M o n a r c h ia W ŚREDNIOWIECZU władza nad ludźmi, władza nad terytorium E f f iR I MONARCHIA W ŚREDNIOWIECZU władza nad ludźmi, władza nad terytorium Studia ofiarowane Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi POD REDAKCJĄ JERZEGO PYSIAKA ANETY PIENIĄDZ-SKRZYPCZAK i MARCINA RAFAŁA PAUKA Towarzystwo Naukowe SOCIETAS VISTULANA Warszawa - Kraków 2002 Publikacja dofinansowana przez Wyższą Szkolę Humanistyczną w Pułtusku Na okładce: Koronacja Karola VI Walezjusza (1381), Les Grandes Chroniques de France (ok. 1382), Paris, Bibliothèque N ationale, Ms. fr. 2813 Opracowanie redakcyjne: Gabriela Marszalek Projekt okładki i stron tytułowych Jacek Szczerbiński /C5Ä&» (t^f) I ) Copyright by Towarzystwo Naukowe' „Soc4€taivistulana”,' " ' o * y Warszawa-Kraków 2002 ISBN 83-88385-11-9 Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana” 31-450 Kraków, ul. Ulanów 72/111, tel./fax411 47 36 BibL UAM EOr; W dniach 14, 15 i 16 grudnia 2000 r., w siedzibie Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk przy Rynku Starego Miasta w Warszawie, odbyła się konferen­ cja naukowa pt. Monarchia w średniowieczu - władza nad ludźmi,władza nad terytorium dedykowana Profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi. Organizatorem konferencji był Instytut Historyczny Uniwersytetu War­ szawskiego, zaś jej pomysłodawcami - grono młodych mediewistów skupione w Instytucie Historycznym: Jerzy Pysiak, Aneta Pieniądz-Skrzypczak i Mar­ cin R. Pauk. Naszym celem było zaprezentowanie badań dotyczących podstaw ideowych, prawnych i społecznych monarchii średniowiecznej w możliwie szerokim kontekście porównawczym Europy łacińskiej. Stało się to możliwe dzięki zainteresowaniu, z jakim inicjatywa nasza spotkała się w wielu ośrod­ kach badawczych: w Warszawie, Lublinie, Opolu, Szczecinie, Pradze i Kra­ kowie. Niniejszy tom zawiera studia poświęcone monarchii wieków średnich w Europie od czasów jej ukształtowania się w barbarzyńskich społeczeństwach germańskich aż po późne średniowiecze. Przedstawiają one ideologię władzy monarszej i kontakty monarchii z elitami społecznymi w kręgu kulturowym Europy łacińskiej - od Półwyspu Apenińskiego i Wysp Brytyjskich poprzez Francję, Niemcy i Czechy po Polskę. Zorganizowanie konferencji, a zatem i wydanie niniejszego tomu nie by­ łoby możliwe bez pomocy wielu osób i instytucji, którym pragniemy złożyć serdeczne podziękowanie: Panu Profesorowi Marianowi Dydze z Instytutu Historycznego UW, Panu Profesorowi Stanisławowi Bylinie z Instytutu His­ torii PAN oraz Panu Profesorowi Andrzejowi Bartnickiemu z Wyższej Szko­ ły Humanistycznej w Pułtusku. Jerzy Pysiak - PRZEDMOWA W grudniu 2000 r. odbyła się w Warszawie zorganizowana przez grono młodych historyków konferencja naukowa ku czci profesora Henryka Samso­ nowicza. Książka zawiera teksty referatów wygłoszonych na tej konferencji. W mediewistyce polskiej świadomość potrzeby kontynuacji badań pod­ jętych przez poprzedników zawsze była bardzo silna. Jedną z konsekwencji tej postawy było i jest istnienie szkół skupiających uczniów wokół mistrzów. Każdy z nas, w mniejszym lub większym stopniu, czuje się uczniem swego profesora. Młodych badaczy sytuujemy w środowisku pytając o promotora ich prac magisterskich bądź doktorskich. W życiorysach dojrzałych uczonych informacja o seminarium, z którego się wywodzą, uchodzi za istotną. Szacu­ nek i lojalność uczniów wobec mistrzów, osobiste związki jednych i drugich stanowią o sile środowiska, są też przejawem wierności wobec stworzonego, w wiekach średnich właśnie, uniwersyteckiego modelu życia. Książka ta jest dowodem posiadania przez jej autorów świadomości dłu­ gu, jaki zaciągnęli u swych nauczycieli, korzystając z ich wiedzy, okazywane­ go zainteresowania, troski i pomocy. Jest śladem rozumienia tego, skąd się wzięli. Autorzy ci są wychowankami profesorów należących do różnych po­ koleń i będących uczniami różnych profesorów. Uczestnicy seminariów Hen­ ryka Samsonowicza, Jerzego Wyrozumskiego, Edwarda Potkowskiego, Marii Koczerskiej, Karola Modzelewskiego, Jacka Banaszkiewicza i Romana Mi­ chałowskiego w jakimś sensie są „wnukami” Romana Grodeckiego, Tadeusza Manteuffla, Jerzego Dowiata, Mariana Małowista, Aleksandra Gieysztora. Piękna genealogia i szmat polskiej mediewistyki. Książkę spaja nie tylko owa „wasalna zależność’. Jej autorów łączy wspól­ ne pole zainteresowań zawodowych, po części odziedziczonych po „seniorach”. Ciekawi ich postać średniowiecznego monarchy. Historię polityczną średnio­ Hanna Zaremska wiecza rozumiejąjako dzieje ewolucji władzy publicznej.Warto przypomnieć, że w języku średniowiecznych kronik publicznym jest to, co dotyczy suwerena, jego regaliów, wchodzi w zakres jurysdykcji urzędników, którym przekazał obowiązki związane z utrzymywaniem pokoju i zapewnianiem sprawiedliwo­ ści. Dodajmy, że historia polityczna, rozumiana właśnie jako historia władzy publicznej narodziła się wcześnie.Pisali ją już autorzy średniowiecznych rocz­ ników. Okoliczności tej nie da się wytłumaczyć jedynie rolą rządzących, tym, że to oni jako pierwsi interesowali się w ten sposób wyprofilowanymi prze­ kazami o przeszłości. Autorzy owych, notowanych na bieżąco zapisek- świa­ domie czy też nie - dawali wyraz temu, co w ich czasach uchodziło za pub­ liczne. Zawarte w książce teksty dotyczą czasów od wieku VII po XV i rozległe­ go obszaru: Lombardii, Anglii, Czech i Polski, Francji a także Cesarstwa.Ich bohaterem jest władca: król Longobardów, cesarz Otton I, czescy Przemyśli- dzi, przedstawiciele francuskich Kapetyngów: Filip August i Ludwik Święty, polscy Piastowie: Władysław Łokietek i Kazimierz Wielki, wreszcie Włady­ sław Jagiełło. Szerokie ramy chronologiczne i terytorialne umożliwiają czytelnikowi śle­ dzenie- dzięki kolejnym przybliżeniom-ewolucji średniowiecznej koncepcji władzy publicznej i zasad jej legitymizacji.Na przestrzeni paru stuleci sylwetka władcy i atrybuty władzy ulegają zmianom: punkty zwrotne w tym procesie nie były wszędzie takie same, bowiem poszczególne części kontynentu wkra­ czały w epokę średniowieczną z innymi tradycjami plemiennymi czy pań­ stwowymi, różnie też przebiegała ich chrystianizacja. Książkę tę można potraktować niczym swoisty „poczet królóW’. Siłą rze­ czy niekompletny, ale bogaty. Jego bohaterowie prezentują się swym podda­ nym na wiele sposobów, jako wodzowie, prawodawcy, sędziowie, pośrednicy w relacjach z Bogiem i Jego ziemscy namiestnicy. Dwa spośród zamieszczonych w zbiorze tekstów dotyczą wczesnośred­ niowiecznej Lombardii.Pierwszy, autorstwa Karola Modzelewskiego, kreśli, dzię­ ki analizie Edyktu Rotariego (spisu praw zwyczajowych, uchodzącego w oczach badaczy za legislację stosunkowo wolną od wpływów rzymskich), wizerunek lombardzkiego władcy, postrzeganego przez swych współplemieńców jako krewniaka, sąsiada i towarzysza broni.Legitymizacjąjego zwierzchniej pozycji we wspólnocie były zatem wartości zakorzenione w tradycyjnej kulturze lon- gobardzkiej: więzi krwi, sąsiedztwa i etos wojownika.Drugi tekst - napisany przez Anetę Pieniądz-Skrzypczak dotyczy innej fazy formowania się autory­ Przedmowa 9 tetu władcy wczesnośredniowiecznego. Adelchis (IX w.), rządzący w wa­ runkach utraty przez Benewent roli jedynego ośrodka władzy książąt longo- bardzkich, podejmuje próbę odbudowania własnej pozycji przypisując sobie prerogatywy prawodawcze. Stanowienie prawa - traktowane jako wyraz woli księcia i element jego suwerenności wobec innych władców i własnych pod­ danych, przy równoczesnym podkreślaniu, że chodzi o nawiązanie do pozy­ tywnie waloryzowanej tradycji wcześniejszej (zgodnie z którą spisywanie praw sytuuje się u początku okresu dobrobytu królestwa Longobardów)- staje się elementem konceptu zwierzchności publicznej. Chrześcijański charakter średniowiecznej monarchii jest bez wątpienia jej aspektem w najwyższym stopniu nowatorskim i najważniejszym. Proces związanej z przejściem od politeizmu do monoteizmu chrystianizacji władzy miał swą dynamikę. Tekst Aleksandry Czapelskiej przedstawia związaną z po­ szerzaniem władztwa dynastii Wessexu strategię polityczną jej przedstawi­ cieli wobec anglosaskich elit politycznych w X-XI wieku. Przedmiotem zainte­ resowania autorki jest ścieranie się dwóch wizji godności królewskiej: trady­ cyjnej i nowej, chrześcijańskiej.Pierwsza wynikała z zaufania uzyskanego dzię­ ki waleczności, druga związana była z konceptem króla, jako pomazańca, ideą która niosła ze sobą nowe instrumenty umocnienia królewskiego autorytetu, takie jak nietykalność, czy pozycja namiestnika Chrystusowego. Biblia była podstawowym źródłem inspiracji twórców ideologii monarchii w średniowieczu. Królowie Izraela, zwłaszcza Dawid, który zyskał sakrę i na­ maszczenie z rąk Samuela, byli prototypami władców.Czeski książę Sobie­ sław, w analizowanej przez Andrzeja Pleszczyńskiego relacji Kanonika Wy- szehradzkiego o rytuale pogodzenia się ze zbuntowaną opozycją możnowład- ców, ukazany jest jako monarcha starotestamentowy - Salomon i król Niniwy. (Tekst ten sygnalizuje istotną problematykę znaczenia rytuału- i generalnie ceremoniału - w średniowiecznej praktyce królewskości.) Średniowiecznego monarchę szczególne więzi łączyły jednak przede wszystkim z Chrystusem. Władcy francuscy należą do tych królów, którzy za­ biegać mieli o oficjalną akceptację tego „pokrewieństwa”.Tekst Jerzego Py- siaka poświęcony jest jednemu z aspektów zagadnienia sakralizacji władzy królewskiej w ideologii Kapetyngów w XII-XII1 wieku: eschatologicznej roli jaką zdaniem niektórych przedstawicieli politycznych elit francuskich, miał do odegrania monarcha. Z przekazów kronikarskich doby Filipa Augusta i Ludwika Świętego wydobywa autor te, które