Monarchia W Średniowieczu
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
M o n a r c h ia W ŚREDNIOWIECZU władza nad ludźmi, władza nad terytorium E f f iR I MONARCHIA W ŚREDNIOWIECZU władza nad ludźmi, władza nad terytorium Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi POD REDAKCJĄ JERZEGO PYSIAKA ANETY PIENIĄDZ-SKRZYPCZAK i MARCINA RAFAŁA PAUKA Towarzystwo Naukowe SOCIETAS VISTULANA Warszawa - Kraków 2002 Publikacja dofinansowana przez Wyższą Szkolę Humanistyczną w Pułtusku Na okładce: Koronacja Karola VI Walezjusza (1381), Les Grandes Chroniques de France (ok. 1382), Paris, Bibliothèque N ationale, Ms. fr. 2813 Opracowanie redakcyjne: Gabriela Marszalek Projekt okładki i stron tytułowych Jacek Szczerbiński /C5Ä&» (t^f) I ) Copyright by Towarzystwo Naukowe' „Soc4€taivistulana”,' " ' o * y Warszawa-Kraków 2002 ISBN 83-88385-11-9 Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana” 31-450 Kraków, ul. Ulanów 72/111, tel./fax411 47 36 BibL UAM EOr; W dniach 14, 15 i 16 grudnia 2000 r., w siedzibie Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk przy Rynku Starego Miasta w Warszawie, odbyła się konferen cja naukowa pt. Monarchia w średniowieczu - władza nad ludźmi,władza nad terytorium dedykowana Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi. Organizatorem konferencji był Instytut Historyczny Uniwersytetu War szawskiego, zaś jej pomysłodawcami - grono młodych mediewistów skupione w Instytucie Historycznym: Jerzy Pysiak, Aneta Pieniądz-Skrzypczak i Mar cin R. Pauk. Naszym celem było zaprezentowanie badań dotyczących podstaw ideowych, prawnych i społecznych monarchii średniowiecznej w możliwie szerokim kontekście porównawczym Europy łacińskiej. Stało się to możliwe dzięki zainteresowaniu, z jakim inicjatywa nasza spotkała się w wielu ośrod kach badawczych: w Warszawie, Lublinie, Opolu, Szczecinie, Pradze i Kra kowie. Niniejszy tom zawiera studia poświęcone monarchii wieków średnich w Europie od czasów jej ukształtowania się w barbarzyńskich społeczeństwach germańskich aż po późne średniowiecze. Przedstawiają one ideologię władzy monarszej i kontakty monarchii z elitami społecznymi w kręgu kulturowym Europy łacińskiej - od Półwyspu Apenińskiego i Wysp Brytyjskich poprzez Francję, Niemcy i Czechy po Polskę. Zorganizowanie konferencji, a zatem i wydanie niniejszego tomu nie by łoby możliwe bez pomocy wielu osób i instytucji, którym pragniemy złożyć serdeczne podziękowanie: Panu Profesorowi Marianowi Dydze z Instytutu Historycznego UW, Panu Profesorowi Stanisławowi Bylinie z Instytutu His torii PAN oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Bartnickiemu z Wyższej Szko ły Humanistycznej w Pułtusku. Jerzy Pysiak - PRZEDMOWA W grudniu 2000 r. odbyła się w Warszawie zorganizowana przez grono młodych historyków konferencja naukowa ku czci profesora Henryka Samso nowicza. Książka zawiera teksty referatów wygłoszonych na tej konferencji. W mediewistyce polskiej świadomość potrzeby kontynuacji badań pod jętych przez poprzedników zawsze była bardzo silna. Jedną z konsekwencji tej postawy było i jest istnienie szkół skupiających uczniów wokół mistrzów. Każdy z nas, w mniejszym lub większym stopniu, czuje się uczniem swego profesora. Młodych badaczy sytuujemy w środowisku pytając o promotora ich prac magisterskich bądź doktorskich. W życiorysach dojrzałych uczonych informacja o seminarium, z którego się wywodzą, uchodzi za istotną. Szacu nek i lojalność uczniów wobec mistrzów, osobiste związki jednych i drugich stanowią o sile środowiska, są też przejawem wierności wobec stworzonego, w wiekach średnich właśnie, uniwersyteckiego modelu życia. Książka ta jest dowodem posiadania przez jej autorów świadomości dłu gu, jaki zaciągnęli u swych nauczycieli, korzystając z ich wiedzy, okazywane go zainteresowania, troski i pomocy. Jest śladem rozumienia tego, skąd się wzięli. Autorzy ci są wychowankami profesorów należących do różnych po koleń i będących uczniami różnych profesorów. Uczestnicy seminariów Hen ryka Samsonowicza, Jerzego Wyrozumskiego, Edwarda Potkowskiego, Marii Koczerskiej, Karola Modzelewskiego, Jacka Banaszkiewicza i Romana Mi chałowskiego w jakimś sensie są „wnukami” Romana Grodeckiego, Tadeusza Manteuffla, Jerzego Dowiata, Mariana Małowista, Aleksandra Gieysztora. Piękna genealogia i szmat polskiej mediewistyki. Książkę spaja nie tylko owa „wasalna zależność’. Jej autorów łączy wspól ne pole zainteresowań zawodowych, po części odziedziczonych po „seniorach”. Ciekawi ich postać średniowiecznego monarchy. Historię polityczną średnio Hanna Zaremska wiecza rozumiejąjako dzieje ewolucji władzy publicznej.Warto przypomnieć, że w języku średniowiecznych kronik publicznym jest to, co dotyczy suwerena, jego regaliów, wchodzi w zakres jurysdykcji urzędników, którym przekazał obowiązki związane z utrzymywaniem pokoju i zapewnianiem sprawiedliwo ści. Dodajmy, że historia polityczna, rozumiana właśnie jako historia władzy publicznej narodziła się wcześnie.Pisali ją już autorzy średniowiecznych rocz ników. Okoliczności tej nie da się wytłumaczyć jedynie rolą rządzących, tym, że to oni jako pierwsi interesowali się w ten sposób wyprofilowanymi prze kazami o przeszłości. Autorzy owych, notowanych na bieżąco zapisek- świa domie czy też nie - dawali wyraz temu, co w ich czasach uchodziło za pub liczne. Zawarte w książce teksty dotyczą czasów od wieku VII po XV i rozległe go obszaru: Lombardii, Anglii, Czech i Polski, Francji a także Cesarstwa.Ich bohaterem jest władca: król Longobardów, cesarz Otton I, czescy Przemyśli- dzi, przedstawiciele francuskich Kapetyngów: Filip August i Ludwik Święty, polscy Piastowie: Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki, wreszcie Włady sław Jagiełło. Szerokie ramy chronologiczne i terytorialne umożliwiają czytelnikowi śle dzenie- dzięki kolejnym przybliżeniom-ewolucji średniowiecznej koncepcji władzy publicznej i zasad jej legitymizacji.Na przestrzeni paru stuleci sylwetka władcy i atrybuty władzy ulegają zmianom: punkty zwrotne w tym procesie nie były wszędzie takie same, bowiem poszczególne części kontynentu wkra czały w epokę średniowieczną z innymi tradycjami plemiennymi czy pań stwowymi, różnie też przebiegała ich chrystianizacja. Książkę tę można potraktować niczym swoisty „poczet królóW’. Siłą rze czy niekompletny, ale bogaty. Jego bohaterowie prezentują się swym podda nym na wiele sposobów, jako wodzowie, prawodawcy, sędziowie, pośrednicy w relacjach z Bogiem i Jego ziemscy namiestnicy. Dwa spośród zamieszczonych w zbiorze tekstów dotyczą wczesnośred niowiecznej Lombardii.Pierwszy, autorstwa Karola Modzelewskiego, kreśli, dzię ki analizie Edyktu Rotariego (spisu praw zwyczajowych, uchodzącego w oczach badaczy za legislację stosunkowo wolną od wpływów rzymskich), wizerunek lombardzkiego władcy, postrzeganego przez swych współplemieńców jako krewniaka, sąsiada i towarzysza broni.Legitymizacjąjego zwierzchniej pozycji we wspólnocie były zatem wartości zakorzenione w tradycyjnej kulturze lon- gobardzkiej: więzi krwi, sąsiedztwa i etos wojownika.Drugi tekst - napisany przez Anetę Pieniądz-Skrzypczak dotyczy innej fazy formowania się autory Przedmowa 9 tetu władcy wczesnośredniowiecznego. Adelchis (IX w.), rządzący w wa runkach utraty przez Benewent roli jedynego ośrodka władzy książąt longo- bardzkich, podejmuje próbę odbudowania własnej pozycji przypisując sobie prerogatywy prawodawcze. Stanowienie prawa - traktowane jako wyraz woli księcia i element jego suwerenności wobec innych władców i własnych pod danych, przy równoczesnym podkreślaniu, że chodzi o nawiązanie do pozy tywnie waloryzowanej tradycji wcześniejszej (zgodnie z którą spisywanie praw sytuuje się u początku okresu dobrobytu królestwa Longobardów)- staje się elementem konceptu zwierzchności publicznej. Chrześcijański charakter średniowiecznej monarchii jest bez wątpienia jej aspektem w najwyższym stopniu nowatorskim i najważniejszym. Proces związanej z przejściem od politeizmu do monoteizmu chrystianizacji władzy miał swą dynamikę. Tekst Aleksandry Czapelskiej przedstawia związaną z po szerzaniem władztwa dynastii Wessexu strategię polityczną jej przedstawi cieli wobec anglosaskich elit politycznych w X-XI wieku. Przedmiotem zainte resowania autorki jest ścieranie się dwóch wizji godności królewskiej: trady cyjnej i nowej, chrześcijańskiej.Pierwsza wynikała z zaufania uzyskanego dzię ki waleczności, druga związana była z konceptem króla, jako pomazańca, ideą która niosła ze sobą nowe instrumenty umocnienia królewskiego autorytetu, takie jak nietykalność, czy pozycja namiestnika Chrystusowego. Biblia była podstawowym źródłem inspiracji twórców ideologii monarchii w średniowieczu. Królowie Izraela, zwłaszcza Dawid, który zyskał sakrę i na maszczenie z rąk Samuela, byli prototypami władców.Czeski książę Sobie sław, w analizowanej przez Andrzeja Pleszczyńskiego relacji Kanonika Wy- szehradzkiego o rytuale pogodzenia się ze zbuntowaną opozycją możnowład- ców, ukazany jest jako monarcha starotestamentowy - Salomon i król Niniwy. (Tekst ten sygnalizuje istotną problematykę znaczenia rytuału- i generalnie ceremoniału - w średniowiecznej praktyce królewskości.) Średniowiecznego monarchę szczególne więzi łączyły jednak przede wszystkim z Chrystusem. Władcy francuscy należą do tych królów, którzy za biegać mieli o oficjalną akceptację tego „pokrewieństwa”.Tekst Jerzego Py- siaka poświęcony jest jednemu z aspektów zagadnienia sakralizacji władzy królewskiej w ideologii Kapetyngów w XII-XII1 wieku: eschatologicznej roli jaką zdaniem niektórych przedstawicieli politycznych elit francuskich, miał do odegrania monarcha. Z przekazów kronikarskich doby Filipa Augusta i Ludwika Świętego wydobywa autor te, które