Natuur Verbonden Meer Leefruimte Voor Dieren in Nederland RESULTATEN MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING

Natuur verbonden Natuur verbonden Meer leefruimte voor dieren in Nederland RESULTATEN MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING

RESULTATEN MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING PAG 3 PAG LI 14 Weerter en Budelerbergen, natuurbrug Weerterbergen CORA VAN NIEUWENHUIZEN Voorwoord

Meer dan 500 maatregelen om op 176 plekken natuurgebieden in Nederland weer met elkaar te verbinden: het Meerjaren programma Ontsnippering (MJPO) kan na 15 jaar trots zijn op dit resultaat. Dankzij een groot aantal ecoducten, faunapassages, looprichels, duikers en andere verbindingen kunnen otter, hert, das en vele andere diersoorten weer veilig oversteken. Goed voor de natuur en goed voor de verkeersveiligheid; de betere verbindingen verminderen de kans op aanrijdingen.

In 2004 begon het programma met als doel een trend Het programma heeft veel nieuwe kennis en inzichten te keren. Na de Tweede Wereldoorlog is in ons land een opgeleverd. Ook internationaal is hier belangstelling voor. grote hoeveelheid wegen en spoorwegen aangelegd. Dat bleek tijdens de IENE2018 conferentie (Infrastructure Het heeft ons land economisch vooruit geholpen. Ecology Network Europe) die het MJPO in Eindhoven Maar de keerzijde was dat natuurgebieden versnipperd organiseerde. Het trok meer dan 400 deelnemers uit raakten. Rijkswaterstaat, Prorail, provincies, gemeenten, 35 landen. Ook landen waar nog veel infrastructuur ont- onderzoeksbureaus en natuurorganisaties sloegen de wikkeld wordt, tonen interesse in onze aanpak. Het MJPO handen ineen om ook de natuur meer bewegingsvrijheid mag dan worden afgesloten, samen met andere infra- te geven. beheerders wil ik de komende tijd bezien of er meer kansen zijn om een bijdrage te leveren aan het biodiversiteits- Na vijftien jaar zien we dieren op grote schaal gebruik herstel, onder andere door het vergroten en verspreiden maken van de nieuwe verbindingen in het Natuurnetwerk van kennis en inzichten over het bouwen met de natuur. Nederland. Bepaalde soorten kunnen zich makkelijker en Daarom ondersteun ik van harte de oprichting van de veiliger verplaatsen en komen nu voor op plekken waar Community of Practice waarin de partijen die betrokken ze voor de aanleg van een passage niet voorkwamen. waren bij de uitvoering van het MJPO hun ervaringen op En dat is belangrijk, juist nu de biodiversiteit wereldwijd het gebied van ontsnippering met elkaar blijven delen. onder druk staat als gevolg van veranderend landgebruik en vervuiling, getuige het stikstofdossier. Het MJPO fun- Deze eindpublicatie biedt een schat aan informatie. CORA geert daarmee als een positief voorbeeld voor 2020, het En voor velen is het een bron van inspiratie! VAN NIEUWENHUIZEN jaar waarin ook een wereldwijde ‘Green Deal for Nature’ Ik feliciteer alle betrokkenen met de resultaten van Minister van Infrastructuur

wordt vastgesteld op de VN Conventie over Biodiversiteit. het MJPO en ik wens iedereen veel leesplezier! en Waterstaat VERBONDEN NATUUR PAG 1 PAG Inhoud

PAG 4 INLEIDING: MEER RUIMTE VOOR DIEREN Door de maatregelen uit het MJPO zijn natuurgebieden met elkaar verbonden en hebben dieren weer meer leefruimte gekregen.

PAG 6 MEER DAN MAATREGELEN: HET MJPO VANUIT VIER PERSPECTIEVEN Vier experts benaderen de maatregelen vanuit verschillende invalshoeken. Hoe zouden dieren ze beleven? En wat betekenen al deze honderden constructies voor de mobiliteit van de dieren door het land?

PAG 8 WEG SCEPSIS – COLUMN DOOR CASPAR JANSSEN “Er hoeft maar één bronstige eekhoorn de oversteek via een eekhoornbrug te wagen naar een bosje met een geïsoleerde populatie soortgenoten en ik ben om.”

PAG 10 IEDEREEN BLIJ: VAN ECOLOOG TOT BOEKHOUDER – COLUMN DOOR TOM BADE “Het geïnvesteerde geld komt niet alleen terecht bij 'plantjes en diertjes', maar rendeert ook in economische zin.”

PAG 12 SAMENLEVEN GAAT OVER AL HET LEVEN – COLUMN DOOR THIJS DE ZEEUW

NATUUR VERBONDEN NATUUR “Het netwerk van MJPO straalt een grote liefde voor de ander uit en dat mag best getoond.” PAG 2 PAG PAG 14 VOORTSCHRIJDEND INZICHT – COLUMN DOOR HANS VAN DER MEER “Dat veel van die barrières dankzij het MJPO nu zijn weggenomen, is een bemoedigende gedachte. Maar het voortschrijdend inzicht zadelt de mens ook op met een lastig te beantwoorden vraag.”

PAG 16 BEELDESSAY DOOR HANS VAN DER MEER EN THIJS DE ZEEUW Verbeelding van de zoektocht van het dier om de ge- vaarlijke wegen en kanalen over te steken, toegelicht met tekeningen en korte teksten.

PAG 46 RESULTATEN PER PROVINCIE Welke knelpunten zijn opgelost in iedere provincie? Welke gebieden zijn daardoor verbonden en welke dieren proﬁteren daarvan? En welke maatregelen zijn nog gewenst?

PAG 116 ABSTRACT: COLUMNS AND OVERVIEW This book illustrates the efforts of the programme and gives an overview of all the bottlenecks deﬁned and the defragmentation measures constructed. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 3 PAG INLEIDING Verbinden geeft ruimte voor dieren

Waar mensen meer bewegingsvrijheid voor zichzelf creëerden, is het leefgebied van dieren juist ingeperkt. De vele wegen, spoorwegen en waterwegen die we in de afgelopen decennia hebben aangelegd, versnipperden onze natuur. Een groot aantal in het wild levende diersoorten kreeg een veel kleiner leefgebied. Rijkswaterstaat en ProRail zijn er trots op dat bijna alle verbindingen uit het Meerjarenprogramma Ontsnippering (MJPO) zijn gerealiseerd en dat de dieren zo weer meer leefruimte hebben gekregen.

Het Meerjarenprogramma Ontsnippering (MJPO) is in 2004 in het leven KNELPUNTEN OPLOSSEN geroepen om de ecologische knelpunten op te lossen die ontstaan zijn Binnen het MJPO zijn verschillende typen maatregelen getroffen om de door de aanleg van rijksinfrastructuur. Met het meerjarenprogramma knelpunten op te lossen. Voorbeelden hiervan zijn het aanleggen van leverden Rijkswaterstaat en ProRail, in samenwerking met de provincies, een faunatunnel of een ecoduct. Met dergelijke maatregelen wordt de een belangrijke bijdrage aan de realisatie van de Ecologische Hoofd- zogenaamde ‘versnipperende’ werking van de infrastructuur opgeheven structuur, nu het Natuurnetwerk Nederland. Het meerjarenprogramma en kunnen dieren zich makkelijker verplaatsen van de ene naar de andere viel onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Infrastructuur kant van een weg, spoor of kanaal. Hun leefgebied wordt zo groter. en Waterstaat. In 2018 is het MJPO afgerond. Het type knelpunt en de beoogde doelsoorten bepaalden wat er nodig was om de versnippering te beperken.

Totale aantal knelpunten Totale aantal maatregelen

11 opgelost einde programma (2018) 53 gereed einde programma (2018) 38 39 gedeeltelijk gereed einde 25 gereed t/m 2018 binnen programma (2018) Robuuste Verbindingen niet oplosbaar binnen het in uitvoering 126 programma 476 niet uitvoerbaar binnen het programma NATUUR VERBONDEN NATUUR Figuur 1: Status knelpunten eind 2018. Figuur 2: Status maatregelen eind 2018. PAG 4 PAG Aan het einde van het programma zijn 126 van de 176 knelpunten opgelost DOORZETTEN en 40 knelpunten zijn gedeeltelijk opgelost door het uitvoeren van in totaal Na de afronding van het MJPO blijft het voorkómen of beperken van de 501 maatregelen. Een knelpunt is gedeelteijk gereed wanneer nog niet alle versnippering van Nederland een belangrijk aandachtspunt bij infrastructuur- beoogde maatregelen uitgevoerd zijn. Hiermee is 85% van het projecten – op lokaal, regionaal en nationaal niveau. De kennis die is verkre- totale aantal maatregelen binnen de looptijd van het programma uitgevoerd. gen met het plannen, ontwerpen en realiseren van bijna 600 maatregelen Na de looptijd van het programma worden nog 53 maatregelen uitgevoerd. zal worden gedeeld met de provinciale autoriteiten, andere natuurbeheer- Deze zijn gekoppeld aan grotere infrastructuurprojecten: het zogenaamde en natuurbeschermingsorganisaties en met buitenlandse organisaties die werk-met-werk maken. Een deel van de knelpunten kon niet binnen het werken aan dergelijke projecten. De vorig jaar opgerichte Community of programma worden opgelost, bijvoorbeeld omdat een maatregel niet Practice Ontsnippering heeft hierin een belangrijke rol. Net als dit eindboek, kon voldoen aan de randvoorwaarden voor techniek en veiligheid. dat niet alleen gemaakt is als zakelijk totaaloverzicht. Het is een trots slot- Met het schrappen van de ﬁnanciering voor de realisatie van de robuuste stuk, óók geschreven om u te motiveren en te inspireren. U en alle anderen verbindingen zijn een aantal nog op te lossen knelpunten in deze verbin- die betrokken zijn bij ontsnippering, in Nederland en daarbuiten. dingen komen te vervallen. Het totale aantal knelpunten binnen het MJPO is daarom in 2015 bijgesteld van 208 naar 178 knelpunten. Later zijn er nog twee knelpunten vervallen omdat deze geen ecologische problemen meer vormden.

OVERZICHT EN INZICHT Net zoals het startboek bevat dit eindboek een overzicht van alle knelpunten en de bijbehorende uitgevoerde en resterende maatregelen, geordend per provincie. In dit overzicht ziet u ook welke doelsoorten de knelpunten hadden, welke infrastructuur gekruist is, welke natuurgebieden verbonden zijn en welke partijen betrokken waren. Het MJPO heeft columnisten Caspar Jansen en Tom Bade, landschapsarchitect Thijs de Zeeuw en fotograaf Hans van der Meer gevraagd om het MJPO te duiden vanuit de perspectieven van het dier, de economie en de beleving van het Nederlandse landschap. Met de beelden en teksten die zij maakten voor deze uitgave, geven ieder een eigen kijk op onze maatschappij en de relatie die mensen hebben met de natuur. Ze geven zo inzicht in werelden die achter het uitvoeren van ontsnipperende maatregelen liggen. In de MJPO-uitgave ‘Meer leefruimte voor dieren’ (2018) vindt u

ook andere perspectieven, bijvoorbeeld die van de wetenschapper, VERBONDEN NATUUR de natuurbeheerder en aannemer. PAG 5 PAG NATUUR VERBONDEN NATUUR NB 01 De Mortelen, ecoduct Het Groene Woud PAG 6 PAG INLEIDING OP VIER COLUMNS Het MJPO vanuit vier perspectieven

Dit eindrapport geeft een overzicht van de knelpunten en maatregelen die binnen het MJPO zijn genomen om natuurgebieden weer met elkaar te verbinden. Ecoducten bijvoorbeeld, en tunnels en loopplanken. Maar behalve vanuit een technische invalshoek en het feit dat dieren deze voorzieningen gebruiken, is het ook mogelijk deze maatregelen op een andere manier te benaderen. Want hoe ervaart de mens deze maatregelen in de natuur? En wat betekenen al deze honderden constructies voor de mobiliteit van de dieren door het land? Hoe zouden dieren dit beleven? Vier experts schrijven over het MJPO – ieder vanuit een eigen gezichtspunt.

CASPAR JANSEN heeft voor zijn columns in de Volkskrant tientallen THIJS DE ZEEUW is landschapsarchitect. Na eerder gewerkt te hebben kilometers door Nederland gewandeld en het gevarieerde Nederlandse aan infrastructuur- en dijkprojecten, focust hij zich nu als ‘natuuroptimist’ landschap met zijn planten en dieren uitvoerig beschreven. Nederland is op de belevingswereld van dieren. Zo werkte hij voor Artis, waarvoor nog best mooi, maar de natuurgebieden zijn snippers, concludeert hij hij diverse dierenverblijven ontwierp. Dat vergt empathie. En dat tijdens zijn laatste wandeling. In zijn column voor dit eindboek gaat hij inlevingsvermogen, die inzet voor de dieren in de Nederlandse natuur, in op de verbindingen tussen die snippers; verbindingen die hij veelvuldig ziet hij terug in het MJPO. Het is iets om trots op te zijn, aldus Thijs. heeft gezien én gebruikt. Hij laat zo zien dat faunapassages ook voor Met schetsen geeft Thijs duiding bij de foto’s van Hans. Ook heeft mensen nuttig kunnen zijn. hij een ﬁctieve 'wegenkaart' voor de dieren in Nederland gemaakt (zie bijgevoegde poster). Deze kaart schetst een beeld van hoe alle Naar de overtuiging van TOM BADE vertegenwoordigen de maatregelen natuurgebieden en ontsnipperde maatregelen met elkaar samenhangen. uit het MJPO-programma ook een economische waarde. Tom doet Deze kaart is als extra perspectief toegevoegd. onderzoek naar de baten van natuur en landschap en heeft eerder voor het MJPO de publicatie ‘Over bruggen, over kluizen’ geschreven. Fotograaf HANS VAN DER MEER maakte meerdere fotoboeken en In zijn column maakt hij inzichtelijk dat er ook economische activiteit columns over de relatie tussen de mens en zijn leefomgeving. Bijvoorbeeld rond natuurgebieden plaatsvindt, die proﬁteert van een gezonde ‘Het moet anders’, over de afstand tussen de wereld van de koe en de natuur. Investeringen in die natuur leveren dus ook baten op voor consument. Met zijn foto’s in dit boek wil hij niet alleen de ontsnipperende andere sectoren. ingreep laten zien maar ook de context van de maatregelen. Zo worden de keuzes die het dier heeft bij het benaderen van spoor, weg of kanaal inzichtelijker. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 7 PAG CASPAR JANSSEN Journalist en schrijver die sinds 2008 schrijft over natuur. Hij schreef onder andere het

NATUUR VERBONDEN NATUUR boek ‘In de ban van het beest’. PAG 8 PAG COLUMN DOOR CASPAR JANSSEN de het. De snelweg lag vijftig meter verderop, beneden ons, maar bijna onhoorbaar. Dit was duidelijk het Weg scepsis domein van dieren. Ik had hier niets te zoeken. Het beste zou natuurlijk zijn als we de toch al kleine leefgebieden van dieren helemaal niet doorkruisen. Ik heb ze gezien of belopen, in de meer dan tien jaar dat ik over natuur schrijf. Ecoducten, fauna Maar dat gebeurt toch. Wellicht zijn faunapassages passages, natuurbruggen. Wildviaducten, paluducten, vistrappen, hop-overbomen voor vleermuizen, een aflaat voor ons geweten. Een aflaat die weliswaar dassentunnels, eekhoornbruggen, noem maar op. En ik vind ze altijd weer fascinerend. slechts een fractie kost van de aanleg van een snelweg, maar het zegt in ieder geval dat we een geweten hebben. We gunnen het dieren om terrein terug te Half maart 2018 stond ik ergens in Overijssel bij een gevonden tussen populaties wilde zwijnen of edelherten winnen in door mensen versnipperd leefgebied. Dat is gloednieuwe passage voor amfibieën. In de jaren ervoor aan weerszijden van ecoducten op de Veluwe, dan denk een teken van beschaving. waren er op deze plek nog honderden kikkers en sala ik: zie je wel, het werkt. Een paar zalmen die de weg manders doodgereden. Dit jaar hadden vrijwilligers net vinden naar hun paaigebied en ik vind vistrappen prima. Er zit vast ook iets kinderlijks in mijn fascinatie. Tunnels op tijd voor de paddentrek een faunapassage gereed Ik liep meermalen over natuurbrug Zanderij Crailoo, graven, bruggen bouwen, verbindingen maken. Als de gekregen. Met tunnels, uitritroosters en geleidewand. het grootste ecoduct ter wereld. Ik vroeg mij weleens af: brug over de slotgracht van het zandkasteel op het Het ging erom spannen: werkte het? Dat weekend staken honderden padden, kikkers en salamanders veilig over. Er vielen slechts een paar slachtoffers. Mooi. Er hoeft maar één bronstige eekhoorn de oversteek via

De aanblik van een ecoduct over de snelweg stelt mij gerust. Het ecoduct als zacht contrapunt in de harde een eekhoornbrug te wagen en ik ben om. wereld van het autoverkeer. Ik maak me voorstellingen van wat er zich boven mijn hoofd afspeelt terwijl ik mij dient deze brug wel ergens toe? Totdat ik hoorde dat strand. Vorig jaar stond ik op de Afsluitdijk te kijken naar nietig voortbeweeg in een stroom blik. Zouden daar nu door deze brug dassen hun leefgebied hebben kunnen de plek waar de Vismigratierivier zou komen: een eco reeën staan, in volstrekte rust? uitbreiden. Weg scepsis. En de wandeling kreeg er toch duct tussen de Waddenzee en het IJsselmeer, tussen zoet een extra dimensie door. en zout water, waar straks honderden miljoenen vissen Zeker, het effect van ecoducten op het overleven van gebruik van gaan maken. Met een geleidelijke overgang diersoorten zou best nog wat grondiger onderzocht In Het Groene Woud, in Brabant, liep ik vorig jaar in de tussen zout en zoet water, door gebruik van getijden mogen worden. Toch hoeft er maar één bronstige eek buurt van de natuurbrug over de A2. Ik struinde een werking. Ik zag een 3D-animatie van de toekomstige hoorn de oversteek via een eekhoornbrug te wagen paar honderd meter naar het punt waar het natuur rivier en was verkocht. Het is ook een staaltje vernuft dat naar een bosje met een geïsoleerde populatie soort gebied overging in natuurbrug. Daar mogen mensen de wereld over kan, als het lukt. Symbiose tussen natuur

genoten en ik ben om. Als ik lees dat uit onderzoek doorgaans niet komen. De paniek brak dan ook uit. en techniek. Techniek die ten dienste staat van natuur. VERBONDEN NATUUR blijkt dat er genetische uitwisseling heeft plaats Tientallen vogels vlogen op, in poelen kletste en spetter En niet andersom dus. Zo zou het vaker moeten zijn. PAG 9 PAG TOM BADE Directeur van Triple E, een toonaangevend bureau voor onderzoek naar de baten van natuur en landschap. Bade schreef 36 boeken over dit onderwerp, waarvoor onder meer onderzoek is gedaan naar de baten van de Utrechtse Heuvelrug. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 10 PAG COLUMN DOOR TOM BADE Iedereen blij: van ecoloog tot boekhouder

Het MJPO vroeg mijn bureau om de economische baten in kaart te brengen van nieuwe en bestaande die in een strook van 200 meter langs de snelweg liggen, ontsnipperingsmaatregelen. Waarom zou je dat willen? Je hoeft toch niet alles in geld uit te drukken? dan komen we op een jaaromzet van 82 miljard euro. Het antwoord is simpel: er zijn altijd beleidsmakers die geen genoegen nemen met alleen maar Deze A12 bestaat echter – in tegenstelling tot De ecologische argumentatie als het gaat om investeringen in natuur en landschap. Zij willen (terecht) Veluwe – niet uit bedrijven die direct baat hebben bij ook aanvullende economische argumentatie. ontsnippering. Nog afgezien van de jaarlijkse onderhouds kosten van de A12, die ongeveer 32 miljoen euro be dragen, kunnen we stellen dat de kosten van de aanleg Wat mijn bureau niet doet, is de waarde van natuur in Wij zien een natuurgebied als een bedrijf, als een bv. van alle maatregelen slechts 0,05% bedragen van de geld uitdrukken. Wat wij wél aantonen, is dat in en rond En je moet natuurlijk regelmatig investeringen doen om jaaromzet van de A12. En dat zijn slechts eenmalige natuurgebieden vaak economische activiteiten zijn gelegen dat bedrijf goed draaiende te houden. Om natuur kosten. Besef daarbij dat de beheerkosten van dassen die van de natuur profiteren. Dat geldt natuurlijk vooral gebieden goed te laten functioneren, is ontsnippering tunnels en wildviaducten nihil zijn. voor horeca- en recreatievoorzieningen. Maar ook de van groot belang. Daarom hebben wij voor de De Veluwe detailhandel kan – zeker in meer afgelegen regio's – berekend wat de terugverdientijd is van de investering Veel bedrijven doen aan het aankopen van kunstwerken, flink profiteren van het bezoek aan nabijgelegen natuur van 72 miljoen euro aan ontsnipperingsmaatregelen als onderdeel van hun maatschappelijke takenpakket. gebieden. Ook weten we dat huizen gelegen in en rond vanuit het MJPO. De Rabobank maakt bijvoorbeeld hiervoor jaarlijks 0,74% natuurgebieden meer waard zijn dan dezelfde huizen in van haar omzet vrij. In vergelijking maakt de A12 op een niet-groene omgeving. De jaarlijkse economische baten, van aan gerelateerde haar beurt eenmalig 0,05% van de jaaromzet vrij voor activiteiten op de Veluwe, bedragen alleen al voor toe 'kunstwerken' die worden aangelegd om ook het ecolo Deze partijen, die profiteren van de mooie natuur, dragen risme en recreatie 534 miljoen euro. De toegevoegde gisch verkeer soepel te laten doorstromen. Dit leek ons echter niet aan bij aan beheer en onderhoud. Het zijn waarde van de natuur op het onroerend goed bedraagt een economisch verantwoorde invulling van het begrip 'free riders', om in economische termen te spreken. Je bijvoorbeeld 4 miljard euro. We berekenden dat het 'maatschappelijk verantwoord ondernemen'. hoeft deze partijen natuurlijk niet de rekening te presen maatregelenpakket van het MJPO zich voor de bv teren, maar je kunt wel duidelijk maken dat een heleboel Veluwe binnen tien jaar tijd zou terugverdienen. Een We hebben meer casussen uitgewerkt die het positieve partijen profiteren van de (overheids)investeringen in voor de overheid zeer acceptabele terugverdientijd. economisch effect van de MJPO-maatregelen duidelijk natuur en landschap. Want daarmee wordt duidelijk dat Voor de A12 hanteerden we een andere aanpak. Want maken. Ze staan in het boekje 'Over bruggen, over kluizen het geïnvesteerde geld niet alleen terechtkomt bij 'plant dat is geen natuurgebied, maar een weg die dwars door en over winnen.' Wie het leest, begrijpt: investeren in jes en diertjes', maar ook in economische zin rendeert. Nederland loopt. Tellen we de omzet op van alle bedrijven ontsnippering loont, in ecologische én economische zin. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 11 PAG Fotograaf: Anneke Hymmen

THIJS DE ZEEUW en NatuurOptimist. Landschapsarchitect van Hij werkte o.a. aan het route-ontwerp de A4, dijkverleggingen en de invulling van de toenmalige Ecologische ontwierp hij ARTIS Voor Hoofdstructuur. o.a. het nieuwe olifantenverblijf en een landschap voor zwartstaartprairiehonden.

NATUUR VERBONDEN NATUUR 12 PAG COLUMN DOOR THIJS DE ZEEUW Samenleven gaat over al het leven

Samenleven gaat niet alleen over mensen. Het gaat ook over al het andere leven om ons heen. Dat andere voor te stellen dat jouw wereld zich afspeelt op de leven is soms heel aanwezig: we leven samen met zo’n 2,5 miljoen huiskatten. Maar soms is dat andere waterlijn; aan de grond te ruiken of een tijdje goed te leven nagenoeg onzichtbaar: aan het eind van de zomer zijn er net zo veel egels als huiskatten in het land. luisteren. Ook helpt het om je in te leven in de motivatie van het dier om op pad te gaan. Voor een das ligt de tunnel misschien op zijn dagelijkse fourageerroute. Het MJPO richt zich vooral op die onzichtbare wereld; ken van de ingreep. Zo waren wij in Flevoland al bijna Bovendien is het voor dassen de gewoonste zaak zich een wereld die weer bestaat uit ontelbare andere vertrokken toen ik langs de waterkant een onduidelijk onder de grond te begeven. De wezel die uit een groot onzichtbare werelden. Want de pad beleeft zijn om spoor ontdekte. Daar waar wij een duiker verwachtten nest komt en op zoek gaat naar een nieuw territorium, geving weer heel anders dan het zwijn of de otter, die in voor de otter ontdekten we – het spoor op de knieën vol gaat wellicht met tegenzin de tunnel in. Maar de hetzelfde gebied rondlopen. Het ontwerpen van routes voor dieren vraagt dus een grote lenigheid in het in levingsvermogen van de ontwerper. De afgelopen jaren heb ik mij daarin getraind. Voor dierentuin ARTIS ont De maatregelen vormen een verborgen laag in het wierp ik verblijven voor gavialen (een bijna uitgestorven krokodillensoort), Aziatische olifanten, de helmkasuaris Nederlandse landschap, volledig gericht op de migratie en prairiehonden, en een volière voor sneeuwuilen en Japanse kraanvogels. En iedere keer vroeg ik mij af: hoe van dieren. gaat het dier zijn nieuwe omgeving beleven? Wat doet er wel toe en wat niet? Wat is het natuurlijk gedrag van gend – iets hoger in het talud een faunatunnel. En nog ondefinieerbare drang is sterker dan de angst voor het het dier? Maar ook: hoe zal het dier met deze nieuwe voor we de ingang ontdekten, roken we een indringende donkere gat. Terwijl de pad het water zoekt omdat de kunstmatige wereld omgaan? vislucht: verse spraint! Zo beleeft dus ook de otter de temperatuur stijgt, er een buitje valt, de dagen langer wereld: eerst ruiken, dan zien. En langzaam ontwaarden worden en de aandrang tot voortplanten groeit… Met deze empathische blik hebben fotograaf Hans en ik we meer sporen: een paadje omhoog, tussen het struik de afgelopen maanden veel van de onder het MJPO ge gewas, een wissel die het raster volgde… Het werken aan deze studie was een groot plezier. De realiseerde passages bezocht. Eén ding valt op: net als de omvang van het heimelijk netwerk dat wij voor al die dieren zelf, vallen de maatregelen niet op. Ze vormen een Beetje bij beetje werden we behendiger in het verplaat anderen in de Nederlandse samenleving bezochten is verborgen laag in het Nederlandse landschap, volledig sen in ‘de ander’. Soms waanden we ons een otter, dan enorm. Het straalt een grote liefde voor de ander uit en

gericht op de migratie van dieren. Het was dan ook vaak weer een edelhert, een noordse woelmuis of een wezel. dat mag best getoond. Lang leve de homo empathicus! VERBONDEN NATUUR het perspectief van het dier dat ons hielp bij het ontdek Het helpt daarbij soms om plat op de buik te gaan of je PAG 13 PAG FOTOGRAAF HANS VAN DER MEER Hij maakte o.a. het boek ‘Het moet anders’, over de afstand tussen de wereld van de koe en de consument. In het project 'De metende mens' richt hij zich op de bezorgdheid van de mens over zijn

NATUUR VERBONDEN NATUUR leefomgeving. PAG 14 PAG COLUMN DOOR HANS VAN DER MEER Voortschrijdend inzicht

Het MJPO is een treffend voorbeeld van voortschrijdend inzicht. Of het nu een enorm ecoduct is of In Amsterdam kan dat een medeweggebruiker zijn, een verborgen plankje onder een brug: de ontsnipperingsmaatregelen zijn een gevolg van het feit dat een opgebroken weg of een vrachtwagen die moet we anders zijn gaan denken. Alsof we jarenlang iets over het hoofd hadden gezien. lossen. Voor dieren is dat een door de mens aangelegde verkeersweg, een spoorlijn of een kanaal.

Met alleen de coördinaten van de MJPO-maatregelen keuze komen te staan als ze op hun weg een obstakel Dat veel van die barrières dankzij het MJPO nu zijn op zak reisden Thijs de Zeeuw en ik de afgelopen tegen komen. Bij het in beeld brengen van de maat weggenomen, is een bemoedigende gedachte. Maar maanden het hele land door. We zagen Nederland regelen moest ik zelf ook een keuze maken, eentje die het voortschrijdend inzicht zadelt de mens ook op met vanuit onverwachte hoeken, zoals wanneer je op een ik al eens eerder had gemaakt, bedacht ik me. een lastig te beantwoorden vraag: waarom hadden we schaatstocht onder bruggen en viaducten belandt. dit niet veel eerder bedacht? De grote maatregelen vonden we indrukwekkend; Midden jaren negentig fotografeerde ik in opdracht van de kleine ingrepen hadden soms iets aandoenlijks. het Amsterdams Fonds voor de Kunst het Amsterdams Er spreekt een bezorgdheid uit die iets zegt over de Verkeer. Om de vaak hilarische situaties waarin voet

De grote maatregelen vonden we indrukwekkend; de kleine ingrepen hadden soms iets aandoenlijks. richting waarin wij bewegen: het groeiend besef dat gangers, fietsers en automobilisten elkaar in de interventies van de mens voor ecosystemen tot weg zaten te kunnen weergeven, koos ik voor een desastreuze gevolgen kunnen leiden. panoramisch formaat. Een overzicht bewust gemaakt vanaf een standpunt waarop wij zelf de wereld om ons Wat ons bij alle faunapassages vooral interesseerde was heen waarnemen, niet van bovenaf. Wat ik nog iedere de route die de dieren nemen. De uitdaging voor mij dag om mij heen zie gebeuren in Amsterdam, laat zich was om niet alleen de ingreep te laten zien, maar juist vergelijken met het gedrag van dieren in ons land.

een overzicht van een situatie waarin dieren voor een Je wilt van A naar B, maar je komt een obstakel tegen. VERBONDEN NATUUR PAG 15 PAG BEELDESSAY DOOR HANS VAN DER MEER EN THIJS DE ZEEUW PAG 16 PAG GR 06 | BLAUW STAD PAG 17 PAG PAG 18 FL 09 | KUINDERBOS 1 PAG 19 PAG FL 09 | KUINDERBOS 1

Ons beeld van de otter als een slimme, leven. Daar sta je niet meteen bij stil. wel – maar ze doen het niet. De droge speelse, lenige jager is door het boek Misschien is die stress ook de reden dat faunatunnel is dus bittere noodzaak 'Being a beast' van Charles Foster dras otters niet door duikers durven te voor het voortbestaan van de otter in tisch veranderd. Hij stelt dat de otter zo zwemmen. De veronderstelling dat Nederland want hun permanente haast hard moet jagen om zijn stofwisseling otters gewoon onder de weg door leidt er helaas toe dat ze slecht opletten op gang te houden dat de dieren kunnen zwemmen blijkt niet te bij het oversteken… welhaast in permanente stress moeten kloppen. Althans, ze kunnen het PAG 20 PAG FR 01 | KONINGSDIEP

De verkenning op Google Earth had al verklapt dat er hier een bovengemiddelde inspanning was gedaan om de faunatunnel goed aan te laten sluiten op alle mogelijke dierenroutes. Maar bij aankomst konden wij een kleine vreugdekreet niet onderdruk ken! De A7 die het Koningsdiep doorsnijdt word begeleid door een sloot met een veel lager peil. De tunnel is dus niet alleen een duiker met medegebruik fauna maar ook een aquaduct over een sloot met een Prins Clauspleinachtige spaghetti van open afritten! Keutels en meerdere wissels lieten zien dat de dieren hier de weg wel vinden, het is eerder hopen dat er geen files ontstaan. PAG 21 PAG PAG 22 FR 01 | KONINGSDIEP PAG 23 PAG PAG 24 DR 05 | DWINGELDERVELD PAG 25 PAG PAG 26 ZE 03 | PRUNJE PAG 27 PAG PAG 28 ZH 03 | GOUDA-WEST PAG 29 PAG ZH 03 | GOUDA-WEST

Ook in Zuid-Holland zijn de passages noodzakelijk, maar in deze overvolle provincie is het ook noodzaak je als dier niet buiten de voorgeschreven paden te begeven. Veel verbindingen wurmen zich tussen overdadige infrastructuur, (agro-)industriële ontwikkelingen en stedelijke uitbreidingen door. Zo ook ZH03 nabij Gouda dat onder de A20 door tussen een carpoolplaats en een McDonalds, het Groene Hart verbindt met het stroomgebied van de Hollandse IJssel en de Lek. Aandoenlijk is het ‘pauzebosje’ dat voor of na het passeren van de A20 de dieren even de beschutting geeft om van de schrik te bekomen of juist moed te ver zamelen om de snelweg te kruisen. PAG 30 PAG UT 16 | NIGTEVECHT AMSTERDAM-RIJNKANAAL

Fauna-uitstapplaatsen (FUP) zijn niet dat ze er weer uit kunnen. Dat kun van een FUP wordt geplaatst, als een altijd even makkelijk te vinden, maar je dom noemen, je kunt ook denken badhokje om even ongezien het water langs het Amsterdam-Rijnkanaal dat de overkant harder roept dan uit de vacht te schudden… herken je ze meteen. De naam legt de het gezond verstand. Dat zegt wel nadruk op ‘uitstappen’. Dat suggereert iets over het belang van verbinden. dat de dieren het aandurven het kanaal Ook weer aardig hier van meedenkende in te springen zonder zeker te weten mens: het bosje dat steeds ter plaatse PAG 31 PAG PAG 32 UT 16 | NIGTEVECHT AMSTERDAM-RIJNKANAAL PAG 33 PAG PAG 34 LI 18 | IJZERENBOS – GRAETHEIDE PAG 35 PAG PAG 36 GE 01 | MIDDEN-VELUWE PAG 37 PAG PAG 38 OV 02 | NIJVERDAL PAG 39 PAG PAG 40 NH 03 | LAARDERHOOGT (A1) PAG 41 PAG NH 03 | LAARDERHOOGT (A1)

Laarderhoogt is een fascinerend brede uitgemaaide strook voor De mensenzone is voorzien van een ecoduct. Het moet een van de meest grotere zoogdieren met daarnaast een ruiterpad en een fietspad, begrensd multimodale maatregelen binnen het stobbenwal en een struweelzone voor door een struweelzone en schanskorf. MJPO zijn. Zo ligt er aan beide zijden kleinere zoogdieren en reptielen. Er is echter één dier dat er niet over van het ecoduct het onvermijdelijke Door het kleinwildraster wordt deze mag, en dat is de hond. pauzeplasje voor amfibieën, is er een zone gescheiden van de mensenzone. PAG 42 PAG NB 11 | KALMTHOUT-MARKIEZAAT

Het viaduct met medegebruik fauna een heus ecoduct. Een kleine leeflaag insecten als hommels en vlinders nabij Bergen op Zoom heeft een beetje heeft tot een dicht bramenstruweel veel liever de struweelstrook volgen. ons hart gestolen. Met eenvoudige geleid, aanplanten was overbodig. Bovendien biedt de strook onder het middelen als een standaard ‘barrier’ Je kunt je voorstellen dat kleine zoog struweel een beschutte route voor betonblok en wat timmerwerk is hier dieren moeite hebben met de enorme kleine zoogdieren zoals de egel. een overmaats viaduct omgebouwd tot breedte van de A4 en ook vliegende PAG 43 PAG PAG 44 NB 11 | KALMTHOUT- MARKIEZAAT PAG 45 PAG Grote zoogdieren

Kleine zoogdieren

Vleermuizen

Reptielen

Amﬁbieën

Vlinders

Insecten

Libellen

Sprinkhanen

Vissen

Weekdieren

Vogels

NATUUR VERBONDEN NATUUR LI 14 Weerter en Budelerbergen, natuurbrug Weerterbergen PAG 46 PAG INLEIDING OP OVERZICHT RESULTATEN Bijna 600 ontsnipperende maatregelen

De kern van dit boek is een overzicht van de maatregelen die binnen het MJPO per provincie getroffen zijn. Dit deel is tot stand gekomen in nauwe samenwerking met vele betrokkenen binnen Rijkswaterstaat, ProRail en de provincies. Het is een naslagwerk van bijna 15 jaar ontsnipperen in Nederland en een inspiratiebron voor toekomstige ingrepen.

De inleidingen per provincie zijn geschreven door de contactpersonen Op deze manier zijn een aantal knelpunten uit het initiële programma van de provincies. Uit deze bijdragen blijkt hun grote betrokkenheid bij komen te vervallen. de ontsnippering van de natuur in hun provincie. De contactpersonen hebben samen met hun regiocollega’s bij Rijkswaterstaat en ProRail (NOG) NIET UITGEVOERD de lijsten met de informatie over de knelpunten en maatregelen samen- Indien er nog maatregelen uitgevoerd zullen worden, wordt dit bij de gesteld en gecontroleerd. Ook hebben zij foto’s uit hun eigen archief knelpunten vermeld. Het gaat om ongeveer 53 maatregelen die reeds beschikbaar gesteld. vastgelegd zijn in grotere infrastructuurprojecten gepland na de looptijd van het MJPO. Een deel hiervan is tijdens de totstandkoming van dit NATUURGEBIEDEN, ORGANISATIES, DOELSOORTEN boek gerealiseerd. Deze maatregelen kennen de vermelding ‘(2019)’. Per knelpunt is aangegeven welke natuurgebieden met elkaar verbonden Er zijn echter ook maatregelen die niet uitgevoerd konden worden binnen zijn en welke maatregelen daartoe genomen zijn. Ook staan per knelpunt het MJPO omdat de veiligheid, techniek of andere randvoorwaarden de doelsoorten genoemd; de soortgroepen zijn dankzij iconen in één dat niet toelieten. oogopslag te zien. Er zijn tientallen organisaties betrokken geweest bij de uitvoering het MJPO. Deze cruciale samenwerkingen staan eveneens In de bijlagen van de jaarverslagen, die te downloaden zijn via de website per knelpunt vermeld en zijn een uiting van de gebiedsgerichte aanpak www.mjpo.nl, is meer te lezen over de knelpunten die nog niet (geheel) van het programma. opgelost zijn en de maatregelen die niet uitvoerbaar zijn. Het coördinatie- punt van het MJPO zorgt voor de overdracht van deze knelpunten en ONTBREKENDE KNELPUNTEN maatregelen aan haar collega’s van Rijkswaterstaat, ProRail en de Enkele knelpuntnummers ontbreken. De decentralisatie van de provincies. Wellicht kunnen de bijbehorende knelpunten in de toekomst uitvoering van het Natuurnetwerk Nederland, voorheen de Ecologische alsnog geheel opgelost worden als er grootschalige ingrepen in de infra- Hoofdstructuur, heeft gevolgen gehad voor het MJPO. Bij een klein structuur plaatsvinden en wel kosteneffectief aan de randvoorwaarden aantal andere knelpunten bleken maatregelen niet meer noodzakelijk, voldaan kan worden.

LI 14 Weerter en Budelerbergen, natuurbrug Weerterbergen bijvoorbeeld omdat de beoogde doelsoorten niet meer aanwezig waren. VERBONDEN NATUUR PAG 47 PAG NATUUR VERBONDEN NATUUR DR 05 Dwingelderveld: Boring Dassentunnel PAG 48 PAG De provincie Drenthe werkt hard mee aan het Natuurnetwerk Nederland (NNN). Dankzij het MJPO zijn een aantal belangrijke knelpunten in Drenthe opgelost. Maar de provincie gaat door. Er zijn verschillende urgente redenen om in te blijven zetten op ontsnippering van de Drentse natuur. Toenemende verkeersdruk, klimaatverandering met verschuivende verspreidingsgrenzen van soorten en afnemende biodiversiteit vragen om een adequate gezamenlijk aanpak om de natuur weer de ruimte te geven. Drenthe wil blijven samenwerken met gebiedspartners en investeren in verbindingen en faunavoorzieningen.

DR 01 | BOVENLOPEN DRENTSCHE AA VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Rijkswaterstaat UITGEVOERDE MAATREGELEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Onder het viaduct dat de A28 over het kanaal voert, beekdalen en bosgebieden in Drentsche Aa is een faunapassage gerealiseerd. Ook is een kleine

DRENTHE DOELSOORTEN: faunatunnel aangelegd onder de A28. amﬁbieën (o.a. Kamsalamander), kleine zoogdieren (Das, Bunzing en andere marterachtigen, Otter, DR 05 | DWINGELDERVELD Waterspitsmuis, Dwergmuis, Eekhoorn, Boommarter), reptielen (Ringslang) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Rijkswaterstaat Terhorsterzand, Scharreveld, Hotherzand UITGEVOERDE MAATREGELEN: DOELSOORTEN: Onder de N33 zijn dertien kleine faunatunnels kleine zoogdieren (Das, Bunzing, Hermelijn, Wezel, aangelegd.

DR 02 | HEIDEHEIM

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: soortenrijke bosjes, heiderestanten en houtwallen in Drentsche Aa DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Das), amﬁbieën (Kamsalamander),

vleermuizen, grote zoogdieren (Ree), vlinders VERBONDEN NATUUR PAG 49 PAG Steenmarter, Rosse woelmuis), grote zoogdieren (Ree), faunatunnels aangelegd. De duiker waarmee het reptielen (Adder, Hazelworm, Levendbarende hagedis, Taarloosche Loopje en het Zeegserloopje onder het Ringslang), vlinders (Gentiaanblauwtje, Heivlinder), spoor lopen, zijn voorzien van loopplanken. insecten (loopkevers), vleermuizen, amfibieën (Heikikker) DR 10 | HOOGEVEEN-OUDE DIEP SAMENWERKENDE PARTIJEN: ProRail, provincie Drenthe, Rijkswaterstaat DRENTHE UITGEVOERDE MAATREGELEN: ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: Over de A28 is het ecoduct Dwingelerveld gerealiseerd. dal van het Oude Diep Onder de spoorlijn Assen-Groningen is een kleine DOELSOORTEN: faunatunnel gemaakt. kleine zoogdieren (o.a. Otter, Das, Boommarter), DOELSOORTEN: reptielen (Ringslang), amfibieën DR 07 | RUNDE kleine zoogdieren (Das, Vos, Steenmarter, Bunzing, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Hermelijn, Wezel, Egel, Boommarter), amfibieën ProRail, Rijkswaterstaat, provincie Drenthe SAMENWERKENDE PARTIJEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: ProRail, Rijkswaterstaat, provincie Drenthe Onder de spoorlijn Meppel-Assen zijn drie kleine rivier de Runde UITGEVOERDE MAATREGELEN: faunatunnels gerealiseerd. DOELSOORTEN: Onder de A28 zijn twee kleine faunatunnels NOG UIT TE VOEREN MAATREGELEN: amfibieën, reptielen, kleine zoogdieren (o.a. marterach gerealiseerd. Onder de spoorlijn Hoogeveen-Assen In 2018 is onderzoek gedaan naar aanvullende tigen, Egel, Konijn, Haas), grote zoogdieren (Ree) zijn vier kleine fauntunnels aangelegd. maatregelen. Diverse varianten bleken mogelijk. VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Een faunapassage op de huidige spoorbrug wordt in Rijkswaterstaat DR 09 | LOON-DRENTSCHE AA DAL ieder geval gerealiseerd (eind 2019/begin 2020). UITGEVOERDE MAATREGEL: Bij de kruising Runde-N37 is een faunapassage gerealiseerd. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de beekdalen van het Taarloosche Loopje en het DR 08 | HOOGHALEN-HIJKERVELD Zeegserloopje DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Bever, Otter, Das) MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Witterveld, Hijkerveld en Hijkerzand met de ProRail, provincie Drenthe boswachterijen Hooghalen en Grolloo en de UITGEVOERDE MAATREGELEN: bovenlopen van de Drentsche Aa Onder de spoorlijn Assen-Groningen zijn twee kleine NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 50 PAG vuurvlinder, Zilveren maan),amfibieën(Kamsalamander, spitsmuis, Bunzing,Hermelijn,Wezel), vlinders(Bruine kleine zoogdieren (Otter, Bever, Dwergmuis, Water DOELSOORTEN: beekdal vandeHunze ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: DR 12|HUNZEDAL-N33 Onder deA28iseenkleinefaunatunnelaangelegd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Hermelijn, Wezel, Egel),reptielen (Ringslang),amfibieën kleine zoogdieren (Das,Steenmarter, Bunzing, DOELSOORTEN: beekdal vandePesse ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: DR 11|PESSE Onder hetspoorMeppel UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: vleermuizen, amfibieën(Groene kikker),libellen kleine zoogdieren (Das,Bunzing,Waterspitsmuis), DOELSOORTEN: beekdalen vandeReestenRuinerAa MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: DR 14|MEPPEL-BROEKHUIZEN Onder deN34iseenkleinefaunatunnelgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: kleine zoogdieren (Das,Steenmarter, Wezel, Hermelijn) DOELSOORTEN: landgoed Terborgh ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: DR13 |EEXT-TERBORGH doorlopende oeversvoorzien. Daar waardeHunzeN33kruist,isdoorgang van UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: loopplanken geplaatst. faunatunnels gerealiseerd enineenduikerzijn Beekprik, Bermpje,Winde), reptielen (Ringslang) Poelkikker), vissen(Bittervoorn,Kleinemodderkruiper, - Groningen zijntweekleine oevers natuurvriendelijkingericht. Vaart endeparallelwegen.Onderhetviaductzijn De A32gaatmeteenhoogviaductoverdeHoogeveense UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail, Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (o.a.Otter),libellen,amfibieën DOELSOORTEN: het Reestdal,DeWieden MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: DR 17|MEPPELHOOGEVEENSCHEVAART faunatunnel gemaakt. Onder despoorlijnHoogeveen UITGEVOERDE MAATREGEL: ProRail VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (Adder, Levendbarende hagedis) kleine zoogdieren, amfibieën(Heikikker), reptielen DOELSOORTEN: Boerveense plassen,beekdalvanhetOudeDiep MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: DR 16|HOOGEVEEN-BOERENVEENSEPLASSEN - Assen iseenkleine

PAG 51 NATUUR VERBONDEN DRENTHE PAG 52 NATUUR VERBONDEN DRENTHE Over deN48ishetecoductSuthwaldagerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: van hetecoduct. beheerders ookedelhertenwildzwijnalsgebruikers vleermuizen. Oplangere termijnvoorziendenatuur (Gentiaanblauwtje, Heivlinder),insecten(loopkevers), Adder, Ringslang),amfibieën(Heikikker),vlinders (Ree), reptielen (Hazelworm,Levendbarende hagedis, Wezel, Steenmarter, Rossewoelmuis),grote zoogdieren kleine zoogdieren (Das,Bunzing,Hermelijn, DOELSOORTEN: Meeuwenveen, NolderveldenKleinZwitserland Steenberger OosterveldmetdebossenWildenberg, de heidegebiedenHetZwarteGat,DeSlagenen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: DR 18|STEENBERGERWEG |ECODUCTSUTHWALDA Over deN48ishetecoductStiggeltiegerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Op langere termijnookEdelhert,Wild zwijnenWolf. blauwtje, Heivlinder),insecten(loopkevers),vleermuizen. Ringslang), amfibieën(Heikikker),vlinders(Gentiaan reptielen (Hazelworm,Adder, Levendbarende hagedis, Steenmarter, Rossewoelmuis),grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Das,Bunzing,Hermelijn,Wezel, DOELSOORT: Meeuwenveen, NolderveldenKleinZwitserland Steenberger OosterveldmetdebossenWildenberg, de heidegebiedenHetZwarteGat,DeSlagenen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: DR 19|ECODUCTLINDESTIGGELTIE ingericht. Ook zijnrastersaangelegdenisdedirecte omgeving Onder deA28iseenkleinefaunatunnelgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGELEN: provincie Drenthe, provincie Overijssel,Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Poelkikker) kleine zoogdieren (Otter, Noordse woelmuis),amfibieën DOELSOORTEN: het beekdalvandeReest ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: DR 20|REESTDAL/PROVINCIEGRENS DR12 Hunzedal-N33

PAG 53 NATUUR VERBONDEN DRENTHE NATUUR VERBONDEN NATUUR FL 04 Almere Poort PAG 54 PAG Tijdens de aanlegperiode van Flevoland kreeg het verbinden van leefgebieden bij de aanleg van infrastructurele werken geen aandacht. Het MJPO bracht een inhaalslag voor de ontsnippering rondom rijkswegen en spoorlijn, door samenwerking en kennisdeling tussen verschillende partijen, zoals de provincie, het landschapsbeheer en ProRail. Faunabuizen, duikers, loopplanken en bege leidende rasters bij het spoor en de A6 verbeterden de verbindingen voor belangrijke soorten zoals de bever, otter en ringslang. Hiermee is een bijdrage geleverd aan zowel de natuur als de verkeersveiligheid in Flevoland. Tegenwoordig is het thema verbinden een vast onderdeel bij aanleg en renovatie, waarbij de kennis en ervaring uit het MJPO inspiratie vormen.

FL 02 | OOSTVAARDERS

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: bos ten noordoosten van de A6, natuurgebieden de Reigerplas en Ooievaarsplas ten zuidwesten van de A6 DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) SAMENWERKENDE PARTIJEN: FLEVOLAND ProRail, Rijkswaterstaat, Staatsbosbeheer UITGEVOERDE MAATREGELEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Onder de A6 is in een viaduct een aaneengesloten ProRail, gemeente Almere, Rijkswaterstaat stobbenwal gerealiseerd. Een duiker onder de spoorlijn UITGEVOERDE MAATREGELEN: Lelystad-Almere is voorzien van loopplanken. Onder de A6 is een grote faunapassage gerealiseerd en dankzij een grote poel onder een breed spoorviaduct FL 04 | ALMERE POORT kunnen dieren de rijksweg en het spoor weer passeren.

FL 05 | HOLLANDSE TOCHT MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Kromslootpark, het Muiderzand, de bossen van Pampushout, het bos- en moerasgebied Noorderplassen MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: DOELSOORTEN: Hollands Hout, bossen aan het Veluwemeer kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) DOELSOORTEN:

kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) VERBONDEN NATUUR PAG 55 PAG VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: FL08 | RAMSPOL DOELSOORTEN: Rijkswaterstaat kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) UITGEVOERDE MAATREGEL: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Onder de A6 bij de Larservaart en Lage Vaart is een MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Rijkswaterstaat strook met natuurlijke inrichting aangelegd. Oude Land (Overijssel), Noordoostpolder UITGEVOERDE MAATREGELEN: DOELSOORTEN: Onder de A6 zijn twee kleine faunatunnels gerealiseerd. FL 06 | VISVIJVERBOS kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: FL 10 | KUINDERBOS 2 Rijkswaterstaat FLEVOLAND MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Visvijverbos, Noordertocht De gebieden zijn natuurlijk ingericht. Als aanvulling ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: DOELSOORTEN: op de MJPO maatregelen heeft de provincie op de Kuinderbos kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) N50 twee nieuwe faunaduikers (droog en nat) en DOELSOORTEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: een vleermuis hopover aangelegd. kleine zoogdieren (Otter, Bever), reptielen (Ringslang) Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: UITGEVOERDE MAATREGELEN: FL 09 | KUINDERBOS 1 Rijkswaterstaat Een ongebruikte fietstunnel onder de A6 heeft een UITGEVOERDE MAATREGEL: natuurlijke inrichting en een geleidingsraster gekregen. Onder de A6 is een kleine faunatunnel gerealiseerd. Daarnaast is een kunstwerk van de Hanzelijn voorzien MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: van een doorlopende oever Rotterdamse Hoek, Kuinderbos NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 56 PAG FL 04AlmerePoort

PAG 57 NATUUR VERBONDEN FLEVOLAND NATUUR VERBONDEN NATUUR FR 06 Tjonger PAG 58 PAG In Fryslân zijn ontsnipperingsmaatregelen er veelal op gericht om natte natuur zoals moeras- en veengebieden met elkaar te verbinden. In het zuidoosten van Fryslân komen echter ook soorten voor die op de hogere zandgronden leven. Voor deze soorten zijn er bijvoorbeeld duikers aangelegd. Tijdens het MJPO zijn er in Fryslân ook enkele grote provinciale infraprojecten uitgevoerd. Er zijn bijvoorbeeld hop-overs voor vleermuizen gemaakt, en faunabuizen, boombruggen, loopplankjes en begeleidende rasters. Daarnaast zijn er speciﬁek voor de otter verspreid door de provincie voorzieningen gerealiseerd. Met dit alles is de afgelopen jaren een grote slag gemaakt voor fauna in Fryslân!

FR 01 | KONINGSDIEP FR 04 | LINDEVALLEI

ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: beekdal van het Koningsdiep de Lindevallei DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Otter, Das, Eekhoorn, Boom- kleine zoogdieren (o.a. Waterspitsmuis, Otter, Das, marter), reptielen (Ringslang), amﬁbieën (Groene kikker) Bever), reptielen (Ringslang), amﬁbieën (o.a. Heikikker), FRIESLAND SAMENWERKENDE PARTIJEN: vlinders (Grote vuurvlinder, Zilveren maan) provincie Friesland, Rijkswaterstaat, wetterskip Fryslân SAMENWERKENDE PARTIJEN: UITGEVOERDE MAATREGEL: provincie Friesland, ProRail, Rijkswaterstaat, It Fryske Gea Onder de A7 is een tunnelbak aangelegd die gevuld is UITGEVOERDE MAATREGELEN: met water. Onder de bruggen in de A32 en de spoorlijn Zwolle- Heereveen zijn doorlopende oevers gerealiseerd. Verder is een stobbenwal aangelegd en zijn geleidende rasters geplaatst.

FR 06 | TJONGER

ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: beekdal van de Tjonger DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Otter, Das, Waterspitsmuis, NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 59 PAG Bever), reptielen (Ringslang), amfibieën (o.a. Heikikker), FR 10 | DE SCHEIDING modderkruipers), amfibieën (o.a. Heikikker, Rugstreep vlinders (Grote vuurvlinder, Zilveren maan) pad), reptielen (Ringslang), vlinders (Zilveren maan, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Grote vuurvlinder) ProRail, Rijkswaterstaat MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: de Leijen, de bossen van Bakkeveen en Wijnjewoude Rijkswaterstaat, provincie Friesland Over de A32 en de spoorlijn Heerenveen-Meppel zijn DOELSOORTEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: bruggen met doorlopende oevers gerealiseerd. kleine zoogdieren (Das) Onder de A6 is een brug met doorlopende oever en VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: een kleine faunatunnel gerealiseerd. FRIESLAND FR 07 | KUIKHORNE Rijkswaterstaat UITGEVOERDE MAATREGELEN: FR 13 | WORKUM - OUDEGAASTERBREKKEN Onder de A7 zijn twee kleine faunatunnels aangelegd. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Bergumermeer, Houtwiel, Zwagermieden FR 11 | NIEUWE POMPSLOOT MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: DOELSOORTEN: de meren Het Vliet, Sipkemeer en Rietmeer met kleine zoogdieren (o.a. Otter, Bever, Noordse woelmuis), hun rietlanden van de Oudegaasterbrekken reptielen (Ringslang), amfibieën (o.a. Heikikker) MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: DOELSOORTEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: De Deelen, Sneekermeer, Terkalesterpoelen, Haskerwijd kleine zoogdieren (o.a. Noordse woelmuis, ProRail DOELSOORTEN: Waterspitsmuis) UITGEVOERDE MAATREGEL: kleine zoogdieren (o.a. Otter), reptielen (Ringslang), VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Onder de spoorlijn Leeuwarden-Groningen is een kleine amfibieën, vlinders (Grote vuurvlinder, Zilveren maan) ProRail faunatunnel geplaatst. SAMENWERKENDE PARTIJEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail, Rijkswaterstaat Onder de spoorlijn Leeuwarden-Stavoren zijn twee kleine FR 09 | LANGDEEL UITGEVOERDE MAATREGEL: faunatunnels gerealiseerd en is een duiker voorzien van Onder de bruggen in de A32 is een doorlopende oever loopplanken. De realisatie van een kleine faunatunnel gerealiseerd. onder de spoorlijn Leeuwarden-Stavoren is vastgelegd in MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: het uitvoeringscontract van de maatregelen van ProRail. Wielen, de Oude Venen FR 12 | TJEUKEMEER DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Otter), amfibieën (Heikikker) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: Rijkswaterstaat Tjeukemeer UITGEVOERDE MAATREGELEN: DOELSOORTEN: Over de N31 is een aquaduct met doorlopende oever kleine zoogdieren (o.a. Otter, Das, Bever, Noordse

NATUUR VERBONDEN NATUUR gerealiseerd. woelmuis, Waterspitsmuis), vissen (o.a. Bittervoorn, PAG 60 PAG FR 13Workum -Oudegaasterbrekken

PAG 61 NATUUR VERBONDEN FRIESLAND NATUUR VERBONDEN NATUUR GE 01 Midden-Veluwe, toekomstbeeld ecopassage Maanschoten bij Kootwijk PAG 62 PAG Het MJPO betekende veel voor de provincie Gelderland: door het programma zijn de belangrijkste barrières nabij rijksinfrastructuur opgeheven. De Veluwe is nu weer één groot leefgebied, en ook andere natuurgebieden zijn onderling verbonden. De provincie is hier trots op. Gelderland werkt verder aan het Gelders Natuurnetwerk en blijft investeren in verbindingen nabij provinciale wegen. Zo bouwt ze in 2020 twee ecoducten op de Midden-Veluwe. Door het MJPO is veel kennis vergaard en beschreven in bijvoorbeeld de Leidraad Faunavoorzieningen bij Infrastructuur. Deze wordt toegepast bij provinciale ontsnipperingsprojecten.

GE 01 | MIDDEN-VELUWE UITGEVOERDE MAATREGELEN: Over de A1 zijn de ecoducten Hoog-Buurlo (2011) en Kootwijkerzand (2018) gebouwd. Over de spoorlijn MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Amersfoort-Apeldoorn is het ecoduct Asselsche Heide Noord- en Zuid-Veluwe (2019) gerealiseerd. In het verlengde van ecoduct DOELSOORTEN: Kootwijkerzand is een grote faunatunnel onder het grote zoogdieren (Edelhert, Wildzwijn), kleine zoogdieren spoor Amersfoort-Apeldoorn aangelegd. Verder zijn (Das, Boommarter), insecten (Vliegend hert), reptielen drie kleine fauntunnels onder de weg gemaakt en zijn (Zandhagedis, Levendbarende hagedis, Hazelworm, viaducten ingericht als passage voor fauna. Adder, Gladde slang), vlinders en vleermuizen SAMENWERKENDE PARTIJEN: GE 03 | KABELJAUW, ECODUCT WOLFHEZERHEIDE

GELDERLAND Staatsbosbeheer, provincie Gelderland, ProRail, Rijkswaterstaat, Kroondomein Het Loo, gemeenten Barneveld en Apeldoorn MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: beeksystemen en heidevelden in Zuidwest-Veluwe DOELSOORTEN: reptielen (Zandhagedis, Adder, Gladde Slang, Ringslang, amﬁbieën (Heikikker, Rugstreeppad), vlinders en andere insecten van heidevelden, grote zoogdieren (Edelhert), kleine zoogdieren (Das, Boommarter) SAMENWERKENDE PARTIJEN: Natuurmonumenten, provincie Gelderland, Rijkswaterstaat, gemeente Renkum NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 63 PAG GE 05 | HIERDENSE POORT

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de Veluwe met de natuurrijke gebieden van de Randmeerkust DOELSOORTEN: grote zoogdieren (Edelhert, Ree), kleine zoogdieren (Vos, Das, Boommarter), reptielen (Zandhagedis, Levendbarende hagedis, Hazelworm, Adder, Ringslang, GELDERLAND Gladde slang), vlinders, libellen, kevers en vleermuizen UITGEVOERDE MAATREGEL: SAMENWERKENDE PARTIJEN: GE 09 | LOCHEM Over de A50 is het ecoduct Wolfhezerheide gebouwd. Natuurmonumenten, provincie Gelderland, ProRail, Rijkswaterstaat GE 04 | HATTEMSE/HATTEMERPOORT UITGEVOERDE MAATREGELEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Over de A28 en de spoorlijn Amersfoort-Zwolle is landgoed Ampsen, het dal van de Groenlose Slinge, het ecoduct Hulshorst gebouwd. Ook is er een kleine de Lochemse Berg MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: faunatunnel gemaakt onder de A28. DOELSOORTEN: de Veluwe met de uiterwaarden van de IJssel kleine zoogdieren (Das), amfibieën (Boomkikker, DOELSOORTEN: Kamsalamander) grote zoogdieren (Edelhert, Wild zwijn), kleine zoogdieren VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (Vos, Das, Boommarter), reptielen (Zandhagedis, Levend ProRail barende hagedis, Hazelworm, Adder, Ringslang, Gladde UITGEVOERDE MAATREGEL: slang), vlinders, libellen, kevers, vleermuizen Onder de spoorlijn Zutphen-Hengel is een kleine SAMENWERKENDE PARTIJEN: faunatunnel gemaakt. Staatsbosbeheer, stichting Geldersch Landschap & Kasteelen, provincie Gelderland, Rijkswaterstaat GE 11 | DOETINCHEM UITGEVOERDE MAATREGEL: Over de A50 is het ecoduct Tolhuis gebouwd. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de Slangenburg, de Wrange, Montferland DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Das, Boommarter), reptielen

NATUUR VERBONDEN NATUUR (Levendbarende hagedis), amfibieën (Boomkikker, PAG 64 PAG UITGEVOERDE MAATREGELEN: GE 14 | GROENLOSE SLINGE Onder de N18 is een doorlopende oever met loopplanken gemaakt. Onder de brug in de spoorlijn Groningen-Leeuwarden zijn loopstroken gerealiseerd ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: (2019). de Groenlose Slinge DOELSOORTEN: GE 13 | LIEVELDE amfibieën (Boomkikker), vissen (Winde) SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, gemeente Groenlo, waterschap Rijn ONTSIPPERD NATUURGEBIED: en IJssel Baakse Beek UITGEVOERDE MAATREGELEN: GELDERLAND Kamsalamander), kleine zoogdieren (Dwergmuis), DOELSOORTEN: Onder de N18 is een doorlopende oever gerealiseerd vleermuizen reptielen (Levendbarende hagedis), amfibieën (Boom door loopplanken te plaatsen. SAMENWERKENDE PARTIJEN: kikker), vlinders van schrale graslanden, vissen (Winde) Rijkswaterstaat, gemeente Doetinchem SAMENWERKENDE PARTIJEN: GE 15 | EIBERGEN UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail, gemeente Lichtenvoorde, Onder de A18 zijn vijf kleine faunatunnels en een brug waterschap Rijn en IJssel met doorlopende oever gemaakt. Over de A18 is het UITGEVOERDE MAATREGEL: ONTSNIPPERD NATUURGEBIEDEN: ecoduct Koekendaal gemaakt (2019). Onder de brug in de N18 is een doorlopende oever het landgoederengebied van de Graafschap richting gerealiseerd. Duitsland GE 12 | HARREVELD DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Das), amfibieën (Boomkikker, Kamsalamander), vlinders (IJsvogelvlinder), MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: vissen (Winde) landgoederengebied van de Graafschap, het kleinschalig SAMENWERKENDE PARTIJEN: cultuurlandschap rondom Winterswijk Rijkswaterstaat, gemeente Eibergen, waterschap Rijn DOELSOORTEN: en IJssel kleine zoogdieren (Das, Boommarter, Dwergmuis), UITGEVOERDE MAATREGELEN: reptielen (Levendbarende hagedis), amfibieën Onder de bestaande N18 is een kleine faunatunnel (Boomkikker), vleermuizen gerealiseerd en zijn loopstroken in een duiker gemaakt. SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, gemeente Lichtenvoorde, waterschap Rijn en IJssel NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 65 PAG PAG 66 NATUUR VERBONDEN GELDERLAND oevers gerealiseerd. Ook zijnopdrieplekkenonderdeA15doorlopende Onder deA15zijnvierkleinefaunatunnelsgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: vissen (Winde), vogels(Rietzanger) kleine zoogdieren (Bunzing),vlinders(IJsvogelvlinder), DOELSOORTEN: de Nederrijn de Lingebovenstrooms, deLingebenedenstrooms, MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: GE 18|TIEL door loopstroken induikerstemaken. Onder deA50zijntweefaunapassagesgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: provincie Gelderland,Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (Das) DOELSOORTEN: van deMaas Overasseltsche enHatertscheVennen en uiterwaarden MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: GE 17|WIJCHEN Onder deA28zijnzeskleinefaunatunnelsgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: kleine zoogdieren (Das),amfibieën DOELSOORTEN: Veluwemassief richtinghetVeluwemeer MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: GE 20|‘THARDE Het isopgeleverd in2010. Over deA2ishetecoductLageVeld gebouwd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat, gemeenteCulemborg SAMENWERKENDE PARTIJEN: moerasvogels reptielen (Ringslang),amfibieën(Kamsalamander), grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Bunzing), DOELSOORTEN: Regulieren metdeDiefdijk MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: GE 19|BEESD en zijnindrieduikersloopplankengeplaatst. Onder deA50zijntweekleinefaunatunnelsgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Ringslang), amfibieën(Kamsalamander),vleermuizen reptielen (Levendbarende hagedis,Hazelworm, kleine zoogdieren (Das,Dwergmuis, Boommarter), DOELSOORTEN: Wisselse Poort ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: GE 23|WISSELSEPOORT Onder deA30iseenkleinefaunatunnelgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: kleine zoogdieren (Das) DOELSOORTEN: Achterveld, Buzerd, Veluwe MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: GE 21|BUZERD GE 05Hierdense Poort, ecoductHulshorst

PAG 67 NATUUR VERBONDEN GELDERLAND NATUUR VERBONDEN NATUUR GR 06 Blauw stad PAG 68 PAG Vanaf de start van de realisering van het Natuurnetwerk Nederland heeft de provincie Groningen veel aandacht besteed aan het maken van een doeltreffend netwerk waarin barrières zo veel mogelijk worden voorkomen. Het MJPO gaf hieraan een belangrijke impuls. Van de oorspronkelijk dertien MJPO-knelpunten in Groningen zijn er nu negen geheel opgelost binnen het MJPO. Door de bezuini- gingen op natuur in 2013 trok de Rijksoverheid de ﬁnanciering in van de resterende vier knelpunten. Drie van deze vier zijn cruciaal voor de realisering van het Natuurnetwerk in Groningen en de aanslui- ting daarvan op de rest van het landelijk netwerk. De provincie Groningen is al ver met het oplossen van deze resterende knelpunten. Onder de A28 zijn bijvoorbeeld brede loopstroken aangelegd langs de Drentsche Aa en rasters zorgen ervoor dat onder andere de otter de snelweg niet meer op kan. De plannen voor een tweede grote faunatunnel onder de A28 zijn bijna klaar. Bij het derde belangrijke knelpunt, de A7 bij Meerstad, is begin september 2019 de eerste helft van een grote faunatunnel geplaatst (zie foto). Ondertussen werkt de provincie ook door aan het oplossen van ecologische knelpunten in de provinciale en gemeentelijke infrastructuur. Inmiddels zijn er veertien grotere en kleinere provinciale knelpunten opgelost.

GR 01 | OUDE DIEP GR 02 | MIENSCHEER

GRONINGEN MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de vochtige en natte biotopen in het Zuidelijk de bos- en heidegebieden van Bakkeveen, via het Westerkwartier met het beekdal van de Boorne Nanninga’s Bosch en het Coenders Bosch met het (Koningsdiep) in Friesland Zuidelijk Westerkwartier (o.a. polder Oude Riet) DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Otter, Bunzing, Hermelijn, Wezel), kleine zoogdieren (Das, Wezel, Bunzing, Hermelijn), grote zoogdieren (Ree) grote zoogdieren (Ree) SAMENWERKENDE PARTIJEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, provincie Groningen, waterschap Rijkswaterstaat, provincie Groningen Noorderzijlvest UITGEVOERDE MAATREGEL: UITGEVOERDE MAATREGEL: Het viaduct over de A7 is voorzien van een faunastrook Onder de A7 is een grote faunapassage gerealiseerd. waardoor een viaduct is ontstaan dat dieren ook kunnen gebruiken. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 69 PAG GR 06 | BLAUW STAD GR 08 | DUURSWOLD

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Natuurgebieden rond Blauwestad met de Eems-Dollard, natuurgebied 't Roegwold, via het Hondshalstermeer, via de Westerwoldsche Aa. Er wordt ook een verbinding met de natuurgebieden rondom Blauwestad gelegd met de natuurgebieden van Westerwolde in het DOELSOORTEN: zuidoosten van Groningen en met Duitsland via de kleine zoogdieren (Otter,Wezel, Bunzing, Hermelijn), Brualer Schloot. amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander,

GRONINGEN DOELSOORTEN: Groene kikker) kleine zoogdieren (Otter, Wezel, Bunzing, Hermelijn), SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander, Rijkswaterstaat, provincie Groningen GR 10 | SAUWERD Groene kikker) UITGEVOERDE MAATREGELEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Onder de brug in de N33, ter hoogte van het afwate Rijkswaterstaat, provincie Groningen, Staatsbosbeheer ringskanaal van Duurswold, is aan zowel de noord- MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: als de zuidkant een doorlopende oever en stobbewal open weidevogelgebieden aan weerszijden van de Onder de A7 is een grote faunatunnel gerealiseerd. gerealiseerd. Oude Ae Onder de spoorlijn Groningen-Nieuweschans is een DOELSOORTEN: kleine faunatunnel gerealiseerd en er zijn amfibieën GR 09 | HOLWIERDE amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander, schermen geplaatst. Groene kikker), kleine zoogdieren (Wezel, Bunzing, Hermelijn, Otter) MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: diverse natuurgebieden langs het Eemskanaal ProRail, provincie Groningen DOELSOORTEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: kleine zoogdieren (Otter, Wezel, Bunzing, Hermelijn), Onder de spoorlijn Sauwerd-Delfzijl zijn twee grote zoogdieren (Ree) loopstroken langs de Oude Ae gerealiseerd. VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Rijkswaterstaat GR 11 | KONINGSLAAGTE UITGEVOERDE MAATREGEL: Onder de brug in de N33, ter hoogte van het Eemskanaal, is een doorlopende oever gerealiseerd. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Natuurnetwerk Nederland weidevogelgebieden tussen Sauwerd en Adorp NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 70 PAG DOELSOORTEN: GR 13 | VISVLIETERDIEP kleine zoogdieren (Wezel, Bunzing, Hermelijn, Otter), amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander, Groene kikker, Poelkikker) MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Lauwersmeergebied met de natuurgebieden in het ProRail, provincie Groningen, stichting Het Groninger Zuidelijk Westerkwartier Landschap DOELSOORTEN: UITGEVOERDE MAATREGEL: kleine zoogdieren (Wezel, Bunzing, Hermelijn, Otter), Onder de spoorlijn Groningen-Sauwerd is een kleine amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander,

faunatunnel aangelegd. Groene kikker). GRONINGEN VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: GR 12 | ZUIDHORN ProRail UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de brug in de spoorlijn Groningen-Sauwerd zijn MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: robuuste loopstroken gerealiseerd. het Niezijlsterdiep met het Lauwersmeergebied via het Vanstarkenborghkanaal en de Oude Riet DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Wezel, Bunzing, Hermelijn, Otter), amfibieën (Gewone pad, Kleine watersalamander, Groene kikker) SAMENWERKENDE PARTIJEN: ProRail, provincie Groningen UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de brug in de spoorlijn Groningen-Leeuwarden zijn in 2019 loopstroken gerealiseerd. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 71 PAG NATUUR VERBONDEN NATUUR LI 14 Weerter en Budelerbergen, natuurbrug Weerterbergen PAG 72 PAG In Limburg zijn binnen het MJPO een aantal grote knelpunten opgelost. Dit is mogelijk gemaakt door de goede samenwerking en het elan van betrokken partners. Waar nodig zijn de uitvoeringsplannen aangepast naar de ﬁnanciële mogelijkheden van de partijen, de technische realiseerbaarheid of nieuwe inzichten in het gebruik door de doelsoorten. Met het MJPO is Limburg het belang van ontsnippering meer in gaan zien. Dit heeft bijgedragen aan een volwaardige plaats ervan bij aanleg van nieuwe provinciale wegen zoals de Buitenring Parkstad.

LI 01 | MOOK SAMENWERKENDE PARTIJEN: provincie Limburg, gemeente Boxmeer, vleermuizen- werkgroep Boxmeer MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: St. Jansberg (stuwwal Nijmegen), Heumensoord, Vier viaducten over de A73 gelegen in Boxmeer zijn Overasseltse en Haterse vennen voorzien van een palenrij, zodat de doelsoorten ook

LIMBURG DOELSOORTEN: gebruik kunnen maken van de viaducten. Over de kleine zoogdieren (Das), grote zoogdieren (Ree) A73 is een hop-over gerealiseerd. SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, gemeenten Heumen en Nijmegen, LI 05 | ZAARDERHEIKE provincie Gelderland UITGEVOERDE MAATREGELEN: Langs de spoorlijn Mook-Nijmegen zijn hekwerken MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: aangepast waardoor kleinere diersoorten het spoor Koelbroek (Everlosebeek), Blericksche heide, kunnen oversteken. Langs het Maas-Waalkanaal zijn boscomplexen Zaarderheiken en Maasdal drie paar fauna-uitstapplaatsen gemaakt. DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Das, Eekhoorn), grote zoogdieren LI 03 | VENRAY (Ree), vleermuizen, vogels SAMENWERKENDE PARTIJEN: ProRail, provincie Limburg, Rijkswaterstaat, MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Staatsbosbeheer, waterschap Limburg Stippelberg, landgoed Geijsteren, Overloonsche Duinen UITGEVOERDE MAATREGELEN: DOELSOORTEN: Om het knooppunt Zaarderheike te ontsnipperen is vleermuizen, vogels (Nachtzwaluw), vlinders onder de spoorlijn Venlo-Eindhoven een faunatunnel (Bruine eikenpage) aangelegd. Onder de A67 en A73 zijn in de duikers NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 73 PAG PAG 74 NATUUR VERBONDEN LIMBURG faunatunnel aangelegd. voeringscontract vandemaatregelen vanProRail. Onder despoorlijnVenlo UITGEVOERDE MAATREGEL: ProRail, waterschapLimburg, Staatsbosbeheer SAMENWERKENDE PARTIJEN: vleermuizen (Grootoorvleermuis, Watervleermuis) reptielen (Gladdeslang),amfibieën(Heikikker), DOELSOORTEN: Mariapeel, Griendtsveen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 06|MARIAPEEL spoorlijn Venlo De realisatie vaneenkleinefaunatunnelonderde NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: faunarasters geplaatst(2019). van dekruisingMierbeekzijngeleidende bindingslus A67 een viaductingerichtmetstapstenen.Langsdever van deEverloseBeekloopplankengeplaatst.Ookis - Eindhoven isvastgelegdinhetuit - A73 (Venlo - Eindhoven iseenkleine - Maastricht)terhoogte voeringscontract vandemaatregelen vanProRail. spoorlijn Roermond De realisatie vandoorlopendeoeverstroken onder NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: ProRail, Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Kamsalamander) kleine zoogdieren (Das,Waterspitsmuis), amfibieën DOELSOORTEN: Holtmühle TE ONTSNIPPERENNATUURGEBIED: LI 09|AALSBEEK is geschiktgemaaktalsfaunapassage(2019). Het bestaandeviaductoverdeA67,genaamdEerselsberg, UITGEVOERDE MAATREGEL: Venlo, Staatsbosbeheer Rijskwaterstaat, DevelopmentCompanyGreenport SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Kamsalamander),vogels(Nachtegaal) DOELSOORTEN: Dal Molenbeek,Elsbeemden,Regelshorst,Aschbroek MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: LI 07|BULTENBROEK/EERSELSBERG voeringscontract vandemaatregelen vanProRail. spoorlijn Venlo De realisatie vaneenkleinefaunatunnelonderde NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: - Eindhoven isvastgelegdinhetuit - Venlo zijnvastgelegdinhetuit

voorzien (2019). Roermond gemaakt. DaarwaardeTungelroysche beekhetspoor Wessen doorstroomt isvoorzienvanloopplanken.InhetKanaal De duikerwaarmeedeTungelroysche beekonder deA2 UITGEVOERDE MAATREGELEN: Limburg ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Limburg, waterschap SAMENWERKENDE PARTIJEN: specht, IJsvogel),andere beekgebondensoorten vlinders (Aardbeivlinder, Groentje), vogels(Kleinebonte DOELSOORTEN: Keversbroek, Heijkersbroek, Moespeel MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 13|MIDDENLOOPTUNGELROYSCHEBEEK Haelensche beekzijnloopstroken aangebracht(2019). Ter hoogtevandekruisingspoorlijnmet UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail, provincie Limburg, Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: reptielen (Hazelworm) kleine zoogdieren (Bever),amfibieën(Kamsalamander), DOELSOORTEN: Leudal, Beegderheide MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 12|LEUDAL - Nederweert zijndriepaarfauna - Weert kruist,isdeduiker vanloopstroken - uitstapplaatsen kleine zoogdieren (Das),vissen(Beekprik) DOELSOORTEN: Houbroeksbeemden, AaBeek,bovenloop Uffelsche Beek MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 15|UFFELSCHEBEEK Weert Het ecoductWeerterbergen isoverdeA2enhetspoor UITGEVOERDE MAATREGELEN: Landschap, provincie Limburg ProRail, Rijkswaterstaat,StichtinghetLimburgs SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Hagedissen), amfibieën(Poelkikker) grote zoogdieren (Edelhert,Wild zwijn),reptielen DOELSOORTEN: Weerterbosch, Weerter MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 14|WEERTER ENBUDELERBERGEN zijn 29fauna - Eindhoven gerealiseerd. InhetZuid - uitstapplaatsen gerealiseerd. - enBudelerbergen, Hugterheide - Willemsvaart Limburg ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Limburg, waterschap SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Winde, Bermpje,Rivierprik,Barbeel,Kopvoorn) (Boomkikker, Kamsalamander), vleermuizen,vissen Wezel, Hermelijn, Bever, Otter, Waterspitsmuis), amfibieën grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Das,Bunzing, DOELSOORTEN: De Doort,Grensmaas MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 17|SUSTEREN-ECHT doorstroomt isvoorzienvanloopplanken. De duikerwaarmeedePanheelderbeekonderA2 UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, waterschapLimburg, Natuurmonumenten SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (Otter, Bever) DOELSOORTEN: Mechelderveld, Polderveld,StAnnabeemden,Maasdal MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 16|WESSEM Wessem doorstroomt isvoorzienvanloopplanken.Inhetkanaal De duikerwaarmeedeUffelsche BeekonderdeA2 UITGEVOERDE MAATREGELEN: waterschap Limburg, Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: gerealiseerd. - Nederweert zijnvijffauna - uitstapplaatsen Limburg ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Limburg, waterschap SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren, vleermuizen, DOELSOORTEN: IJzerenbosch, Limbrichterbosch,’tHout,Grasbroek MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 18|IJZERENBOS–GRAETHEIDE 2022 gerealiseerd wor voorzien vanéénpaarfauna met eennieuwebeekloop.HetJulianakanaalwordt Onder deA2wordt eengrote faunabruggecombineerd NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Onder despoorlijnSittard UITGEVOERDE MAATREGELEN: Vonder opgenomen inhettracébesluitvanproject A2 een ecoduikeronderhetkanaal.Dezemaatregelen zijn voorzien vanloopstroken en - Kerensheide enzullennaarverwachtingin den. - Roermond iseenduiker - uitstapplaatsen enerkomt

PAG 75 NATUUR VERBONDEN LIMBURG UITGEVOERDE MAATREGELEN: schanskorven. Onder het spoor Heerlen-Schin op De duiker waarmee de Geleenbeek onder de A76 en Geul is een duiker voorzien van loopplanken. de spoorlijn Heerlen-Sittard doorstroomt is voorzien van loopplanken. Onder het spoor is ook een tweede duiker LI 21 | BENEDEN GEULDAL voorzien van loopplanken en er is een kleine faunatunnel aangelegd. Verder is een bestaande tunnel onder de A76 geschikt gemaakt als faunapassage. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: LIMBURG Ingendael, Geuldal, Grensmaas. LI 20 | HEERLEN (TERWORM) DOELSOORTEN: grote zoodieren (Grote grazers), amfibieën, reptielen (Hazelworm), kleine zoogdieren (Das, Waterspitsmuis), UITGEVOERDE MAATREGELEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: vleermuizen (Vale vleermuis) Onder het spoor Sittard-Roermond is een faunapassage landgoed Terworm, Kunderberg SAMENWERKENDE PARTIJEN: gekoppeld aan nieuwe onderdoorgang voor DOELSOORTEN: ProRail, Rijkswaterstaat, gemeente Meerssen, ‘De Vloedgraaf’. amfibieën (Rugstreeppad, Kamsalamander), reptielen Staatsbosbeheer, Landschapsbeheer Limburg, NOG UIT TE VOEREN MAATREGELEN: (Hazelworm), vlinders (Kleine parelmoervlinder, Bruine waterschap Limburg, provincie Limburg Onder de A2 wordt een grote faunatunnel gerealiseerd. eikepage), kleine zoogdieren (Das) UITGEVOERDE MAATREGELEN: Ook moet een loopstrook langs brug Obbicht gerealiseerd SAMENWERKENDE PARTIJEN: Over de A2 is zijn de ecoducten Bunderbosch en worden. Deze maatregelen zijn opgenomen in het tracé ProRail, gemeente Voerendaal, Natuurmonumenten, Kalverbosch gerealiseerd. Onder de A2 en A79 zijn drie besluit van het project A2 Vonderen-Kerensheide en Rijkswaterstaat duikers voorzien van loopplanken. Onder de spoorlijn zullen naar verwachting in 2022 gerealiseerd worden. UITGEVOERDE MAATREGELEN: Maastricht-Sittard, ter hoogte van de onderdoorgangen In het Julianakanaal worden fauna-uitstapplaatsen Het bestaande viaduct over de A76 in de Marenweg/ onder de A79, is een duiker voorzien van loopplanken gerealiseerd. Deze worden in 2019 gerealiseerd. Terworm is aan weerszijden voorzien van gevulde en er is een kleine faunatunnel gerealiseerd. Verder zijn

LI 19 | NAGELBEEK

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Kathager Beemden, Stammenderbos DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Das), amfibieën, vleermuizen SAMENWERKENDE PARTIJEN: ProRail, provincie Limburg, Rijkswaterstaat,

NATUUR VERBONDEN NATUUR waterschap Limburg PAG 76 PAG Julianakanaal. Rijkswaterstaat, waterschapLimburg SAMENWERKENDE PARTIJEN: Hazelworm), vlinders(Boswitje) (Eikelmuis), reptielen (Levendbarende hagedis, amfibieën (Kamsalamander), kleine zoogdieren DOELSOORTEN: Savelsbos, Eijsderbeemden MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 23|RIJCKHOLT spoorlijn Heerlen De realisatie vangroenstroken enrastersonderde Steinweg enPutweg,ingerichtalsfaunapassage. Onder deA79zijndrieviaducten,bijKlimmernerweg, UITGEVOERDE MAATREGELEN: Staatsbosbeheer Rijkswaterstaat, ProRail, gemeenteValkenburg, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Baardvleermuis), weekdieren (Zeggekorfslak) Gewone pad),vleermuizen(Grootoorvleermuis, reptielen (Hazelworm),amfibieën(Vroedmeesterpad, DOELSOORTEN: Kunderberg, Ravensbosch MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 22|KLIMMEN meerdere fauna uitvoeringscontract vandemaatregelen vanProRail. - uitstapplaatsen gerealiseerd inhet - Schin opGeulisvastgelegdinhet viaducten geschiktgemaaktalsfaunapassage. gaan functioneren alsfaunatunnel.Verder zijndrie beter aangeslotenoptweebestaandeduikers,diekunnen Ter hoogtevanGronsveld worden degeleidenderasters UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat ProRail, Natuurmonumenten,waterschapLimburg, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Waterspitsmuis) reptielen (Hazelworm),kleinezoogdieren (Das, DOELSOORTEN: Caesterd beemden,dalNoorbeek MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: LI 24|EIJSDEN looprichels. rasters metstapstenen).Ookiseenduikervoorzienvan en Rijksweg)voorzienvanfaunavoorzieningen(combi Op dittrajectvandeA2zijntweeviaducten(Groenstraat UITGEVOERDE MAATREGELEN:

PAG 77 NATUUR VERBONDEN LIMBURG NATUUR VERBONDEN NATUUR NB 10 De Kempen, ecoduct Kempengrens PAG 78 PAG NOORD-BRABANT met deScheeken) Nieuwe heidemetdeOirschotseheide,Mortelen Woud (hetDommeldalmethetdalvandeBeerze, de natuurgebieden binnenNationaalLandschapHetGroene MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 01|DEMORTELEN voor rijkswegenalsprovincialewegen. aantal. Tegelijkertijd blijktuitonderzoekdaternogeenrestopgaveligtvoorontsnippering,zowel Brabant kentveelsuccessen.Soortenalsdeboomkikker, bever engladdeslangnemenweertoein De dasheeftveelbaatbijdeveledassentunnels.Ookhetnatuurherstelbinnennatuurnetwerk ruim baaninnatuurgebiedhetGroeneWoud. Met deopeningvanhetecoductoverspoorparallelaanA2eind2019krijgenedelherten aangepakt encirca100faunapassagesaangelegd,waaronderdrieecoductenoverdeA2,A50A67. de bouwvanhetecoductHetGroeneWoud starten.UiteindelijkzijnbinnenhetMJPO26knelpunten kon, dankzijgezamenlijkeinspanningvanRijkswaterstaat,hetministerieLNVendeprovincie, alle provinciestotgevolg.Rijkenprovinciehebbendezeopgavevoortvarendaangepakt.Alin2003 Noord-Brabant iseenmozaïekvannatuur, stadenland,metdegrootsteontsnipperingsopgavevan Nationaal Landschap HetGroene Woud, Loonseen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 03|KAMPINA brug DeMortelengerealiseerd (2019). seerd. OverdespoorlijnBoxtel-Eindhovenisnatuur- en onderdeA2/A58iseenkleinefaunatunnelgereali- Over deA2isnatuurbrugHetGroene Woud gebouwd UITGEVOERDE MAATREGELEN: Landschap Rijkswaterstaat, provincie Noord-Brabant, Brabants SAMENWERKENDE PARTIJEN: grazers (Kamsalamander), potentieelhetEdelhertengrote zoogdieren (Ree),reptielen (Hazelworm),amﬁbieën Hermelijn, Wezel, Ondergrondse woelmuis),grote dagvlinders, vleermuizen,kleinezoogdieren (Das,Vos, DOELSOORTEN:

PAG 79 NATUUR VERBONDEN PAG 80 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT spoorlijn Boxtel Hermelijn, Wezel, Ondergrondse woelmuis), grote dagvlinders, vleermuizen,kleine zoogdieren (Das,Vos, DOELSOORTEN: Het Groene Woud natuurgebieden binnenNationaalLandschap MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 05|BEEKVAN DEREUSEL langs deN65.OnderspoorlijnDenBosch richt alsfaunapassage.Verder zijnerrastersgeplaatst Daar waardeBroekley deN65kruist,isduikeringe UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, provincie Noord SAMENWERKENDE PARTIJEN: Boomkikker) reptielen (Hazelworm),amfibieën(Kamsalamander, Wezel, Ondergrondse woelmuis),grote zoogdieren (Ree), vleermuizen, kleinezoogdieren (Das,Vos, Hermelijn, DOELSOORTEN: Drunense DuinenviahetbeekdalvandeBroekley - Tilburg zijnkleinefaunatunnelsgeplaatst. - Brabant - Tilburg en Bij deA58terhoogtevanKerkeindseHeidezijntwee UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (Hazelworm), potentieelhetEdelhertengrote grazers zoogdieren (Ree),amfibieën(Kamsalamander), reptielen Hermelijn, Wezel, Ondergrondse woelmuis),grote dagvlinders, vleermuizen,kleinezoogdieren (Das,Vos, DOELSOORTEN: Het Groene Woud natuurgebieden binnenNationaalLandschap MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 06|KERKEINDSEHEIDE loopplanken geplaatst. Daar waardeReuselA58kruist,zijninduiker UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (Hazelworm), potentieelhetEdelhertengrote grazers zoogdieren (Ree),amfibieën(Kamsalamander), reptielen (Levendbarende hagedis),amfibieën vleermuizen, grote zoogdieren (Ree), reptielen DOELSOORTEN: van deDommel,Tongelreep enKeersop heide enhetbostussenAalst Waalre), beekdalen Kempische bossen(Plateaux,MalpiescheenBorkelse MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 09|LEENDERBOS-DEKEMPEN bestaande duikerloopplankenaangebracht. Onder despoorlijnEindhoven Ook iseenviaductgeschiktgemaaktalsfaunapassage. Onder deA67zijndriekleinefaunatunnelsaangelegd. Over deA2ishetecoductGroote Heidegerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail, Rijkswaterstaat SAMENWERKENDE PARTIJEN: Wild zwijn,grote grazers,DasenBoommarter Vinpootsalamander, Kamsalamander),potentieelEdelhert, barende hagedis),amfibieën(o.a.Alpenwatersalamander, vleermuizen, grote zoogdieren (Ree),reptielen (Levend DOELSOORTEN: de Leenderheide ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: NB 07|GROOTEHEIDE Wilhelminakanaal zijnfauna Ook iseenduikervoorzienvanloopplanken.Bijhet grote faunatunnelseneenkleinefaunatunnelgerealiseerd. - uitstapplaatsen aangelegd. - Weert zijnineen Over deA67ishetecoductKempengrens gerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: Boommarter potentieel Edelhert,Wild zwijn,grote grazers,Dasen salamander, Vinpootsalamander, Kamsalamander), (Levendbarende hagedis),amfibieën(o.a.Alpenwater vleermuizen, grote zoogdieren (Ree),reptielen DOELSOORTEN: de Goorloop,NeterselscheHeide,GrijzeSteen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB10 |DEKEMPEN(RV) is eenhop en iseenduikeringerichtalsfaunapassage.Opéénlocatie Onder deN69zijnachtkleinefaunatunnelsgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: - over gerealiseerd. in hetuitvoeringscontractvande maatregelen vanProRail. De realisatie vanloopplankenineen duikerisvastgelegd NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: spoorlijn Bergen opZoom seerd eneriseenstobbenwalaangelegd.Onderde faunapassage, erzijntweekleinefaunatunnelsgereali als wildpassages.Eenviaductisgeschiktgemaakt Bestaande kruisingenmetdeA4zijngeschiktgemaakt UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Kamsalamander, Vinpootsalamander, Heikikker) (Levendbarende hagedis),vleermuizen,amfibieën kleine zoogdieren (marterachtigen),reptielen amfibieën (Middelstegroene kikker, Bruinekikker), DOELSOORTEN: de BrabantseWal, Markiezaat MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 11|KALMTHOUT-MARKIEZAAT tunnel gerealiseerd. - Goes iseenkleinefauna Rijkswaterstaat, provincie Noord SAMENWERKENDE PARTIJEN: Kamsalamander), vleermuizen, moerasvogels amfibieën (Kleinegroene kikker, Bruinekikker, Heikikker, Ondergrondse woelmuis,Das),grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Bever, Otter, Bunzing, Hermelijn, DOELSOORTEN: uiterwaarden vandeBergse Maas en deMaas,LoonseDrunenseDuinen,polders Moerputten, Vugtse GementrichtinghetEngelermeer MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 13|VLIJMEN gerealiseerd. Onder deA4iseenduikermetloopplanken UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Boommarter, Steenmarter, Bever, Otter Heikikker), potentieelgrote grazers,Edelhert,Das, amfibieën (Kamsalamander, Vinpootsalamander, barende hagedis),grote zoogdieren (Ree),vleermuizen, kleine zoogdieren (marterachtigen),reptielen (Levend amfibieën (Middelstegroene kikker, Bruinekikker), DOELSOORTEN: Brabantse wal Kreekrak enoostelijkgelegenkerngebiedenmetde MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 12|LANDGOEDZOOMLAND - Brabant

PAG 81 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT PAG 82 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: worm), amfibieën(Kamsalamander, Vinpootsalamander) vleermuizen, reptielen (Levendbarende hagedis, Hazel grote zoogdieren (Ree),kleine zoogdieren (Vos, Hermelijn), DOELSOORTEN: het Mastbos,Bovenmark(natuurgebied DeBaronie) MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 15|DEBARONIE gerealiseerd. Onder deA59iseenduikermetdoorlopendeoever UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Das), grote zoogdieren (Ree,grote grazers) dieren (Bunzing,Hermelijn,Ondergrondse woelmuis, Heikikker), vleermuizen,moerasvogels,kleinezoog amfibieën (Kleinegroene kikker, Bruinekikker, DOELSOORTEN: Loonse enDrunenseDuinen,Bergsche Maas MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 14|CAPELLE/LANGSTRAAT Dit staatgeplandvoor2020. Aanleggen vaneengrote faunatunnelenrasters. NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Onder deA59iseenkleinefaunatunnelgerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: Gewone pad, Kleine watersalamander), kleine zoogdieren Gewone pad,Kleinewatersalamander), kleinezoogdieren amfibieën (Middelstegroene kikker, Bruinekikker, DOELSOORTEN: Rooskensdonk de uitwaarden vanhetMarkdalmet hetgebied MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 17|ZEVENBERGEN gerealiseerd langsdeoeversvanMark. loopplanken enisondereenviaductfaunapassage gerealiseerd. OnderdeA59iseenduikervoorzienvan Onder deA16zijntweeduikersmetdoorlopendeoevers UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: potentieel deOtter (Bunzing, Hermelijn,Wezelvos), grote zoogdieren (Ree), wone pad,Kleinewatersalamander),kleinezoogdieren amfibieën (Middelstegroene kikker, Bruinekikker, Ge DOELSOORTEN: van deMark Zonzeelsche polderenBinnenpolder, ontsnippering MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 16|LANGEWEG en erzijntweekleinefaunapassagesgerealiseerd. twee viaductenzijngeschiktgemaaktalsfaunapassage Onder deA58zijnineenduikerloopplankengeplaatst, UITGEVOERDE MAATREGELEN: de Almaangepast. Onder deA27zijnoeversvanhetafwateringskanaal UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Bever enOtter Haas, Bunzing,Wezel, Hermelijn),potentieelde Groene kikker),kleinezoogdieren (muizen,Konijn, amfibieën (Kleinewatersalamander, Bruinekikker, DOELSOORTEN: de Alm,BleekKil MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 18|WERKENDAM,KREKENA27 Onder despoorlijnLageZwaluwe UITGEVOERDE MAATREGEL: ProRail VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: kleine faunatunnelgerealiseerd. (Ree), potentieeldeOtter (Bunzing, Hermelijn,Wezel, Vos), grote zoogdieren - Roosendaal iseen doorlopende oeverzone. de N259kruisenzijnduikers voorzienvaneen Daar waardeLingeenBreede Watergang deA4en UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: grote zoogdieren (Ree) Konijn, diversemuizensoorten,Vos, marterachtigen), Kleine watersalamander),kleinezoogdieren (Haas, amfibieën (Alpenwatersalamander, Bruinekikker, DOELSOORTEN: flank vandeUtrechtse Heuvelrug,Gelderse Vallei MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 20|STEENBERGEN(POLDEROUDLAND) een duikermetdoorlopendeoeversgerealiseerd. seerd, metnamevoordeDas.Ookzijnereenbrugen Onder deA50zijndertienkleinefaunatunnelsgereali UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Vinpootsalamander, Rugstreeppad) reptielen (Hazelworm,Levendbarende hagedis), kleine zoogdieren (Das,Vos), grote zoogdieren (Ree), DOELSOORTEN: Maashorst metHerperduin endeHerselscheheide MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 19|OSS amfibieën (Kleinewatersalamander, Bruinekikker, DOELSOORTEN: en Hoeven Kibbelvaart, LaaksevaartterhoogtevanSt.Willebrord MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 22|BOSSCHENHOOFD(KIBBELVAART) en iseenkleinefaunatunnelgerealiseerd. Onder deA58iseenduikervoorzienvanloopplanken UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Bruine kikker),kleinezoogdieren (marterachtigen) amfibieën (Alpenwatersalamander, Vinpootsalamander, DOELSOORTEN: de Wouwse Plantage,landgoedZoomland MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 21|WOUW dagvlinders) dieren (Ree),oevergebonden soorten(o.a.moerasvogels, kleine zoogdieren (Das,marterachtigen), grote zoog DOELSOORTEN: de KeentseUiterwaard, Maashorst MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 24|HERTOGSWETERING zijn tweeviaductengeschiktgemaaktvoorfauna. Onder deA27iseenfaunatunnelgerealiseerd. Daarnaast UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (Bunzing, Wezel, Vos), grote zoogdieren (Ree) reptielen (Levendbarende hagedis),kleinezoogdieren amfibieën (o.a.Kamsalamander, Vinpootsalamander), DOELSOORTEN: boswachterij Dorst TE ONTSNIPPERENNATUURGEBIED: NB 23|BOSWACHTERIJ DORST gepast, zodatdezeookkanfungeren alsfaunapassage. Daar waardeKibbelvaartA58kruistisduikeraan UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (marterachtigen), grote zoogdieren (Ree) Middelste groene kikker),dagvlinders,kleinezoogdieren

PAG 83 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT PAG 84 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: potentieel deOtter amfibieën, kleinezoogdieren (marterachtigen), DOELSOORTEN: Oude Dieze,Maasuiterwaarden MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 26|DIEZEMONDING geleidende beplantingaangelegd. is eenduikergeschiktgemaaktalsfaunapassageen Onder deA58zijntweekleinefaunatunnelsgerealiseerd, UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: vleermuizen, grote zoogdieren (Ree),bosvogels amfibieën, kleinezoogdieren (marterachtigen), DOELSOORTEN: Molenschotse heide,Prinsenbos MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 25|MOLENSCHOT, PRINSENBOS geleidende beplantingenrastersgeplaatst. Daar waardeHertogsweteringA50kruistzijn UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: zijn faunapassagesgerealiseerd. Onder tweeviaductenbijknooppunt deHogt(A67/A2) UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: dieren (marterachtigen),grote zoogdieren (Ree) Nachtegaal, Bosrietzanger),vleermuizen,kleinezoog Kleine watersalamander),broedvogels (o.a.Blauwborst, amfibieën (o.a.Kamsalamander, Kleinegroene kikker, DOELSOORTEN: natuurkerngebied deDommel ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: NB 28|BOVENLOOPVAN DEDOMMEL faunatunnel onderdeA67gerealiseerd. vriendelijke oeveraangelegd,eneriseenkleine Onder deDiezebrugiseendoorlopendenatuur UITGEVOERDE MAATREGELEN: en iseenduiker voorzienvanloopplanken. Onder deA67zijntweekleine faunatunnelsgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: vleermuizen, slang), kleinezoogdieren (Das,Steenmarter, Boommarter), Poelkikker), reptielen (Levendbarende hagedis,Gladde dagvlinders, moerasvogels,amfibieën(o.a.Heikikker, DOELSOORTEN: Deurnse PeelenMariapeelmetGroote Peel MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 30|DEPEEL voor medegebruikdoorfauna. oever gerealiseerd eniseenviaductgeschiktgemaakt de AstenscheAa.Ookisereenduikermetdoorlopende bij deDennendijkseBossen,OostappenseHeideen Onder deA67zijnvierkleinefaunatunnelsgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: (marterachtigen) amfibieën (o.a.Knoflookpad),kleinezoogdieren DOELSOORTEN: van deA67 Liesselse Bossenenandere natuurterreinen tennoorden de DennendijkseBossenmetAstenscheAaen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NB 29|BOVENLOOPVAN DEAA NB06 Kerkeindse Heide

PAG 85 NATUUR VERBONDEN NOORD-BRABANT NATUUR VERBONDEN NATUUR NH 01 Bosberg, ecoduct Zwaluwenberg PAG 86 PAG Voor de Noord-Hollandse natuur betekende het MJPO een grote impuls voor het verbinden van natuurgebieden. In het kielzog van de grote rijksprojecten heeft ook de provincie veel natuurbruggen, faunapassages en ecoduikers aangelegd. Bovendien zijn de MJPO-partners gaan monitoren of de voorzieningen daadwerkelijk functioneren. Door goed onderzoek wordt steeds duidelijker hoe belangrijk verbindingen zijn voor de biodiversiteit in natuurgebieden. Voor het natuurnetwerk is een goede uitwisseling van dieren cruciaal. In Noord-Holland wordt hard gewerkt aan mobiliteit voor mensen én dieren. Dat dit gebruikelijk is geworden, is mede dankzij het netwerk van het MJPO.

NH 01 | ZWALUWENBERG (BOSBERG) SAMENWERKENDE PARTIJEN: ProRail, Rijkswaterstaat, provincies Noord-Holland en Utrecht, ministerie van Defensie, Goois Natuurreservaat, MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Natuurmonumenten, Het Utrechts Landschap, gemeenten Hoorneboegse Heide met de bossen van natuurreservaat Hilversum, Naarden en Muiden, ministerie van Landbouw, De Zuid Natuur en Voedselkwaliteit DOELSOORTEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Otter, Over de A27 en de spoorlijn Utrecht-Hilversum zijn Bever, Bunzing, Das, Boommarter), reptielen (Ringslang, twee ecoducten gerealiseerd. Deze twee ecoducten Levendbarende hagedis, Zandhagedis), amﬁbieën vormen samen met het ecoduct over de N417 de (Heikikker), vlinders (Heideblauwtje, Heivlinder), natuurverbinding Zwaluwenberg. insecten (veld- en loopkevers), diverse mierensoorten NH 03 | LAARDERHOOGT (A1)

ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: noordelijke en zuidelijke deel van Het Gooi DOELSOORTEN: grote zoogdieren (Ree, Das), kleine zoogdieren (Boommarter, overige marterachtigen,), reptielen

NOORD-HOLLAND (Hazelworm, Zandhagedis), amﬁbieën (Kamsalamander), insecten (Groene zandloopkever) NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 87 PAG SAMENWERKENDE PARTIJEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Rijkswaterstaat, provincie Noord-Holland, Goois Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat natuurreservaat, Provinciale Waterleidingmaatschappij, UITGEVOERDE MAATREGELEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: gemeenten Laren en Blaricum, Tergooi ziekenhuizen Onder de A7 is een faunatunnel (droge ecoduiker) Onder de N9 zijn in drie duikers loopplanken geplaatst. UITGEVOERDE MAATREGELEN: gerealiseerd. Over de A1 is het ecoduct Laarderhoogt gerealiseerd. NH 09 | PURMEREND-NOORD Dit ecoduct overspant ook de Naarderstraat. NH 07 | MIDDENMEER HOLLAND

- NH 05 | OUDERKERK AAN DE AMSTEL MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Zeevang met Wormer-Jisperveld Hogerwaardpolder met de Bathpolder DOELSOORTEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Otter, Bever, kleine marterachtigen, polder Rondehoep, Ouderkerkerplas kleine zoogdieren (Otter, kleine marterachtigen) Egel) DOELSOORTEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ:

NOORD kleine zoogdieren (Otter, Waterspitsmuis), reptielen Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat (Ringslang), amfibieën (Kleine watersalamander, UITGEVOERDE MAATREGELEN: UITGEVOERDE MAATREGEL: Bruine kikker, Gewone pad) Langs drie locaties in Wieringermeer zijn schanskorven Onder de A7 is een kleine faunatunnel gerealiseerd. VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: langs de oevers van de Westfriesevaart aangebracht. Rijkswaterstaat NH 10 | WESTZAAN UITGEVOERDE MAATREGELEN: NH 08 | CALLANTSOOG ZIJPERDIJK In twee tunnels onder de A9 zijn keienwallen geplaatst, zodat ook fauna gebruik kan maken van deze onder MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: doorgangen. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de veenweidegebieden Westzanerveld en Guisveld achterland westelijk van de N9 met de brede berm van DOELSOORTEN: NH 06 | ROBBENOORDBOSCH het Noord-Hollandskanaal en met de overzijde van dit kleine zoogdieren (o.a. Wezel, Bunzing, Hermelijn, Egel, kanaal Waterspitsmuis, Noordse woelmuis), amfibieën, DOELSOORTEN: reptielen (Ringslang), insecten ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: kleine zoogdieren (Otter, kleine marterachtigen), VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Robbenoordbos amfibieën (Kleine watersalamander, Gewone pad, Rijkswaterstaat DOELSOORTEN: Bruine kikker, Groene kikker), dagvlinders (algemeen UITGEVOERDE MAATREGEL: kleine zoogdieren (Vos, Otter, Eekhoorn, Boommarter), voorkomende soorten) De restruimte onder het viaduct onder de A8, amfibieën (Gewone pad, Bruine kikker, Groene kikker, tussen Westzaan en Guisveld, is geschikt gemaakt Kleine watersalamander) als faunapassage. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 88 PAG NH 11 | HALFWEG NH 15 | DIEMEN

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Kluut 1 en Spaarnwoude met het gerealiseerde de Diem en het Amsterdam-Rijnkanaal natuurcompensatiegebied Kluut 2 (binnen groengebied DOELSOORTEN: Tuinen van West) soorten uit Diemerbos en Gemeenschapspolder, met

DOELSOORTEN: name reptielen (Ringslang), grote zoogdieren (Ree) en HOLLAND kleine zoogdieren (Otter, Bever, Hermelijn, kleine zoogdieren (o.a. Otter, kleine marterachtigen, - Waterspitsmuis), reptielen (Ringslang), amfibieën mogelijk Boommarter/Steenmarter) (Rugstreeppad) SAMENWERKENDE PARTIJEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat, gemeente Amsterdam Rijkswaterstaat Over de spoorlijn Haarlem-Zandvoort is natuurbrug UITGEVOERDE MAATREGELEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Duinpoort gerealiseerd. In het Amsterdam-Rijnkanaal zijn meerdere fauna-

Onder een brug in de N200 is een faunapassage uitstapplaatsen gerealiseerd. NOORD gerealiseerd. NH 14 | VELSEN NH 16 | GROENE SCHAKEL NH 12 | ZANDVOORT MET ELKAAR TE VERBINDEN NATUURGEBIEDEN: Spaarnwoude met de Binnenduinrand (Beekestijn, MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Midden-Herenduin) Utrechtse Heuvelrug en 't Gooi Kennemerduinen en Kraansvlak met de Koningshof en DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: de Amsterdamse Waterleidingduinen kleine zoogdieren (Boommarter, Bunzing), reptielen grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Das, DOELSOORTEN: (Ringslang), amfibieën (Kleine watersalamander, Boommarter), reptielen (Levendbarende hagedis, grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Boommarter), Bruine kikker, Gewone pad) Zandhagedis), vlinders (Heideblauwtje, Heivlinder), reptielen (Zandhagedis, Hazelworm), vlinders (Bruine SAMENWERKENDE PARTIJEN: insecten (Veldkrekel, loopkevers), mierensoorten eikenpage, Heivlinder, Aardbeivlinder), insecten Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Noord-Holland SAMENWERKENDE PARTIJEN: (o.a. Zandloopkever) UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Noord-Holland, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Binnen de looptijd van het MJPO konden hier geen gemeente Hilversum, Goois Natuurreservaat ProRail, Natuurmonumenten, gemeenten Zandvoort en geschikte maatregelen worden getroffen. Het knelpunt UITGEVOERDE MAATREGEL: Bloemendaal, provincie Noord-Holland, Nationaal Park blijft bestaan. Onder de A27 is een grote faunatunnel van veertig Zuid-Kennemerland meter breed gerealiseerd (Monnikenberg). NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 89 PAG PAG 90 NATUUR VERBONDEN NOORD-HOLLAND provincie Flevoland realisatie in2021 Groene Schakel gerealiseerd. Naarverwachting is Berger amfibieën (Poelkikker) spitsmuis, Noordse woelmuis),reptielen (Ringslang), kleine zoogdieren (Bunzing,Otter, Bever, Water DOELSOORTEN: Kust tot de robuuste verbindingenGroene Ruggengraaten MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NH 19|INTERROBUUSTBUITENIJ als faunapassage. Onder deHollandseBrugiseenstobbenwalaangelegd UITGEVOERDE MAATREGEL: provincies Noord SAMENWERKENDE PARTIJEN: kikker, Gewonepad) (Ringslang), amfibieën(Kleinewatersalamander, Bruine kleine zoogdieren (Otter, Bever, Vos, Bunzing),reptielen DOELSOORTEN: natuurgebieden inNoord MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NH 18|INTERROBUUSTHOLLANDSEBRUG Over despoorlijnHilversum NOG UITTEVOERENMAATREGEL: Groene Ruggengraat en Binnendijksche, - enMeentpolder)metnatuurgebieden inde - - Holland enFlevoland,Rijkswaterstaat 2022. - Holland (oosttakvande - Baarn wordt hetecoduct Overscheensche, Overscheensche, oever gemaakt. Onder deA9zijneenaantalduikers metdoorlopende UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Gewone pad) amfibieën (Kleinewatersalamander, Bruinekikker, kleine zoogdieren (kleinemarterachtigen,Otter), DOELSOORTEN: gebieden aanweerszijdenvandeA9 de Kooimerdie methetLimmerdie enomliggende MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NH 22|HEILOO gerealiseerd. Onder debrugInA9iseenfaunapassage UITGEVOERDE MAATREGELEN: Natuurmonumenten VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: kleine zoogdieren (Bunzing,Egel) DOELSOORTEN: Waterlandse kustIJmeer, kustbijCastricum MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: NH 20|KUSTTOTCASTRICUM In hetBuiten UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: - IJ zijnnatuurvriendelijkeoeversgemaakt. NH 16GroeneSchakel, animatiefaunatunnelMonnikenberg onderA27nabijHilversum.

PAG 91 NATUUR VERBONDEN NOORD-HOLLAND NATUUR VERBONDEN NATUUR OV 03 Meppelerdiep PAG 92 PAG OVERIJSSEL DOELSOORTEN: Sallandse Heuvelrug ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: OV 02|NIJVERDAL in deduikergeplaatst. Onder despoorlijnZwolle-Emmenzijnloopplanken faunatunnel gerealiseerd enzijnrastersgeplaatst. De N34isafgewaardeerd. OnderdeN48iseenkleine UITGEVOERDE MAATREGELEN: beheer, landschapOverijssel,gemeenteOmmen Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Overijssel,Staatsbos- SAMENWERKENDE PARTIJEN: grote zoogdieren (Ree) kleine zoogdieren (Das,Boom-enSteenmarter), DOELSOORTEN: Sallandse HeuvelrugmetVechtdal enReggedal MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 01|OMMEN aangebracht. duikers aangebracht.Bijenkeleprovincialewegenzijnkleinwildtunnelsenwildsignaleringssystemen ecoducten zijninvoorbereiding.Onderderijksinfrastructuurkleinwildtunnelsenloopplanken deskundigennetwerk opgeleverd.InOverijsselzijndrieecoductengerealiseerd,ennogeens kennisuitwisseling tussendeprovincieenoverigepartijenbevorderdheefteenwaardevol belangrijke infrastructurelebarrièreskunnenoplossen.Hetprogrammaheeftdesamenwerkingen infrastructuur. Onderanderedoorinfrastructurelebarrièresopteheffen. MethetMJPOheeftze opgenomen omnatuur-inclusief tewerkenbijhetaanleggenenonderhoudenvanprovinciale Provincie Overijsselwildebiodiversiteitvergroten.Zeheeftinhaaromgevingsvisieambitie Zwolle-Emmen eengrote faunatunnelgerealiseerd. faunatunnels gerealiseerd. Verder isonderdespoorlijn zijn rastersgeplaatst.Onderde N35zijntweekleine Over deN35ishetecoductTwilhaar gerealiseerd en UITGEVOERDE MAATREGELEN: beheer, gemeente Hellendoorn Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,ProRail, Staatsbos- SAMENWERKENDE PARTIJEN: Hazelworm) hagedis, Zandhagedis,Ringslang,Gladdeslang, (Eekhoorn, Das,Boommarter),reptielen (Levendbarende grote zoogdieren (Edelhert,Ree),kleinezoogdieren

PAG 93 NATUUR VERBONDEN PAG 94 NATUUR VERBONDEN OVERIJSSEL zijn driefauna faunatunnels gerealiseerd. LangshetkanaalMeppeler en ookonderdespoorlijnZwolle Onder deA28zijntweekleinefaunatunnelsgerealiseerd UITGEVOERDE MAATREGELEN: monumenten Drents OverijsselseDelta,LandschapOverijssel,Natuur Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Overijssel, waterschap SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Gewonepad,Bruinekikker) kleine zoogdieren (Otter, Das),grote zoogdieren (Ree), DOELSOORTEN: Wieden MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 03|MEPPELERDIEP en Oldematen - Weerribben (Natura2000)metbeekdalReest - uitstapplaatsen gerealiseerd. - Meppel zijn twee kleine Meppel zijntweekleine diep diep blijft bestaan.' geschikte maatregelen worden getroffen. Hetknelpunt Binnen delooptijdvanhetMJPOkondenhiergeen UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijssen Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Overijssel,gemeente SAMENWERKENDE PARTIJEN: (o.a. Levendbarende hagedis,Hazelworm) amfibieën (Heikikker, Kamsalamander), reptielen grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Das), DOELSOORTEN: Sallandse Heuvelrug,deBorkeld MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: OV 04|RIJSSEN/DEBORKELD - Holten Bruine kikker). (Hazelworm, Ringslang),amfibieën (Gewonepad, kleine zoogdieren (Das,Boommarter), reptielen DOELSOORTEN: de dekzandrugtenoostenvan Heino landgoederen Nijenhuis,’tRozendael en’tReelaer, MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 07|HEINO 2020/2021. Opwaardering Twentekanalen gerealiseerd worden in Deze natuurvriendelijkeoeverszullenbinnenhetproject twee locatiesnatuurvriendelijkeoeversgerealiseerd. Langs hetTwentekanaal nabijKristalbadworden op realiseerd. Ditecoductzalin2020opgeleverd worden. Over deA35wordt hetecoductOudsteGrond ge NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Langs despoorlijnHengelo UITGEVOERDE MAATREGELEN: landgoedeigenaren, gemeenteEnschede Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,ProRail, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Boomkikker) grote zoogdieren (Ree),amfibieën(Kamsalamander, zoogdieren (marterachtigen,o.a.Das,Boommarter), kleine DOELSOORTEN: Noordoost MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 06|BOEKELERHOEK geplaatst. - Twente, Zuid - Twente - Enschede zijnrasters Langs deA28zijn rastersgeplaatst. UITGEVOERDE MAATREGELEN: gemeente Zwolle Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,Staatsbosbeheer, SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (o.a.Das,Boommarter, Otter) DOELSOORTEN: Vechtdal ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: OV 10|BERKUM gerealiseerd. Onder deA32iseenduikermetdoorlopendeoever UITGEVOERDE MAATREGELEN: Steenwijkerland Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,gemeente SAMENWERKENDE PARTIJEN: grote zoogdieren (Ree) kleine zoogdieren (o.a.Das,Boommarter, Otter), DOELSOORTEN: Vledder AamethetmoerasgebiedinNoorwest beeksystemen SteenwijkerAa,Wapserveense Aaen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 08|STEENWIJK ters geplaatstmetbijbehorende voorzieningen(2019). plus eenduikermetdoorlopendeoever. Verder zijnras Onder deN35zijndriekleinefaunatunnelsgerealiseerd, UITGEVOERDE MAATREGELEN: Raalte, landgoed’tReelaer ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Overijssel,gemeente SAMENWERKENDE PARTIJEN: - Overijssel van dereconstructie vandeA1Apeldoorn lisatie vanditecoductisvastgelegd inhettracébeseluit van deA1enwordt in2019/2020 gerealiseerd. Derea Dit ecoductwordt meegenomenindereconstructie viaduct aangeplaatst(streekoduct Oxersteeg). Over deA1wordt eenecoducttegenbestaand NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Deventer ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Overijssel,gemeente SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Kamsalamander) grote zoogdieren (Ree),reptielen (Ringslang), kleine zoogdieren (Das,Boommarter, Bunzing), DOELSOORTEN: met delandgoederen bijGorsselenZutphen de landgoederen rond Deventer, BathmenenDiepenveen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 11|BATHMEN wordt naarverachtingin2020gerealiseerd. - Azeloo en Twentekanaal gerealiseerd. onder despoorlijnHengelo natte passageonderA35(DeDoorbraak).Verder is tunnel gerealiseerd dieinverbindingstaatmeteen streekoduct Azelo.OnderdeA35iseengrote fauna viaduct metmedegebruikdoorfaunaontstaan: een faunastrook van4,5meterbreed. Daardoor iseen Het viaductoverdeA1/A35isin2017voorzienvan UITGEVOERDE MAATREGELEN: Hof vanTwente provincie Overijssel,gemeentenAlmelo,Borneen Rijkswaterstaat, waterschapVechtstromen, ProRail, SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Ree), reptielen (Hazelworm),amfibieën(Kamsalamander) kleine zoogdieren (Das,Boommarter),grote zoogdieren DOELSOORTEN: landgoed Twickel, verbindingtussenZuid MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 12|BORNE-AZELO van loopplankeneniseenfauna Noordoost - Twente - grens eenduikervoorzien - uitstapplaats inhet - en

PAG 95 NATUUR VERBONDEN OVERIJSSEL PAG 96 NATUUR VERBONDEN OVERIJSSEL Onder denieuweN18iseenfaunapassage gerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGELEN: waterschap RijnenIJssel,gemeenteHaaksbergen SAMENWERKENDE PARTIJEN: Levendbarende hagedis) (Bruine kikker, Gewonepad),reptielen (Hazelworm, kleine zoogdieren (Das,Boommarter),amfibieën DOELSOORTEN: Hagmolenbeek (Buurserzand) ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: OV 15|HAAKSBERGEN blijft bestaan.' geschikte maatregelen worden getroffen. Hetknelpunt Binnen delooptijdvanhetMJPOkondenhiergeen UITGEVOERDE MAATREGELEN: monumenten, gemeentenOldenzaalenLosser Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,ProRail, Natuur SAMENWERKENDE PARTIJEN: (Ree) kleine zoogdieren (Das,Steenmarter),grote zoogdieren DOELSOORTEN: het bekengebiedbijSaasveld de landgoederen tussenHengeloenOldenzaal, MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: OV 14|OLDENZAAL aangelegd. Langs deN48zijnrastersenwildwaarschuwingsystemen UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, provincie Overijssel SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (Boommarter, Das) reptielen (Hazelworm),grote zoogdieren (Ree), DOELSOORTEN: Sallandse Heuvelrug,Drents Plateau MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: OV 18|BALKBRUG-RW N48 Over deN35enspoorlijnNijverdal NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: goed Notterveld Hellendoorn enWierden, LandschapOverijssel,Land Rijkswaterstaat, provincie Overijssel,ProRail, gemeenten SAMENWERKENDE PARTIJEN: vlinders (Heideblauwtje) (Das), vleermuizen(Franjestaart),vogels(Nachtzwaluw), (Heikikker), grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren reptielen (o.a.Gladdeslang,Zandhagedis),amfibieën DOELSOORTEN: Wierdense Veld, Notterveld MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: OV 16|NOTTER-&WIERDENSEVELD rasters. Hetecoductzalrond 2021opgeleverd wor het ecoductNotterveldgerealiseerd metdebenodigde - Wierden wordt den. OV 12Borne-Azelo

PAG 97 NATUUR VERBONDEN OVERIJSSEL NATUUR VERBONDEN NATUUR UT 13 Loenersloot PAG 98 PAG UTRECHT van deBergweg). wordt gebruikt(aan dezuidzijdevanA12ter hoogte in eenvoetgangerstunnel,die niet langeralszodanig gerea liseerd. Tevens iseen vleermuiskelderaangelegd A12 driekleinefaunatunnelsen eengrote faunatunnel ecoduct Mollebosgerealiseerd. Verder zijnonderde Over deA12enspoorlijnUtrecht-Arnhem ishet UITGEVOERDE MAATREGELEN: Heuvelrug enZeist,landgoederen enbedrijven schap, provincie Utrecht, gemeentenUtrechtse landgoedeigenaren, recreatiebedrijven, hetrecreatie- monumenten, HetUtrechts Landschap,particuliere Rijkswaterstaat, ProRail, Staatbosbeheer, Natuur- SAMENWERKENDE PARTIJEN: Groentje, Kommavlinder, Heidesabelsprinkhaan,Veldkrekel) vlinders ensprinkhanenvanbosheide(Heideblauwtje, (Das, Boommarter),reptielen (Zandhagedis,Hazelworm), grote zoogdieren (Edelhert,Ree),kleinezoogdieren DOELSOORTEN: Nationaal ParkUtrechtse Heuvelrug ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: UT 01|DOORN honderd jaarplukkenwehierdenatuurvruchtenvan. heeft opdeUtrechtseHeuvelrugendaarbuitenontsnipperingsmaatregelenverbeterd.Dekomende verbinden denatuurgebiedenweermetelkaarengevennatuurhaarveerkrachtterug.HetMJPO de Heuvelrug.Ecoductenenfaunatunnelsbijprovincialewegen,rijkswegenspoorwegen navolging inUtrechtseenNoord-Hollandsegebiedsprojecten,zoalsHartvandeHeuvelrugHeel op deVeluwe lietenmogelijkheden zienvoorhetweerverbindenvannatuurgebieden.Zekregen natuurnetwerk, eenaansprekendhulpmiddelomnatuurweerruimtetegeven.Deeersteecoducten Het gevolg:denatuurkomtinknel.MJPObood,alsaanvullingophetprovincialeUtrechtse In Utrecht,hethartvanNederland,speeltveel:woningbouw, bedrijvigheid,nieuweinfrastructuur… Over deA28is hetecoductLeusderheidegerealiseerd. UITGEVOERDE MAATREGEL: diverse Stichtingenc.qzorginstellingen gemeenten Amersfoort,Leusden, DeBilt,ZeistenSoest, Rijngebied, MilieufederatieUtrecht, provincie Utrecht, Recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei- enKromme Natuurmonumenten, HetUtrechts Landschap, staat, FinanciënenDefensie,Staatbosbeheer, Landbouw, NatuurenVoedselkwaliteit, Verkeer&Water- Rijkswaterstaat, ProRail, toenmaligeministeriesvan SAMENWERKENDE PARTIJEN: Veldkrekel), Vliegendhertalspotentiëlesoort Groentje, Kommavlinder, Heidesabelsprinkhaan, vlinders ensprinkhanenvanbosheide(Heideblauwtje, (Das, Boommarter),reptielen (Zandhagedis,Hazelworm), grote zoogdieren (Edelhert,Ree),kleinezoogdieren DOELSOORTEN: de Heuvelrug) van deoostelijkeecologischeverbindingHart Leusderheide metdebossenbijSoesterberg (onderdeel MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 02|LEUSDEN

PAG 99 NATUUR VERBONDEN UT 03 | HUIS TER HEIDE UT 05 | MAARSBERGEN

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de bossen van Austerlitz met de Utrechtse Heuvelrug Landgoed Ringelpoel met het Leersumse Veld, (onderdeel van de westelijke ecologische verbinding natuurgebieden binnen het Nationaal Park Utrechtse van Hart van de Heuvelrug) Heuvelrug UTRECHT DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Das, Boom grote zoogdieren (Edelhert, Ree), kleine zoogdieren marter), reptielen (Zandhagedis, Hazelworm), Amfibieën (Das, Boommarter), reptielen (Zandhagedis, Hazelworm), (o.a. Gewone pad, Kleine waterslamander, Bruine kikker), amfibieën (Kamsalamander), vlinders en sprinkhanen van Loopkevers, Rode bosmieren de bossen rond de Lage Vuursche richting het Goois bos en heide (Heideblauwtje, Groentje, Kommavlinder, SAMENWERKENDE PARTIJEN: natuurreservaat in Noord-Holland Heidesabelsprinkhaan, Veldkrekel), Vliegend hert als Rijkswaterstaat, ProRail, toenmalige ministeries van DOELSOORTEN: potentiële soort Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Verkeer&Water grote zoogdieren (Edelhert, Ree), kleine zoogdieren SAMENWERKENDE PARTIJEN: staat, Financiën en Defensie, Staatbosbeheer, (Das, Boommarter), reptielen (Zandhagedis, Hazelworm), Rijkswaterstaat, ProRail, toenmalige ministeries van Natuurmonumenten, Het Utrechts Landschap, vlinders en sprinkhanen van bos en heide (Heideblauwtje, Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Verkeer&Water recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei- en Kromme Groentje, Kommavlinder, Heidesabelsprinkhaan en staat, Financiën en Defensie, Staatbosbeheer, Rijngebied, Milieufederatie Utrecht, provincie Utrecht, Veldkrekel), Vliegend hert als potentiële soort Natuurmonumenten, Het Utrechts Landschap, gemeenten Amersfoort, Leusden, De Bilt, Zeist en Soest, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei- en Kromme diverse Stichtingen c.q. zorginstellingen, provincie Rijkswaterstaat, ProRail, toenmalige ministeries van Rijngebied, Milieufederatie Utrecht, provincie Utrecht, Gelderland en Overijssel (vanwege het negen Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, Verkeer&Water gemeenten Amersfoort, Leusden, De Bilt, Zeist en Soest, ecoductencontract) staat, Financiën en Defensie, Staatbosbeheer, diverse Stichtingen c.q zorginstellingen UITGEVOERDE MAATREGEL: Natuurmonumenten, Het Utrechts Landschap, Over de A28 is het ecoduct Sterrenberg gerealiseerd. Recreatieschap Utrechtse Heuvelrug, Vallei- en Kromme Onder de spoorlijn Utrecht-Amersfoort is een kleine Rijngebied, Milieufederatie Utrecht, provincie Utrecht, fauntunnel gerealiseerd en zijn rasters geplaatst. gemeenten Amersfoort, Leusden, De Bilt, Zeist en Soest, diverse Stichtingen c.q zorginstellingen UT 04 | OP HEES UITGEVOERDE MAATREGEL: Over de spoorlijn Utrecht-Amersfoort is het ecoduct Op Hees in 2013 gerealiseerd. Dit ecoduct maakt deel MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: uit van het programma Hart van de Heuvelrug en het centrale deel van de Utrechtse Heuvelrug met ligt aan de noordzijde van de voormalige Vliegbasis

NATUUR VERBONDEN NATUUR Soesterberg. PAG 100 PAG Het Utrechts Landschap,Werkgroep Natuurlijk SAMENWERKENDE PARTIJEN: beekjuffer) Zilveren maan),libellen(Groene Glazenmaker, weide Poelkikker, Kamsalamander),vlinders(Citroenvlinder , (Kleine waterswlamander, Bruinekikker, Gewonepad, Boommarter), reptielen (Ringslang),amfibieën grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Das, DOELSOORTEN: Rijngebied metdestuwwalvanUtrechtse Heuvelrug landgoederen opdeovergang vanhetKromme MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 06|ODIJK Over deA12enspoorlijnUtrecht UITGEVOERDE MAATREGELEN: plaatsgevonden. gelegd enheeftuitbreiding vanbosenheideherstel oevers gemaakt.Daarnaastzijnamfibieënpoelenaan kleine faunatunnelseneenduikermetdoorlopende ecoduct Rumelaargerealiseerd. OnderdeA12zijnvijf - Arnhem ishet vlinders (Oranjetip,Citroenvlinder), libellen(Groene salamander, Kamsalamander),reptielen (Ringslang), Watervleermuis), amfibieën(Poelkikker, Kleinewater Hermelijn, Dwergmuis), vleermuizen (Meervleermuis, grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Das, DOELSOORTEN: de rivierEemmetNederrijnviahetValleikanaal MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 07|EMMINKHUIZEN bij landgoedBeerschoten Onder deA12iseengrote faunatunnelgerealiseerd, UITGEVOERDE MAATREGELEN: gerealiseerd. het spoorUtrecht Rijnwijckse Wetering bijlandgoedRijnwijck.Onder waaronder de br viaducten indeA12zijnfaunapassagesgerealiseerd, Zeist Rijnlanden gemeente Bunnik,hoogheemraadschapDeStichtse - West, Rijkswaterstaat,provincie Utrecht, Pr ede doorlopendeoeverslangsde - Arnhem iseenkleinefaunatunnel - Odijk. Onderdriebruggen/ oRail, kleine zoogdieren (Das, DOELSOORTEN: Gelderse Vallei de flankvanUtrechtse Heuvelrug metde MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 08|OVERBERG Valleikanaal gerealiseerd (2019). de Utrechtse Heuvelrug. Valleikanaal metnatuuroevers richtingdeflankenvan Onder deA12iseenbrede passagegemaaktvanhet UITGEVOERDE MAATREGELEN: provincie Utrecht, Staatsbosbeheer, stichtingGrebbelinie ProRail, waterschapVallei enVeluwe, Rijkswaterstaat, SAMENWERKENDE PARTIJEN: lijn Utrecht van debrede passage onderdeA12isspoor faunatunnels onderdeA12aangelegd.Inhetverlengde Veldmuis), amfibieën(Kamsalamander) als toekomstsoort Glazenmaker), vissen(Bittervoorn,Bermpje),Otter - Arnhem eendoorlopendeoeverlangshet

Wezel, Hermelijn, Bosmuisen

Daarnaast zijnvierkleine

PAG 101 NATUUR VERBONDEN UTRECHT SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rugstreeppad), reptielen (Ringslang, Hazelworm), DOELSOORTEN: Rijkswaterstaat, ProRail, Staatsbosbeheer vogels (Knobbelzwaan, Grauwe gans, Kuifeend), kleine zoogdieren (Dwergmuis, Wezel, Hermelijn), UITGEVOERDE MAATREGELEN: Otter als toekomstsoort amfibieën (Rugstreeppad), Otter als toekomstsoort Onder de A12 zijn vier kleine faunatunnels gerealiseerd SAMENWERKENDE PARTIJEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: en onder de spoorlijn Utrecht-Arnhem zijn twee kleine gemeente Laren, Rijkswaterstaat, provincie Utrecht, Rijkswaterstaat, provincie Utrecht, waterschap Amstel, faunatunnels gerealiseerd. Staatsbosbeheer Gooi en Vecht UITGEVOERDE MAATREGEL: UITGEVOERDE MAATREGELEN: UTRECHT UT 09 | BAARN Onder de Stichtse Brug in de A27 is een brede Onder de A2 zijn twee duikers met doorlopende oever doorlopende oever gerealiseerd. gerealiseerd.

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UT 11 | HARMELEN UT 13 | LOENERSLOOT Utrechtse Heuvelrug met het Eemmeer via de Eem DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (Das, Wezel, Bosmuis, Veldmuis), am MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: fibieën (Kamsalamander, Bruine kikker, Gewone landgoed Haarzuilens, Het Vijverbos, De Kievit, de moerassen van de Vechtplassen met de rivier de Vecht pad, Kleine watersalamander), libellen (Lantaarntje, Hollandse kade bij Harmelen met landgoed Linschoten, met natuuroevers en de Vinkeveense en Nieuwkoopse Weidebeekjuffer, Groene glazenmaker), vlinders de Hollandse IJssel bij IJsselstein Plassen (Bruin zandoogje, Citroenvlinder, Eikenpage, Groene DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: glazenmaker), Otter als toekomstsoort kleine zoogdieren (Egel, Veldmuis, Hermelijn, Wezel, grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Otter, SAMENWERKENDE PARTIJEN: Bunzing), amfibieën (Rugstreeppad, Bruine kikker, Dwergmuis, Wezel, Hermelijn), reptielen (Ringslang), waterschap Vallei en Veluwe, gemeente Baarn, provincie Gewone pad, Kleine watersalamander), Otter als amfibieën (Rugstreeppad), libellen (Groene Glazen Utrecht, Rijkswaterstaat toekomstsoort maker, Veenmol) UITGEVOERDE MAATREGELEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Onder het viaduct van de A1 is een doorlopende oever Rijkswaterstaat, provincie Utrecht Rijkswaterstaat, provincie Utrecht gerealiseerd met een stobbenwal langs de rivier de Eem. UITGEVOERDE MAATREGEL: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de A12 is een duiker met doorlopende oever Onder de A2 is een 150 meter brede ecologische passage UT 10 | HUIZEN gerealiseerd. (brug met doorlopende oevers) aangelegd, waarbij tevens natuurinrichting (petgaten-legakker structuur) heeft UT 12 | ABCOUDE plaatsgevonden. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: de zuidoever van het Eemmeer met delen van het gebied Eemland MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: DOELSOORTEN: veenriviertjes Winkel en Holendrecht met Fort Abcoude,

NATUUR VERBONDEN NATUUR kleine zoogdieren (Das), amfibieën (Kamsalamander, Abcoudermeer, Vinkeveense Plassen en Botshol PAG 102 PAG De StichtseRijnlanden Rijkswaterstaat, provincie Utrecht, hoogheemraadschap SAMENWERKENDE PARTIJEN: salamander), Otteralstoekomstsoort kikker, Gewonepad, Rugstreeppad, Kleinewater kleine zoogdieren (Wezel, Hermelijn),amfibieën(Bruine DOELSOORTEN: plassen SnelenPolanenbijWoerden Korte Linschoten,landgoednatuuroever en MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 15|LINSCHOTEN Onder despoorlijnAmsterdam een brugindeA2gemaakt,enkleinefaunatunnel. gerealiseerd. Ookzijnernatuurvriendelijkeoeversonder Onder deA2zijndrieduikersmetdoorlopendeoevers UITGEVOERDE MAATREGELEN: ProRail, Rijkswaterstaat,provincie Utrecht SAMENWERKENDE PARTIJEN: Hermelijn) (Rugstreeppad), kleinezoogdieren (Dwergmuis, Wezel, grote zoogdieren (Ree),reptielen (Ringslang),amfibieën DOELSOORTEN: terreinen langsdeA2enhetspoorWoerden Kasteel deHaar, terreinen langsdeGroote Heijcop, MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 14|BREUKELEN gerealiseerd. voorzien vanloopplankeneniseenkleinefaunatunnel - Utrecht iseen duiker - Breukelen In hetAmsterdam UITGEVOERDE MAATREGELEN: Ronde Venen, provincies Noord Rijkswaterstaat, gemeentendeStichtseVecht ende SAMENWERKENDE PARTIJEN: toekomstsoort Hermelijn, Bunzing),reptielen (Ringslang),Otterals grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Wezel, DOELSOORTEN: natuurgebieden vanDeVenen endeVechtplassen MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 16|NIGTEVECHTAMSTERDAM-RIJNKANAAL gerealiseerd eniseenstobbenwalgeplaatst. Onder deA12iseenduikermetdoorlopendeoever UITGEVOERDE MAATREGELEN: waterschap Amstel,GooienVecht ingericht. zijn meerdere hectar plaatsen gerealiseerd enaanbeidezijdenvanhetkanaal - Rijnkanaal zijnachtfauna es natuuralsecologischestapsteen - Holland enUtrecht, - uitstap Over deA2ishetecoductAutenase Kadegemaakt. UITGEVOERDE MAATREGEL: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Gewone oeverlibel),vlinders(Oranjetip,Argusvlinder) Gewone pad),libellen(Glassnijder, Vroege glazenmaker, Hermelijn, Rossewoelmuis),amfibieën(Heikikker, grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Steenmarter, DOELSOORTEN: de bosschagesengriendenaanweerszijdenvanA2 MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 19|VIANEN uitstapplaatsen gerealiseerd. In hetAmsterdam UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, provincie Utrecht SAMENWERKENDE PARTIJEN: Otter alstoekomstsoort Dwergmuis), reptielen (Ringslang),vogels(Patrijs), grote zoogdieren (Ree),kleinezoogdieren (Hermelijn, DOELSOORTEN: en viadestapstenenmethetAmsterdam Rijnkanaal Kromme Rijnmetdeuiterwaarden langsrivierdeLek MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: UT 17|SCHALKWIJKAMSTERDAM-RIJNKANAAL - Rijnkanaal zijnnegentienfauna -

PAG 103 NATUUR VERBONDEN UTRECHT PAG 104 NATUUR VERBONDEN UTRECHT Hoevelaken. zijn vastgelegdinhettracébesluitvanproject van dedriekunstwerkenverlengd.Dezemaatregelen worden defaunavoorzieningen(doorlopendeoevers) Vanwege dereconstructie vanknooppuntHoevelaken NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Gelderland enUtrecht, gemeenteAmersfoortenLeusden Rijkswaterstaat, waterschapVallei enEem,provincies SAMENWERKENDE PARTIJEN: stromend water Das, vissen,libellen,insectensoortengebondenaan DOELSOORTEN: meanders Scherpenzeel, bekenmetnatuuroevers enhergraven Landgoederen tussenAmersfoort,Woudenberg en MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: BARNEVELDSEBEEK UT 20|HEILIGENBERGERBEEK,VALLEIKANAAL, UT 06Odijk

PAG 105 NATUUR VERBONDEN UTRECHT NATUUR VERBONDEN NATUUR ZE 11 Braakman PAG 106 PAG Bij de start van het MJPO was ontsnipperen een nieuw fenomeen in Zeeland. Als er al maatregelen ten gunste van ontsnippering getroffen waren vóór 2004, was dat meer bij toeval dan bewust gepland. Zeeland is destijds erg voortvarend aan de slag gegaan met werken aan het Natuurnetwerk Nederland. Daarnaast zijn in de provincie ﬂink wat infrastructuurwerken uitgevoerd. Denk aan doorlopende oevers onder bruggen en verdubbelingen van wegen. Doordat het Rijk met het MJPO een plan en budgetten beschikbaar had, kon veel werk met werk uitgevoerd worden. De provincie Zeeland heeft in navolging hiervan steeds de kansen van werk met werk benut met als resultaat dat de provincie naast vele MJPO-knelpunten ook veel eigen knelpunten heeft aangepakt. De grootste faunapassage is negentien meter breed en daar is Zeeland best hroos (trots) op.

ZE 01 | HOOGH PLAATWEG DOELSOORTEN: kleine zoogdieren (o.a. Noordse woelmuis) SAMENWERKENDE PARTIJEN: ZEELAND MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Rijkswaterstaat, waterschap Scheldestromen doorsneden delen van de Westenschouwse Inlaag NOG UIT TE VOEREN MAATREGEL: DOELSOORTEN: In het contract van het project 'European Road Assessment kleine zoogdieren (m.n. Noordse woelmuis) Programma' (EuroRap) wordt naar verwachting in 2021/ SAMENWERKENDE PARTIJEN: 2022 een faunastrook aangelegd in een tunnel onder de N57. Rijkswaterstaat, waterschap Scheldestromen UITGEVOERDE MAATREGELEN: ZE 03 | PRUNJE Op het talud onder het viaduct in de N57 is een loopstrook gerealiseerd met aanvullende maatregelen voor en achter het viaduct. Aanvullende maatregelen zijn MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: bijvoorbeeld laagtes met meanderend talud met natuurontwikkelingsgebieden vallend onder Plan gevarieerde begroeiing. Tureluur, aan beide zijden van de N59 DOELSOORTEN: ZE 02 | SCHELPHOEK kleine zoogdieren (o.a. Noordse woelmuis) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Rijkswaterstaat MET ELKAAR TE VERBINDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: natuurgebied Schelphoek, natte ecologische Onder de N59 zijn twee duikers ingericht als fauna- verbindingszone passsage. Onder een brug in de N59 is een doorlopende

oever gerealiseerd. VERBONDEN NATUUR PAG 107 PAG ZE 04 | VEERSE DAM DOELSOORTEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: grote zoogdieren (o.a. Ree) Onder de N253 (voorheen N58) is een duiker voorzien VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: van loopplanken en een luchtschacht. MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Rijkswaterstaat duinen binnen het Natura 2000-gebied Manteling van UITGEVOERDE MAATREGELEN: ZE 09 | DE LIETER Walcheren In de Schelde-Rijnverbinding zijn aan weerszijde DOELSOORTEN: fauna-uitstapplaatsen gerealiseerd. ZEELAND vleermuizen, kleine zoogdieren (o.a. Noordse ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: woelmuis), grote zoogdieren (o.a. Ree), amfibieën ZE 07 | SLUIS-KRABBEKREEK Sophiapolder (onderdeel van het Passageule-complex) (o.a. Rugstreeppad) DOELSOORTEN: VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: vleermuizen (Franjestaart, Grijze grootoorvleermuis, Rijkswaterstaat MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Meervleermuis), kleine zoogdieren (o.a. Ondergrondse UITGEVOERDE MAATREGELEN: Krabbekreek, bestaande uit graslanden met de kreken woelmuis, Veldspitsmuis), amfibieën (o.a. Kamsalamander Langs de N57 zijn wildrasters met wildroosters geplaatst. en sloten en Boomkikker) DOELSOORTEN: SAMENWERKENDE PARTIJEN: ZE 06 | SCHELDE-RIJNVERBINDING kleine zoogdieren, amfibieën provincie Zeeland, Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat Onder de brug in de N253 is een faunapassage gereali MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: seerd door o.a. een doorlopende oever te realiseren. Hogerwaardpolder ten oosten van de ScheldeRijn Onder de N253 is een kleine faunatunnel gerealiseerd. verbinding, Bathpolder ten westen van de Schelde- ZE 10 | MOLENKREEK Rijnverbinding ZE 08 | DRAAIBRUG

MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: De Molenkreek met het groter krekensysteem in Aardenburgse Havenpolder, bestaande uit graslanden Zeeuws-Vlaanderen met de kreken en sloten DOELSOORTEN: DOELSOORTEN: vleermuizen (Franjestaart, Grijze grootoorvleemuis en kleine zoogdieren (o.a. Veldspitsmuis), amfibieën Meervleermuis), kleine zoogdieren (o.a. Veldspitsmuis, (o.a. Kamsalamander, Boomkikker) Otter), amfibieën VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat provincie Zeeland, Rijkswaterstaat NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 108 PAG DOELSOORTEN: ZE 14 | HULST amfibieën, kleine zoogdieren, grote zoogdieren (o.a. Ree) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Rijkswaterstaat De Oude Vaart met de kreken in Zeeuws-Vlaanderen UITGEVOERDE MAATREGELEN: DOELSOORTEN: Onder de N61 is een kleine en een grote faunatunnel kleine zoogdieren (o.a. Veldspitsmuis), amfibieën, ZEELAND gerealiseerd. reptielen (Levendbarende hagedis) VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: ZE 13 | OTHEENSCHE KREEK Rijkswaterstaat UITGEVOERDE MAATREGELEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de N258 zijn loopstroken aangelegd in een duiker. Onder de N253 is een duiker voorzien van loopstroken ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: en is geleiding naar de tunnel gerealiseerd. Otheense Kreek DOELSOORTEN: ZE 11 | BRAAKMAN vleermuizen (Franjestaart, Grijze grootoorvleermuis, Meervleermuis), kleine zoogdieren (Otter, Ondergrondse woelmuis, Veldspitsmuis), amfibieën (Kamsalamander) ONTSNIPPERD NATUURGEBIED: SAMENWERKENDE PARTIJEN: De Braakman, een afgedamde zee-arm provincie Zeeland, Rijkswaterstaat UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de Kraagbrug zijn doorlopende oevers gerealiseerd. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 109 PAG PAG 110 NATUUR VERBONDEN ZEELAND kleine zoogdieren, amfibieën DOELSOORTEN: Vogel metdekreken inZeeuws de kreken hetLapscheurseGat, Koegatende MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: ZE 16|KREKENZEEUWSVLAANDEREN gerealiseerd. Onder eenbrugindeN290zijndoorlopendeoevers UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, waterschapScheldestromen SAMENWERKENDE PARTIJEN: kleine zoogdieren (o.a.Veldspitsmuis), amfibieën DOELSOORTEN: Terneuzen natuurgebied ReuzenhoekmetdeOtheenseKreek bij MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: ZE 15|ZAAMSLAG - Vlaanderen ingericht alsfaunapassage. Onder deN290,N253enN289zijnduikers UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, provincie Zeeland SAMENWERKENDE PARTIJEN: ZE 11Braakman

PAG 111 NATUUR VERBONDEN ZEELAND NATUUR VERBONDEN NATUUR ZH 13 Roeleveen PAG 112 PAG De ontsnipperende maatregelen in Zuid-Holland variëren van eenvoudige voorzieningen tot grote maatregelen. Van loopplanken in bestaande duikers, zoals in de A29 in de Hoeksche Waard, tot de grote faunatunnel onder de A12 tussen Bodegraven en Woerden, een schakel in de verbinding tussen de Nieuwkoopse en Reeuwijkse plassen. De provincie is zelf verantwoordelijk voor ontsnipperingsmaatregelen aan de provinciale wegen. Deze maatregelen worden waar mogelijk gecombineerd met groot onderhoud, maar soms is die combinatie niet haalbaar. Eind 2013 vestigde zich een paartje otters in de Nieuwkoopse Plassen, zodat ontsnippering van de provinciale weg N463 tussen Woerdense Verlaat en Noorden plotseling geboden was. Inmiddels doen de otters het daar goed.

ZH 01 | MIDDEN-DELFLAND UITGEVOERDE MAATREGELEN: Onder de A13 zijn duikers voorzien van looprichels, geleide rasters en fauna-uitstapplaatsen. Onder de MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: spoorlijn Den-Haag -Rotterdam zijn vijf van de Ackerdijkse Plassen, Vlaardingse Vlietlanden zes duikers voorzien van looprichels en -planken. DOELSOORTEN: De laatste duiker onder de spoorlijn Den-Haag - amﬁbieën (Bruine kikker, Middelste groene kikker, Grote Rotterdam is voorzien van looprichels (2019). groene kikker, Gewone pad, Kleine watersalamander), kleine zoogdieren (Waterspitsmuis, Noordse woelmuis, ZH 03 | GOUDA-WEST Dwergspitsmuis, Hermelijn, Bunzing, Wezel) SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Zuid-Holland, MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: Natuurmonumenten Krimpenerwaard, Bentwoud DOELSOORTEN:

ZUID-HOLLAND grote zoogdieren (Ree), kleine zoogdieren (Steenmarter, Rosse Woelmuis, Bunzing, Egel), reptielen (Ringslang) SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, ProRail, provincie Zuid-Holland UITGEVOERDE MAATREGELEN: Ter hoogte van de Middelweg is de onderdoorgang van het viaduct ingericht als volwaardige faunapassage. Onder de A12 is een kleine faunatunnel gerealiseerd.

ZH 13 Roeleveen VERBONDEN NATUUR PAG 113 PAG NOG UIT TE VOEREN MAATREGELEN: Bunzing, Egel, Rosse Woelmuis), amfibieën ZH 10 | BINNENPOLDER Een kleine faunatunnel en rasters zijn vastgelegd in het (Gewone pad) contract voor de werkzaamheden aan de spoorlijnen SAMENWERKENDE PARTIJEN: Gouda- Den-Haag en Gouda-Rotterdam. Rijkswaterstaat MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: nieuwe natuurgebied in polder Steekt met de ZH 05 | DUIVENOORDSE- EN VEENZIJDSE POLDER Onder de N59 is een kleine faunatunnel gerealiseerd Binnenpolder via de Elfenbaan en in het knooppunt van de A29 zijn grote wildrasters DOELSOORTEN:

HOLLAND aangelegd. kleine zoogdieren (Waterspitsmuis, Hermelijn), reptielen

- MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: (Ringslang), amfibieën (Gewone pad) het duingebied Meijendel en Berkheide met de ZH 09 | ROTTE SAMENWERKENDE PARTIJEN: Landgoederenzone in Wassenaar ProRail, Rijkswaterstaat, Hoogheemraadschap van DOELSOORTEN: Rijnland, provincie Zuid-Holland ZUID kleine zoogdieren (Steenmarter, Rosse woelmuis, Haas, MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Hermelijn, Wezel), amfibieën (Gewone Pad) Rotte, Rottemeren, Bleiswijkse Zoom, Eendragtspolder Onder de N11 en de spoorlijn Gouda-Leiden zijn SAMENWERKENDE PARTIJEN: DOELSOORTEN: looprichels in duikers aangebracht. ProRail, Rijkswaterstaat, provincie Zuid-Holland kleine zoogdieren (Steenmarter, Rosse woelmuis, UITGEVOERDE MAATREGELEN: Waterspitsmuis, Hermelijn, Bunzing, Egel), reptielen ZH 11 | HOOGMADE Onder de spoorlijn Leiden- Den-Haag is een kleine (Ringslang), amfibieën (Gewone pad) faunatunnel gerealiseerd en zijn een brug en viaduct SAMENWERKENDE PARTIJEN: ingericht als faunapassage. ProRail, Rijkswaterstaat MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: NOG UIT TE VOEREN MAATREGELEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Kagerplassen, Braassemermeer, Westeinderplassen In het tracébesluit van het project Rijnlandroute is Onder twee bruggen (in de A12 en in de spoorlijn Gouda- DOELSOORTEN: vastgelegd dat een fietstunnel deels wordt ingericht Den-Haag) zijn doorlopende oevers gerealiseerd. kleine zoogdieren (Bunzing, Hermelijn, Wezel, als faunapassage. Realisatie is naar schatting in 2021. Dwergmuis), amfibieën (Bruine kikker, Middelste groene kikker, Grote groene kikker, Gewone pad, Kleine water ZH 07 | VENTJAGERSPLATEN salamander) SAMENWERKENDE PARTIJEN: Rijkswaterstaat, ProRail MET ELKAAR VERBONDEN NATUURGEBIEDEN: UITGEVOERDE MAATREGELEN: Ventjagersplaten (onderdeel van Natura 2000 Haringvliet) Onder de A4 is een duiker voorzien van looprichels. met de Hellegatsplaten (onderdeel van Natura 2000 Krammer-Volkerak) DOELSOORTEN:

NATUUR VERBONDEN NATUUR kleine zoogdieren (Otter, Waterspitsmuis, Hermelijn, PAG 114 PAG het uitvoeringscontractvande maatregelen vanProRail. De realisatie vaneenvierde faunapassage isvastgelegdin NOG UITTEVOERENMAATREGEL: Den fietstunnel stobbenwallengeplaatst.Onderdespoorlijn is eenkleinefaunatunnelgerealiseerd enzijnineen Onder deA12iseenduikervoorzienvanlooprichels, UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat, ProRail SAMENWERKENDE PARTIJEN: amfibieën (Gewonepad) Steenmarter, Rossewoelmuis),reptielen (Ringslang), kleine zoogdieren (Waterspitsmuis, Hermelijn, DOELSOORTEN: de Balij,NieuweDriemanspolder MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: ZH 13|ROELEVEEN gerealiseerd. - Haag - Zoetermeer zijndriekleinefaunatunnels Waard de kreken, bloemdijkenenakkerrandenindeHoeksche MET ELKAARVERBONDENNATUURGEBIEDEN: ZH 15|HOEKSCHEWAARD project Blankenburgverbinding. looprichels. Ditisvastgelegdinhetcontractvan Onder deA20wordt in2020eenduikervoorzienvan NOG UITTEVOERENMAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Steenmarter, RosseWoelmuis), amfibieën(Gewonepad) kleine zoogdieren (Waterspitsmuis, Hermelijn, DOELSOORTEN: Broekpolder metdeAalkeet MET ELKAARTEVERBINDENNATUURGEBIEDEN: ZH 14|ALKEET-BUITENPOLDER

- Buitenpolder (Rietputten) Onder deA29iseenduikervoorzienvanlooprichels. UITGEVOERDE MAATREGELEN: Rijkswaterstaat VERANTWOORDELIJKE PARTIJ: Steenmarter), amfibieën(Gewonepad) kleine zoogdieren (Waterspitsmuis, Hermelijn, DOELSOORTEN:

PAG 115 NATUUR VERBONDEN ZUID-HOLLAND NATUUR VERBONDEN NATUUR Zandhagedis PAG 116 PAG ABSTRACT Essays and overview

In the past few decades, the construction of highways, waterways and railways has left the natural areas in the Netherlands fragmented, as it were. Wildlife has increasingly become trapped in unnaturally small habitats. The Dutch Multi-Year Programme for Defragmentation (MJPO), which was completed in 2018, took care of fragmented nature by installing structures such as eco- ducts, ecoculverts, wildlife crossings and banks along existing infrastructure that are easily passable for wildlife. These structures allow wild boars, otters, deer, badgers, salamanders, frogs, even bats and butterflies to cross safely. These efforts have expanded the habitat of wildlife while increasing their access to food and shelter, and improving their chances of finding suitable mates. At the same time, these structures have reduced the number of wildlife casualties due to traffic movement or drowning.

RESULTS VARIOUS PERSPECTIVES ON DEFRAGMENTATION At the launch of the Multi-Year Programme for Defragmentation In this final book, a landscape architect, a photographer, and two in 2005, the locations in need of defragmentation were identified. columnists were asked to reflect on the efforts of the programme. This book gives an overview of all the bottlenecks defined and the This led to interesting perspectives from the point of view of animals defragmentation measures constructed. The bottlenecks were sorted as well as in terms of economics and recreational experience of the by their province and elaborated with the reconnected natural areas, Dutch landscape in relation to the MJPO. target species, types of infrastructure and the partners involved. Thijs de Zeeuw, landscape architect and nature optimist, wrote a column At the end of the programme, in December of 2018, 72% of the describing why it is so important and rewarding to realize that society 176 bottlenecks had been removed by installing a variety of wildlife is about so much more than human beings alone. The photographs and crossings and structures. Many of these structures are used by the the column by photographer Hans van der Meer tell the tale of the wildlife for which they were designed. Around 23% of the bottlenecks animals’ quest to cross dangerous roads and channels. For a series of were partially solved, which means that not every planned measure to essays in a large Dutch newspaper, Caspar Janssen hiked dozens of solve the bottleneck has been implemented (yet). Of the 592 measures kilometres through the Netherlands, describing the widely varied but implemented throughout the country, 85% have been realized. It is fragmented Dutch landscape with its diverse flora and fauna in minute expected that of the remaining part, around 10% will be realized in detail. His column for this book addresses the connections between the the coming years as these measures are adopted by larger infrastructural fragments. Tom Bade conducts research into the benefits of nature and projects. Around 5% cannot be constructed in a cost-effective manner the landscape and is the author of an earlier publication for MJPO entitled

and will, therefore, have to be resolved at a later stage. ‘Over bruggen, over kluizen’ (About bridges, about vaults). His column VERBONDEN NATUUR PAG 117 PAG provides insight into economic activities around nature conservation Defragmentation will remain an important issue in new infrastructure areas, and how they beneﬁt from healthy and rich wildlife. development projects, warranted by the Nature Conservation Act. Therefore the knowledge gained during the lifetime of the MJPO will SHARING KNOWLEDGE be shared with the provincial authorities, other nature management The Directorate-General for Public Works and Water Management and conservation organizations, and foreign organizations that are and ProRail were in charge of the Multi-Year Programme for Defrag- working on infrastructure projects since defragmentation is not only mentation the instructions of the Central Government and under a Dutch issue. Hopefully, this book will help to motivate and inspire the auspices of the provincial authorities. The programme delivered everyone involved in defragmentation of nature in the Netherlands a signiﬁcant contribution to the Netherlands Nature Network (NNN), and beyond, now and in the future. the Dutch network of existing and new wildlife conservation plans.

Total amount of problem areas Total amount of measures

11 solved before end of programme (2018) 53 ready before end of programme (2018) 38 39 partially completed before 25 completed in 2018 within end of programme (2018) "Robuuste Verbindingen" problem areas not solvable within in progress 126 the programme 476 measures not executable within the programme

Status problem areas end 2018. Status measures end 2018. NATUUR VERBONDEN NATUUR PAG 118 PAG Das VERBONDEN NATUUR PAG 119 PAG DEELNEMENDE PARTIJEN MEERJARENPROGRAMMA COLOFON ONTSNIPPERING

Het Meerjarenprogramma Ontsnippering LANDELIJKE COÖRDINATIE MJPO verbindt natuurgebieden in Nederland door Postbus 20000 veilige oversteekplekken voor in het wild 3502 LA Utrecht voorkomende dieren te realiseren rondom bestaande rijksinfrastructuur. Hierdoor kun- CONTACT nen bijvoorbeeld wilde zwijnen, otters, her- Camiel Meijneken ten, dassen, salamanders, kikkers en zelfs ([email protected]) vleermuizen weer veilig kruisen. Deze dieren Adam Hoﬂand krijgen zo meer leefruimte, toegang tot (adam.hoﬂ[email protected]) voedsel en schuilplaatsen en ze vinden makkelijker een geschikte partner. De kans UITGAVE op faunaslachtoffers door aanrijdingen met MJPO, mei 2020 wegen treinverkeer of door verdrinking neemt ook af. EINDREDACTIE Leene Communicatie, Gouda Rijkswaterstaat en ProRail voerden het (in samenwerking met Maatschap MJPO uit, in opdracht van de rijksoverheid voor Communicatie, Utrecht) en onder regie van de provincies. Het programma leverde daarmee een FOTOGRAFIE grote bijdrage aan het het realiseren van S. Bogaerts: p. 2 (Boomkikker), Natuurnetwerk Nederland. In 2018 is 3 (Levendbarende hagedis), 116 het programma afgerond. H. v.d. Meer: p. 8, 10, 12, 14, 16-17, 18-19, 22-23, 24-25, 26-27, 28-29, 32-33, 34-35, 36-37, 38-39, 40-41, 44-45, 57. 3Angle: p. 91 Rest: archief provincies/Rijkswaterstaat/ ProRail

NATUUR VERBONDEN NATUUR VORMGEVING Elan | strategie & creatie, Rijswijk PAG 120 PAG NH 01 Bosberg, ecoduct Zwaluwenberg Natuur verbonden RESULTATEN MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING

RESULTATEN MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING Postbus 20000 3502 LA Utrecht www.mjpo.nl Bijlage

• RESULTAAT MEERJARENPROGRAMMA ONTSNIPPERING: aandeel gerealiseerde maatregelen per knelpunt aan het einde van het programma

• WEGENKAART VOOR DIEREN