POZNA ŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE PSS NR 5/2013 ISSN 2084-3011
Data przesłania tekstu do redakcji: 23.11.201 2 Zofia Brzozowska Data przyj ęcia tekstu do druku: 28.02.2013 [email protected]
Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej, oficjalnym kultem cerkiewnym i narodowym mitem
ABSTRACT. Brzozowska Zofia, Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej, oficjalnym kultem cerkiewnym i narodowym mitem (Princess Milica – the Sacralisation of Queenship, Official Sanctity and National Myth). „Pozna ńskie Studia Slawistyczne” 5. Pozna ń 2013. Adam Mickiewicz University Press, pp. 59–73. ISBN 978-83-232-2636-9. ISSN 2084-3011.
This article is devoted to the one of the best known female rulers of medieval Serbia – prin- cess Milica, wife of the prince Lazar Hrebeljanovi ć, who had lost his live during the famous Battle of Kosovo Field in 1389. After the death of her husband, Milica founded the Ljubo- stinja monastery and became the nun Jevgenija. She was a close friend to the famous Serbian poet Jefimija, who accompanied princess Milica in the diplomatic mission to the Sultan’s court in 1398/1399. She died in 1405. She was canonized by the Serbian Orthodox Church. She appears also – as „tsaritsa Milica” – in Serbian folklore (epic poetry).
Keywords: Milica; Lazar Hlebeljanovi ć; Serbia; Battle of Kosovo Field; holy ruler; hagio- graphy
Sakralny status władców, wywodz ących si ę ze „ świ ętej dynastii” Nemanjiciów, jest jednym z najbardziej charakterystycznych fenomenów średniowiecznej kultury serbskiej, rozwijaj ącej si ę w XIII–XVII wieku pod przemo żnym i wieloaspektowym wpływem cywilizacji bizanty ńskiej. Bio- rąc pod uwag ę, że obowi ązuj ąca w Konstantynopolu ideologia polityczna przyznawała cesarzowym poczesne miejsce, zasadne zdaje si ę postawienie pytania, jak ą rol ę mogła odgrywa ć kobieta w staroserbskim systemie wy- obra żeń na temat istoty władzy monarszej. Najbardziej wszechstronnego materiału do analizy niniejszego zagad- nienia dostarczaj ą źródła historyczne, odnosz ące si ę do Milicy – żony ksi ę- cia Lazara Hrebeljanovicia (panował w latach 1371–1389). Jej wizerunek 60 Zofia Brzozowska
Ksi ęż na Milica i ksi ążę Lazar. Fresk z monasteru Ljubostinja, 1402–1405 r. Źródło: A. Веселиновић , P. Љушић , Српске династи jе, Београд 2008. znajduje si ę „na przeci ęciu dwóch literackich poetyk, cerkiewnej i ludo- wej” (Lis 2003: 830). Otoczona oficjalnym kultem zarówno w Cerkwi serbskiej, jak i w innych Ko ściołach wschodnich, Milica pojawia si ę na kartach tworzonych w kr ęgu prawosławia tekstów hagiograficznych 1; pisa- ______1 W niniejszym artykule nie zostały poddane analizie teksty dwóch najwybitniejszych południowosłowia ńskich hagiografów przełomu XIV i XV wieku: Grzegorza Cambłaka i Konstantyna Kosteneckiego. Ze wzgl ędu na sw ą warto ść artystyczn ą oraz bogat ą tre ść , zawieraj ącą wiele cennych danych historycznych, zasługuj ą bowiem na szczegółowe omó- wienie w odr ębnym studium. Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 61 li o niej równie ż średniowieczni historiografowie ( Томин (red.) 2001: 27). Co wi ęcej, żon ę ksi ęcia Lazara mo żna tak że uzna ć za jedn ą z ulubionych bohaterek serbskiego folkloru, ludowi twórcy po świ ęcaj ą jej w swych eposach 2 sporo miejsca (Hawkesworth 2000: 72), wpisuj ąc – podobnie jak hagiografowie – w kr ąg narodowego mitu, rozwijaj ącego si ę wokół feno- menu okre ślanego przez badaczy jako kosovski zavet (Gil 2005: 262). W bogatej biografii Milicy kilka aspektów zasługuje na szczególn ą uwag ę. Przede wszystkim nale ży podkre śli ć przynale żno ść tej władczyni do „ świ ętej dynastii” Nemanjiciów. Jako córka ksi ęcia Vratka, prawnuka najstarszego syna Stefana Nemanji – Vukana, władaj ącego (z tytułem kró- lewskim) Zet ą, Travunjem i Toplic ą w latach 1196–1208, po śmierci ostat- niego m ęskiego potomka głównej linii Nemanjiciów – Urosza II w 1371 roku była ona de facto ostatni ą przedstawicielk ą svete loze na serbskim tronie ( Латковић 2008: 229; Веселиновић , Љушић 2008: 49, 103). Z sy- tuacji tej zdawali sobie spraw ę ju ż współcze śni ksi ęż nej. Carski rodowód 3 małżonki Lazara powraca cz ęsto na kartach pó źno średniowiecznych kronik serbskich. Dla przykładu: anonimowy twórca latopisu pe ćkiego z ok. 1403 roku wspomina, że po odej ściu Urosza rz ądy w Serbii obj ął mo żnowładca, nieb ędący ani synem, ani wnukiem dawnych królów, o żeniony z niewiast ą carskiej krwi ( Мошин 1975: 13). Jak b ędzie o tym jeszcze mowa, zwi ą- ______2 Wizerunek ksi ęż nej Milicy, utrwalony w serbskiej twórczo ści ludowej, jest zasadni- czo fenomenem wykraczaj ącym poza ramy tematyczne niniejszego artykułu. Spo śród epo- sów, powstałych na kanwie wydarze ń z życia tej władczyni, na uwag ę zasługuj ą zwłaszcza dwa: Budowa Rawanicy oraz Car Łazarz i caryca Milica . Zostały one wydane w przekładzie na j ęzyk polski ( Jugosłowia ńska epika ludowa 1948). 3 Terminem „car” na obszarze Slavia Orthodoxa przyj ęto nazywa ć władc ę najwy ższej rangi, posiadaj ącego szczególny, sakralny charyzmat. W pi śmiennictwie staro-cerkiewno- -słowia ńskim okre ślenie to pojawia si ę zarówno w odniesieniu do Boga, królów biblijnych, jak i wschodniorzymskich czy bizanty ńskich cesarzy. Słowia ński rzeczownik „car” jest dalek ą pochodn ą imienia Juliusza Cezara, które nast ępnie, wskutek wielu przemian fone- tycznych, uzyskało swój ostateczny, utrwalony w źródłach kształt. Ród Nemanjiciów uzy- skał carski status wraz z koronacj ą Stefana Urosza IV Duszana w 1346 r. Ksi ęż na Milica mo że by ć nazywana mianem „carycy” ze wzgl ędu na swe pokrewie ństwo ze „ świ ętą dyna- sti ą”. Warto równie ż doda ć, że w serbskim ceremoniale dworskim i protokole dyplomatycz- nym tytuł ten utracił swe pierwotne znaczenie ( żona cara, odpowiednik greckiego terminu bazylissa ), przekształcaj ąc si ę w okre ślenie honorowe, oznaczaj ące władczyni ę ( Радо jичић 1973: 106–107; Мошин 1975: 32; Hafner 1978: 170–177; Moszy ński 1985: 44; Ћирковић 1999: 796; Boro ń 2010: 33–34; Brzozowska 2012: 34–36). 62 Zofia Brzozowska zek Milicy ze „ świ ętą dynasti ą” uzna ć mo żna za stały element, charakte- rystyczny dla utworów o charakterze hagiograficznym czy te ż apologe- tycznym. Wielu współczesnych badaczy jest nawet zdania, że eksponowanie carskiego pochodzenia żony, poł ączone z kreowan ą ad hoc legend ą o blis- kiej za żyło ści ze Stefanem Duszanem, uwa żać nale ży za świadome posu- ni ęcie propagandowe samego Lazara, maj ące na celu uprawomocnienie jego rz ądów ( Баришић 1975: 45; Hafner 1975: 166; Калић -Ми jушковић 1975: 152; Кемпфер 1975: 268; Мошин 1975: 36). Tez ę t ę potwierdzaj ą słowa ksi ęcia, zawarte w podpisanym jego r ęką akcie fundacyjnym mona- steru w Rawanicy, zawieraj ące wzmiank ę na temat powinowactwa z daw- nymi serbskimi władcami (Lis 2003: 77). Zmienne koleje losu Milicy wyznacza kilka dat, istotnych równie ż dla dziejów średniowiecznej pa ństwowo ści serbskiej. Urodzona najprawdopo- dobniej w połowie lat 30. XIV wieku (Gil 1995: 147; Милосављевић 2007) ksi ęż niczka zostaje wydana za m ąż za Hrebeljanovicia w 1353 roku, a zatem rzeczywi ście za panowania swego, nosz ącego carsk ą purpur ę, krewniaka (Hawkesworth 2000: 73; Милосављевић 2007). W ci ągu na- st ępnych trzydziestu lat nie odgrywa znaczniejszej roli politycznej, po- świ ęcaj ąc si ę wychowywaniu licznego potomstwa: dwóch synów – Stefana i Vuka oraz pi ęciu córek – Mary, Jeleny, Dragany, Teodory i Olivery (Живковић 1998; Милосављевић 2007; Веселиновић , Љушић 2008: 103–104). Jej sytuacja ulega drastycznej zmianie 15 czerwca 1389 roku, kiedy po tragicznej kl ęsce koalicji antytureckiej w bitwie na Kosowym Polu, śmierci ksi ęcia Lazara, stracie wielu wa żnych dla pa ństwa osób, zmuszona jest porzuci ć domowe zacisze, a spełniane dotychczas powinno- ści matki i żony zamieni ć na obowi ązki władczyni. Przez kolejne cztery lata Milica faktycznie rz ądzi Serbi ą w imieniu swych małoletnich synów, staraj ąc si ę uratowa ć resztki suwerenno ści ojczyzny, cz ęstokro ć kosztem osobistych ofiar (decyduje si ę odda ć sw ą najmłodsz ą córk ę Oliver ę do haremu tureckiego sułtana Bajazyta). W 1393 roku przekazuje ster rz ądów synowi Stefanowi i składa śluby zakonne w ufundowanym przez siebie kilka lat wcze śniej monasterze Ljubostinji. Pozostanie tu – jako mniszka Jevgenija – aż do śmierci w 1405 roku, po świ ęcaj ąc si ę m.in. nauce i twór- czo ści literackiej (Gil 1995: 147; Hawkesworth 2000: 73; Томин (red.) 2001: 24, 26; Милосављевић 2007). Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 63
Przed przyst ąpieniem do rekonstruowania literackiego portretu ksi ęż- nej Milicy warto po świ ęci ć troch ę uwagi jej przedstawieniom ikonogra- ficznym. Niestety, w chwili obecnej historycy sztuki dysponuj ą jedynie dwoma malarskimi przedstawieniami z XIV wieku, które mo żna identyfi- kowa ć w sposób pewny jako wizerunki żony Lazara Hrebeljanovicia. Syl- wetk ę bohatera Kosowego Pola oraz posta ć jego mał żonki odnajdujemy na wyobra żeniu fundacyjnym w monasterze Ravanica oraz na malowidle ściennym w klasztorze Ljubostinja. Pierwszy z wymienionych zabytków jest w istocie portretem rodzinnym, usytuowanym niedaleko centralnego wej ścia do świ ątyni i ukazuje Milic ę w towarzystwie m ęż a i dwóch synów. Zazwyczaj wizerunek ten datuje si ę na lata 1384–1387, na podstawie osza- cowania wieku, w jakim wyobrażeni zostali Stefan i Vuk oraz ze wzgl ędu na fakt, że ksi ęż na została tu ukazana bez wdowiego welonu ( Бабић 1975: 65, 69). Analizowane malowidło wpisuje si ę całkowicie w bizanty ńsk ą tra- dycj ę portretowania władców: Lazar i Milica wyobra żeni zostali frontal- nie, w pozycji stoj ącej, z modelem ufundowanego przez siebie monasteru w dłoniach. Zgodnie ze wschodniorzymskim kanonem, głowy ich otacza nimb, przynale żny przedstawieniom świ ętych i monarchów. Średniowiecz- ny artysta zadbał równie ż o podkre ślenie Boskiego pochodzenia władzy sprawowanej przez par ę ksi ążę cą: mi ędzy sylwetkami obojga mał żonków dostrzec mo żna bardzo źle zachowany wizerunek Chrystusa Pantokratora, błogosławi ącego – na modł ę bizanty ńsk ą – tym samym gestem i Milic ę, i Lazara. Godny uwagi jest tak że strój, w którym przedstawiono średnio- wiecznych serbskich monarchów: zarówno ksi ążę , jak i ksi ęż na maj ą na sobie (zastrze żony dla portretów osób sprawuj ących najwy ższ ą władz ę) bizanty ński sakkos z lorosem (Бабић 1975: 66). Fragment malowidła, na którym przedstawiono Milic ę, znajduje si ę w tak kiepskim stanie, że nie mo żna odtworzy ć szczegółów jej szaty. Du żo lepiej jest w przypadku wi- zerunku Lazara, co pozwala przypuszcza ć, że podobnie jak m ąż , ksi ęż na została ukazana w sukni, wykonanej z purpurowo-złotej materii, na której wyhaftowano orła dwugłowego, emblemat upowszechniający si ę powoli w XIV wieku jako symbol władzy cesarskiej (carskiej). Bizanty ńskie jest równie ż w swym kształcie insygnium dzier żone przez ksi ęż ną na omawianym malowidle – długi sceptr, wysadzany obficie perłami. Historycy sztuki podkre ślaj ą, że berło tego typu odnajdujemy na 64 Zofia Brzozowska wielu przedstawieniach władczy ń, pochodz ących z XIV–XV stulecia, np. na malowidle z monasteru w Studenicy, ukazuj ącym królow ą Symonidę, na portrecie carycy Jeleny, zachowanym w Deczanach, czy wizerunku cesarzowej Heleny Dragasz, żony Manuela II Paleologa, miniaturze z po- cz ątku XV wieku. Zdobi ąca skronie Milicy otwarta korona nie wykazuje natomiast najmniejszego podobie ństwa ani do diademu wschodniorzym- skich monarchi ń, ani do nakry ć głowy, noszonych przez serbskie caryce i królowe ( Бабић 1975: 66–68). W monarszym splendorze, z nimbem i postaci ą Chrystusa Błogo- sławi ącego nad głow ą, wyobra żono Milic ę i Lazara równie ż w cerkwi Za śni ęcia NMP w monasterze Ljubostinja. Malowidło to datuje si ę na 1402–1405 rok, mimo że ksi ężna ukazana została na nim nie w mniszym habicie (który przywdziała w 1393 roku), lecz w szatach monarszych: purpurowym sakkosie z lorosem , ze złotymi obszyciami i szarf ą, prze- wieszon ą przez lewe rami ę oraz otwartej koronie, nienawi ązuj ącej do bi- zanty ńskiej tradycji ikonograficznej. Innowacj ą w stosunku do portretu z Ravanicy jest natomiast przedstawienie pary ksi ążę cej w płaszczach, zarzuconych na suknie oraz podkre ślenie wdowie ństwa Milicy za pomoc ą białego welonu, szczelnie zakrywaj ącego włosy ( Бабић 1975: 76). I cho- cia ż wizerunek ksi ęż nej zachował si ę w Ljubostinji znacznie lepiej, ni ż w przypadku malowidła z Ravanicy, uszkodzenia tynku praktycznie unie- mo żliwiaj ą odtworzenie rysów jej twarzy. Kult Milicy zacz ął si ę rozwija ć w Serbii relatywnie wcze śnie (z cał ą pewno ści ą głównym ośrodkiem, zwi ązanym z osob ą świ ętej ksi ęż nej, był ufundowany przez ni ą monaster Ljubostinja), jednak na wykształcenie si ę odr ębnej tradycji hagiograficznej, upami ętniaj ącej jej osobiste dokonania i zasługi dla pa ństwa, wdowa po Lazarze musiała czeka ć niezwykle długo. Dla przykładu: słu żba ( oficjum ) ku czci św. Jevgeniji, przeznaczona do użytku liturgicznego 19 lipca, została skomponowana dopiero w 1942 roku przez biskupa Nikolaja Velimirovicia (Gil 1995: 147; Стефановић 2009). Bł ędne byłoby jednak twierdzenie, że posta ć żony ksi ęcia nie pojawia si ę na kartach utworów o charakterze hagiograficznym, spisanych w inte- resuj ącym nas okresie, tj. w XIV–XV stuleciu. Imi ę Milicy odnajdujemy w wielu zabytkach, głównie za ś tych, które wychwalaj ąc osob ę tragicznie zmarłego bohatera dramatycznego starcia z Turkami osma ńskimi, rozwija- Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 65 ją istotny dla kultury średniowiecznej i nowo żytnej Serbii motyw „niebia ń- skiego zwyci ęstwa” w bitwie na Kosowym Polu ( kosovski zavet ): 1. Помен светог и блаженог кнеза Лазара – prawdopodobnie najstarszy zabytek pi śmiennictwa serbskiego, podejmuj ący proble- matyk ę kosowsk ą, spisany w latach 1392–1398 przez anonimowe- go twórc ę. W literaturze przedmiotu bywa te ż nazywany (wbrew cechom gatunkowym) żywotem ksi ęcia Lazara ( Кашанин 2002: 239–240); 2. Anonim z Ravanicy, Слово о блаженом и свагда спомињаном кнезу Лазару и о оним православним ко jе су поуби jали неча - стиви Агарени и спомињање о делу живота његовог , и о стра - дању његовом и о преносу мошти jу (Słowo o ksi ęciu Lazarze ) – do ść obszerny utwór hagiograficzny, przypisywany nieznanemu z imienia mnichowi z monasteru Ravanica, b ędącemu – jak mo że- my wnioskowa ć z kilku sformułowa ń, zamieszczonych w Słowie... – naocznym świadkiem uroczystego przenoszenia w 1392 roku szcz ątków ksi ęcia Lazara do jego zadu żbiny (ufundowanego klasz- toru). Zazwyczaj zabytek ten datuje si ę na lata 1392–1398, cho ć jego najwcze śniejszy zachowany odpis pochodzi z XVI wieku (zbiory Serbskiej Biblioteki Narodowej, № 556) (J овановић (red.) 2000: 65–66; Кашанин 2002: 243); 3. Danilo III, Слово о блаженом и свагда спомињаном кнезу Ла - зару , и о православнима ко jе са њим убише нечастиви Турци , и делом о успомени на његов живот , и о страдању његовом и о преносу мошти jу (Słowo o ksi ęciu Lazarze ) – przypisywany serbskiemu patriarsze żywot świ ętego ksi ęcia powstał najprawdo- podobniej na przełomie lat 1392 i 1393, tj. bezpo średnio po opisy- wanych w nim wydarzeniach. Zachowany w odpisie z XVI wieku, Biblioteka Patriarsza, № 79 (J овановић (red.) 2000: 72–73); 4. Dawid, Благочастиви кнез Лазар (Pobo żny ksi ążę Lazar ) – nie- wielka obj ęto ściowo pochwała, by ć mo że cz ęść wi ększej cało ści, powstała w latach 1402–1405, zachowana tylko w jednym odpisie, tzw. r ękopisie pe ćkim, obecnie znajduj ącym si ę w zbiorach Rosyj- skiej Biblioteki Narodowej w Sankt Petersburgu; 5. Antonije Rafail, Храна духовна , похвално надметање , речи висо - коузнетом међу мученицима , новом кнезу Лазару , и о преносу 66 Zofia Brzozowska
мошти jу његових (Słowo o świ ętym ksi ęciu Lazarze ) – obszerny utwór o charakterze hagiograficznym, spisany w 1419–1420 roku. O autorze wiemy niewiele. Sporna wydaje si ę nawet kwestia jego pochodzenia – równie dobrze mógł on by ć Serbem, jak i Bizanty ń- czykiem. Do naszych dni zachowały si ę cztery odpisy Słowa , spo- śród których za najbardziej reprezentatywny uznaje si ę zazwyczaj rękopis z 1642–1643 roku ( № 509), przechowywany w monasterze Chilandar na górze Athos (J овановић (red.) 2000: 106–107). Przyst ępuj ąc do analizy literackiego obrazu Milicy, utrwalonego w źródłach zaliczanych do cyklu kosowskiego, nale ży podkre śli ć, że kształtująca si ę, pocz ąwszy od lat 90. XIV wieku, tradycja hagiograficzna przechowała pami ęć o zaledwie dwóch elementach biografii wdowy po Lazarze. Średniowieczni twórcy zgodnie podkre ślaj ą presti żowe, bez mała królewskie i carskie pochodzenie tej władczyni oraz rol ę, jak ą przyszło jej odegra ć podczas uroczysto ści cerkiewnych, zwi ązanych z przenoszeniem szcz ątków świ ętego ksi ęcia do monasteru Ravanica w 1392 roku. Pierwsz ą z wy żej wymienionych kwestii akcentuje ju ż anonimowy twórca najstarszego utworu po świ ęconego osobie „kosowskiego Hektora”. Próbuj ąc niejako usprawiedliwi ć w oczach potencjalnych odbiorców prze- jęcie przez mo żnowładc ę, niespokrewnionego z dynasti ą Nemanjiciów, serbskiego tronu po śmierci Urosza II, rozwija on w ątek serdecznej przy- ja źni, ł ącz ącej pono ć Lazara ze Stefanem Duszanem. Nast ępnie czytamy, że zgodnie z wol ą cara, żon ą Hrebeljanovicia została jego krewna – panna, wywodz ąca si ę ze świetnego, sławnego i nieprzeci ętnego rodu, „carskiego korzenia” św. Symeona (Stefana) Nemanji, pierwszego władcy Serbów (Кашанин 2002: 240). W znacznie bardziej enigmatyczny sposób o spowinowaceniu si ę La- zara z serbsk ą rodzin ą panuj ącą, poprzez mał żeństwo z Milic ą, wspomina na pocz ątku XV wieku Dawid. Ogranicza si ę on jedynie do stwierdzenia, że żona Hrebeljanovicia była carskiej krwi. Zdecydowanie najwi ęcej miej- sca omawianemu zagadnieniu po świ ęcił patriarcha Danilo III. W jego Sło- wie o ksi ęciu Lazarze kwestia ta powraca kilkakrotnie ( Бабић 1975: 73; Hafner 1975: 168; Михаљчић 1975: 4). Co wi ęcej, nawet pobie żna analiza tre ści zabytku pozwala dostrzec znaczn ą zale żno ść tekstologiczn ą mi ę- dzy Słowem... i wspominanym wy żej najstarszym „ żywotem” Lazara. Nie może zatem dziwi ć fakt, że w obu utworach w ątek przynale żno ści Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 67
Milicy do rodu Nemanjiciów pojawia si ę w niemal identycznym kon- tek ście: Danilo III, podobnie jak anonimowy hagiograf, wspomina o za- żyło ści ł ącz ącej Hrebeljanovicia ze Stefanem Duszanem. Przekonuje, że serbski car niezwykle cenił Lazara ze wzgl ędu na jego oddanie sprawom pa ństwa, a tak że zalety intelektualne i moralne. Nagrodził go wi ęc za- szczytnym urz ędem oraz mał żeństwem ze sw ą krewniaczk ą, wywodz ącą si ę z „carskiego korzenia” św. Symeona Nemanji ( Данило СКЛ : 74). Co ciekawe, wychwalaj ąc pochodzenie ksi ęż nej, patriarcha pocz ąt- kowo nie wspomina o jej rodzicach. Bardziej szczegółowych informacji udziela w kolejnym fragmencie, opisuj ąc zar ęczyny Lazara i Milicy oraz stwierdzaj ąc, że panna młoda była blisk ą krewn ą cara, córk ą wielkie- go ksi ęcia Vratka ( Данило СКЛ : 75). Podobnie relacjonuje t ę kwesti ę Da- nilo III w niewielkim enkomionie na cze ść ksi ęż nej, wplecionym w tekst Słowa... Czytamy tam, że mał żonka Hrebeljanovicia wywodziła si ę z „ko- rzenia” św. Nemanji jako córka sławnego i m ądrego wielkiego ksi ęcia Vratka (Данило СКЛ : 82). Wydarzeniem z życia Milicy, które odnotowano we wszystkich wy- mienionych wy żej utworach, jest całokształt ceremonii cerkiewno-pa ń- stwowych, towarzysz ących przenoszeniu szcz ątków „bohatera kosowskie- go” do monasteru Ravanica. Nale ży jednak podkre śli ć, że relacje, którymi dysponujemy, znacznie ró żni ą si ę mi ędzy sob ą, zarówno pod wzgl ędem obszerno ści, jak i cech formalnych. Niektórzy z pó źno średniowiecznych twórców, jak np. Dawid czy anonimowy autor Помена светог и блаже- ног кнеза Лазара , ograniczaj ą si ę jedynie do wzmianki o tym, że ksi ęż na wdowa była, wraz ze swym starszym synem Stefanem, główn ą inicjatork ą i organizatork ą uroczysto ści ( Кашанин 2002: 241). Przekaz pozostałych źródeł jest natomiast o wiele bardziej szczegółowy, a nawet – na swój sposób – dramatyczny. U Anonima z Ravanicy, Danila III i Antonija Ra- faila bowiem odnajdujemy wzruszaj ący opis lamentu Milicy nad ciałem męż a, którego poetyka wykazuje zreszt ą wiele cech wspólnych z ludową epik ą żałobn ą (Hawkesworth 2000: 74–75; Lis 2003: 83–84). Nieznany z imienia mnich z monasteru Ravanica podkre śla wi ęc w pierwszej cz ęś ci swego utworu, że pogrzeb Lazara był wydarzeniem, które zjednoczyło w bólu wszystkich Serbów. Uroczysto ści, zainicjowane przez współrz ądz ących Serbi ą braci Hrebeljanoviciów (Stefana i Vuka) oraz ich matk ę, ksi ęż ną wdow ę (okre ślan ą w źródle mianem „pani Jevge- 68 Zofia Brzozowska niji”), stały si ę na swój sposób punktem kulminacyjnym ogólnonarodowej żałoby, a dla szerokich kr ęgów społecznych – doskonał ą okazj ą do zade- monstrowania swego przywi ązania do rodziny panuj ącej, monarchii i pra- wosławnej wiary ( Раваничанин СКЛ : 68). Pogrzebowy lament Milicy rozgrywa si ę wi ęc w przestrzeni publicz- nej, na oczach wielu postronnych osób. Nie traci jednak przez to na szcze- ro ści czy ekspresywno ści. Anonimowy twórca (by ć mo że naoczny świadek opisywanych wydarze ń) nie oszcz ędza zreszt ą plastycznych szczegółów: zrozpaczona ksi ęż na pada na ciało m ęż a, nast ępnie trwa przy nim w pro- stracji kilka godzin, aby ockn ąwszy si ę z ot ępienia „niby z gł ębokiego snu”, rozdrapuj ąc twarz i rw ąc włosy, zwróci ć si ę do zmarłego ze wzrusza- jącą przemow ą ( Раваничанин СКЛ : 71). Przytoczmy j ą tu w przekładzie Aleksandra Naumowa:
Gorze mi, światło ści moja, jak znikn ąłe ś sprzed oczu moich, jak zszarzała krasa moja! Jak uwi ądłe ś, kwiatuszku słodki? Dlaczego bez słowa nas mijasz? Gdzie słodkogłosy twój j ęzyk? Gdzie miodotoczne twe usta? O, góry i wzgórza, i le śne d ąbrowy! Zapłaczcie dzisiaj wraz ze mn ą. Od dzi ś wylewajcie, me oczy, łez skrwawione potoki! (Naumow (red.) 1983: 137)
W zbli żonej optyce ukazuje wydarzenia z 1392 roku, tworz ący za- ledwie kilkadziesi ąt lat pó źniej, Antonije Rafail. Fragment Słowa o świ ę- tym ksi ęciu Lazarze , po świ ęcony translacji jego czcigodnych szcz ątków (О преносу мошти jу светог кнеза Лазара ), równie ż otwiera wzmianka o tym, że ksi ążę ca wdowa miała znaczny wpływ na decyzj ę swego syna (Андони jе СКЛ : 114). Kilka akapitów dalej odnajdujemy dramatyczną scen ę opłakiwania zmarłego władcy, której główn ą uczestniczk ą jest – rzecz jasna – jego mał żonka. Antonije Rafail, powielaj ąc schemat wy- pracowany przez swego poprzednika z Ravanicy (opis wielogodzinnego lamentu), wprowadza jednak do kreowanego obrazu pewien nowy, intere- suj ący element – żal ksi ęż nej zostaje przez niego przyrównany do żałoby Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 69 dwóch świ ętych niewiast, znanych z kart Pisma Świ ętego: Racheli i Marii Magdaleny, opłakuj ącej Chrystusa ( Андони jе СКЛ : 116). Jest to chyba je- dyna próba porównania wdowy po ksi ęciu Lazarze do postaci biblijnych, obecna w staroserbskiej hagiografii. Stanowczo najwi ęcej miejsca w swej wizji rawanickiej ceremonii po świ ęca Milicy jej wieloletni współpracownik – patriarcha Danilo III (Кашанин 2002: 257). Przede wszystkim podkreśla wprost, że to wła śnie ona podj ęła ostateczn ą decyzj ę o zło żeniu szcz ątków m ęż a w ufundo- wanym przez niego monasterze ( Михаљчић 1975: 2). Na kartach Słowa o ksi ęciu Lazarze czytamy, że synowie kosowskiego bohatera, Stefan i Vuk, nie mog ąc w tak istotnej kwestii nic pocz ąć bez aprobaty matki, zwrócili si ę do niej z pro śbą o wyra żenie zgody na przeniesienie ciała ojca z Prisztiny do Ravanicy (Данило СКЛ : 82). Scena nadgrobnego lamentu wdowy ulega dalszemu rozwini ęciu i fi- lozoficznemu pogł ębieniu pod piórem Danila III. Pocz ątkowo si ęga pa- triarcha po klasyczne środki obrazowania – widzimy ksi ęż ną osuwaj ącą si ę na ciało m ęż a i trwaj ącą w odr ętwieniu wiele godzin, nast ępnie rozpo- czynaj ącą przemow ę skierowan ą do Lazara, która tutaj przekształca si ę w swego rodzaju mistyczny dialog ze zmarłym, wykazuj ący wiele cech wspólnych zarówno z poetyk ą biblijn ą, cerkiewnym misterium, jak i an- tyczn ą tragedi ą greck ą ( Кашанин 2002: 94, 262–263). Rozszerza si ę te ż perspektywa spojrzenia na posta ć Milicy, która w uj ęciu Danila III jest ju ż nie tylko pogr ąż on ą w żałobie wdow ą, ale rów- nie ż władczyni ą, świadom ą tragicznych konsekwencji militarnej kl ęski na Kosowym Polu, pozbawiaj ącej Serbi ę jedynego obro ńcy przed zagro że- niem tureckim. Wskazuje na to chocia żby przypisywane ksi ęż nej przeko- nanie o jej swoistym podwójnym wdowie ństwie, bo na skutek kl ęski kosowskiej utraciła zarówno mał żonka, jak i władc ę, osobi ście dowodz ą- cego armi ą zło żon ą z wielu dzielnych wojowników ( Данило СКЛ : 83). Oto druga strona kosowskiego mitu: hekatomba bitewna była tak brzemienna w tragiczne konsekwencje, że nie jest jej w stanie zrównowa- żyć nawet wiara w niebia ński splendor, którym mo że si ę odt ąd cieszy ć La- zar Hrebeljanovi ć jako nowy m ęczennik, obro ńca chrze ścija ństwa i idealny prawosławny władca. W Słowie o ksi ęciu Lazarze wątek ten ulega szcze- gólnemu wyeksponowaniu. Na pró żno zmarły mał żonek pociesza płacz ącą Milicę i przekonuje o niestosowno ści jej lamentów. Ksi ęż na – gł ęboko 70 Zofia Brzozowska prze świadczona o ogromie straty, a jednocze śnie przera żona wag ą odpo- wiedzialno ści za pa ństwo, która spadła na jej barki w trudnym dziejowym momencie – na uduchowione słowa swego m ęż a znajduje tylko jedn ą od- powied ź: „ Немогуће ми j е, господару мо j, / да не плачем и не ридам , / jер закони природе раздељу jу се / и велике боли пламен зажижу / и душу мо jу прље / и утробу мо jу растрзава jу” (Данило СКЛ : 84). Danilo byłby zatem jedynym znanym nam średniowiecznym żywoto- pisarzem, dostrzegaj ącym w charakterze Milicy zarówno cnoty mał żeń- skie, jak i cechy wła ściwe dobrej monarchini. Spo śród autorów tylko on odczuwa te ż potrzeb ę wł ączenia w obr ęb utworu, po świ ęconego zasadni- czo upami ętnieniu postaci Lazara, odr ębnej pochwały jego żony ( Кашанин 2002: 261). Po zarysowaniu kwestii carskiego pochodzenia ksi ęż nej – o którym była ju ż mowa – płynnie przechodzi do wyliczenia osobistych zalet wdowy po „bohaterze kosowskim”. Dowiadujemy si ę, że odznaczała si ę dobr ą natur ą i licznymi przymiotami moralnymi, takimi jak miłosier- dzie i umiłowanie pokoju. Zgodnie z bizanty ńsk ą tradycj ą wysławiania władców, patriarcha podkre śla równie ż jej bogobojno ść , kilkakrotnie u ży- waj ąc epitetu „ благочастива кнегиња ” (Данило СКЛ : 82–83, 85). Analizowana pochwała zawiera zaskakuj ący element – Danilo III sta- ra si ę przekona ć swych odbiorców, że Milica była niewiast ą o niemal m ę- skiej naturze. Jak podkre śla, odznaczała si ę wła ściw ą m ęż om m ądro ści ą (мужеумна ), a w trudnych dla pa ństwa chwilach potrafiła pozby ć si ę niewie ściej słabo ści, aby z i ście m ęskim uporem i sił ą ratowa ć resztki serbskiej niepodległo ści: „ онда одложи женску немоћ и прими мушко старање ” (Данило СКЛ : 82, 85). Podobne w ątki s ą cz ęstym motywem w literaturze średniowiecznej, zarówno w jej zachodnim, jak i wschodnim wariancie. Judith Herrin jest zdania, że przypisywanie wybitnym władczyniom cech m ęskich pozostaje w bezpo średnim zwi ązku ze stereotypowym postrzeganiem świata, charak- terystycznym dla historiografii bizanty ńskiej. Dla przykładu, diakon Igna- cy, pragn ąc uhonorowa ć cesarzow ą Iren ę (VIII w.), posuwa si ę do nast ępu- jącego stwierdzenia: „Irena była tylko kobiet ą, ale miłowała Boga i była stanowcza w jego pojmowaniu, je śli w ogóle wolno nazywa ć kobiet ą ko- go ś, kto przewyższa m ęż czyzn w pobo żno ści i rozumieniu spraw boskich” (Herrin 2006: 23). Cyryl z Turowa, tworz ący na Rusi w drugiej połowie XII wieku, zwraca si ę natomiast do ksi ęż nej kijowskiej Olgi, w kanonie ku Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 71 jej czci, nast ępującymi słowami: „wedle natury zwiemy ci ę niewiast ą, ale walczyła ś z ponadniewie ści ą moc ą” (Brzozowska 2009: 68). Podobne w ątki odnajdujemy równie ż we wschodniochrze ścija ńskiej literaturze ascetycznej. Hagiografia bizanty ńska zna wiele postaci świ ętych pustelnic i mniszek, które przywdziawszy m ęskie szaty i zmieniwszy imi ę, przez wiele lat funkcjonowały w społecze ństwie jako m ęż czy źni: św. Ma- ria Marinos zdołała „przezwyci ęż yć” sw ą kobiec ą natur ę i całkowicie upo- dobni ć si ę do płci przeciwnej (Cunningham 2006: 84), a św. Teodora w postaci „brata Teodora” dokonała czynu zaiste rycerskiego, zabijaj ąc (podobnie jak św. Jerzy) besti ę dr ęcz ącą okoliczn ą ludno ść ( Гагова 2010: 198–199). Reasumuj ąc, sakralizacja obrazu Milicy w pi śmiennictwie i sztuce średniowiecznej Serbii jest wypadkow ą kilku odr ębnych fenomenów kul- turowych, takich jak: 1) recepcja elementów bizanty ńskiej teorii władzy cesarskiej; 2) przekonanie o szczególnym zwi ązku ze sfer ą sacrum wszystkich władców, wywodz ących si ę ze „ świ ętej dynastii” Nemanjiciów; 3) oficjalny (cerkiewny) kult; 4) powi ązanie postaci ksi ęż nej z „mitem kosowskim”.
Literatura
Андони jе СКЛ – Андони jе Рафаил , 2000, Слово о светом кнезу Лазару , w: Стара српска књижевност . Хрестомати jа, red. Т. J овановић , Београд –Крагу jевац , s. 106–119. Anonim z Ravanicy, 1983, Słowo o ksi ęciu Lazarze , w: Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej , red. A. Naumow, Łód ź, s. 134–138. Бабић Г., 1975, Владарске инсигни jе кнеза Лазара , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Крушевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 65–79. Баришић Ф., 1975, Владарски чин кнеза Лазара , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Крушевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 45–63. Boro ń P., 2010, Kniaziowie, królowie, carowie... Tytuły i nazwy władców słowia ńskich we wczesnym średniowieczu , Katowice. Brzozowska Z., 2009, „Była najm ądrzejsza ze wszystkich ludzi” – ksi ęż na Olga w prze- kazie latopisów kijowskich i nowogrodzkich, w tradycji i legendzie , „Vade Nobis- cum” vol. 1, s. 47–69. 72 Zofia Brzozowska
Brzozowska Z., 2012, Geneza tytułu „car” w świetle zabytków średniowiecznego pi śmiennictwa słowia ńskiego , „Die Welt der Slaven. Sammelbände”, vol. 46, s. 34–39. Cunningham M., 2006, Wiara w świecie bizanty ńskim , przeł. T. Szafra ński, Warszawa. Данило СКЛ – Данило III, 2000, Слово о светом кнезу Лазару , w: Стара српска књижевност . Хрестомати jа, red. Т. J овановић , Београд –Крагу jевац , s. 72–88. Ћирковић С., 1999, Царица , w: Лексикон српског средњег века , red. С. Ћирковић , Р. Михаљчић , Београд , s. 796. Гагова Н., 2010, Владетели и книги . Участието на южнославянския владетел в производството и употребата на книги през Средновековието (IX–XV в.): рецепцията на византийския модел , София . Gil D., 1995, Serbska hymnografia narodowa , Kraków. Gil D., 2005, Prawosławie. Historia. Naród. Miejsce kultury duchowej w serbskiej tra- dycji i współczesno ści , Kraków. Hafner S., 1975, Die Nemanjidenideologie und Knez Lazar , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Крушевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 161–169. Hafner S., 1978, Zur Terminologie der politischen Ideologie im mittelalterlichen Ser- bien , w: Славянские культуры и Балканы (Les cultures slaves et les Balkans) , vol. 1 (IX–XVIII вв .), София , s. 170–177. Hawkesworth C., 2000, Voices in the Shadows. Women and Verbal Art in Serbia and Bosnia , Budapest. Herrin J., 2006, Krwawe cesarzowe , przeł. Z. Simbierowicz, Warszawa. Jakóbiec M. (red.), 1948, Jugosłowia ńska epika ludowa , Wrocław. Јовановић Т. (red.), 2000, Стара српска књижевност . Хрестоматија , Београд – Крагујевац . Калић -Мијушковић Ј., 1975, Велики жупан Стефан Немања и кнез Лазар , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Крушевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 151–159. Кашанин M., 2002, Српска књижевност у Средњем Веку , Београд . Кемпфер Ф., 1975, Почетак култа кнеза Лазара , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Крушевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 265–269. Латковић В., 2008, Кнегиња Милица . Владарка Срби jе после Косовског бо jа, Бео- град . Lis I., 2003, Śmier ć w literaturze staroserbskiej (XII–XIV w.) , Pozna ń. Милосављевић М., 2007, На jвољени jа српска царица , „ Православље ” nr 959,
Мошин В., 1975, Самодржавни Стефан кнез Лазар и традици jа немањићког суверенитета од Марице до Косова , w: О кнезу Лазару . Научни скуп у Кру- шевцу 1971 , red. И. Божић , В.J. Ђурић , Београд , s. 13–43. Moszy ński L., 1985, Staro-cerkiewno-słowia ńskie apelatywy okre ślaj ące osoby b ędące u władzy , „Balcanica Posnaniensia” vol. 2, s. 43–48. Naumow A. (red.), 1983, Dar słowa. Ze starej literatury serbskiej , Łód ź. Раваничанин СКЛ – Непознати Раваничанин , 2000, Слово о светом кнезу Лазару , w: Стара српска књижевност . Хрестомати jа, red. Т. J овановић , Београд – Крагу jевац , s. 65–72. Радо jичић Ђ.С., 1973, О царици J евдоки jи и о називу царица у титулатури сред- њовековне Срби jе, „Зборник за Истори jу”, vol. 7, s. 105–109. Стефановић М., 2009, Владарка и светитељка књегиња Милица , „ Вечерње но - вости ”,
74 Zofia Brzozowska