T. C. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili Ve Edebiyati Anabilim Dali
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T. C. SÜLEYMAN DEMİREL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ VE HÂCI BEKTAŞ VELÎ MENÂKIBNÂMELERİNİN İÇERİK BAKIMINDAN ANALİZİ Burak Fatih AÇIKGÖZ 1130205002 YÜKSEK LİSANS TEZİ DANIŞMAN Doç. Dr. Selami TURAN ISPARTA - 2015 i ii iii AÇIKGÖZ, Burak Fatih, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Hâcı Bektaş Velî Menâkıbnâmelerinin İçerik Bakımından Analizi, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2015. ÖZET Çalışmaya temel alınan kaynak menâkıbnâmeler motiflerinin benzerliği, gayriahlâkî, gayriislâmî içerik bağlamında metinlerarasılık özelliği gösteren ve birbirlerini meşrûlaştıran aynı zihniyetin ürünü eserlerdir denilebilir. İslâm dünyasında tarikatlar bağlamında ön plana çıkarılan bu eserler, halk nazarında olumlu bir vizyona sahip olan şeyhleri, mürşitleri, velîleri kutsallaştırma amacı taşıyan fakat itibarsızlaştıran metinlerdir. Bu metinlerin, insanları terbiye ettiği, tarihî kıymetleri oldukları noktasındaki ilk ciddî tespitleri ise Batılı oryantalist araştırıcılar yapmışlardır. Akademik oryantalizmin misyonlarını başarılı bir şekilde senaryolaştıran oryantalistlerin, 18-20. asırlar arasında başta İslâm dünyası olmak üzere tüm dünyayı şekillendirmek amacıyla kurdukları bürolarda yaptıkları bu çalışmalar neticesinde birçok eser keşfedilmiş ve ilim âlemine tanıtılmıştır. Şu bir gerçektir ki Nicholson gibi donanımlı oryantalistler, İslâm dinine ve Hz. Peygamber'e radikal anlamda karşıdırlar. Kur'ân-ı Kerîm'de "sevgi" kavramının eksik kaldığını, Hz. Peygamber'in "şehvet düşkünü" biri olduğunu iddia eden bu donanımlı araştırıcılar Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Hâcı Bektaş Velî ve İbnü'l-Arabî gibi isimlere özel bir ilgi ve muhabbet beslemişler, bu isimler üzerinde ciddî çalışmalar ortaya koymuşlardır. Batı'da Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Hâcı Bektaş Velî'ye olan yoğun ilgi; şarabın, çanın, abdestsizliğin, günah çıkarma ve vaftizin, bohem bir hayatın meşrûlaştırıldığı menâkıbnâme, tezkire gibi temel kaynakların keşfedilmeleri ve ilim âlemine tanıtılmaları neticesinde başlamış olmalıdır. İslâm dünyası ise Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Hâcı Bektaş Velî'yi daha çok şifâhî gelenekten hareketle tanımıştır. Dolayısıyla 18-20. asırda kaynaklardaki ve şifâhî gelenekteki Mevlânâ Celâleddîn Rûmî ve Hâcı Bektaş Velî vizyonu zemininde bir paradoks oluşmuştur. Bu çalışmada, oluşan bu paradoksun sebepleri kaynak menâkıbnâmeler (Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi), Menâkıbü'l- Ârifîn, Velâyetnâme) bağlamında ele alınmaktadır. Anahtar Kelimeler: Menâkıbnâmeler, Sipehsâlâr Risalesi, Menâkıbü'l-Ârifîn, Velâyetnâme, Mevlânâ Celâleddîn Rûmî, Hâcı Bektaş Velî, oryantalizm, tarikatlar, kutsallaştırma, itibarsızlaştırma. iv AÇIKGÖZ, Burak Fatih, Content Analysis of Mevlana Jalal ad-Din Rumi’s and Haji Bektash Veli’s Menakıbnames, Master Thesis, Isparta, 2015. ABSTRACT Resource Menakıbnames (hagiographies, légende) forming the basis of the study can be considered as the products of the same mentality showing similarity in motifs, intertextuality features and justifying each other within the context of meretricious and un-Islamic contents. These prominent works were enshrined within the context of sects in the Islamic world and they are the texts aiming to sanctify but rather disgracing the sheikhs, disciples and velis who have positive vision in the eye of society. It was first identified by Western orientalist researchers seriously that these texts educate people and they have a historical value. Orientalists, who scripted missions of academic orientalism successfully between 18th-20th century, discovered great numbers of works and introduced to the academia as a result of those works in the offices of orientalists that are established to shape the whole world, Islamic world in particular. As a matter of fact that, such well-educated orientalists as Nicholson are radically against Islam and the Prophet Muhammad. These sophisticated researchers claim that the Holy Qur’an is lack of the concept “love” and the Prophet Muhammad is “lascivious” and they have a keen interest in Mevlana Jalal ad-Din Rumi, Ibn ‘Arabi and Haji Bektash Veli thus, they have revealed serious works on these names. Great interest to Mevlana Jalal ad-Din Rumi and Haji Bektash Veli may have begun with the discovery of the basic sources like tezkires (collection of biographies) and publicity to academia of menakıbnames in which wine, church bell, not performing ablution, confession, baptism and bohemian lifestyle are all legalized. The Islamic world knows Mevlana Jalal ad- Din Rumi and Haji Bektash Veli from verbal tradition mostly. Therefore, in the sources and verbal tradition between 18th-20th century, a paradox on the basis of Mevlana Jalal ad-Din Rumi’s and Haji Bektash Veli’s vision developed. In this study, the reasons for this paradox are discussed in the context of source menakıbnames (Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi), Menâkıbü'l- Ârifîn, Velâyetnâme). Key Words: Menakıbnames, Mevlânâ ve Etrafındakiler (Sipehsâlâr Risalesi), Menâkıbü'l-Ârifîn, Velâyetnâme, Mevlana Jalal ad-Din Rumi, Haji Bektash Veli, orientalism, sects, sanctifying, disgracing. v TEZ YEMİN METNİ ................................................................................................................... i TEZ SAVUNMA SINAV TUTANAĞI .......................................................................................ii ÖZET ......................................................................................................................................... iii ABSTRACT ............................................................................................................................... iv İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................ v KISALTMALAR ........................................................................................................................ xi ÖN SÖZ ..................................................................................................................................... xii GİRİŞ ........................................................................................................................................... 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAYNAK OLARAK SEÇİLEN MEVLÂNÂ CELÂLEDDÎN RÛMÎ VE HÂCI BEKTAŞ VELÎ MENÂKIBNÂMELERİNİN MOTİF YAPILARI 1.1. Akıldan Geçenleri-İçten, Kalpten Geçenleri Bilme, Bir Şeyin Malûm Olması: .......... 25 1.2. Allah'ı Görme; Onun Sesini Duyma; Onunla Görüşme, Temas Hâlinde Olma: .......... 32 1.3. Askerleri Bozguna Uğratma: ....................................................................................... 35 1.4. Ateşte Kendisinin ve Eşyalarının Yanmaması: ............................................................ 36 1.5. Aynı Anda Birkaç Yerde Olma: .................................................................................. 37 1.6. Az Yiyecekle Çok Kişiyi Doyurma: ............................................................................ 41 1.7. Başa Dökülen Bir Kadeh Şarabın Kaybolması: ........................................................... 42 1.8. Başından Çıkan Dumanın Arşa Yükselmesi: ............................................................... 42 1.9. Başının Üzerinde Nurdan Bir Kandilin Bulunması ve Vücûdundan Nurların Fışkırması: ......................................................................................................................... 42 1.10. Başka Bir Velîye Meydan Okuyup Onu Alt Etme: .................................................... 43 1.11. Başkalarını Ermişliğe Kavuşturma: ........................................................................... 44 1.12. Bereket Getirme: ....................................................................................................... 45 1.13. Beşikteki Çocuğu Konuşturma: ................................................................................. 47 1.14. Bıçakla Taş Kesme: ................................................................................................... 47 1.15. Bir Rekat Namazı On Dört Yılda Kılma, Uzun Süre Kıyamda ve Secdede Kalma: .. 48 1.16. Buğday Yığınını Fereci ile Muhafaza Etme: ............................................................. 49 1.17. Cansız Varlıklara Söz Geçirme: ................................................................................ 49 1.18. Cansız Varlıkları Hareket Ettirme: ............................................................................ 53 1.19. Cansız Varlıkları Konuşturma-Cansız Varlıkların Konuşmalarını Anlama: .............. 57 1.20. Cansız Varlıkların Zikir ve Tesbihlerini Duyma: ...................................................... 58 1.21. Cenaze Namazında Olağanüstü Hâller: ..................................................................... 59 1.22. Cesetten Akan Suları İçme: ....................................................................................... 59 1.23. Cinsî Duygulardan Âri Olma:.................................................................................... 60 1.24. Cinsiyet Değiştirme: .................................................................................................. 60 1.25. Çavdar Ektirip Buğday Oldurma: .............................................................................. 61 vi 1.26. Darı Çeçi Üzerinde Namaz Kılma: ............................................................................ 61 1.27. Doğum Sırasında Fevkalâde Hâller: .......................................................................... 62 1.28. Ejderha ile Mücadele: ...............................................................................................