Fantastyka Socjologiczna Poetyka I Myślenie Utopijne
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Mariusz M. Leś Fantastyka socjologiczna Poetyka i myślenie utopijne Mariusz M. Leś Fantastyka socjologiczna Poetyka i myślenie utopijne Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku Białystok 2008 Recenzenci: prof. dr hab. Adam Kulawik prof. dr hab. Antoni Smuszkiewicz Redakcja: Marta Rogalska Projekt okładki: Krzysztof Tur Korekta: Zespół © Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku 15-097 Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14 tel. (085) 745 7059, (085) 745 7120 http://wydawnictwo.uwb.edu.pl e-mail: [email protected] Wydanie I Wydanie publikacji zostało sfinansowane przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu w Białymstoku Wszystkie prawa zastrzeżone All rights reserved Białystok 2008 ISBN 978-83-7431-191-5 Druk i oprawa: „Sowa – druk na życzenie” Spis treści Wprowadzenie 7 1. Fantastyka socjologiczna. Horyzonty tradycji 11 1. Myślenie utopijne – między eutopią a dystopią 11 2. Wyobrażenie utrwalone w słowie 16 3. Fikcjonalność 36 4. Radykalność 50 2. Poetyka fantastyki socjologicznej 73 1. Fantastyka socjologiczna – wstępne uwagi 73 2. Narzędzia badawcze 80 3. Narracja w fantastyce socjologicznej 83 Narracyjne „pole władzy” 83 Antyauktorialność 89 Narracja personalna 97 „Personalizacja” narracji pierwszoosobowej 119 4. Fabuła epistemiczna 123 Schematy fabularne 123 Śledztwo 129 Intryga 141 Funkcjonalizacja postaci 147 Konstrukcja fabuły 174 5. Wzorce sprzężenia fabularno-narracyjnego 180 Dwa prototypy 180 Paranoidalność 188 Apokaliptyczność 196 Gra 203 6. Skrępowana autokr(e)acja. Napięcie fabularno-narracyjne 209 7. Konstrukcje fikcyjnych systemów politycznych 247 System jako informacja 247 Dziedzictwo cybernetyki 252 Władza nabiera ciała 260 Czysta formalność 268 Samosterowność do kwadratu 282 Po drugiej stronie systemu 293 Symfonia upadku 303 8. Automatyka i autonomia 314 Wykaz skrótów stosowanych w książce 325 Bibliografia 327 Wprowadzenie O fantastyce socjologicznej wspomina się zazwyczaj w kontekście polityczno-społecznych okoliczności jej narodzin, rozkwitu i schyłku. Warto przyjrzeć się tej literaturze z nieco innej perspektywy, która po- zwoliłaby zweryfikować obiegowe opinie. Przeprowadzona w niniejszej książce analiza powieści Janusza A. Zajdla, Marka Oramusa, Edmun- da Wnuka-Lipińskiego i innych bliskich im twórców zmierza do uza- sadnienia tezy, że ładunek poznawczy w nich zawarty wykracza poza równania alegorii, czyli poza szyfrowanie sytuacji politycznej około stanu wojennego, poza satyrę na mechanizmy totalitaryzmu i polską rzeczywistość lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ubiegłego wie- ku. Analiza poniższa ma wydobyć drugi plan połączeń z bogatą trady- cją myślenia utopijnego. To fundament, którego nie można sprowadzić do doświadczenia totalitaryzmu. Do podjęcia takich rozważań prowokuje niejednoznaczne miejsce omawianej konwencji1 w historii literatury, istnienie na pograniczu li- teratury i polityki, prowadzące do wielu nieporozumień i zawieszenia fantastyki socjologicznej poza historią najnowszej polskiej literatury. Dodatkowo, status tej konwencji w dużej mierze zbudowany jest na konflikcie między akademicką „głównonurtową” krytyką a środowi- skiem pisarzy i czytelników. Między marginalizacją a gloryfikacją. 1 Na oznaczenie fantastyki socjologicznej oraz science fiction używam terminu „kon- wencja” . Oba zjawiska literackie charakteryzuje istnienie „niewypełnionych semantycznie wzorców budowy” , czyli schematów, typowych rozwiązań fabularnych i narracyjnych, ist- nienie rozbudowanej płaszczyzny intertekstualnej objawiającej się poprzez gęstą sieć alu- zji, cytatów, zapożyczeń, wspólnych neologizmów, frazeologizmów oraz charakterystycz- ny sposób istnienia w kulturze literackiej. Zob. A. Okopień-Sławińska, hasło Konwencja literacka, [w:] Słownik terminów literackich, J. Sławiński (red.), wyd. trzecie poszerzone i poprawione, Wrocław 1998, s. 260-261. Nie zamierzam negować oczywistego związku polskich dystopii z sytuacją polityczną, zamierzam jedynie udowodnić, że twórczość ta przejmuje z utopii charakterystyczny sposób myślenia, który nazywam myśleniem utopijnym. Jest ono unikatową metodą organizowania świa- topoglądu i wiedzy, radykalnym postępowaniem interpretacyjnym ści- śle połączonym ze schematami literackimi. Konstruowanie wyobrażeń ustrojów politycznych odbywa się w granicach fikcji literackiej, daleko od politycznej praktyki. Twierdzenia te wskazują na wspólny fundament utopii, antyutopii i dystopii, uprzedni wobec celebrowanych opozycji. Myślenie utopijne rozciąga się bowiem między tęsknotą za ładem a żon- glerką sprzecznościami. To niewątpliwie literatura bardzo silnie zideolo- gizowana. Podjęta przeze mnie analiza koncentruje się w dużej mierze właśnie na wydobywaniu połączeń między poetyką a ideologią. Z powyższych twierdzeń wynika, że autorzy polskiej fantastyki socjo- logicznej – przynajmniej w punkcie wyjścia – poruszają się w obszarze myślenia utopijnego. W tle tego twierdzenia, które wydać się może kon- trowersyjne, nie ukrywa się wcale próba demistyfikacji polskich dystopii (w celu odkrycia ich „podskórnej” utopijności). Chodzi raczej o posze- rzenie rozumienia utopii i wyodrębnienie wspólnej płaszczyzny polemiki literackiej. Przede wszystkim przyjęte tu znaczenie słowa „utopia” odbie- ga od potocznego. Przejrzystość wywodu wymagała zatem podjęcia dość ryzykownych decyzji terminologicznych: wyrazistego wyodrębnienia pojęcia „eutopia” oraz sprecyzowania „myślenia utopijnego” . Uzasadnie- nia tych decyzji przewijają się w całej książce, ale najwięcej wyjaśnień czytelnik może znaleźć we wstępnych partiach pierwszego rozdziału. Ponieważ nie próbuję przedstawić zjawiska w całej jego rozpiętości, jestem zobowiązany – zwłaszcza w zakresie szczegółowych danych biograficznych, syntezy historycznoliterackiej oraz kontekstów spo- łeczno-politycznych – odesłać czytelnika do monograficznych opraco- wań polskiej literatury fantastycznej przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, przede wszystkim do książek: Modelowe boksowa- nie ze światem Roberta Klementowskiego2 oraz Ponure raje Janusza 2 R. Klementowski, Modelowe boksowanie ze światem. Polska literatura fantastycz- na na przełomie lat 70. i 80., Toruń 2003. A. Zajdla Leszka Będkowskiego3. Równie interesującym źródłem wie- dzy, choć z założenia fragmentarycznym, są zbiory recenzji i artykułów krytycznych autorstwa pisarzy–redaktorów, którzy sami uczestniczyli w tworzeniu konwencji fantastyki socjologicznej: Wyposażenie osobi- ste Marka Oramusa4 oraz Czas fantastyki Macieja Parowskiego5. Re- konstrukcję charakterystycznego modelu krytyki łączącej wiedzę hi- storycznoliteracką z wiedzą ogólną i czytelniczą namiętnością zapew- nia lektura recenzji zamieszczanych na łamach „Fantastyki” (od roku 1991 – na łamach „Nowej Fantastyki” ). Próbom zdefiniowania utopii oraz science fiction poświęcona została przebogata literatura, do której odwołuję się zwłaszcza w pierwszym rozdziale. Sam ograniczam się do próby zdefiniowania punktu stycznego tych konwencji literackich. Mam nadzieję, że argumentacja na rzecz poparcia założonej tezy nie przyćmi bogactwa problematyki dzieł mieszczących się w tradycji twór- czości utopijnej, czasem zresztą niezwykle trudnej do uporządkowania i klasyfikacji. Uznając za zasadne tezy o schematyczności fabularnych konstrukcji dystopii, starałem się nie zaniedbać niuansów nadających każdej konwencji trójwymiarowość oraz nie tracić z oczu kontekstów wspomagających odniesienie literatury fantastycznej do realiów histo- rycznych i społecznych. * Książka niniejsza jest zmienioną wersją rozprawy doktorskiej za- tytułowanej Myślenie utopijne u podstaw polskiej „fantastyki socjolo- gicznej” (1979-1989). Szczególne podziękowania składam promotorce 3 L. Będkowski, Ponure raje Janusza A. Zajdla. Wizje społeczeństw totalitarnych, czyli o prozie fantastycznonaukowej Janusza A. Zajdla, Gdańsk 2000. Mimo że w tytule książki pojawia się jedynie nazwisko autora Paradyzji, można w niej znaleźć omówienie prehistorii i historii fantastyki socjologicznej. 4 M. Oramus, Wyposażenie osobiste, Warszawa 1987. 5 M. Parowski, Czas fantastyki, Szczecin 1990. Uwagę zwraca – przede wszystkim jako dokument stanu świadomości i poczucia wspólnoty twórców – szkic Kilkunastu Ham- letów, poświęcony fantastyce socjologicznej. prof. zw. dr hab. Elżbiecie Feliksiak. Dziękuję również recenzentom – prof. dr. hab. Antoniemu Smuszkiewiczowi oraz prof. dr. hab. Ada- mowi Kulawikowi – za wnikliwe uwagi, które okazały się pomocne podczas pracy nad książką. 10 1. Fantastyka socjologiczna. Horyzonty tradycji 1. Myślenie utopijne – między eutopią a dystopią Spróbuję wyjaśnić przyjęte przeze mnie znaczenie słowa „utopia”, wraz z wyrazami pochodnymi. Przytoczone poniżej sposoby rozumienia utopii stanowią sumę najpopularniejszych literaturoznawczych kategory- zacji: 1. utwór zawierający opis fikcyjnego państwa, idealnego w mnie- maniu jego konstruktorów; 2. intencjonalnie (w intencji konstruktora) idealne urządzenie stosunków społeczno-politycznych; „dobre” miejsce; 3. gatunek literacki zawierający opis państwa (takiego jak w punkcie pierwszym); 4. mrzonka, czyli propozycja zmiany „nie mająca szans urzeczywistnienia i nie licząca się z realnym stanem rzeczy” 6. Spośród tych znaczeń za prymarne uznaję pierwsze, a za sekundarne – trzecie. Dystopia wyrosła z opozycji do utopii w drugim spośród wymienio- nych znaczeń. Tak rozumianą utopię od tego momentu będę określał mianem eutopii, aby odsunąć znaczenia potoczne. Zatem eutopia to intencjonalnie dobry ustrój ( w intencji jego konstruktorów promujący, upowszechniający i utrwalający wartości pozytywne 7 ),