)UDJDV (XPHGR Benvidos ás Fragas do Eume . 4 Situación . 6 ¿Que é unha fraga? . 7 ¿Por que son únicas as Fragas do Eume? . 9 O modelado das Fragas do Eume . 10 O clima . 12 As formas da paisaxe . 13 Historia dun bosque . 14 Luz, solo e auga . 16 Luz . 17 Solo . 17 Auga . 17 Miles de millóns de ramas . 18 A vida no solo do bosque . 24 Liques, brións e hepáticas . 26 No outono, cogomelos . 28 QGLFHGHFRQWLGRV Un fabuloso tesouro de fieitos . 30 Ì Flores á sombra . 32 A fauna das fragas . 34 Invertebrados . 36 Anfibios e réptiles . 38 Aves . 40 Mamíferos . 43 Onde o parque é matogueira . 46 E máis alá, os eidos . 48 O río Eume . 50 Unha historia entre as árbores . 56 Da Prehistoria á Idade Media . 57 O Mosteiro de San Xoán de Caaveiro . 58 A Casa de Andrade e Pontedeume . 61 Santa María de Monfero . 63 Resumen . 64 Summary . 66 Enderezos e datos de interese . 69 2 ))UUDDJJDDVV (XPH(XPHGRGR 3$548(1$785$/ UN TIA CONSELLERÍA DE MEDIO AMBIENTE DE GALICIA 3 En Galicia chamámoslles fragas ás zonas de bosque espesas, ó interior das cales a luz chega sempresempre veladavelada polapola enramada.enramada. PerduranPerduran asíasí nono seuseu seoseo aa humidade,humidade, aa frescura,frescura, aa temperaturatemperatura case constante e, sobre todo, a vida. Cobra a vida nas fragas miles de formas diferentes, cada unha delas peza imprescindible dun ecosistema tantan fráxilfráxil comocomo pertinazpertinaz ee lonxevo.lonxevo. E así, desde sempre, atopamos estes lugares proclives á maxia e ó misterio, á meditación e ás lendas. E integrámolos na nosa cultura. As Fragas do Eume son un lugar extraordinario. Son as fragas costeiras mellor conservadas de Europa, e un dos escasísimos bosques do seu tipo do continente. Albergan numerosas especies animais e vexetais ameazadas, algunhas relictas, así como os ecos dunha extraordinaria historia que toma singular brío na época medieval. Benvidos ó parque natural. 4 %HQYLGRVy3DUTXH1DWXUDO%HQYLGRVy3DUTXH1DWXUDO ))GDVGDV UUDDJJDDVV (XPH(XPHGRGR 5 )UDJDV (XPHGR O Parque Natural das Fragas do Eume, declarado en 1997, esténdese por 9.125 hectáreas de ladeiras e montes que acompañan o río Eume ó seu paso pola provincia da Coruña. O seu límite oriental é a Serra da Loba (700 m de altitude), na cadea dorsal galega. Cara ó oeste, o parque esténdese ata moi pouco antes da desembocadura do río en Pontedeume. Todo o seu territorio encádrase na comarca do Eume, que limita ó norte coa de Ferrolterra e ó sur coa das Mariñas. LWXDFLyQ 6 Son cinco os concellos que comparten o espacio natural. De leste a oeste: As Pontes de García Rodríguez, Monfero, A Capela, Cabanas e Pontedeume. Concellos que abarca o Parque Situación en Galicia As Pontes A Capela As Neves A Coruña Pontedeume Lugo Pontevedra Monfero Situación na península Ourense Ibérica 6 Unha fraga é verdor, frescura, contraluces, humidade, unha infinidade de formas de vida… Todo isto organizado como un complexísimo crebacabezas perfectamente ensamblado por un misterioso mestre. O termo fraga abrangue, na linguaxe Segundo as condicións de clima, solo e popular galega, varios tipos de bosque. altitude de cada zona, a árbore dominante Todos eles pertencen ós denominados pode se-lo carballo (Quercus robur) ou o bosques atlánticos caducifolios cerquiño (Quercus pyrenaica). Con eles XQKDIUDJD" europeos: carballeiras de varias conviven outras especies como especies, faiedos, bidueirais ou castiñeiros, bidueiros, acivros, espiños, bosques de freixos e abeleiras. loureiros, érbedos, pereiras ou sobreiras. En Galicia, os botánicos distinguen O val do Eume alberga o tipo de varios tipos de fragas. Cobren ou bosque atlántico máis escaso e raro de cubriron os solos da maior parte do Galicia e de Europa: aquí sobreviviu noso país desde as beiras do mar ata os xunto ó mar, no medio das brumas ¢4XHp 1.500 m das montañas orientais. traídas polo océano. 7 As Fragas do Eume son o mellor bosque supervivente do tipo atlántico costeiro de Europa. O noso continente, a vella Europa, foi no seu remoto pasado, como Galicia, un inmenso e interminable bosque. Hoxe tan só sobreviven unhas cantas masas forestais ben conservadas. Todas elas, excepto unhas poucas, están lonxe da costa, nas montañas. Foi precisamente no litoral onde máis nos concentrámo-los humanos e onde máis explotámo-los recursos naturais de todo tipo, transformando o medio ó noso antollo. 8 DV)UDJDVGR(XPH" Os bosques atlánticos, condicionados especies de fieitos, testemuñas do pola presencia do océano, son subtropical clima de entón. Tamén ecosistemas especiais, únicos. A especies mediterráneas, como érbedos vexetación está adaptada a unhas e sobreiras, encontraron refuxio no condicións máis cálidas e húmidas cós cálido canón costeiro do Eume. bosques naturais máis de terra a dentro. A penas teñen período de seca Pero isto non é todo. estival. As Fragas do Eume son moito máis As Fragas do Eume son o máis que algo respectado polo paso do importante bosque atlántico costeiro tempo. Son o último refuxio dunha que se conserva en Europa. Para impresionante comunidade de seres encontrar outro bosque semellante vivos, única na súa diversidade. Só debemos ir, por exemplo, ata o de aquí conviven xuntos e en perfecta Killarney, no sur de Irlanda. harmonía seres tan fascinantes como eses fieitos relictos do terciario, o Agachados nos seus máis secretos lobo, o érbedo, a lontra, as sobreiras, recantos, perduran desde os remotos o salmón, o reo, ou, por suposto, nós, ¢3RUTXHVRQ~QLFDV tempos do terciario numerosas os humanos. 9 Esta paisaxe é a obra resultante dun traballo milenario levado a cabo con paciencia por diversos factores ambientais e humanos. Ó longo de millóns de anos o clima actuou sobre a paisaxe e condicionou a presencia da vexetación. E sobre esta, o ser humano deixou a súa pegada tan só nos últimos séculos. 10 PRGHODGR 2GDV)UDJDV (XPHGR 11 )UDJDV (XPHGR 6RQYDULRVRVUHVSRQVDEOHV GHWDQWDULTXH]DQDWXUDO A temperatura media das fragas varía En liñas xerais, pódese defini-lo clima durante o ano entre os 15 graos como marítimo-tépedo, incluso centígrados a nivel do mar e os 11 mediterráneo-marítimo nas áreas máis graos centígrados das zonas máis altas próximas á ría. No interior das fragas do interior. As abondosas chuvias, mantense un "microclima" especial FOLPD néboas e brumas son máis intensas debido á profundidade e angostura do augas arriba do Eume. Os ventos, canón, e á súa orientación leste-oeste, fortes nos cumios, a penas se advirten que favoreceu durante milenios a 2 baixo as árbores do bosque. diversidade natural. 12 GDSDLVD[H O relevo do parque natural está sen dúbida protagonizado polo Serrón profundo canón que o río Eume escavou aquí antes de do Lobo entregarse ó mar. Parte deste canón está inundado polas Fallas augas do encoro. O resto é un espectacular desfiladeiro integrante da Reserva Integral do Parque Natural, e un Bloques profundo val. O bosque atrincheirouse nas súas escarpadas paredes e nas empinadas ladeiras. Hai arredor de 65 millóns de anos, o aspecto xeral desta zona era o dunha superficie aplanada con relevos suaves, na que destacaban pequenas alturas que, máis adiante, formarían as serras actuais. $VIRUPDV Este territorio, aplanado no Terciario e só con algúns relevos saíntes que aínda hoxe recoñecemos, sustentábase sobre diversos bloques ou placas, separados por fallas, sobre as que basculaban obedecendo ás poderosas forzas telúricas que modelaban a terra. As elevacións e afundimentos que estas forzas provocaron deron lugar ó pronunciado desnivel de 1.000 m que salva o río Eume nos seus 76 km de leito. No camiño ata a súa desembocadura, o Eume amosa o que os xeólogos chaman tres superficies de aplanamento. Xa nos 600 m, a superficie fundamental superior eóxena-paleóxena móstrano-lo Serrón do Lobo, testemuña, como os anteriores, daquel territorio plano do Terciario. Ata os 400 m, a superficie aquitaniense sitúase bruscamente sobre a anterior, e o monte Fontardión, visible desde toda a comarca, é o resto máis elevado daquel bloque xeolóxico. Ata os 200 m, a superficie tortoniense forma as terras baixas das Mariñas, último chanzo que descende o Eume. O monte Breamo é un dos seus relevos residuais. Estes tres bloques formaron unha sucesión de chanzos. Outros afundíronse, como os que deron lugar á depresión da ría de Ares e Pontedeume, na que se somerxe o Eume, ou á depresión das Pontes de García Rodríguez, que no Terciario formaba un extenso lago. Sobre esta titánica sucesión de chanzos, o Eume contribuíu a formar, co estrondo da salvaxe carreira das súas augas, o canón que hoxe parcialmente coñecemos, medio oculto polo encoro. 13 )UDJDV (XPHGR 7(5&,$5,2 0LRFHQR A paisaxe vexetal é sempre algo vivo, en constante evolución. Cambia coas estacións, pero tamén 3OLRFHQR +DLPLOOyQV coas eras. A vexetación GHDQRV das terras do Eume sufriu importantes modificacións &8$7(51$5,2 nos últimos 11.000 anos. Unhas especies foron substituíndo a outras. Sen embargo, algunhas delas, 3OLVWRFHQR GXQERVTXH como os fieitos Woodwardia radicans ou Culcita macrocarpa sobreviviron ó longo de millóns de anos, protexidos por unhas GHDQRV +DLPLOOyQV condicións moi especiais que se deron en moi poucos lugares de Europa. +LVWRULD Para comprender estes +RORFHQR cambios, debemos remontarnos aínda máis atrás no tempo. A reconstrucción da vexetación do pasado esixe o estudio desde DQRV diferentes puntos de vista. +DL A complexa identificación de restos fósiles vexetais, como pole ou esporas, compleméntase coa observación da paisaxe actual e co rexistro do clima nos distintos períodos. Precisamente este factor, o clima, é fundamental para DQRV explica-los cambios da +DLVy flora dunha rexión. 14 O clima de Galicia era subtropical, cálido e húmido. No resto da península predominaba un clima subdesértico. A vexetación era verde e exuberante, formada por especies hoxe tan exóticas como palmeiras, ailantos, cipreses, sequoias ou lentiscos, e outras máis comúns como loureiros, bidueiros e piñeiros primitivos.