KOLBUSZOWA 2010 4 Grażyna Bołcun
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Numer poświęcony pamięci Haliny Dudzińskiej Karola Grodeckiego Leszka Walickiego Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów... 3 REGIONALNE TOWARZYSTWO KULTURY IM. J. M. GOSLARA W KOLBUSZOWEJ ROCZNIK KOLBUSZOWSKI Nr 10 KOLBUSZOWA 2010 4 Grażyna Bołcun „Rocznik Kolbuszowski” ukazuje się od 1986 r. RADA NAUKOWA Maria Dębowska, Agnieszka Januszek-Sieradzka, Beata Lorens, ks. Tomasz Moskal, Grzegorz Ostasz, Kazimierz Ożóg (przewodniczący), Krzysztof Ożóg, Józef Półćwiartek, ks. Józef Szymański, Wacław Wierzbieniec, Jan Marian Włodek REDAKCJA Andrzej Dominik Jagodziński, Jolanta Lenart (sekretarz), Zbigniew Lenart, Wojciech Mroczka, Marian Piórek, Barbara Szafraniec, Bartosz Walicki, ks. Sławomir Zych (redaktor naczelny) RECENZENCI ks. prof. dr hab. Jan Walkusz ks. dr hab. Dominik Zamiatała CMF TŁUMACZENIA OBCOJĘZYCZNE Aneta Kiper PROJEKT OKŁADKI Laura Rokicka FOTOGRAFIE Łukasz Szymański, Tomasz Tomaszek ADIUSTACJA i KOREKTA Ewa Kłeczek-Walicka REDAKCJA TECHNICZNA Marta Kośmider Wydanie numeru zostało dofinansowane przez Starostwo Powiatowe w Kolbuszowej oraz Urząd Miasta i Gminy w Kolbuszowej ISSN 0860-4585 REDAKCJA „ROCZNIKA KOLBUSZOWSKIEGO” ul. Kościuszki 6 36-100 Kolbuszowa tel. 17 227 51 99, e-mail: [email protected] DRUK Zakład Poligraficzny Z. Gajek 39-300 Mielec, ul. Korczaka 23 www.drukarnia.mielec.pl Spis treści 5 SPIS TREśCI OD REDAKCJI 9 ARTYKUŁY I MATERIAŁY GRAŻYNA BOŁCUN – STALOWA WOLA Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów w ZSRR w latach 1944-1945 13 KRZYSZTOF HAPTAś – MIELEC Wizytacja dziekańska parafii kolbuszowskiej z 12 lutego 1878 r. 75 JOLANTA LENART – RZESZÓW Alfabetyzacja społeczeństwa powiatu kolbuszowskiego i podstawowa oświata dorosłych w pierwszych latach po II wojnie światowej 83 ZBIGNIEW LENART – RZESZÓW Samorząd powiatu kolbuszowskiego w latach 1867-1939. Wprowadzenie do monografii 101 EUGENIUSZ LIS – RZESZÓW Organizacja Komitetów Opiekuńczych Żydowskiej Samopomocy Społecznej 123 BEATA LORENS – RZESZÓW Lasowiacy i Puszcza Sandomierska we wspomnieniach księdza Wojciecha Michny 139 WOJCIECH MROCZKA – KOLBUSZOWA Granica między Lipnicą a Dzikowcem w świetle „Metryki Józefińskiej” 153 GRZEGORZ OSTASZ – RZESZÓW Struktury cywilne Polskiego Państwa Podziemnego w Kolbuszowej. Powiatowa Delegatura Rządu – „Ogniwo nr 9” 165 6 Spis treści JÓZEF PÓŁĆWIARTEK – RZESZÓW Kolbuszowa i jej rozległa okolica leżąca w północnej części Puszczy Sandomierskiej. Rozważanie wokół zasięgu puszczy 179 PAWEŁ SIERADZKI – LUBLIN Czartoryscy a dobra sieniawskie w latach 30. i 40. XIX wieku. Zarys zagadnienia 197 TOMASZ TOMASZEK – RZESZÓW-KRAKÓW Wizerunek Matki Boskiej Głogowskiej „na nowo odkryty” 209 BARTOSZ WALICKI – SOKOŁÓW MAŁOPOLSKI Odczyty i prelekcje w Sokołowie – przejaw kultury przełomu XIX i XX wieku 227 SPRAWOZDANIA KAZIMIERZ KRIGER – KOLBUSZOWA-MIELEC Sprawozdanie z działalności Koła Łowieckiego „Knieja” w Mielcu za okres od 1945 r. do 2005 r. z okazji jubileuszu 60-lecia 239 EWA KŁECZEK-WALICKA – SOKOŁÓW MAŁOPOLSKI Sprawozdanie z konferencji naukowej „Kolbuszowski wrzesień 1939” 251 INFORMACJE O KSIĄŻKACH I RECENZJE JERZY MAJKA – RZESZÓW [Recenzja]: Wojciech Mroczka, O żołnierzach 22 dywizji Piechoty Górskiej, którzy kończyli wrześniowe boje w Wilczej Woli, [brak miejsca i roku wydania], ss. 40. 261 KS. MARCIN NABOŻNY – LUBLIN [Recenzja]: „Cui contingit nasci, restat mori”. Wybór testamentów staropolskich z województwa sandomierskiego, opracowali: Mariusz Lubczyński, Jacek Pielas i Henryk Suchojad, format B5, ss. 264, ilustracje, dwa indeksy. ISBN 83-89199-72-X, Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa 2005 265 Spis treści 7 IN MEMORIAM ANDRZEJ DOMINIK JAGODZIŃSKI – KOLBUSZOWA Halina Dudzińska (1927-2008) 275 ANDRZEJ DOMINIK JAGODZIŃSKI – KOLBUSZOWA Karol Józef Grodecki (1925-2000) – nauczyciel, historyk i kolekcjoner 279 EWA KŁECZEK-WALICKA – SOKOŁÓW MAŁOPOLSKI Leszek Walicki (1954-2009) Regionalista i społecznik z Sokołowa Małopolskiego 285 RADA NAUKOWA „ROCZNIKA KOLBUSZOWSKIEGO”. SYLWETKI 291 8 Grażyna Bołcun Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów... 9 OD REDAKCJI Z satysfakcją oddajemy do rąk P.T. Czytelników kolejny 10. (jubileuszowy) numer „Rocznika Kolbuszowskiego”. Każdy ju- bileusz jest dobrym momentem do zastanowienia się nad przebytą drogą i wyciągnięcia wniosków na przyszłość. Dlatego wprowadzo- no szereg zmian w funkcjonowaniu periodyku. Powołano Redakcję (jej pracami kieruje niżej podpisany) oraz Radę Naukową, która będzie czuwała nad poziomem zamieszczanych tekstów. Zasiedli w niej wybitni uczeni, związani z Polską Akademią Nauk, Uniwer- sytetem Jagiellońskim, Katolickim Uniwersytetem Lubelskim Jana Pawła II, Uniwersytetem Rzeszowskim i Politechniką Rzeszowską. Poszerzono również zakres geograficzny podejmowanej problematyki na obszar historycznej Puszczy Sandomierskiej. Jednym z czynników przemawiających za takim posunięciem jest niewątpliwie nawiązanie do dawnej działalności Towarzy- stwa Regionalnego im. J.M. Goslara, które otworzyło w 1959 r. w Kolbuszowej Muzeum Regionalne Lasowiaków (obecne Muzeum Kultury Ludowej). Nie bez znaczenia jest również fakt, że na ziemi kolbuszowskiej w Ostrowach Tuszowskich znajduje się sanktu- arium patronki regionu – Madonny z Puszczy. Obecnie jego zasięg oddziaływania ma ponadregionalną skalę, bowiem gromadzi ono leśników z regionalnych dyrekcji Lasów Państwowych w Krakowie, Krośnie, Lublinie i Radomiu. W związku z rozszerzeniem proble- matyki, na szczególną uwagę zasługuje zamieszczony w obecnym tomie artykuł prof. UR dra hab. Józefa Półćwiartka, który ukazuje miejsce Kolbuszowej w „strukturach” Puszczy Sandomierskiej. Każdy jubileusz skłania również do refleksji nad rolą wybit- nych jednostek w życiu „małej Ojczyzny”, dlatego edycja 10. nume- ru „Rocznika Kolbuszowskiego” jest okazją do uczczenia pamięci wybitnych postaci w dziejach ziemi kolbuszowskiej i sokołowskiej: Haliny Dudzińskiej, Karola Grodeckiego i Leszka Walickiego. Licząc na życzliwe przyjęcie jubileuszowego tomu „Rocz- nika” przez P.T. Czytelników, proszę jednocześnie o nadsyłanie tekstów związanych z dawną Puszczą Sandomierską. Każda praca może liczyć na wnikliwą lekturę i życzliwą uwagę. ks. Sławomir Zych 10 Grażyna Bołcun Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów... 11 ARTYKUŁY I MATERIAŁY 12 Grażyna Bołcun Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów... 13 GRAŻYNA BOŁCUN – STALOWA WOLA Wywózki z Ziemi Kolbuszowskiej do obozów w ZSRR w latach 1944-1945 Tematem artykułu są deportacje osób z rejonu kolbuszow- skiego w głąb ZSRR, do „łagrów NKWD”1 w latach 1944-1945. Ni- niejsza praca oparta jest, oprócz literatury historycznej, w znacznej mierze na opracowaniu autorów regionalistów: Dionizego Garbacza (ze Stalowej Woli) i Andrzeja Zagórskiego (z Krakowa) pt.: W klesz- czach czerwonych2, zawierającym bezpośrednie relacje zesłańców (m.in. wspomnienia już nieżyjącego Stanisława Kądzieli z Kolbu- szowej3) oraz na opartej na źródłach archiwalnych pracy autorstwa Jana Łopuskiego4 (bezpośredniego uczestnika deportacji), pt.: Losy Armii Krajowej na Rzeszowszczyźnie sierpień-grudzień 1944. Artykuł zawiera m.in. listę z imiennym wykazem osób z ziemi kolbuszowskiej (z których większość to żołnierze Armii Krajowej), wywiezionych w głąb Związku Radzieckiego w latach 1944-1945, po wkroczeniu na ziemie polskie Armii Czerwonej. Za podstawę sporządzenia tej listy posłużyły badania 1 Obozy pracy w ZSRR, do których zsyłano polskich obywateli z po- wodów politycznych, przyjęto nazywać „łagrami NKWD” – [ros. łagier – obóz]. 2 D. Garbacz, A. Zagórski, W kleszczach czerwonych, Brzozów-Rzeszów 1991. 3 Wspomnienia z pobytu w obozach w ZSRR innych kolbuszowian, uczestników deportacji, były opublikowane: 1) Mieczysława Godlew- skiego z Weryni, żołnierza AK, więźnia obozu Borowicze, „Rocznik Kolbuszowski”, nr 4, 1994-2000, s. 113-142; 2) Haliny Dudzińskiej z Kolbuszowej, „Rocznik Kolbuszowski”, nr 5, 2001, s. 157-170. 4 Jan Łopuski ps. „Mariusz” – oficer broni Obwodu AK Dębica, w 1944 r. oficer broni Inspektoratu AK Rzeszów. W momencie aresztowania przez NKWD, 17 grudnia 1944 r., był oficerem łączności Inspektoratu AK Rzeszów. Wywieziony transportem 11 stycznia 1945 r. z Rzeszowa do obozu w Stalinogorsku. Po powrocie z obozu przedostał się do Włoch, gdzie wstąpił do II Korpusu WP. 14 Grażyna Bołcun archiwalne dotyczące deportacji z Rzeszowszczyzny, przepro- wadzone przez Andrzeja Zagórskiego z Krakowa5 i wykaz osób deportowanych, sporządzony przez żyjącego jeszcze Mieczysława Godlewskiego z Weryni (uczestnika deportacji)6, który to wykaz sta- nowił cenne źródło danych biograficznych przy weryfikacji listy oraz pamięć własna (autorka artykułu pochodzi z Nowej Wsi k/Kolbu- szowej). Przy weryfikacji posiłkowano się również danymi odnośnie osób wywiezionych do obozów w Borowiczach i w Swierdłowsku, zgromadzonymi przez Mieczysława Jędruszczaka z Warszawy7. Gdy w nocy z 3 na 4 stycznia 1944 r. – po raz drugi od 17 września 1939 r. – Armia Czerwona (dalej: ACz) przekroczyła przed- wojenną granicę państwa polskiego, tym razem w niejednoznacz- nej roli wyzwoliciela narodu polskiego spod okupacji niemieckiej, Krajowa Rada Narodowa (dalej: KRN) przystąpiła do organizowania w kraju życia politycznego i społecznego. Rząd emigracyjny rozpo- czął przygotowania powstańcze w ramach planu „Burza”8. W obliczu zbliżającej się Armii Czerwonej, zarówno Związek Patriotów Polskich i Centralne Biuro Komunistów Polskich w ZSRR oraz KRN i PPR w kraju, przystąpiły do bezpośrednich przygoto- wań, zmierzających do ustanowienia własnych organów władzy na wyzwalanych terenach. W dniu 20 lipca 1944 r. utworzono w Mo- skwie organ polityczny pełniący de facto funkcję