria nata Ca- tads realas, epocas istoricas, eveniments grand dels martyrs» (1718) da Conradin dund 7500 paginas en 13 toms, la col- paraulas e che fascheva da raquintadra londer. Scolas a Maton, Scuol e Ziràn, e persunas. Caracteristica è la fin, il pli Riola ed il «Legendari u vita dils soings» lecziun da texts rumantschs la pli volu- en famiglias bainstantas (en plazza par- alura Seminari scolastic a Cuira. Scolast savens nauscha, che sa basa sin ina con- (1830–45) da Christian Venzin, e quai minusa. Ella cuntegna manuscrits, litte- ziala). En sias paraulas descriveva a Scuol, Maton ed Andeer a partir dal cepziun pessimistica dal mund. Il mund per tut ils dis chalendars (en diever finca. ratura stampada sco era documents da Nann’Engel las diras relaziuns da lavur 1912, secretari da la Lia Rumantscha da la ditga cun sia tempra fermamain il 1950). En l’Engiadina ha Luigi Pider- la tradiziun orala che dattan perditga dal e da vita dals umans en l’Engiadin’Ota e 1919–32 (fundada il 1919) e da l’Insti- cristiana represchenta ina cultura da la man translatà ed edì il 1929 las «Legen- svilup da la lingua rumantscha sco era lur giavischs da bainstanza e ventira a tut dal Dicziunari Rumantsch Grischun tema, quai che cumprova l’effizienza da das e parevlas ladinas da las Dolomitas». da l’istorgia e da la cultura populara l’ester («Tredeschin», «Ils trais chauns»). (finil 1926). Agent general da la societad la litteratura religiusa dominanta durant Gion Deplazes tranter il Rain e l’En dal 16avel fin a Auters famus raquintaders da paraulas d’assicuranzas Winterthur 1926–56, tschientaners per la cultura narrativa po- l’entschatta dal 20avel tschientaner. La èn stads tranter auter Gieri la Tscheppa president da la Renania 1929–44. Sco pulara. Nina Camenisch lavur da Decurtins e da ses numerus gi- (Calantgil, * 1836), Flori Aloisi Zarn president da la Lia Rumantscha 1946–63 Las ditgas sa laschan divider tenor lur * 23 d’avrigl 1826 (Anna Katharina) a danters en vitgs e valladas ha contribuì (Domat, * 1859), Uorschla Bisaz-Cam- ha Loringett stabilì ed intensivà ils con- cuntegn tematic eterogen en trais catego- Sarn, † 13 d’october 1912 a Sarn, refur- decisivamain al svilup da la conscienza pel (Susch, * 1861) e Barba Plasch Spi- tacts cun ils Ladins da las Dolomitas. rias: mada, da Sarn. Figlia da Johann Anton, rumantscha. La Crestomazia retoru- nas (Tinizong, * 1871). Tr anter il 1900 Cuniniziant da la Cuminanza Culturala Las ditgas demonologicas raquintan pur, mastral e derschader, e dad Ursula mantscha è vegnida restampada tranter ed ils onns 1980 han illustrà tranter au- Val Schons (1958). Poet e translatur; pre- d’experientschas il pli savens privlusas nata Buchli. Nubila. Essend sia mamma il 1982 ed il 1985 da la chasa editura ter Giovanni Giacometti, Alois Cari- sident da la cumissiun chantunala per cun l’auter mund: cun ils morts vivents savens malsauna, è Camenisch creschi- Octopus a Cuira ed amplifitgada cun giet, Hans Eggimann, Maria Bass, An- meds d’instrucziun ed autur principal da (pievel da la notg, olmas paupras), cun il da si tar il tat e la tatta davart da la mam- documents da la Val Schons (tom XIV) nina Vital e Toja Isenring-Maissen las la fibla rumantscha dal 1921 (illustrada diavel e ses alliads (strias, zagrenders, ma a Versomi. Il tat, in anteriur uffizier e cun in register en tudestg (tom XV, paraulas rumantschas. da Giovanni Giacometti). Dr. h.c. da viagiants, scolars, Tirolais), cun feno- da l’armada sarda, ha sveglià ses interess 1986). Adolf Collenberg Ursula Brunold-Bigler l’Universitad da Turitg 1962, undrà en il mens demonics (gnoms, buttatschs cun per l’istorgia, ils pajais lontans ed ora- Curtin d’onur da la Lia Grischa a Tr un. egls, poppas vivifitgadas tras demonisa- vant tut per la litteratura greca. Suenter Anna Engel [Engi] Adolf Collenberg ziun) e cun essers da la natira (umans sel- in onn en il pensiunat da mattas a La Lexicon Istoric Retic ≈ 13 da zercladur 1803 a Bever, † 29 da vadis). Neuveville/BE, è Camenisch turnada a november 1873 a Bever, refurmada, da Leza Uffer Las ditgas istoricas relatan da tirans e lavurar sin il bain puril da ses geniturs Il LIR cumpiglia bundant 3100 arti- Stussavgia Plaz, numnada Nann’Engel. * 4 da settember 1912 a Tinizong, † 2 da lur finmiserabla, da miserias da guer- ed ha cumenzà a scriver poesias e ra- tgels (geografics,tematics, artitgels da Figlia da Giachiam e dad Anna nata Bu- d’avust 1982 a Son Gagl, catolic, da Sua- ra, fomazs ed epidemias, da catastrofas quints ed a correspunder cun litterats. Il famiglias e biografias)dav art l’istorgia nom, da Schlarigna. Nubila. Cusunza gnign. Figl da Giatgen. Frar da Margari- da la natira, accidents ed appariziuns ce- 1856 ha Otto Carisch publitgà sias «Ge- grischuna/retica e la Rumantschia. da biancaria. Vers la finda sia vita è ella ta. ∞ Josy nata Hasler. Gimnasi a Son lestas, da frauds e chastis, da guariziuns dichte eines Bündner’schen Landmäd- Editura: Fundaziun Lexicon Istoric stada activa sco postina tranter Same- Gagl e Sviz, studi da romanistica e d’i- da grevas malsognas, da l’agir miraculus chens», senza numnar l’autura. I suon- Svizzer; versiun online: www.e-lir.ch; dan e Bever. Famusa raquintadra da las storgia d’art a Turitg, Roma, Firenza, Pe- da spirituals «sontgs» (oravant tut cha- dan ulteriuras publicaziuns, tranter au- versiun stampada: www.casanova.ch paraulas puteras publitgadas da Gian rugia, Genevra e Paris. Promoziun a putschins) e dad umans cun forzas extra- ter in cudesch da poesias, scrittas en col- u en mintga libraria. Bundi. Adolf Collenberg l’Universitad da Turitg 1939 («Rätoro- ordinarias. lavuraziun cun ses frar tschorv Georg. LA QUOTIDIANA GLINDESDI, ILS 3 DA AVUST 2015 11 Francestg d’Assisi († 1226)

«Per nossa sora, la mamma terra»

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ a bucca la regla [monastica] e la moda da schadas (…). Ma la critica la pli radi­ viver da Francestg (…). Sut papa Grego­ cala cunter las guerras promovidas dals „ Dals 30 da november als 11 da de­ ri IX [† 1241, Ugolino da Segni] ha il papas e da la baselgia sa chattava segir cember 2015 sa rimnan a Paris ils cumbat tranter ‘imperium’ e ‘sacerdoti­ aifer il patratg da nunviolenza e da commembers da la Cunvegna da basa um’ cuntanschì in emprim punct culmi­ pasch pregià dals franciscans. Lur mo­ da l’ONU davart la midada da clima nant; (…) uschia ha entschavì la ruina viment revoluziunar pacifistic sa nuda­ (UNFCCC, Bonn, Germania) per lur da la dinastia dals Staufer» (pp. 67–68). va cunter il current ideologic e politic 21avla dieta (www.cop21.gouv.fr) Fadri II è stà lur davos imperatur. da la ‘guerra sontga’ pratitgada da Ro­ presidiada dal minister da l’exteriur ma» (pp. 70–72). Perquai è il franci­ Laurent Fabius. La lingua uffiziala è «Guerras sontgas» da la baselgia scan sontg Celestin V († 1296, Pietro pia il franzos, in da noss quatter lin­ «Il patratg da cruschada ha marcà l’am­ del Morrone) sa retratg il 1294 trais guatgs naziunals. I sa tracta d’approvar bient ed il temp da Francestg d’Assisi. mais suenter sia elecziun sco papa. Feld ina nova cunvegna internaziunala per El ha fatg tras directamain la tschint­ punctuescha: «Papa [Innocenzo III], proteger il clima. I ha gia dà ina sentu­ gavla cruschada (1217–1221) (…). allià cun il retg franzos, ha fatg ina pada preparatorica a Berlin ils 18 e 19 Tut ils stadis cristians da l’Europa han campagna militara d’extirpaziun [‘Ver­ da matg; là ha chanceliera Angela Mer­ fatg part (…) da lezza imposanta inter­ nichtungsfeldzug’] cunter ils eretics da kel relevà ch’ins stoppia sustegnair ils presa en Egipta, manada dapi 1218 da Languedoc (…). Lez grond genocid pajais en svilup, e president Joachim l’ambassadur dal papa, in Spagnol fa­ [‘dieser große Völkermord’] ha anc du­ Gauck ha intunà la responsabladad dals natic (…). Las ‘guerras sontgas’ da las rà fin suenter la mort daFr ancestg» (p. pajais ils pli ritgs. cristianadads dal vest e da l’ost cunter 94). «Laudato si’» è il refrain da la «Chanzun dal sulai» («Canticum fratris solis») dal mistic ils muslims sa resultavan d’ina pregia Dapi lura tanscha l’intschess da la Surpassà ils cunfins da la baselgia sontg Francestg d’Assisi, ina da las poesias las pli renumadas da la litteratura medieva­ da papa Urban II († 1099, Eudes de Frantscha enfin a las Pireneas centra­ Ils 18 da zercladur ha papa Francestg la taliana. Châtillon) ils 27 da november 1095 las: «Il contadi da Toulouse è vegnì publitgà sia enciclica «Laudato si’» («Sa­ (…). L’ideolog principal da la guerra 1271 sut il domini direct da la curuna jas ludà!») davart la protecziun da l’am­ spè in figl da l’Umbria, scriva: «En il l’autur constatà ch’ins s’interesseschia motivada da la religiun era sontg Ber­ franzosa» (3). Feld concluda faschend bient e dal clima. El ha declerà: «Speran­ 18avel tschientaner, cur ch’il cult da la adina dapli per Francestg. L’ onn passà è nard da Clairvaux [† 1153]. En ses endament «franciscans en il senn il pli za èn ils represchentants a Paris pli cu­ raschun sa derasava lunschor en Euro­ vegnida ina terza ediziun (2) cun ina tractat «De laude novae militiae’ ha lez vast e tuttina autentic (…). Il respect raschus per far progress en quel re­ pa, èn Francestg e ses muntgs vegnids si­ prefaziun da l’istoricher Hubert Wolf ludà la mort gloriusa en la guerra son­ per natira e vita e la lavur per vita du­ guard.» Jorge Mario cardinal Bergoglio nonims d’ignoranza (…). Ma il teolog (Universitad da Münster); lez punctue­ tga per ina chaussa buna: Il chavalier ranta a favur d’umans paupers e mal­ ha tschernì per sasez il num da lez sontg, refurmà Paul Sabatier [1858–1928] ha scha «l’actualitad constanta [dal tema], da Cristus mazzia per incumbensa da sauns, sco era ses engaschi per la pasch, «sco guid ed inspiraziun», cun vegnir liberà la persunalitad da Francestg da betg mo per cristians e persunas che sa Cristus (…). En ina brev ‘a tut ils cret­ han fatg dal protestant alsazian Albert elegì papa il 2013. El commentescha: l’apparientscha da bigottaria e da la fatschentan cun dumondas religiusas, taivels’ (1147) ha Bernard appellà als Schweitzer [1875–1965] in autentic «Mintga giada che sontg Francestg smaladicziun da l’illuminissem (…). Il mabain en connex cun il destin dal cristians d’extirpar tuttafatg ils pajauns franciscan» (p. 504). Il «Saarländer» guardava il sulegl, la glina, ils animals ils sentiment religius da Sabatier era plain mund» (p. 7). Il text da la «Chanzun dal ubain d’als convertir (…). Las cruscha­ Feld n’emblida betg da menziunar che pli pitschens, reagiva’l chantond, inclu­ encletg e simpatia; el ha puspè vivifitgà sulai» stat a p. 229. Fundamental è il das eran cunzunt guerras dals papas; Schweitzer era «ein elsässischer Protes­ dend tut tschellas creaturas en ses laud il maletg da Francestg. Quest ha lura chapitel intitulà: «Der geschichtliche (…) lezs remuneravan ils cruschads tant» – dus abitants da cunfins lin­ (…): Mintgina era per el in frar u ina so­ surpassà ils cunfins dals franciscans e da Hintergrund der franziskanischen Be­ cun dispensas e privilegis spirituals guistics e confessiunals. La famigliari­ ra» («Laudato si’», 11 e 12). El numna la baselgia catolica; el è vegnì a far part wegung» (pp. 67–98). En versiun ru­ (…) e sa procuravan las summas enor­ tad cun pliras culturas gida a respectar quels «fragliuns» en il dialect da sia Um­ dal mund spiertal (…). Nus renconu­ mantscha tuna l’entschatta sco suonda: mas che las cruschadas custavan. I pro­ il pluralissem. bria medievala en l’Italia centralada: schain oz che sia renunzia muntava li­ «La vita da Francestg e l’influenza da la fitavan er da questas per engrondir lur «Frate sole» (strofa 2), «sora luna e le bertad, sia ignoranza sabientscha, sia prima generaziun franciscana èn sa sple­ dominis. Gia en il 12avel tschientaner 1. Giuseppe Prezzolini, L’Italia finisce ecco quel stelle» (strofa 3), «frate vento» (strofa 4), paupradad ritgezza» (1). gadas dal temp dals imperaturs Staufer. èsi vegnì usità da schlargiar il vut d’ir a che resta. Segunda ediziun. Firenza (Vallecchi) 1958, pp. 42–43. Ins n’astga betg scumbigliar re­ «sor aqua» (strofa 5), «frate focu» (stro­ Francestg è naschì cur che Fadri Barba­ la cruschada a la guerra cunter ils mus­ verenda Paul Sabatier cun il chemist Paul Sa­ fa 6), «sora nostra matre terra» (strofa Papas talians cunter rossa († 1190) regeva (…). Il 1211 è Fa­ lims da la Peninsla iberica, lura schi­ batier che ha dà ses num a l’Universitad da 7), «sora nostra morte corporale» (stro­ dinastia imperiala dri II [1194–1250] vegnì elegì retg tu­ zunt als cumbats cunter Sorbs ed Es­ Toulouse. 2. Helmut Feld, Franziskus von Assisi. Terza fa 9). «Francestg d’Assisi è il sontg pa­ Il 1993 ha Helmut Feld, da Dillingen destg. Il 1198, cur ch’ils retgs tudestgs tons (…). Era las guerras cunter ils ediziun schlargiada e cun bibliografia actuali­ trun da mincha uman che studegia e la­ (Saarland), lezza giada docent da teolo­ eran flaivels, è Innocenzo III († 1216, Grecs [cristians ortodoxs] suenter sada. Darmstadt (Wissenschaftliche Buchge­ vura en la domena da l’ecologia; ed el ha gia istorica a l’Universitad dal Saarland, Lotaro da Segni) vegnì papa (…) e la 1204, cunter ils catars en il Languedoc sellschaft, ISBN 978­5­554­26413­1) 2014. gugent era blera glieud che n’è betg cri­ publitgà ina voluminusa biografia da persunalitad dominanta da l’Europa [occitan] suenter 1209 e cunter l’im­ 3. Robert Lafont, Sur la France. Paris (Galli­ mard) 1968, p. 104. V. Emmanuel Le Roy Ladurie, stiana» («Laudati si’», 10). Il scriptur Francestg d’Assisi. La segunda ediziun è (…). El ha revenditgà il dretg d’esser ar­ peratur Fadri II e ses figls [scommuni­ Histoire de France des régions. Paris (segunda Giuseppe Prezzolini (1882–1982), pu­ cumparida il 2007; en l’introducziun ha bitrader sur l’imperi (…). El ha approvà tgads] (1240–1269) valevan sco cru­ ediziun, ISBN 2­02­78850­0) 2005, p. 293. 2 GLINDESDI, ILS 30 DA ZERCLADUR 2003 Ils mises èn pauc perscrutads – uss datti in cudesch Il cudesch da Diego Giovanoli è scrit en ina lingua plitost scientifica ■ (anr/vi) Quest mais vegn il cudesch «Alpschermen und Maiensässe» en las librarias. En quest cudesch de- scrivan Diego Giovanoli e Jon Ma- thieu ils bajetgs purils ordaifer las vischnancas grischunas. Ils dus auturs sa fatschentan pia cun ils mises che vegnan era numnads «culm», «acla», «monti alti», «Langsigadene», «Usleji», «Usfüeterig» etc. Uschè numerus sco ils nums per ils bajetgs, uschè numerusas èn era las modas da cultivar ils mises. Giovanoli differenziescha duas modas da far diever dals funs tranter las vischnancas e las alps. Ina metoda è da fanar e da transportar il fain en il vitg (metoda centrala). La segunda è: fanar e laschar il fain si culm (metoda decen- trala). Persuenter sto il pur esser pli mo- vibel cun ses muvel.

Il fain si mises u a val? Remartgabel è ch’il cunfin tranter la me- toda centrala e decentrala na va betg perlung la chadaina da las Alps. Anzi il cunfin va dal nord al sid permez tras il Grischun. Uschia descriva Giovanoli p. ex. co ch’ils purs a Guarda mainan il fain adina en la vischnanca. Il cudesch «Flurina», che Alois Carigiet ha illustrà, Clavà en Scanvetg. FOTOS MAD mussa gist questa metoda. En Surselva perencunter resta il fain Fotos dals mises, p. ex. prescripziuns cur ch’igl scriva il 1784 ch’ils mises sajan lieus si mises. Persuenter va il pur la prima- Ina part bain reussida dal cudesch è il era da fanar e magliar ora. Ils vischins si che lavaghian la giuventetgna. Dad vaira a mises e lascha magliar ora il fain. «portfolio» da la fotografa Lucia Degon- mises sa mettevan magari ensemen per ina funtauna surmirana sorta ch’in En tschertas regiuns existan nagins da. Ella ha visità tuttas regiuns grischu- chaschar. Gist en Bregaglia devi pli baud chaputschin na fidava betg a la morala abitadis en las aclas. I dat be in pitschen nas. Ils maletgs mussan l’atmosfera «cascinas», pia chascharias, collectivas. che regiva en las chamonas. In decret clavà u uschiglioc in indriz per metter a quieta ed era in zitg misteriusa dals mi- La stad gieva l’entira famiglia a mises a da la vischnanca da Tujetsch dal 1811 susta il fain. L’enviern cura ch’il pur ha ses. Degonda na bandischescha betg il far fain. Ma la primavaira e l’atun dele- dat en la medema carena. Tenor quest da basegn da pavel maina el lura il fain temp dad oz or da sias fotografias. Sper gav’ins in descendent a mises. «Questa decret dastgan dunnas da pli che 13 cun ponns e schliusas sin la naiv a val. la treglia e la chaldera da pli baud ha el- separaziun da la famiglia… muntava per onns betg durmir en ils mises u en te- Tranter la metoda centrala e decen- la era fotografà l’implant solar sin tetg, la persuna pertutgada grondas stentas e gias d’alp. trala descriva Giovanoli bleras variantas. la sutgera e la maschina agricola. deva ad ella medemamain ina libertad Mathieu deplorescha che l’istorgia El entra a moda acribica sin las differen- nunusitada.» En la litteratura dal 20avel davart ils mises è pauc perscrutada. Fin zas d’ina regiun a l’autra. Questas diffe- Vita solitaria tschientaner vegn dentant pledà be da uss na hajan ils mises giudì fitg pauca at- renzas sa manifesteschan era en l’archi- Bunamain il pli interessant daventi en la las libertads e pauc da las stentas e temas tenziun scientifica. tectura. davosa part dal cudesch. Jon Mathieu da quels che stuevan star emnas en las Il cudesch descriva ils mises be fin a descriva là era auters aspects da l’econo- tegias solitarias. l’onn 1960. El n’entra betg sin la mida- mia da mises e lascha da la vart l’aspect Diego Giovanoli: «Alpschermen und Maiensäs- Mises lavagan la giuventetgna se in Graubünden“. Chasa editura Haupt. da ch’è succedida la fin da l’ultim architectonic. 550 paginas, pli che 1000 illustraziuns e foto- tschientaner. Per part existevan reglas per il diever In preditgant da l’Engiadina Bassa grafias. 68 francs. Berna 2003.

La treglia. Tschaler da chaschiel en Val Poschiavo.

Fecler per cuschinar en Val Medel. Las portas clavà en caracteristicas per mintga regiun. Buseno, en la vischnanca San Carlo. 12 VENDERDI, ILS 21 DA ZERCLADUR 2013 LA PRESCHENTAZIUN DA L’EMNA Metamorfosa emoda da viver da las tgirallas indigenas ■ Cun varga 180 000 spezias furman las blem schlia la rasulauna cun midar la pel Ellas prefereschan flurs blauas, melnas e tgirallas il segund grond urden entaifer pliras giadas. Quai signifitga ch’ella vegn or cotschnas. Ilsegls da fassettas da las tgiral- ils insects (suenter ils baus). En Svizra da la pel veglia. La pel schloppa da l’enorm las sa cumponan da plirs tschients egls sin- vivan var 3600 spezias da tgirallas. Da squitsch intern esatira enavos. Suten ègia guls. Cunquels vesan ellas colurs epon era quai appartegnan mo var 200 alas tgiral- sa sviluppada la pel nova che daventa spert pertschaiver inimis. Ma ellas vesan las co- las dal di; las autras èn tgirallas da la dira. Uschia èlarasulauna puspè protegi- lurs da las flurs pir davent da trais fin notg. La creschientscha elatransfurma- da. Il stadi da rasulauna dura (tut tenor au- tschintg meters distanza. ziun da la tgiralla succeda en quatter ra) 4fin8emnas. Entaifer quest interval Tgirallas da la notg èn il nutriment da stadis: ov –rasulauna –poppa –tgiralla. mida la rasulauna quatter fin tschintg gia- blers animals –d’utschels, da rustgs, d’u- La tgiralla èpia in insect cun metamor- das sia pel. tschels-mezmieur.Per esser protegids du- fosa cumpletta. Perilterm «tgiralla» datti Curch’ella ècreschida avunda, tschert- rant il di èn las tgirallas da la notg savens nundumbraivels nums melodius sco bor- ga ella in lieu per far poppa. Il terzstadi cu- da colur brinenta. Sch’i dat bleras tgirallas boleta (portugais), mariposa (spagnol), pa- menza. La rasulauna sa zuppa sut feglia, da la notg, mussa quai che la chadaina da pillon (franzos), farfalla (talian), flutura mistgel uterra usapenda vi d’in fegl uina nutriment funcziuna. Ma er las tgirallas dal (albanais), kelebek (tirc), äril (svedais) u planta. Là resta ella quieta fin che la pel da di èn expostas abaus, vespras, filiens ed sommerfugl (norvegiais edanais). Il num poppa èsafurmada sut sia pel existenta. utschels. Perpudair mitschar meglier dals tudestg Schmetterling (Schmetten = Suenter che quai ècapità, mida ella in’ul- utschels, sgolan tgirallas dal di per regla en Schmand, groma) derivadal fatg che tima giada la pel. La pel da poppa vegn a moda undegianta. tschertas spezias da tgirallas vegnan attra- la glisch. Avant che far poppa han pliras Las bleras tgirallas passentan l’enviern tgas da latg edaproducts da latg. En il me- spezias da rasulaunas faschà ina sortdafil en furma dad ov,rasulauna upoppa. Ina dem connex stat il num englais butterfly. enturn il corp.Quest fil han ellas furmà strategia d’envernar tut aparti ha sviluppà …alatgiralla da bellezza. A. WOLTER/PIXELIO Sco en autras parts dal mund datti er en cun spida; en l’aria tatga el svelt edaventa la rasulauna dal blauet punctà nair.Ella se- il territori rumantsch ina gronda varietad dir.Quest mantè, che sa numna cocon, è cretescha sin ses dies in pitschen guttin che ètipic, ins pudess crair ch’ellas tegnian las schan en quests lieus era betg pli tantas regiunala per il term «tgiralla». Quella tan- ina buna protecziun cunter inimis. savura da mel dultsch. Las furmiclas litgan alas davos serradas. Questas tgirallas vivan flurs sco quai ch’i fiss necessari per che la scha dal sur- En quest cocon ha lieu ina midada in- il suc dultsch estiran quest «vasch da mel», sin prads epastgiras fitg suleglivas cun stria da muntogna possia tschitschar il silvan tschitta teressanta. Ilsorgans da la rasulauna sa mi- damai l’entira rasulauna, en lur furmicler. crappa egrips. Ellas passentan l’enviern en nectar. ubella sur il dan en novs organs cun novasfuncziuns u Uschia po la rasulauna passentar l’entir en- stadi da rasulauna. Grazia al’encletga dals purs, da l’uffizi sutsilvan bu- svaneschan cumplettamain. La gianoscha viern en il zuppà esanutrir da la cuada da Blauet: Bunamain in terzdalas tgirallas forestal edalaregiun egrazia al sustegn fi- la, il surmiran da la rasulauna daventa per exempel ina las furmiclas. Perlapaja survegnan las fur- en Svizra appartegnan alafamiglia dals nanzial da pliras instituziuns han ins ussa tschitta upu- tromba. Ilsegls da fassettas creschan. Or miclas guttins dultschs. Suenter ch’il blau- blauets. Questa spezia era pli baud fitg de- recultivàlas pastgiras, uschia ch’ellas por- la al ladin da las chommas curtas da la rasulauna sa et punctà nair èsatransfurmà en ina pop- rasada er en la Bassa. Oz la chatt’ins en schan alastria da muntogna puspè in spazi spler(in) u furman las chommas lungas da las tgirallas. pa, sorta el sco tgiralla or dal furmicler. grond dumber en lieus umids lung la via. da viver ideal. Numerus nitscholers èn ve- chüralla. Dasper datti atgnadads localas Las alas vegnan visiblas –plaun aplaun sa Ma idat er tschertas spezias che pon La partsura da las alas dal mastgel èblau gnids rumids. Ilspurs laschan puspè pas- sco milermoler (Val Müstair), mamma- sviluppa il corp da la tgiralla. Questa fasa passentar l’enviern sco tgiralla, per exem- violetta, entant che la femella ha ina colur cular las chauras enursas, uschia ch’ils ani- duonna (puter), sprivantagl (vallader) u dura en general 1fin4emnas. pel la citronella ulavanessa brinauna. Au- brina. Las rasulaunas vivan sin legumino- mals da chasa procuran en lur moda che plichaplacha (Bravuogn). La tgiralla cumpletta rumpa uss la pa- tras spezias sgolan l’enviern en regiuns pli sas. Cunexcepziun da las regiuns pli autas las pastgiras na creschian betg en memia letscha da la poppa. Ella sorta esategna vi chaudas, cumparegliabel alamigraziun èn ellas preschentas en duas generaziuns fitg. La metamorfosa dal fund. Ussa pumpa la tgiralla las alas lo- dals utschels. La vegliadetgna da las tgiral- per onn. L’onn 2003 han ins dumbrà en Val Finche las tgirallas sgulatschan tras ils ierts, mas anc plegadas. Suenter curttemp èn las en il stadi final variescha da paucs dis Blauet bel stgir: Questa spezia alpina Müstair vartredesch exemplars, l’onn ston ellas passar quatter differents stadis da quellas grondas avunda evegnan diras. enfin radund 10 mais. En media vivaina dal blauet vivaenlas Alps cun excepzi- 2008 gia 230. Quest project da la stria da svilup: ov,rasulauna, poppa etgiralla. L’ en- In’ura suenter che la tgiralla èsortida da la tgiralla duas enfin trais emnas. un dal Tessin. Las ozellas («flatgs») sin muntogna demussa fitg bain co ch’ins po tir svilup da l’ov alatgiralla sa numna me- poppa sa ella gia sgular davent. la vart sut da las alas han in center nair nizzegiar sinergias afavur da la natira eche tamorfosa. Intginas spezias indigenas cun in ur alv.Latgiralla creschida sgola l’equiliber tranter la natira el’uman èim- Al’entschatta da la stad ha lieu il temp Tgirallas dal di –tgirallas da la notg Cuacotschna: Durant il di sesa la cua- il fanadur el’avust sur las pradas alpi- purtant er alunga vista. da paregliaziun dal mastgel edalafemella. Sinlaterra datti varga 160 000 sorts da tgi- cotschna bain zuppada esenza sa moversin nas. Ilsmastgels sa radunan savens sin Varin’emna suenter la paregliaziun metta rallas da la notg, ma mo radund 17 500 la scorsa d’ina planta, stendend enavant si- las sendas, nua ch’els tschitschan si aua. Observar tgirallas la femella ses ovs. Il lieu ètschernì uschia spezias da tgirallas dal di. Bleras tgirallas da as chommas pailusas. Il num cuacotschna Las femellas restan percunter sin lur Inapitschna tratga da tgirallas, per pudair che las rasulaunas che sortan da l’ov chat- la notg sgolan dentant era durant il di. Sco derivadasia apparientscha en il stadi da ra- plantas da pavel. observarlur metamorfosa, sa lascha realisar tan immediat nutriment. Las tgirallas met- tar tut ils insects correspunda la tempera- sulauna. Lura ha la cuacotschna alafinda Sibbaldia: Questa tgiralla chatt’ins da- facilmain. L’emprim ston ins tschertgar tan lur ovsper il solit sin la vart sut da fegls, tura dal corp quasi aquella da l’ambient; ses corp in puschel da pails cotschens. La pertut en las Alps sin prads tranter 900 e intginas rasulaunas. Sinils fegls da las ur- uschia ch’els èn protegids dal sulegl edala tgirallas da la notg sa stgaudan cun muven- rasulauna da la cuacotschna maglia feglia 2500 ms.m. La rasulauna èverdstgira ed ticlas sa chattan rasulaunas da l’admiral, plievgia. Diversas tgirallas mettan mo sin- tar las alas. da faus. L’enviern passenta ella giu bass sin ha ina lingia laterala alvasatiglia. Ella viva vanessas da chardun, vanessas brinaunas e guls ovs, auters fan in mantun cun fin 400 Las tgirallas han ina lunga tromba, la la terra en furma da poppa. sin vetscha, cornichel ed autras flurs-tgiral- vanessas d’urticlas. Lura mettan ins quellas ovs. La furma, la grondezza elacolur dals tschitscharola. Cura che la tgiralla paussa, Citronella: La citronella ègia sviluppa- la. Il mastgel ègrisch mellen, la femella d’in ensemen cun urticlas en vaiders gronds, ovssco era la moda da deponer els pon es- rolla ella si quella sco ina spirala. Pertschi- da cumplettamain avant che l’enviern ar- alv mellen malnet. Questa spezia passenta cuvra il vaider cun ina stoffa che lascha ir ser fitg differentas. Suenter che la femella tschar nectar rolla ella or la tschitscharola. riva. Inspoperquai gia observarquella la l’enviern en stadi da rasulauna. tras aria efranca quella cun ina gumma. La ha mess ils ovscumenza l’emprim stadi. El Tgirallas grondas han tschitscharolas lun- fin da l’enviern als urs suleglivs da guauds. Mellenet alpin: Questa tgiralla tratga duai avair cler,manaduai betg ve- dura tranter 1e4emnas (pli chaud ch’igl gas fin 8centimeters. Las fermas tgirallas Suenter la copulaziun metta la femella ils chatt’ins dapertut en las Alps sin prads gnir exposta alaglisch directa dal sulegl. èepli curtch’idura). En mintga ov sa svi- sgulatschan en l’aria avant la flur senza ovsvidals brumbels evidalafeglia da fran- tranter 900 e2500 m. La rasulauna èverd Inssto pavlar mintga di las rasulaunas cun luppa ina pitschna larva.Las larvasdala stuair sa tegnair vi da la flur.Ellas tschi- gulers espinas da tschierv. stgira ed ha ina lingia laterala alvasatiglia. urticlas frestgas. Perallontanar ils ex- tgiralla vegnan numnadas rasulaunas. La tschan il nectar or da la flur da la curuna Egliet da guaud: L’egliet da guaud viva Ella vivasin vetscha, cornichel ed autras crements èsi da nettegiar da temp en temp rasulauna morda cun la missella ina rusna ch’è 4fin5centimeters lunga. Cunfar quai al’ur dal guaud, en largias elieus mezsum- flurs-tgiralla. Il mastgel ègrisch mellen, la il vaider. en la paletscha da l’ov esorta da quel. tutgan las tgirallas ils stamins cun il pollen brivauns. Mintga mastgel ha in revier,or femella d’in alv mellen malnet. Questa Cura che las rasulaunas èn pli grondas, Ussa cumenza il segund stadi. La rasu- etransportan quel uschia d’ina flur al’au- dal qual el stgatscha tut ils concurrents. La spezia passenta l’enviern en stadi da rasu- mettan ins ellas en ina tratga pli gronda. launa giuvna cumenza dalunga amagliar tra. rasulauna da l’egliet da guaud sa nutrescha launa. Perquest intent cuvran ins las foras d’ina grondas quantitads da feglia. Ella maglia Tschertas flurs da tgirallas s’avran la sai- d’erva. Apollo cumin ed apollo alpin: En cumi- chista da lain cun palpiri da pergiamina e mintga di in multipel da ses pais dal corp ra ederasan ina ferma odur dultschina che Morin giagl: En Svizra vivan 26 tgirallas nanza han ils dus fragliuns apollonics il franca quel cun bindel da tatgar.Lafa- ecrescha spert. La pel da la rasulauna na attira las tgirallas da notg.Tgirallas savuran da la spezia dal morin giagl. Questa spezia cumportament. Sch’els vegnan spaventads tschada davant furma ina fanestra che con- po betg suandar quest svilup.Ella èincui- cun las antennas. Er las tgirallas dal di sgo- conusch’ins spertvidalur reflecziuns ver- la damaun marvegl enapon betg anc sgu- sista da mappinas da plastic. En questa fa- rass cun stgaglias betg elasticas. Quest pro- lan tar flurs cun bavrolas lungas estretgas. dentas sin la vart sura da las alas. Er lur sgol lar davent pervi dal fraid, emprovan els da nestra vegn integrà in satg da plastic da tementar l’agressur presumtiv.Els avran schelentar ch’ins ha taglià uschia ch’ins po immediat las alas davant, etuttenina fixe- anc utilisar il zip.Impurtant èdatatgar schan dus egls cotschens l’adversari. Perin- bain tut las parts da la fanestra cun bindel tensivar anc l’effect da surpraisa, sfruschan da tatgar. ils apollos cun lur chommas davos vi da las Suenter vegnan mess romins d’ina ragischs da las alas: ins auda in curius sgri- chaglia en la chista efrancads cun bindel ziar –che po peròsalvar la vita alatgiral- da tatgar.Uschia han las rasulaunas la la. pussaivladad da sa pender vi da quels en il stadi da poppa. Ussa ston ins metter las Preservar spazis da viver intacts rasulaunas en la chista elas pavlar vina- L’egliet da la grippa èina spezia fermamain vant cun urticlas. Ellas basegnan adina periclitada. En Svizra vivaelmopli en dus dapli pavel; ebetg emblidar da nettegiar lieus: en il Giura ed en ValMüstair.L’egliet la chista da temp en temp.Cura che las da la grippa, er enconuschent sco la «stria rasulaunas s’impoppeschan, na basegnan da muntogna», èina tgiralla brina che sgola ellas nagin nutriment. Cura che la tgiral- pir l’avust. El ha gugent abitadis extrema- la sorta da l’ov,vai in temp fin che sias main sitgs cun la vegetaziun tipica per il alas èn prontas per sgular.Macura che la terren sitg. tgiralla èpronta (sin il pli tardsuenter Plibaud pasculavan sin ils prads sitgs dus dis), èsi fitg impurtant da la laschar anc chauras enursas. Uschia ha l’egliet da liber. la grippa gì fitg bunas cundiziuns per sa svi- luppar.Ozendi vegnan tegnidas adina pli paucas chauras enursas ed ils purs han La preschentaziun: smess da cultivar ils prads pauc productivs. Dossier «Tgirallas» Quai ha midà fermamain la situaziun per l’egliet da la grippa. Chaglias ebostgaglia Dapli infurmaziuns: èn sa derasadas sur las pastgiras. L’erva che chatta.ch/? hiid=1788 la rasulauna da l’egliet maglia, n’ha uschia www.chattà.ch Vanessa d’urticlas: da la rasulauna modesta… FOTO U. DREIUCKER/PIXELIO betg pli pudì crescher.Ultra da quai na cre- Punts 89, 10-2001, p. 6s

********************************** fiss puspè qua. Jau fatsch ussa er musica cun in'autra gruppa. Aber "JAU HAI PROPI GUST DA STAR SIN quai n'è betg il medem. Da quel temp avevan nus propi siemis e tschertas ambiziuns da cuntanscher insatge. Ina giada l'onn ans TRIBUNA" scuntrain nus ussa – aber quai è plitost ina sentupada da veterans, in Elmar Deflorin dat ils inputs per il 10 vor 10 pau nostalgia. da David Truttmann "Redaktion: Elmar Deflorin". Quai stat scrit pli u main mintga saira a ********************************** la fin da l'emissiun 10 vor 10. Has stress? Pli baud ha el fatg furora cun HADES. Dapi 19 onns lavura el tar la Jau hai bler da far. Stress na pos betg dir a quai, stress fan ins sez. televisiun svizra. Als Dis da Litteratura a Domat fa el puspè in pit- Jau hai ina lavur cun magari responsabladad. Planisar e coordinar ils schen comeback. – In discurs cun Elmar Deflorin sur da temps selva- temas a lunga vista. Ils temas da damaun, quai è schon a lunga vista. dis, dubis en il schurnalissem e sur da ses siemi da manar ina stizun Jau sun il inputer. Ils reporters e las reportras vegnan cun ideas da cun il num "Scarpevino". storys ch'els vulessan realisar. Jau stoss lura dir gea u na, e gidar a ********************************** concretisar las storys. Telefons da la damaun a la saira da firmas da PUNTS: Inua èn idas a finir las chautschas da tgirom dal chantadur video e da collavuraturs libers da l'exteriur. Da temp en temp cum- da HADES? prel jau tschertas reportaschas. Aber il pli savens hai jau da dir na, Elmar Deflorin: La moda ha midà. Ils onns èn vargads ed ils temps na, na. I vegnan en extrem bleras offertas, cun reportaschas sur da selvadis er. Da quel temp eran chautschas da tgirom simplamain chauns che vegnan mumifitgads enfin tar reportaschas sur dad coolas. Ellas eran il simbol per in temp pli selvadi. Las chautschas da uffants che vegnan tramess en guerra. Fax e fax, mails e mails, tele- tgirom n'existan betg pli. Jau na tegn si naginas reliquias. fons e telefons.

HADES era ina da las emprimas bands dal rock rumantsch. HADES, Tge fa in inputer dal 10 vor 10 durant l'entir di a Leutschenbach? quai è per part anc adina cult. Tge era Voss recept? Jau sun mesa las nov en mes biro, guard tras ils emprims mails. Esi Nus avain gì ina extrema pazienza e diligenza. Nus eran fitg huslis, insatge impurtant? Il pli tard las nov vegn jau a leger tras tranter 10 e exercitavan extrem bler, devan paisa da far buna musica, da lavurar 15 gasettas. Betg leger, simplamain scanning. Inua èn zuppadas precis, da sviluppar nossas ideas e da las surlavurar adina puspè. bunas istorgias ch'ins pudess elavurar? Novas storys per far il nach- Las chanzuns n'eran mai propi finidas. En la musica da rock drovi ziehen. Las diesch è l'emprima sesida da redacziun. Il producent blera lavur e pazienza. referischa co il di actual ves'ora, per part sin basa da mias infurma- ziuns. Jau hai dad avair tantas ideas sco pussaivel. Suenter guard jau Ta manca ussa mintgatant il temp da HADES? tras la posta e selecziunesch puspè. E trasora vegnan telefons. Las Quai era stà in absolut super temp, extrem intensiv! Nus vain gì bel e agenturas da PR èn per il mument gist in da mes pli gronds pro- legher, vain dà ina massa concerts. Vain aber er gì nossas scagnadas, blems. Quellas fan propi stress. Quai ma va sin la gnerva. A las duas sco ch'i va halt tar ina gruppa che fa adina musica ensemen. Si e giu. è lura la segunda sesida da redacziun. Suenter vai lura vinavant en il Jau studegel magari enavos a quel temp e less mintgatant che quel medem stil fin mesa las set. Lura sun jau davent. 10 vor 10 è ina da las pli popularas emissiuns da novitads da la Sviz- ra? Tge è il motiv? L'attractivitad. Vul dir co che ils temas vegnan preschentads, co che nus raquintain las storys. Quai è in motiv. L'auter motiv è la maschai- da. L'emissiun ha in spectrum vast. Ella porta adina puspè surpraisas.

Dacurt han attatgà terrorists divers stabiliments dals Stadis Unids e mazzà millis da persunas. E tut quai è succedì live davant las came- ras da las medias. Na datti betg muments, inua che Ti mettas en dumonda Tia professiun da schurnalist? Natiralmain. Durant quell'emna n'hai jau aber betg lavurà. Quai èn muments, inua ch'ins metta savens en dumonda quai ch'ins fa. Sche Ti vesas glieud che siglia or da fanestra, lura ta dumondas schon: Lain nus mussar quai u betg? Ti sas en tals muments da crisa che ti stos furnir bler, la glieud vul infurmaziuns. E ti na pos betg adina dar quellas. Quai è per mai prest il pli mal. Cura che la Crossair era cru- dada giu na savevan nus prest nagut. Nagin na saveva insatge. L'ero- plan era simplain crudà giu. Ti n'has nagut da dir. Ti na pos betg ir sin l'emettur e dir: "Nus vegnin damaun cun tut." Ti sas exact: ti stos ir sin l'emettur, raquintar insatge, baterlar, baterlar, dumandar, du- mandar, dumandar. Er sche tuts din: "Jau na sai betg!" En quels mu- ments hai jau schon il sentiment: Himmelsterna, tge fas insumma?

Chattas Ti che ils vizs finals da Stefan Klapproth sajan anc adina lus- tigs? Ses spruchs èn cult. Okay, els n'èn betg tuts tuttina buns. Aber quai na fa uschiglio nagin. Nus vain bleras reacziuns, per gronda part positivas. L'emprima giada ch'el ha fatg - jau era là anc producent - hai jau ditg ad el: "Jau na faschess betg!" Oz è quai cult.

Ils 10 da november es Ti – ensemen cun Corin Curschellas, Paulin Nuotclà ed auters – in dals "stars" en il rom dal program "prisas- reprisas-surprisas" dals Dis da Litteratura a Domat. Scumettain che Ti interpreteschas quel di Mick Jagger. (ria) In toc – gea. Brown Sugar. "Chau schuba" ha num il toc per ru- mantsch, tenor translaziun da Benni Vigne. Aber il segund toc che jau interpretesch na vegnas Ti mai sisur... Steppin' stone dals Monkees. Jau hai propi gust dad chantar quel di. Jau ma preschent insumma fitg gugent davant publicum. Jau hai propi gust da star sin tribuna.

Ti has fatg carriera schurnalistica. Per blers giuvenils ina professiun da siemi. Has Ti anc in siemi che Ti vulessas realisar? In plan da carriera n'hai jau mai fatg, jau hai adina prendì tut sco ch'igl è vegnì. In grond siemi fiss aber ina stizun da vin e da chalzers. Jau manass fitg gugent ina stizun - vin e chalzers, quai fiss ina buna cumbinaziun. Degustar buns vins talians e guardar bels chalzers talians. La stizun purtass il num "Scarpevino". Forsa ch'ins pudess er anc metter en quel local ina tribuna.

********************************** Elmar Deflorin (45 onns), oriund da Segnas/Mustèr lavura dapi l'onn 1982 tar la televisiun svizra. Fin la fin da settember era el inputer e viceschef dal 10 vor 10. Quest mais ha el midà en la redacziun da sport, sco responsabel per contribuziuns da davos las culissas. Elmar Deflorin è maridà, ha trais buobs e stat ad Embrach (ZH). HADES era stada l'emprima band rumantscha che aveva pudì com- mercialisar il rock chantà per rumantsch. Trais albums e concerts en l'entira Svizra ed en l'exteriur cunfinant demussan il success da HADES. La band – cun Robert Capeder, Daniel Cathomen, Elmar Deflorin, Cordilia Derungs, Cornelius Räber, Gieri e Renè Spescha - ha existì durant 10 onns, dal 1983-1993. ********************************** QUAI E TSCHAI GIEVGIA, ILS 5 DA ZERCLADUR 2003 19 La fina vulp da Val Sugana Roma ha tegnì il Tirol e pers l’Istria

DA GUIU SOBIELA-CAANITZ tala pudev’ins pretender bler pli favrer 1946 a Londra avant la Chom- usufructuari, sco che De Gasperi ave- 1) Viktoria Stadlmayer, Kein Kleingeld im Län- tgunsch per ina regiun pli vasta che bra bassa: «Il Tirol dal sid appartegna va prevesì (…). La Constituziun re- derschacher. Südtirol, Triest und Alcide ■ Sper il port militar austriac da Pola cumpigliass er il Tirol dal sid tudestg etnicamain a l’Austria» (cità pp. 92– giunala dals 31 da schaner 1948 per il Degasperi 1945/1946. Puntina (Wagner, en l’Istria, avant tschient onns, mana- e ladin. «Lez stueva en mintga cas re- 93). Ils 5 da zercladur 1946 ha l’ante- Trentin-Tirol dal sid ha segirà ina ISBN 3-7030-0364-2) 2002. van ustiers da Scuol il «Caffè Gran- star tar l’Italia. A questa finamira ha riur emprim minister Winston Spen- maioritad taliana da 5:2 per tuttas de- 2) Cità en: Felix Ermacora, Südtirol. Die ver- de», il «Caffè Marina» (tuts dus da la De Gasperi subordinà tut tschellas li- cer Churchill (1874–1965) «declerà cisiuns relevantas. Decrets da Roma hinderte Selbstbestimmung. Vienna famiglia Gaudenz) ed il «Caffè tas territorialas (…). Tschels politi- ch’el n’enconuschia nagin cas europeic han limità la scolaziun tudestga e (Amalthea, ISBN 3-85002-309-5) 1991, p. 58. Rauch». Pola era ina citad da vierva tali- chers talians l’han surlaschà il quità nua ch’ins possia duvrar la Charta at- declerà il tudestg ‘linguatg d’agid’, 3) Text tudestg en: Felix Ermacora (sco n. 2), ana, bullada da tschientaners d’appar- per il Tirol dal sid» (p. 252–253). lantica meglier ch’il Tirol dal sid e scumandà schizunt en la correspun- pp. 161–162. tegnientscha a Vaniescha. Cun la fin da 1946–1947 èsi vairamain gratià a la ch’ins duaja lubir al pajais admirabel denza interna d’uffizis locals (…). 4) Thomas Pardatscher, Das Siegesdenkmal l’imperi 1918 han ils victurs attribuì fina vulp da Val Sugana da francar d’Andreas Hofer da determinar sez ses L’Austria ha pruvà adumbatten da in Bozen. Bulsaun (Athesia, ISBN 88-8266- 151-2) 2002, p. 84. l’Istria a l’Italia, pia las citads talianas da quel cunfin da 1919 che metteva fin a destin» (p. 141). Gist quai ha lez «pa- cuntanscher ina meglieraziun. En 5) Josef Gelmi, Geschichte der Kirche in Ti- la costa vest, ma era lur retroterra croata. tschientaners d’unitad tirolaisa. De jais admirabel» pretais: «Ils Tirolais dal l’atun 1960 ha’la appellà a las Naziuns rol. Puntina e Vienna (Tyrolia, ISBN 3-7022- Il patg da Paris 1947 ha dà bunamain Gasperi ha cuntanschì quai era grazia sid han demussà tuttafatg curaschi unidas; lezzas han renconuschì unani- 2350-9) 2001, p. 474. l’entira Istria a la Jugoslavia communi- a sia dominaziun dal linguatg tudestg, persunal cur che 123 000 d’els, (…) mamain (…) ch’ins haja concludì la sta, encunter il cler giavisch da la popu- profitond da la flaivlezza da ses ad- cun suttascripziun ed adressa exacta, cunvegna da Paris ‘per proteger laziun taliana. Viceversa ha l’Italia tegnì versaris, la regenza d’in’Austria gist re- han palesà lur ‘voluntad stataivla’ da l’atgnadad etnica e promover la cultu- il Tirol dal sid, annectà gia 1919, sche- staurada ed ils Tirolais dal sid ch’al turnar tar l’Austria, e quai malgrà las ra e l’economia’ da la cuminanza ger- bain ch’ils avdants indigens han pretais resguardaivan per sbagl sco «in vegl smanatschas [dal prefect talian] cun il manofona en il Tirol dal sid» (p. 247). ina votaziun populara ch’avess cha- cumpatriot tirolais, in antifaschist ca- paragraf dal Cudesch da dretg penal Sin questa basa ferma han ils dus pa- schunà il return da quasi tut l’intschess a tolic che possia encleger lur interess che prescriveva la praschun per vita jais manà tractativas constructivas: l’Austria. En omadus cas han ils victurs meglier che mintga auter politicher duranta tar tradiment da la patria» (p. «La Regiun Trentin-Tirol dal sid datti da 1945 violà il dretg d’autodetermina- talian» (p. 12). 259). Il Tirol dal sid quintava var anc adina, ma las duas provinzas da ziun ch’els sezs avevan proclamà. Las sti- 300 000 olmas, t. a. quasi 100 000 Ta- Bulsaun e Trento èn varamain inde- pulaziuns da Paris han encurunà las in- Flaivlezza da l’Austria lians immigrads sut il faschissem. pendentas ina da l’autra areguard las trigas perseverantas d’in furbaz che ma- Gia en la segunda sesida dal Cussegl leschas e l’administraziun (…). Il Ti- nava la regenza taliana dapi 1945: Alci- naziunal austriac suenter sia elecziun L’uvestg da Pola: rol dal sid è vegnì ritg e prosperaivel, de De Gasperi (1881–1954) da Pieve libra ha il chancelier federal numnà «Ina malignadad» (…) cun ina vita culturala d’aut livel Tesino en la Val Sugana (Trentin). Quai duas prioritads da politica estra: «Ina I s’enclegia che De Gasperi na leva na- sin fundament lad. Sia autonomia resulta da lungas perscrutaziuns adem- chaussa dal cor è per nus il Tirol dal gina votaziun d’autodeterminaziun en vala sco exemplara per l’Europa (…). plidas da Viktoria Stadlmayer, descen- sid. Mintga Austriac ura ch’el turnia a lez pajais. El na pudeva pia pretender L’Austria è vinavant pussanza protec- denta da la veglia schlatta tirolaisa da l’Austria. Sco segunda lescha indis- nagina tar populaziuns favuraivlas a tura (…). Il Tirol dal sid ed il pajais Wolkenstein (Sëlva en la Val Gherdëi- pensabla da nossa politica estra stoss l’Italia. Uschia ha’l unfrì quellas federativ austriac da Tirol coope- na); l’autura ha manà 1957–1985 l’uffi- jau numnar che nossa Carnizia restia l’Istria, ses cumpatriots antruras au- reschan en blers champs. Bulsaun, zi da la regenza tirolaisa a Puntina per il entira en ses cunfins vegls» (2). L’Au- striacs ed oramai talians. Ils 21 d’avust Puntina e Trento s’entaupan en in Tirol dal sid. Sia lavur (1) bitta ina stria ha vairamain pudì mantegnair 1945 ha’l scrit a ses ambassadur a Cussegl da trais per discutar problems glisch nova sin tractativas che han con- ses cunfin encunter la Jugoslavia mal- Moscva ch’insistiva sin ina votaziun cuminaivels sco il traffic da transit. tribuì a fixar cunfins politics en l’Europa grà la brama da lez vischin areguard la populara en l’Istria: «Ina tala stgaffiss Ma charplinas etnicas datti anc adina fin ad oz. Carnizia, ma en fatscha a l’Italia e ses in precedent privlus per il Tirol dal (…). Be 7% dals Tudestgs e Ladins um ferm era Vienna simplamain me- sid, nua che nus stuessan lura lubir ina domiciliads en la provinza stattan a Dominar Tudestgs mia flaivla. Stadlmayer: «Onns a la votaziun» (cità p. 36, n. 75). Il prefect Bulsaun, ma var 60% dals Talians. Là per amur dal Trentin lunga era la situaziun da la regenza da Bulsaun ha pia discutà vistas d’au- ha il faschissem promovì l’immigra- Ils victurs da 1945 han restaurà l’Au- ordvart precara. L’emprim stuev’la sa tonomia cun politichers locals. Stadl- ziun [taliana]; questa è ida vinavant stria republicana, svanida 1938, e cun procurar vivondas per la populaziun mayer rapporta las intrigas che han enfin en ils onns sessanta. 73% dals ella dus stadis limitrofs, spartids 1939 fomentada, restabilir las instituziuns manà ils ministers alliads da l’exteriur var 100 000 avdants da Bulsaun èn e 1941 ed oramai vasals da l’Uniun publicas per gronda part destruidas, a decider, ils 24 da zercladur 1946, da Talians, (…) ma la regenza ed il parla- sovietica (URSS), la Tschecoslovachia stgaffir las premissas da la reconstruc- laschar tuttina la provinza a l’Italia. En ment han lur residenza en lezza citad e la Jugoslavia. Cun l’Austria e la Ju- ziun, reparar las colliaziuns da traffic, l’Istria han ins encletg prest tge che e represchentan la populaziun d’ina goslavia cunfinava l’Italia. Ses retg s’occupar dals fugitivs – tut quai sut il quai veglia dir. Ils 7 d’avust 1946 ha provinza cun var 73% Tudestgs e La- aveva declerà 1943 la guerra a la Ger- squitsch da pretensiuns russas con- De Gasperi survegnì ina brev vilenta- dins» (p. 248). Ils Talians da Bulsaun mania; uschia valeva l’Italia per part stantas» (p. 25). L’URSS occupava da da l’uvestg da Pola: «Jau temel zunt han demussà lur naziunalissem 2002, sco victura. Ma l’URSS e ses alliads l’Austria dal nordost, sper ils cunfins per la costa vest, tant pli suenter l’at- pretendend il vegl num d’ina plazza tegnevan endament ch’il medem retg, ungarais e tschecoslovacs. Ils 25 da tribuziun uschè simpla dal Tirol dal («della Vittoria») en regurdientscha sco allià da Germania, aveva declerà la fanadur 1946 ha il minister britannic sid a l’Italia. Ins fa resortir che nus na da la victoria da 1918 sin l’Austria- guerra 1940 a la Frantscha e Gronda da l’exteriur declerà avant il parla- possian pretender noss dretgs sin basa Ungaria, empè da «Piazza della Pace», Bretagna e 1941 a l’URSS ed ils Stadis ment: «Ins na sa sche l’Austria da l’ost etnica, oramai ch’ins n’ha betg fatg tschernì dal Cussegl da la citad en unids. La vieuta taliana da 1943 en- na vegn zavrada dal rest» (cità p. 182). quai a favur da l’Austria. Qua din ins spiert conciliant. Gist là stat il «Mo- cunter l’alliada e ses reschim criminal Enfin a 1949 na davi nagin stadi da che nus avessan gì vistas bler pli gron- numento della Vittoria» da 1928, nua era objectivamain in tradiment, gist Germania. Karl Gruber (1909– das da success (…) sch’ins avess renco- ch’il reliev da la victoria sajetta ses pa- sco quella da 1915, gia suttascritta dal 1995), minister austriac da l’exteriur nuschì il dretg d’autodeterminaziun a liet encunter l’Austria. Lez bajetg «dat medem retg, encunter l’Austria-Un- senza experienza diplomatica, «era quella glieud [da Tirol] (…). Lezza stgandel pervi da l’inscripziun latina garia sia alliada. 1945 n’era il reginam persvas che l’Austria na possia viver conferenza da ministers spretscha che stat sin la culmaina sut lezza figu- talian betg gist bain vesì. Il Piemon- sco stadi independent. Ella na pudeva (‘avvilisce’) la raschun e destruescha la ra (…). La translaziun discurra ina tais Ferruccio Parri (1890–1981), s’associar stretgamain ni vers l’ost ni confidenza da la giuventetgna en las tschantscha clera: ‘Tschenta qua sco manader da la resistenza armada en- vers nord. Per sa pusar vegniva en du- valurs moralas. Igl è ina malignadad nodas ils cunfins da la patria! Da qua cunter il faschissem, lura da la regen- monda be ina partenaria, l’Italia. Per- (‘un’iniquità’)» (original p. 322). avainsa instruì tschels (‘ceteros’) en za taliana da zercladur a november quai na leva’l en nagin cas ina dispita L’uvestg concludeva sia chaputschina- vierva, leschas ed arts’. Il monument 1945, resguardava il problem da l’I- fin a l’extrem cun Roma» (p. 255). da cun ina «benedicziun» che n’ha (…) proclama la superiuradad dal Sid stria sco in dals principals. Ses succes- L’autura releva errurs ed omissiuns betg impedì noss Trentin da suttascri- sin tschels en il Nord» (4). Co po in sur De Gasperi veseva las dumondas nundumbraivlas da Gruber en il gieu ver cun Gruber la memorabla cunve- da «tschels», in Tirolais, resentir ina internaziunalas dal punct da vista diplomatic. gna dals 5 da settember 1946 a Paris, a tala citad sco sia chapitala? provinzial trentin. El era creschì si sco favur dals «avdants germanofons da la burgais loial da l’Imperi austriac, en Vuschs famusas provinza da Bulsaun» e da lur «diever «Sontg Alcide in Trentin tirolais che giudeva vastas per ils Tirolais da la pussanza legislativa ed executiva De Gasperi»? autonomias localas. Biografs da De Tr umfs davi tuttina per ils Tirolais. autonoma regiunala» (3). Quai franca- Il politicher Giulio Andreotti, ante- Gasperi manajan che la fin da lez Gia «ils 8 da zercladur 1944 aveva la va l’appartegnientscha dal Tirol dal sid riur secretari da De Gasperi, e cun el mund 1918 l’haja «inasprì, scuraschà cumissiun dal ministeri american da a l’Italia e na menziunava gnanca ils auters manegian che De Gasperi saja e frustrà; era dalonder derivava sia di- l’exteriur, incumbensada da pinar Ladins dolomitans: De Gasperi als ha stà in sontg. «1993 ha l’archuvestg da rezza encunter l’Austria» (cità p. 252). reglamentaziuns da pasch, recumandà adina resguardads sco Talians. Bruno Trento (…) mess ad ir il process da L’ Italia ha annectà 1919 il Trentin e il return da la provinza da Bulsaun a Kreisky (1911–1990), chancelier fe- beatificaziun (…). Il pader chapu- quai ch’ins numna oz il Tirol dal sid. l’Austria (…) perquai che lez intschess deral austriac 1970–1983, ha numnà tschin Josaphat Wieser ha lura rimnà «Sut il domini faschist na discurriv’ins saja austriac areguard il passà, la cultu- la cunvegna «in document unic da ed inoltrà uffizialmain passa 13 000 pli d’autonomia, anzi, en l’admini- ra e tradiziun. President Franklin D. flaivlezza austriaca» (cità da Stadl- suttascripziuns encunter lez process. straziun publica han ins mess Talians Roosevelt ha approvà lezza proposta» mayer, p. 249). Il text da la cunvegna è Suttascrit han era l’uvestg auxiliar dal sid che regevan mintga vischnanca (p. 13). Paucs dis avant avevan Talians vegnì agiunt al patg da pasch da Paris Heinrich Forer ed ils avats Giner sco ‘podestà’ e chanzlists d’uffizi e antifaschists exiliads en ils Stadis 1947 cun l’Italia. Questa ha cedì a la (Neustift) e Trauner (Mariamunt)» n’avevan nagina idea dal pajais. En la unids, t. a. il dirigent Arturo Toscani- Jugoslavia quasi tut l’Istria, stimulond (5). A las actas dal process deschi primavera da 1945 eran ils sentiments ni (1867–1957) sa declerads persvas passa 200 000 Talians a fugir. d’agiunscher la brev tramessa da dals Trentins encunter ils ‘terroni’, ils «che l’Italia renunzia libramain a var- l’uvestg da Pola a l’emprim mini- ‘Talians’, pli u main quels da lur vi- saquants intschess dal nord e nordost Pajais ritg, ster De Gasperi, entschatta d’avust schins tirolais dal sid» (p. 252). Il populads d’autras etnias» (p. 13). Era chapitala estra 1946, areguard las decisiuns cha- Trentin De Gasperi, manader d’in’Ita- l’opiniun publica britannica gia- Il diever da la cunvegna cun Gruber schunadas da quest davart il Tirol e lia anc adina centralista, bramava vischava ina revisiun dal cunfin. Il mi- ha chaschunà decennis da litas e cun- l’Istria: «Un’iniquità – ina maligna- l’autonomia per sia provinza. Ma ina nister da l’exteriur ha declerà ils 21 da traversas. «Trento è vegnì ses grond dad!». 12 MESEMNA, ILS 20 DA AVRIGL 2016 LA QUOTIDIANA

Represchentants da 26 naziuns èn stads a la radunanza da delegads da l’associaziun «Isia» che reunescha scolasts da skis da 39 pajais. FOTO G. N. STGIER «Tgirar ils contacts tar ils amis»

Associaziun internaziunala dals scolasts da skis

DA GION NUTEGN STGIER / ANR presidents (Europa, Stadis Unids da l’Ame­ rica, Asia) a la suprastanza da l’organisaziun „ Dapi 15 onns è Riet Campell president «Isia» ed anc dus assessurs che derivan da la da l’organisaziun internaziunala «Isia» Germania e da la Gronda Britannia. Secre­ cun 150000 commembers. A Lai ha gì lieu tari general è cun Hugo Reider dal Tirol dal la radunanza da delegads 2016 e quai sid in Talian. cun represchentants da 26 naziuns. Il 2016 segna Samignun per l’organisaziun Stads inchantads dal Grischun dal Campiunadi mundial da skis dals La radunanza da delegads 2016 da l’asso­ scolasts da skis. Il 1971 è vegnida funda­ ciaziun «Isia» ha da curt gì lieu a Lai cun da l’Associaziun internaziunala dals scolasts Riet Campell sco ospitant. «Jau sun satis­ da skis «Isia». Oz appartegnan a quella sco­ fatg dal grond interess per la radunanza da las da skis ed autras organisaziuns dal sport delegads cun esser vegnids en il Grischun da naiv da 39 naziuns. La sedia principala represchentants da 26 naziuns», punctue­ da l’associaziun, che reunescha 150000 scha Campell. Ses collegas da l’entir mund scolasts da skis, è a Berna. Dapi 15 onns è sajan stads inchantads dal Grischun, dal Riet Campell da Cinous­chel president da Campiunadi svizzer dals scolasts da skis a quella organisaziun mundiala. El è però er Lai e cunzunt dal program lateral da quel directur da la federaziun «Swiss Snow­ event a la fin da la stagiun. «A Lai avain nus sports» ed uschia il pli «aut» scolast da skis Svizzers tgirà intensiv il contact tar noss President da l’organisaziun internaziunala da la Svizra. En in onn vegn el a sa retrair amis da l’exteriur, quai che saja ina da las è Riet Campell da Cinuos-chel. MAD da l’uffizi sco president dal’ Associaziun in­ incumbensas principalas da l’organisa­ ternaziunala dals scolasts da skis «Isia». Ter­ ziun», manegia Campell. Scu uniun tetga­ rat d’infurmaziuns, la collavuraziun en la minar sia lavur sco president da quella or­ la represchenta l’organisaziun «Isia» ils in­ tecnica ed il svilup da skis, metodica, didac­ ganisaziun internaziunala cun organisar il teress e la promoziun da las scolas da skis e tica e dumondas da segirezza èn lura er in­ Campiunadi mundial da skis dals scolasts da lur scolasts da skis. Ultra da quai tgira cumbensas da l’associaziun «Isia». Ils com­ da skis a Samignun saja bain ina bella fini­ l’associaziun er il contact tranter las diver­ members han er da sa tegnair a las ordina­ ziun. Cun Campell appartegnan trais vice­ sas organisaziuns dals scolasts da skis. Il ba­ ziuns da l’uniun tetgala ed a sias leschas.