Księżna Milica
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
POZNA ŃSKIE STUDIA SLAWISTYCZNE PSS NR 5/2013 ISSN 2084-3011 Data przesłania tekstu do redakcji: 23.11.201 2 Zofia Brzozowska Data przyj ęcia tekstu do druku: 28.02.2013 [email protected] Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej, oficjalnym kultem cerkiewnym i narodowym mitem ABSTRACT. Brzozowska Zofia, Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej, oficjalnym kultem cerkiewnym i narodowym mitem (Princess Milica – the Sacralisation of Queenship, Official Sanctity and National Myth). „Pozna ńskie Studia Slawistyczne” 5. Pozna ń 2013. Adam Mickiewicz University Press, pp. 59–73. ISBN 978-83-232-2636-9. ISSN 2084-3011. This article is devoted to the one of the best known female rulers of medieval Serbia – prin- cess Milica, wife of the prince Lazar Hrebeljanovi ć, who had lost his live during the famous Battle of Kosovo Field in 1389. After the death of her husband, Milica founded the Ljubo- stinja monastery and became the nun Jevgenija. She was a close friend to the famous Serbian poet Jefimija, who accompanied princess Milica in the diplomatic mission to the Sultan’s court in 1398/1399. She died in 1405. She was canonized by the Serbian Orthodox Church. She appears also – as „tsaritsa Milica” – in Serbian folklore (epic poetry). Keywords: Milica; Lazar Hlebeljanovi ć; Serbia; Battle of Kosovo Field; holy ruler; hagio- graphy Sakralny status władców, wywodz ących si ę ze „ świ ętej dynastii” Nemanjiciów, jest jednym z najbardziej charakterystycznych fenomenów średniowiecznej kultury serbskiej, rozwijaj ącej si ę w XIII–XVII wieku pod przemo żnym i wieloaspektowym wpływem cywilizacji bizanty ńskiej. Bio- rąc pod uwag ę, że obowi ązuj ąca w Konstantynopolu ideologia polityczna przyznawała cesarzowym poczesne miejsce, zasadne zdaje si ę postawienie pytania, jak ą rol ę mogła odgrywa ć kobieta w staroserbskim systemie wy- obra żeń na temat istoty władzy monarszej. Najbardziej wszechstronnego materiału do analizy niniejszego zagad- nienia dostarczaj ą źródła historyczne, odnosz ące si ę do Milicy – żony ksi ę- cia Lazara Hrebeljanovicia (panował w latach 1371–1389). Jej wizerunek 60 Zofia Brzozowska Ksi ęż na Milica i ksi ążę Lazar. Fresk z monasteru Ljubostinja, 1402–1405 r. Źródło: A. Веселиновић , P. Љушић , Српске династи jе, Београд 2008. znajduje si ę „na przeci ęciu dwóch literackich poetyk, cerkiewnej i ludo- wej” (Lis 2003: 830). Otoczona oficjalnym kultem zarówno w Cerkwi serbskiej, jak i w innych Ko ściołach wschodnich, Milica pojawia si ę na kartach tworzonych w kr ęgu prawosławia tekstów hagiograficznych 1; pisa- _________________________ 1 W niniejszym artykule nie zostały poddane analizie teksty dwóch najwybitniejszych południowosłowia ńskich hagiografów przełomu XIV i XV wieku: Grzegorza Cambłaka i Konstantyna Kosteneckiego. Ze wzgl ędu na sw ą warto ść artystyczn ą oraz bogat ą tre ść , zawieraj ącą wiele cennych danych historycznych, zasługuj ą bowiem na szczegółowe omó- wienie w odr ębnym studium. Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 61 li o niej równie ż średniowieczni historiografowie ( Томин (red.) 2001: 27). Co wi ęcej, żon ę ksi ęcia Lazara mo żna tak że uzna ć za jedn ą z ulubionych bohaterek serbskiego folkloru, ludowi twórcy po świ ęcaj ą jej w swych eposach 2 sporo miejsca (Hawkesworth 2000: 72), wpisuj ąc – podobnie jak hagiografowie – w kr ąg narodowego mitu, rozwijaj ącego si ę wokół feno- menu okre ślanego przez badaczy jako kosovski zavet (Gil 2005: 262). W bogatej biografii Milicy kilka aspektów zasługuje na szczególn ą uwag ę. Przede wszystkim nale ży podkre śli ć przynale żno ść tej władczyni do „ świ ętej dynastii” Nemanjiciów. Jako córka ksi ęcia Vratka, prawnuka najstarszego syna Stefana Nemanji – Vukana, władaj ącego (z tytułem kró- lewskim) Zet ą, Travunjem i Toplic ą w latach 1196–1208, po śmierci ostat- niego m ęskiego potomka głównej linii Nemanjiciów – Urosza II w 1371 roku była ona de facto ostatni ą przedstawicielk ą svete loze na serbskim tronie ( Латковић 2008: 229; Веселиновић , Љушић 2008: 49, 103). Z sy- tuacji tej zdawali sobie spraw ę ju ż współcze śni ksi ęż nej. Carski rodowód 3 małżonki Lazara powraca cz ęsto na kartach pó źno średniowiecznych kronik serbskich. Dla przykładu: anonimowy twórca latopisu pe ćkiego z ok. 1403 roku wspomina, że po odej ściu Urosza rz ądy w Serbii obj ął mo żnowładca, nieb ędący ani synem, ani wnukiem dawnych królów, o żeniony z niewiast ą carskiej krwi ( Мошин 1975: 13). Jak b ędzie o tym jeszcze mowa, zwi ą- _________________________ 2 Wizerunek ksi ęż nej Milicy, utrwalony w serbskiej twórczo ści ludowej, jest zasadni- czo fenomenem wykraczaj ącym poza ramy tematyczne niniejszego artykułu. Spo śród epo- sów, powstałych na kanwie wydarze ń z życia tej władczyni, na uwag ę zasługuj ą zwłaszcza dwa: Budowa Rawanicy oraz Car Łazarz i caryca Milica . Zostały one wydane w przekładzie na j ęzyk polski ( Jugosłowia ńska epika ludowa 1948). 3 Terminem „car” na obszarze Slavia Orthodoxa przyj ęto nazywa ć władc ę najwy ższej rangi, posiadaj ącego szczególny, sakralny charyzmat. W pi śmiennictwie staro-cerkiewno- -słowia ńskim okre ślenie to pojawia si ę zarówno w odniesieniu do Boga, królów biblijnych, jak i wschodniorzymskich czy bizanty ńskich cesarzy. Słowia ński rzeczownik „car” jest dalek ą pochodn ą imienia Juliusza Cezara, które nast ępnie, wskutek wielu przemian fone- tycznych, uzyskało swój ostateczny, utrwalony w źródłach kształt. Ród Nemanjiciów uzy- skał carski status wraz z koronacj ą Stefana Urosza IV Duszana w 1346 r. Ksi ęż na Milica mo że by ć nazywana mianem „carycy” ze wzgl ędu na swe pokrewie ństwo ze „ świ ętą dyna- sti ą”. Warto równie ż doda ć, że w serbskim ceremoniale dworskim i protokole dyplomatycz- nym tytuł ten utracił swe pierwotne znaczenie ( żona cara, odpowiednik greckiego terminu bazylissa ), przekształcaj ąc si ę w okre ślenie honorowe, oznaczaj ące władczyni ę ( Радо jичић 1973: 106–107; Мошин 1975: 32; Hafner 1978: 170–177; Moszy ński 1985: 44; Ћирковић 1999: 796; Boro ń 2010: 33–34; Brzozowska 2012: 34–36). 62 Zofia Brzozowska zek Milicy ze „ świ ętą dynasti ą” uzna ć mo żna za stały element, charakte- rystyczny dla utworów o charakterze hagiograficznym czy te ż apologe- tycznym. Wielu współczesnych badaczy jest nawet zdania, że eksponowanie carskiego pochodzenia żony, poł ączone z kreowan ą ad hoc legend ą o blis- kiej za żyło ści ze Stefanem Duszanem, uwa żać nale ży za świadome posu- ni ęcie propagandowe samego Lazara, maj ące na celu uprawomocnienie jego rz ądów ( Баришић 1975: 45; Hafner 1975: 166; Калић -Ми jушковић 1975: 152; Кемпфер 1975: 268; Мошин 1975: 36). Tez ę t ę potwierdzaj ą słowa ksi ęcia, zawarte w podpisanym jego r ęką akcie fundacyjnym mona- steru w Rawanicy, zawieraj ące wzmiank ę na temat powinowactwa z daw- nymi serbskimi władcami (Lis 2003: 77). Zmienne koleje losu Milicy wyznacza kilka dat, istotnych równie ż dla dziejów średniowiecznej pa ństwowo ści serbskiej. Urodzona najprawdopo- dobniej w połowie lat 30. XIV wieku (Gil 1995: 147; Милосављевић 2007) ksi ęż niczka zostaje wydana za m ąż za Hrebeljanovicia w 1353 roku, a zatem rzeczywi ście za panowania swego, nosz ącego carsk ą purpur ę, krewniaka (Hawkesworth 2000: 73; Милосављевић 2007). W ci ągu na- st ępnych trzydziestu lat nie odgrywa znaczniejszej roli politycznej, po- świ ęcaj ąc si ę wychowywaniu licznego potomstwa: dwóch synów – Stefana i Vuka oraz pi ęciu córek – Mary, Jeleny, Dragany, Teodory i Olivery (Живковић 1998; Милосављевић 2007; Веселиновић , Љушић 2008: 103–104). Jej sytuacja ulega drastycznej zmianie 15 czerwca 1389 roku, kiedy po tragicznej kl ęsce koalicji antytureckiej w bitwie na Kosowym Polu, śmierci ksi ęcia Lazara, stracie wielu wa żnych dla pa ństwa osób, zmuszona jest porzuci ć domowe zacisze, a spełniane dotychczas powinno- ści matki i żony zamieni ć na obowi ązki władczyni. Przez kolejne cztery lata Milica faktycznie rz ądzi Serbi ą w imieniu swych małoletnich synów, staraj ąc si ę uratowa ć resztki suwerenno ści ojczyzny, cz ęstokro ć kosztem osobistych ofiar (decyduje si ę odda ć sw ą najmłodsz ą córk ę Oliver ę do haremu tureckiego sułtana Bajazyta). W 1393 roku przekazuje ster rz ądów synowi Stefanowi i składa śluby zakonne w ufundowanym przez siebie kilka lat wcze śniej monasterze Ljubostinji. Pozostanie tu – jako mniszka Jevgenija – aż do śmierci w 1405 roku, po świ ęcaj ąc si ę m.in. nauce i twór- czo ści literackiej (Gil 1995: 147; Hawkesworth 2000: 73; Томин (red.) 2001: 24, 26; Милосављевић 2007). Ksi ęż na Milica – mi ędzy sakralizacj ą władzy monarszej 63 Przed przyst ąpieniem do rekonstruowania literackiego portretu ksi ęż- nej Milicy warto po świ ęci ć troch ę uwagi jej przedstawieniom ikonogra- ficznym. Niestety, w chwili obecnej historycy sztuki dysponuj ą jedynie dwoma malarskimi przedstawieniami z XIV wieku, które mo żna identyfi- kowa ć w sposób pewny jako wizerunki żony Lazara Hrebeljanovicia. Syl- wetk ę bohatera Kosowego Pola oraz posta ć jego mał żonki odnajdujemy na wyobra żeniu fundacyjnym w monasterze Ravanica oraz na malowidle ściennym w klasztorze Ljubostinja. Pierwszy z wymienionych zabytków jest w istocie portretem rodzinnym, usytuowanym niedaleko centralnego wej ścia do świ ątyni i ukazuje Milic ę w towarzystwie m ęż a i dwóch synów. Zazwyczaj wizerunek ten datuje si ę na lata 1384–1387, na podstawie osza- cowania wieku, w jakim wyobrażeni zostali Stefan i Vuk oraz ze wzgl ędu na fakt, że ksi ęż na została tu ukazana bez wdowiego welonu ( Бабић 1975: 65, 69). Analizowane malowidło wpisuje si ę całkowicie w bizanty ńsk ą tra- dycj ę portretowania władców: Lazar i Milica wyobra żeni zostali frontal- nie, w pozycji stoj ącej, z modelem ufundowanego przez siebie monasteru w dłoniach. Zgodnie ze wschodniorzymskim kanonem, głowy ich otacza nimb, przynale żny przedstawieniom świ ętych i monarchów. Średniowiecz- ny artysta zadbał równie ż o podkre ślenie Boskiego pochodzenia władzy sprawowanej przez par ę ksi ążę cą: mi ędzy sylwetkami obojga mał żonków dostrzec mo żna bardzo źle zachowany wizerunek Chrystusa Pantokratora, błogosławi ącego – na modł ę bizanty ńsk ą – tym samym gestem i Milic ę, i Lazara.