pagina 1 Anno 17 n.2 Aprile 2019

Anno 17 Distribuzione gratuita in: Mensile di attualità e cultura italo-albanese Albania, Australia, Numero 2 Belgio, Canada, Germania, Direttore editoriale: Hasan Aliaj Grecia, Francia, Italia, Aprile 2019 Stati Uniti e Svizera Ilirë e Pellazgë Illyriens et Pélasges Storia navale; Teuta, regina guerriera del mare di ANDREA MUCEDOLA

ella storia, la pirateria ha avuto una presenza Ncostante in determinate parti del mondo. Seb- bene non sia spesso discussa, si potrebbe dire che in periodi antichi fu così comune che spesso veniva accettata come una “professione” nel grande lago del Mediterraneo. Probabilmente i primi episodi di pirateria incominciarono nell’età del bronzo con l’apertura delle vie di mare per i primi commerci. Il contrasto a questo fenomeno fu sempre compli- cato dalla mancanza di un comune disegno.

(segue a pagina 12

Do të ndodhte në kohë shumë Këtyre popujve duhet t’u bash- Ce fut à époques reculées et à pélagiques; de la Grèce enfin, les të hershme dhe pak a shumë të kohen indigjenët apo autoktonët e peu près inconnues que l’Italie colonies helléniques. A ces peo- Gli Arbëreshë panjohura që Italia do priste Italisë qendrore. Vlen të thekso- reçut la plupart des colonies ples, il faut joindre les indigenes shumicën e kolonive për të cilat het ai dallim racash në popullatat don’t nous venons de parler. ou autochthones de l’Italie central. in Italia sapo folëm. Më të lashtat, italiane, sepse sillte domosdosh- Les plus anciennes, arrives vers Il importe de remarquercette di ERNESTO SCIRÒ mërisht edhe një dallim gjuhësh, différence de races dans les pop- mbërritur rreth viteve 1700 dhe 1700 et 1600, paraissent avoir rano tutte nobili le famiglie albanesi che, per zakonesh, karakteresh, që pengon- ulations italiannes, car elle en- sottrarsi al turco ripararono in Italia, nei secoli 1600, duket se janë ato të Pel- te tërë këta popuj të shihnin sho- été celles des Pelasges et des trainait nécessairement aussi une E lazgëve e të Ilirëve, dy kombe që Illyriens, deux nations qu’il XV, XVI e XVII o, come molti affermavano, erano shoqin si vëllezër, të bashkoheshin différence de langues, de moeurs, persone rozze e violente? ndoshta duhet t’i bashkohen së për të njëtën kauzë dhe për mbro- faut peut-être rattacher à la de caractères, qui empèchait tous Ovviamente non si può ritenere che dall’Albania njëjtës racë, dhe që populluan jtjen e të njëtave interesa. meme race, et qui peuplerèrent ces peoples de se regarder comme siano partite solo le famiglie più illustri, anche krejt brigjet e gadishullit italik. Shtoni këtu edhe natyrën fizike toutes lescòtes de la peninsula frères, de s’unir dans une même se una tale ipotesi è stata apertamente avanzata të Italisë, të këtij gadishulli të gjatë italique. cause et pour la defense des da gente interessata a nobilitare, com’è natura rejt vendet që rrethojnë Ital- e të ngushtë, përshkuar në tërë mêmes interest. dell’uomo, le proprie origini e i propri antenati. in ndihmuan në formimin e gjatësinë e vet nga një varg malesh ous les pays qui environ- Ajoutez la nature physique de Kpopullsisë së saj. Nuk është dhe ndërprerë në çdo hap nga nent l’Italie contribuèrent l’Italie, da cette longue et étroite e sigurt që Spanja t’i ketë dërguar vagje transversalë që e veshin ven- Tà former sa population. il péninsule, traversée dans toute sa Sikanët; por nga Galia i vajtën Li- din me lugina të panumërta. Mbi n’est pas certain que l’Espagne lui longueurbpar une chaine de mon- gurët, Senonët, Boienët, dhe Insur- një tokë copëtuar në këtë mënyrë, ait envoyé les Sicanes; mais de la tagne set sillonnée à chaque pas bët; nga Alpet e mëdha, Etruskët. me popullsi të një origjine kaq të Gaule lui vinrent les Ligures, les par des chaines transversals qui Nga Iliria, shumë fise pellazge; nga larmishme, ishte e pamundur të Senons, les Boies et les Insubres; couvrent le pays d’innombrables Greqia më në fund, kolonitë hele- formohej një popull i madh; des grandes Alpes, les Etrusques; vallées. nike. (vijon në faqen 2) (segue a pagina 2) de l’Illyrrie, de nombreuses tribus (segue a pagina15) Më i vjetri shkrim shqip, dorëshkrimi i La battaglia di Strato vitit 1167 të Laurentianës në Firence Preparato da HASAN ALIAJ ë numrin 1, faqe 4 dhe 5, të Diturisë meve si dhe reproduktimin e manoskritit, kli- fotografin e këtij dokumenti dhe disa shënime Caoni invece, pieni di confidenza in sé stessi, se botuar në Bukuresht, kishim rrëfyer, shen e të cilit pati mirësinë të na e dërgojë vetë plotësuese mbi dorëshkrimin në të cilët është I e riconosciuti da quegli abitanti del continente në një artikull të titulluar “Më të vjetrët Z. Mario Roques: ruajtur; kujtojmë se botimi i tyre këtu do t’u hyjë come la popolazione più guerriera, non si ferma- N rono per accamparsi, e, avanzando precipitosa- shkrim shqip”, atë që dinim mbi dy radhë në “Z. N. Jorga ka pasur fatin e lumturë të zbu- në punë romanis dhe albanologëve”. gjuhën shqipe, zbuluar në një dorëshkrim të lojë, disa vjetë më parë, në një dorëshkrim Dorëshkrimi (Ashburnham 1167 e lauren- mente con gli altri barbari, contavano di prendere vjetër prej historianit rumun Nicolae Jorga. latin të Laurentianës në Firence, më të vjetrin tianës) është i vogël, in-8 (200x140 milimetro), la città al primo assalto, sicché la gesta apparte- Gjejmë sot mbi këtë gjurmë të çmueshme për dokument të gjuhës shqipe të njohur gjer më 37 fletësh prej pergamenati fort të bukur pa nesse a loro soltanto. Nella stessa estate, non molto dopo questi fatti, neve një artikull prej profesorit Mario Roques, sot, mjerisht fort i shkurtër dhe e botoj në serin ndonjë shënim se nga vjen, por kuptohet se do gli Ambracioti e i Caoni, che volevano sottomettere tek e përkohëshmja Romania e Parisit (Nr. 205- e katërt të veprës së tij Notes et extraits pour të jetë nga Durrësi i shkruar në shekullin e XVI- tutta l’Acarnania e staccarla da Atene, indussero 206, Janvier-Avril 1926, faqe 162-164), me servir à l’Histoire des croisades au XVe siècle të dhe si do që të jetë më parë se 14 Qershor Sparta ad allestire una flotta per mezzo delle forze faksimilen e faqeve të dorëshkrimit që mbajnë (Bucarest, 1915), faqe 195. Miku im i palo- 1503, data e dokumentit më të ri që është re- alleate, e ad inviare mille opliti nell’Acarnania. fjalët shqipe. Po japim këtu përkthimin e shkri- dhur Pio Rajna pati obligjencën të më dërgojë produktuar ne te. (vijon në faqen 2) (segue a pagina17)

cmyk Antichità - Storia Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 2 Ilirë e Pellazgë Illyriens et Pélasges

(vijon nga faqja 1) (segue a pagina 13)

Çdo luginë do të bëhej territori i një popullate Sur un sol ainsi découpé, avec une population dhe përmasat e çdo shteti do të reduktoheshin d’origine si variée, il était impossibile qu’il se në ato të një fisi, të një qyteze. formàt un grand peuple; chaque vallée allait de- Do të ndodhte në kohë shumë të hershme venir le territoire peuplade, et les proportions de dhe pak a shumë të panjohura që Italia tout Etat s’y réduire à celles d’une tribu, d’une do priste shumicën e kolonive për të cilat cite. Ce fut à époques reculées et à peu près in- sapo folëm.Më të lashtat, mbërritur rreth connues que l’Italie reçut la plupart des colonies viteve 1700 dhe 1600, duket se janë ato të don’t nous venons de parler. Les plus anciennes, Pellazgëve e të Ilirëve, dy kombe që ndoshta arrives vers 1700 et 1600, paraissent avoir été duhet t’i bashkohen së njëjtës racë, dhe që celles des Pelasges et des Illyriens, deux nations populluan krejt brigjet e gadishullit italik, ashtu qu’il faut peut-être rattacher à la meme race, sikurse mbanin tashmë të zënë krejt bregun et qui peuplerèrent toutes lescòtes de la penin- lindor të Adriatikut. Ishin së pari në Jug, në sula italique, comme ells occupaient déjà la rive Lapigi, Mesapët, që ndaheshin në Salentinë orientale de l’Adriatique. C’étaient d’abord au e Kalabruazë; Peuketonët, apo Padikulët, sud, dans la Iapygie, les Messapiens, qui se di- dhe Daunianët; më pas, në gadishullin tjetër visaient en Salentins et Calabrois; les Peucétiens (në Lukani e Brutium) Oenotrianët, Konët ou Pèdicules, et les Dauniens; puis, dans l’autre dhe Morgetët. Duke u ngjitur drejt Veriut, pres qu’ile (Lucanie et Brutium), les OEnotriens, midis Apenineve dhe detit të sipërm, haseshin les Chones et les Morgètes. En remontant vers le liburnët dhe prapa tyre, në Veri të Po-së dhe nord, entre les Apennins et la mer supérieure, on në brigjet e Adriatikut, Venetët që kishin për trouvait les liburnes, et derrière eux, au nord du kryeqytet Pataviumin. Pellazgë të tjerë apo Pò et sur les bords de l’Adriatique, les Vénètes, Ilirë, Sikulët, mbuluan në të njëjtën kohë qui avaient pour capital Patavium. D’autres Pé- një pjesë të luginës së lumit Po dhe brigjet lasges ou Illyriens, les Sicules, couvrirent en perëndimore të Italisë. meme temps une partie de la vallée du Pò et les còtes occidentals de l’Italie. (përktheu Fotaq Andrea) Më i vjetri shkrim shqip, dorëshkrimi i vitit 1167 të Laurentianës në Firence (vijon nga faqja 1) Vnte’paghesont premenit Atit et birit et spertit senit. C’tg, si quis boc mòdo bap Ky dorëshkrim mban kopjet e disa copave të tizatus fuerit I terum non rebaptizetur sed fup- ndryshme, nga shekulli i XII gjer në shekullin ple antur orations et qd’dimissum e’st Verum si Un të pagëzoj për XVI-të, fort interesante për historin e bregut lin- dubitarctur. An uerba iffa prolata fucrmt a emënit Atit e t’ dor të Adriatikut. laico uel femina, que’ forte sic baptizanerit lùc Birit e t’Shpirtit Item S tatuimus g,de cctero pbri qui baptizant saccrdos baptizans mittat aquam m puerum, di “shëjt. Do vërejturë una uicé tantum proferant dum baptizant C’go te’ cendo si tues baptizatus c’qo non te rebaptizo. fundoreja nt e Baptizo m nominc’Patris et fili jet spiritus Sed si nones baptizatus’cqe tre baptizoin noìe vetes’së pare, të Sancti et monter Sicut humus fecerunt, et qd’ Patris et fily et spiritus saniti… verbit pagëzoj, dhe doccant parrochianos m articulo necessitatis Do me thënë, me mënyrë shkrimi të tanishmë: shqyptimit shpert baptizare’creaturas ne’moriantur fme Baptismo Un të pagëzoj për emënit Atit e t’ Birit e t’Shpirtit (shpirt. Mund të anteqportentur ad ecclìam dicende saltim in vul- shëjt. Do vërejturë fundoreja nt e vetes’së pare, dyshohet edhe prej gari Albanico. të verbit pagëzoj, dhe shqyptimit shpert (shpirt. qënëjes’së nyjit t(ë) Mund të dyshohet edhe prej qënëjes’së nyjit t(ë) përpara gjinorevet përpara gjinorevet birit dhe shpirtit: et munt të birit dhe shpirtit: jetë një formë latinizante e lidhjesë e; me gjithë et munt të jetë një

këtë më duketë se munt të pritetë në e t(ë). (për- formë latinizante e para atit, të-ja do të jetë përzierë me fundoren e lidhjesë e; me gjithë rasjesë emënit që është përpara). këtë më duketë

“Në krye të volumit janë “Constitutiones, Or- se munt të pritetë dinationes et Statuta” (flete 3 rekto-9 rekto) të në e t(ë). (përpara Mensile di attualità e cultura botuar prej Paulus Angelus, Miseratione divina atit, të-ja do të italo-albanese Archiepiscopus Dirrachiensis et Illiricae Regio- jetë përzierë me “ Anno 16 = Numero 1 = Maggio 2013 nis … in Ecclesia Sancte Trinitatis de Emathia fundoren e rasjesë Direttore editoriale: Hasan Aliaj Anno Dni M.cccc. Ixij., Indictione Decima, Die emënit që është Sede operativa presso: Hasan Aliaj vero Lune octava mensis Novembris”, për të përpara. via Filippo Coridoni 23, 00046 vënë rregull në “defectibus complurimis” që Grottaferrata (Roma) Tel. +39/3335912236 [email protected] kishte vërejtur në një vizitë baritore që kishte [email protected] bërë. Në fund të fletës së tretë dhe në krye të [email protected] së katërtës, gjendet një instruksion relativ me gazetarrenjet.word.pres përgëzimin, me formulën shqipe të këtij sacra- Capo Redattore: Andrea Llukani menti. Po japim këtu reproduktimin fotografik. Capo Traduttore: Nikolin. Sh. Lemezhi “Sikundër që po shihet, shkrimi që është fort të jetë mbase më i lumtur se unë, ekzistencën e përsëritur premtimin se do ta botojë copën që i mirë, nuk le asnjë dyshim mbi këtë tekst të një dokumenti më të moçëm akoma. na prek dhe na intereson kaq shumë. Mjerisht Hanno collaborato: Antonio Biasco, Artan motit 1462, që mund të shkruhet duke ndarë Më 1919, në një vizitë që bëra në manastir kllogjeri simpatik vdiq më 1922 dhe dokumenti Shkreli, Ana Bisholla, Maria Teresa, Mihal fjalët: Un të paghësont pr’emnit Atit e t’birit e Grottaferrata afër Romes, i ndjeri Dom Sofronio (që mbase është dhe një shekull më i vjetër se Selimaj, t’spertit senit. Kjo mënyrë këndimi është dhe Oltjon Muzakaj, Petrit Aliaj, Saimir Ljola Gassisi, duke më rrëfyer bibliotekën e conventi. ay i Laurentianës) po rri në gjumë. Desha që ta Direttore responsabile: Massimo Marciano ajo që ka dhënë edhe Z. Jorga, përveç një pik Nxori një kondeks mbi pergament nga dollapi, shpëtoja prej vdekjes duke lajmëruar ata që nuk Proprietario ed editore: Università Popolare dei dhe një të ndame fjalësh: fjala e fundit ka qenë më të djathtë duke hyrë nga dera, në dhomën trombe nga punimi. Castelli Romani kënduarë, ose shtypur, semi; po këndimi senit e dorëshkrimeve: ishte një libër që miku im e Shënim: Dom Sofronio Gassisi ishte Shqipëtar Direzione, redazione e amministrazione: është i padyshimshëm dhe përfaqëson besnikër- kujtonte të mezit të parë të shekullit të katërm- nga të Italisë, i ri prej moshe dhe punëtor patriot: via Cavour n. 21, 00044 isht formën shqiptare me një që korespondon bëdhjetë në gjuhë greqishte. Po, në të, kishte në Roma e l’Oriente, që shtypi Manastiri Grot- Frascati (Roma). Tel. 0689012752, me sanctus, shenjt ose sheji”. një faqe e gjysëm tekst shqip. taferrata (1910-1920) ka gjeturë rastin të shkrojë fax 0662276721, e S’ka dyshim se hazardi që i sherbeu kaq lum- Desha të nxjer një kopje të asaj cope, ose ta një tok artikuj mbi Shqipërinë dhe për mbrojtjen e -mail [email protected] turisht z-it Jorga në zbulim të një dokumenti të fotografoja; Sofronio Gassisi më tha se për së interesave të saj. Registrazione del Tribunale civile di Velletri n. hershëm, do të na ndihmojë që të gjejmë gjur- shpejti do të botonte një studim mbi të. Që 11/2003 del 25/6/2003 Përkujdesja grafike: Bujar Karoshi më të rrojtjes’ sënë akoma më të vjetra. Do të atëhere nuk me ra udha të shkoja në Romë veç (Marë nga revista “Diturija” Prill 1927, ar- Tel. 00355 4 22 33 283 / 00355 69 20 68 603 shënojë këtu duke përfituar nga rasti që më jep se për të këmbyer trenin, dhe s’kam ndonjë gjë tikullin po e publikojmë duke ruajtur shkrimin ky artikull dhe duke shpresuar se një tjetër do tjetër jashtë atyre që më ka shkruar Sofroni duke orgjinal) pagina 3 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Antichità - Etimologia ΕΡΑΚΛΕΣ (ERAKLES / HERAKLES) - HERCOLES Nga PETRIT BELLIU

“TESTAMENTI PELLASGO-ILIR NË SHQIPE’’. ‘EΡΑΚΛΕΣ (lexo Herakles).

eroi më i shquar i antikitetit mesdhetar, shpjegohet me shqipen dhe vetëm me Htë, sepse është parahelenik, dmth pel- lasgo-ilirik, dhe, - sipas meje e jo vetëm, shqipja është pasardhësja më e drejtpërdrejtë e idiomës pellasgo –iliro - thrakase. Ndaj në thelb, kemi të bëjmë me një komponim prej tre përbërësash : E- ra- kles, që do të thotë ‘’E – rrah - qesh’’ (E – mund - qesh, E – mposht - qesh). (Nuk duhet të na befasojë barazimi kles = qesh, sepse dihet që ‘’kl’’ e lashtë kaloi në ‘’q’’; psh, klumësht - qumësht, klaj - qaj, etj). Pra, ERAKLES do të thotë ‘’E-rrah-qesh’’, (‘’Qesh i pamposhtur’’, ‘’Që i mund të tjerët’’, ‘’Triumfues’’). Anipse në të kryerën e thjeshtë, nënkuptohet edhe karkteri aktual i veprimit. Kurse komponenti ‘’- rrah’’ duhet marë në kuptimin e gjerë ‘’mund’’, ‘’mposht’’, si psh, ‘’rrah’’ në shah dhe lojëra sportive. Pra, jo gjithnjë nënkupton ndësh- kim fizik). Më fort duhet marrë si ‘’mund’’, ‘’mposht’’. Edhe versioni latin HERCOLES ka të njëjtin kuptim. Ai do të thotë ‘’E - rkul-es[t]’’=’’E – përkul - ësht’’/ ‘’E – mund - ësht’’. Dhe ‘’- rkul/ përkul’’, si dhe ‘’kular’’, janë mrëfilli të fondit të shqipes. Pra edhe versioni latin Hercules (me theksin mbi – u -), ka të njëjtin kuptim dhe lid- het me idiomën e fiseve të shumtë pellasgo-ilire, që kaluan me det a tokë në Gatiishullin Apenin, mjaft para përftimit të latinishtes. Po ashtu kanë të njëjtin kuptim edhe varianti italisht ‘’ERCOLE’’ dhe ai shqip HERKUL’’, i heroit, por thjesht epitet a cilësor, i vënë më së pazakontë. Pra, gjithëpo i fondit të paleoshq- sajime artificiale (psh: ‘’Lavdia e Herës’’, - tho- ku ruhet komponenti - rkul, (kujto fjalën shqipe pas, në bazë të cilësive dhe bëmave të tij, siç ipes, dmth i pellasgo - ilirishtes. Versioni ynë eti- në disa mithologë e etimologë të shquar, nisur ‘’kular’ - dru i përkulur apo lakuar, që i vihet ishte fort në modë në lashtësi. Sepse emri i tij i mologjiko - semantik jepet për herë të parë dhe thjesht nga homofonia). Kjo, kryesisht sepse nuk kaut nën qafë, për ta mbrehur në zgjedhë). pagëzimit qe NILOS (NI - IL- OS = NJI – ILL nuk ka të bëjë me asnjë version paraadhës… Ata kanë ditur shqipen, ose e dinin, por nuk kanë Duhet thënë se ky nuk qe emri i pagëzimit - OSHT (Nji - yll - është), për shkak të bukurisë që hasim te autorë të ndryshëm mjerisht, janë patur intuicionin e duhur. Etimologia e fjalëve SPENDERE e Guida Nga AGRON DALIPAJ ua dhënë atyre ku blejmë ose marrim shërbime. kurrkund nuk gjejmë një motivim etimologjik Mjafton të përdorim rotacionin e njohur të fone- Kohët e fundit fjala [guidë] për atë. Kohët e fundit fjala [guidë] është futur

PENDERE. - Fjalë e italishtes që në shq- mave dhëmbore d:z [si te rama(d)an : rama(z) është futur në gjuhën e folur në gjuhën e folur shqipe për shkak të turizmit. ipen e sotme ka kuptimet: [shpenzoj], an] dhe marrim: SHPËRNDARIE = SHPER- shqipe për shkak të turizmit. Etimologjia e fjalës me anë të shqipes mund të S[prish], [harxhoj].Për foljen [shpenzoj], NZARIE. Por meqë [r,n] janë fonema qiellzore, zgjidhë misterin e saj. Kemi thënë se shqipja

Topalli (FEGS 1409) shkruan: “..., me burim kur ato bashkohen brenda një fjale, bie njëra Etimologjia e fjalës me anë ka shërbyer model gjuhe për krijimin e glosave prej lat. spensa (it. spesa), prej të cilit mund prej tyre [si te “rrnoj me tregue” => rrnoj të shqipes mund të zgjidhë të tjera dhe kjo është bërë duke u përmbajtur të jetë formuar folja shpenzoj.”. Te “il nuovo => rr(n)oj => rroj = “rroj me tregue”]. Një- “misterin e saj. Kemi thënë se rigorozisht në rregulla të përcaktuara. Te fjala etimologico” f. 1582, për [speso] të italishtes e soj ndodh dhe me buzoret [m,b] kur bashkohen “ [guidë] duket se është përdorur metateza e za- sjellin si rrjedhojë nga [spendere] dhe këtë të brenda të njëjtës fjale, bie njëra: mbatanë => shqipja ka shërbyer model noreve iu : ui dhe nga [giuda] u bë [guida], pra fundit prej latinishtes [expĕndere]. Ja çka shk- m(b)atanë, matanë; mirm(b)rama => mirm- gjuhe për krijimin e glosave nga (gjej) GJIJ-UDHA derivoi në GJI’UDHA > ruhet aty: “Lat. expĕndere ‘pagare’ (comp. di rama. Kështu SHPËrNDARIE => SHPENZA- të tjera dhe kjo është bërë GI’UDA > GUIDA. Kalimi iu : ui ka ndodhur ex-expĕndere ‘pesare’: V. pensàre) col der. tar- RIE => SPENZARIE => SPENZARE => duke u përmbajtur për shkak sepse në italisht artikulimi [giuda] do do expēnsa (m), f. sost. del part. pass. expēnsus. SPENSA => SPESA. Pra, italishtja SPENDE- të ishte [xhiuda] dhe do humbiste embromor- Spendaccione è formato con lo stesso suff. peg- RE, vetëm me rotacionin d:z bëhet SPENZERE rigorozisht në rregulla fema gjej, gji, (gjij udhën!). Pra guidë emërohet giorativo che troviamo in sporcacione.”. Siç dhe me rotacionin r:j bëhet SPENZEJ => të përcaktuara. ai që gjen’udhë, gjij’udhë > gji,udhë > gi’udë shihet nuk kemi asnjë motivim të fjalëve speso, SPENZOJ => SHPENZOJ. Kjo d.m.th. se fol- > g(iu)dë > g(ui)dë > guidë, guida. Ital- spenso, spendere e expĕndere. Kjo nuk d.m.th. ja e shqipes SHPËRNDAJ => SHPËRNDAR ishtja për të krijuar fjalën [guida] ka përdorur se shqipja nuk mund ti motivojë këto fjalë. Kup- është e ngjashme me fjalën e italishtes SPEN- përngjitjen e dy embrimorfemave të shqipes timisht folja [shpenzoj] ka logjikën e harxhimit DERE ku rotacioni n:r e kthen në SPERDER Rasti është këtu të motivojmë dhe latin- gjej, (gjij, gji) + udh (udhë). Por, ngaqë në ital- të të hollave për të përfituar ca shërbime e disa = SPËRDER => SPËRDAR = SHPËRDAR isht mungojnë fonemat gj, dh, ajo përdor më të ishten [expĕndere] = [ekspendere] = [e(ks) blerje dhe gjatë këtyre veprimeve shpërndajmë = SHPËR’DAR = ZHBËR-DAR = e ZHBËR pendere] = [e(sk)pender] = [e(shk)perder] = afërtat e tyre g,d. Kjo d.m.th se [gjij+udha] u të hollat tona. Pikërisht shpenzimi përcaktohet (duke e n)DAR. Pra njeriu, kur shpenzon, ka [e’shk’per’der] = [e’shk’per’dar] = [e shka për shkrua [gi+uda] > [g(iu)da] > [g(ui)da], gui- si “humbje” e [shpërndarie] e të hollave duke ZHBËRë (duke n)DARë paratë e tij. Pra fjala dar] = [e shka bër darë]. Metateza [ks : sk] ëshë da. Konkluzionin se guida rrjedh nga shqipja e [shpërdar] është krijuar nga [sh’bër + (n)darë[ e njohur (siç më parë e kemi shpjeguar) te fjalët përforcon dhe fakti se italishtja për fjalën udhë = [zh’bër + darë]. Ky motivim tregon se fjala ka përgjegjëset e veta: strada, cammino, via, që Nuk kemi asnjë motivim oksigjen = o sky gjen = o shky gjënë; inoks = [shpërndar] = [zh’bë + da] ka tre embriomorfe i nosk = i no’shk = i jo shky; ale(ks)andër = nuk ngjajnë me fjalën shqipe udhë. Edhe për

të fjalëve speso, spenso, të shqipes dhe tregon një funksion i cili emërton a’le’(sk)andër = a-le-skandër = a-le-shkandër fojjen e shqipes gjej, (gjij, gji), italishtja ka korre- spendere e expĕndere. fjalën që shënjon veprimin. Foljes së shqipes = a(asht)-le-shkandër = asht lind i shkandri- podenten [trovare]. Kështu, në bazë të parimit të [shpërndaj] i përgjigjet italishtja [disperdere], që funksionalitetit, kemi emërtimin që përfaqësohet Kjo nuk d.m.th. se shqipja tur. Përfundimisht, mendimi i Topallit se folja

edhe kjo motivohet nga shqipja diSPERDERE shpenzoj e fjala shpenzim vinë nga italishtja, korrekt te fjala guida [gjij udha]. Dhe saktësisht nuk mund ti motivojë këto < diSHPERDER < diSH’PËR’DAR = di rrëzohet. Jo vetëm aq, por këtu vërtetuam se një guidë [gjen udhë] = [gjij udhë] gi’udë => “fjalë. Kuptimisht folja ZH’BËR’DAR = ZHBËRje duke u nDAR. In- këto fjalë të italishtes dhe latinishtja [expĕndere] guidë. Siç shihet, fjala e italishtes referon drejt- [shpenzoj] ka logjikën e “ teresant është se edhe folja PRISH e shqipes, janë ndërtuar e kopjuar prej shqipes. Shqipja përdrejt te shqipja dhe brenda saj nuk ka asnjë që është sinonime e foljes shpenzoj, motivohet element gjuhësor të italishtes. Roli fjalformues i harxhimit të të hollave për mund të etimologojë lehtësish italishten dhe lati- njësoj kuptimisht: PRISH = PRI’SH = SH’PRI nishten dhe e kundërta nuk ndodh: thjesht është shqipes duket shumë i qartë. Ndaj fjala [guida] të përfituar ca shërbime e = SH’BRI = ZH’BëRI = ZHBËRje. Ndarja e e pamundur. duhet të pranohet si burimore e shqipes dhe të disa blerje dhe gjatë këtyre këtyre fjalëve të italishtes (spendere, spenso, zërë vend në leksikun e shqipes si fjalë e saj. speso) në rrokje nuk jep asnjë kuptim në italisht Fjala i takon vetëm gjuhës që është në gjendje GUIDA. - Fjalë e italishtes që në shqip shen- veprimeve shpërndajmë e kjo tergon se përgjegjëse për krijimin e tyre ta motivojë etimologjikisht atë. Kundër këtij për- jon [udhërrëfyes] e [udhëheqës]. Në italisht fjala të hollat tona. është shqipja, e cila i ndan ato fjalë në embrio- fundimi mund të pranohet vetëm një etimologji dokumentohet që nga viti 1313-19 te Dante, por morfe të sajat me kuptime konkrete. më e argumentuar se kjo që dhamë këtu. Medioevo Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 4 Gjergj Kastriot Skënderbeu në botën gjermanike Nga Dr. DORIAN KOÇI dhe vullnetin e Evropës. Skënderbeu mbrojti ta shikojmë në portret e shekullit të XIX. me sukses Krujën kundër tre rrethimeve të Mbretëresha e Anglisë, Ajo që e dalloi Skënderbeun nga të gjithë popeja e madhe e Gjergj Kastriot organizuara nga Murat II dhe Mehmet II, dy nga udhëheqësit e tjerë të Ballkanit ishte vullneti i

Skënderbeut, përveçse ndikimeve gjeo- pushtuesit më të tmerrshëm të asaj periudhe, Elisabeth I, shkroi në tij i pakushtëzuar për të luftuar. Në krahasim Epolitike që pati në rajon ka meritën se që udhëhoqën ushtritë më të fuqishme në librin e saj të lutjeve në me fqinjët e tij, ai jo vetëm përpiqej të siguronte solli në vëmendje të Perëndimit sërish Arbëri- botë. Por në të vërtetë Skënderbeu ishte më mbijetesën e tij politike duke manovruar midis në, nëpërmjet thirrjeve për ndihmë krijimin e shumë se sa thjesht një komandant i talentuar 1559: “17 janar. Sot fuqive të mëdha, por ishte gjithashtu i vendosur aleancave dhe mobilizimin kulturor, moral dhe ushtarak; ai ishte gjithashtu një njeri i Rilindjes “ të sillte fundin e sundimit osman në Evropë. shënohet përvjetori i fetar ndaj osmanëve që po mundoheshin nëpër- Evropiane dhe Humanizmit që po niste të “ Synimi i tij ishte kërkimi i lirisë dhe një ideal mjet pushtimeve të ashpra të asimilonin brenda shfaqej në atë kohë në Evropë. Veprimet e tij vdekjes së princit të mirë, i këtij koncepti të Evropës, i cili pas veprimit perandorisë së tyre këto territore. Në Arbëri, ushtarake kundër osmanëve ishin njëkohësisht të tij ushtarak dhe politik filloi të merrte formë ku bëhet rezistencë zbarkojnë vullnetarë dhe edhe veprime kulturore dhe politike. Skënderbeut, mbretit të dhe dimension. Ky synim ishte me rëndësi trupa ushtarake napolitanë, katalanë, gjermanë Ilustruesi i “Historisë së Skënderbeut” të vendimtare dhe shërben për të shpjeguar dhe anglezë të gjithë të përbetuar për të luf- Marin Barletit, botimit të dytë në gjermanisht Epirit, i cili asgjësoi turqit”. këmbënguljen e tij, refuzimin absolut të tij për tuar osmanët dhe për të mbrojtur Evropën dhe është miniaturisti dhe piktori gjerman Jost kompromis me sulltanin, siç kishin bërë krerët krishterimin. Edhe pse numri i tyre nuk është Amman, (1539-1591). Amman lindi në Zyrih e tjerë të Ballkanit. Kështu kryengritja e tij, e i përfillshëm për të ndaluar valën e pushtimit të Zvicrës në një familje intelektuale me cila së shpejti do të kishte ndikim mbi të gjithë otoman, letrat dhe kancelaritë që përfaqësojnë, idetë dhe kulturën që sjellin bëjnë të mundur që ideja e Evropës në Arbëri dhe të një ter- ritori kontinuiteti me Evropën të konkretizo- het nëpërmjet aleancave të ndryshme që ata i kërkojnë Papës së Romës për të udhëhequr luftën kundër osmanëve. Vetë, udhëheqësi shqiptar, Skënderbeu është i ndërgjegjshëm se vepron në mbrojte të Evropës në gjithë kor- respodencën që ai ka me princat evropianë por dhe ata vetë nuk mënojnë ta njohin kon- tributin e tij në këtë përpjekje fatale. Papa i Romës e shpall atë Atlet të Krishtit, kurse i dërguari special i Papës , kalorësi anglez John of Newport do ti shkruajë atij se e vetmja rez- istencë serioze ndaj osmanëve ishin shqiptarët dhe se po të binte kjo fortesë, atëherë shumë shpejt ata do të ishin në Itali. Pikërisht në këtë vetëdije të Skënderbeut por edhe të njohjes së aksionit të tij politik nga Europa shërbeu dhe vepra e Marin Barletit për jetën dhe bëmat e heroit shqiptar. Një rol thelbësor në këtë drejtim sidomos në diasporat e mërguara jashtë por dhe në shtresën e stratiotëve që ishin ushtarët mercenarë në shërbim të fuqive evropiane, kryesisht nga Dalmacia, Shqipëria dhe Greqia ka luajtur vepra e Marin Barletit “Historia e Skënderbeut” (1508-1510). Në veprën e tij Barleti tregon se zotëron një kulturë të gjerë dhe humaniste. Libri i tij është i rëndësishëm jo vetëm për të lexuar jetën dhe aktivitetin e Skënderbeut por edhe pse jep një vizion të qartë të idesë së Evropës, nëpërmjet pangjirikëve për shpëtimin e Evropës apo përshkrimin e gjallë të territorit të osmanëve dhe zakoneve të tyre. Çdo qytet apo ngjarje në libër trajtohet njëherë nëpërmjet traditës greko-latine por dhe i bëhet jehonë kërkesës për një unitet evropian kundër prejardhje gjermane. Më 1560 u shpërngul në në brendësi të tij por kemi vetëm një objekt historinë evropiane, u kthye në një synim të forcës shkatërruese të osmanëve. Kjo traditë Nuremberg të Gjermanisë ku jetoi deri në fund muzeal që i përket Muzeut të Krujës. Kjo është vetë historisë evropiane. humaniste mundi të vazhdojë të zhvillohet në të jetës së tij. Studioi në Francë, bashkëpunoi një kambanë e një kishe të Krujës e datuar nga Pikërisht në këto gravura shikojmë këtë pjesën veriore të Ballkanit, Kroaci dhe Slloveni me piktorë të dëgjuar dhe bëri piktura në qelq viti 1462. Këtë të dhënë e kemi nga konsulli vullnet dhe dëshirë për të luftuar çka e dalloi të cilat nuk ranë nën sundimin otoman dhe për familjet e shquara. Tërhoqi vëmendjen e francez i Shkodrës, A.Degrand. Në vitin 1901 atë nga prijësit e tjerë europianë të kohës. si pjesë integrale të Perandorisë së Shenjtë tipografëve të Nurembergut për gdhendjen e ai botoi një udhëpërshkrim, ku tregonte dhe Ishte mendimi evropian, i cili rimishëroi Austriake zhvilluan një profil të qenësishëm gravurave në dru. Ai realizoi mjaft portrete per dy kambana, që ishin të lëna në mëshirën figurën e Skënderbeut si një personalitet evropian së bashku me kombësitë e tjera të të personaliteteve të mbretërve të Francës. e fatit në rrënojat e kishës brenda mureve evropian, humanist dhe udhëheqës ushtarak Evropës Qendrore. Amman përdori inicialet e tij në gravurë rrethuese të kështjellës së Krujës. Njëra nga për të projektuar imazhin e një Evrope të “Historia e Skënderbeut” e shkruar nga për identifikim vetjak. Një gravurë e rrallë e këto ishte bashkëkohëse me epokën e lavdishme unifikuar dhe luftuese kundër osmanëve. Marin Barlet në gjuhën latine u përkthye më Ammanit lidhet me episodin e dyluftimit të të Gjergj Kastriotit, e derdhur në bronz në vitin Figura e Skënderbeut do të shfaqet në pas edhe në shumë gjuhë të botës. Historia Skënderbeut me një sfidonjës. Gravura të tjera 1462 (MCCCCLXII), me përzjerje metalesh të mendimet e monarkëve evropianë me veprimet e Skënderbeut e Barletit u botua pwrgjatw informojnë ardhjen e Skënderbeut në atdhe, çmuara. Menjëherë u vunë në levizje tregtarët e tij dhe vendosmërinë për të luftuar kundër viteve 1508-1510. Botimi i parë u bë në Romë dhe gjithashtu trajtohen betejat e lavdishme të e relikeve e antikuareve,por fatmirësisht këtë pushtuesve osmanë që kërcënuan Evropën. ndërmjet vitit 1508 dhe 1510 (botimi i dytë: Skënderbeut kundër turqve si dhe momentet e relike të çmuar që iu trashëgua shqiptarve si Mbretëresha e Anglisë, Elisabeth I, shkroi Strasburg, 1537, botimi i tretë: Frankfurt am fundit të jetës së tij. Në një nga këto gravura shenjë i epokës së lavdishme të tyre e bleu i në librin e saj të lutjeve në 1559: “17 janar. Main 1578, botimi i katërt: Zagreb, 1743) kemi pasqyrimin e qytetit të Krujës si një qytet mirinformuari Shtjefën Gjeçovi, i cili më pas Sot shënohet përvjetori i vdekjes së princit dhe u përkthye në gjermanisht (1533), italisht mesjetar europian ku në sfond dallohen disa e skicoi,( vizatim në dy pamjet, që ruhet në të mirë, Skënderbeut, mbretit të Epirit, i cili (1554), portugalisht (1567), polonisht (1569), kisha, arkitektura antike, tempuj me kolonada, AQSH, Tiranë ku ruhet fondi i tij arkivor.) Pas asgjësoi turqit”. Ishte kulmi i pushtetit otoman frëngjisht (1576), spanjisht (1588) dhe anglisht ndërtesa monumentale me harqe dhe stil peripecish të shumta kjo këmbanë gjendet në nën sundimin e Sulejmanit të Madhërishëm (1596). gotik, muret me kontraforte, porta e madhe Muzeun e Krujës, dhe është ndër objektet më që kërcënoi të gjithë Evropën dhe figura e Në gjuhën gjermane kjo vepër u përkthye e hyrjes, në pjesën kulmore të kompozimit me vlerë të këtij Muzeu. Këtë këmbanë e ka Skënderbeut frymëzoi monarkët e Evropës për nga Johann Pinicianus (1478 – 1542) dhe pati gravuror mbi një tjetër kullë të rrumbullakët dëgjuar dhe Skënderbeu (pasi është e asaj rezistencë kundër osmanëve. Në shekullin e dy botime në 1537 dhe në 1578. Skenderbeu ngrihet pak i anuar në shtizë një flamur i madh kohe) dhe mendohet se ajo i përkiste Kishës 16-të, mbrojtja kundër osmanëve ishte bërë paraqitej në botën gjermanike pas një kontrasti me shqiponjën dykrenare, flamuri heraldik i së Shën Andreas. (Fondi Muzeor i Muzeut temë qendrore në Evropën Qendrore dhe të madh kulturor që kishte formuar ndarja e Skënderbeut. (Moikom Zeqo. Gravuristi Jost Kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeu, Krujë). Juglindore dhe figura e Skënderbeut frymëzoi Europës në dy pjesë pas invazionit osman. Në Amman, Skënderbeiada e artit. Drita. - 1 prill, Nuk është fort e qartë nëse Shën Andrea ishte të gjitha rrjedhat e shoqërisë evropiane. vitin e largët të 1450, kur Johanes Gutenberg 2007). shenjti mbrojtës i Krujës siç dinë për Shkodrën shpiku shtypshkronjën, Kruja, kryeqyteti i Jost Amman nuk ka qenë në Arbëri por që është Shën Stefani por me siguri ka qenë një Bibliografi: Shqipërisë në kohën e Skënderbeut po vuante nëpërmjet imagjinatës së vet përmes leximit të nga kishat kryesore të Krujës. 1- Dr. Eqrem Zenelaj. Album Historik. Prishtinë, 2006 rrethimin e saj të parë nga Sulltan Murat II. 2- Moikom Zeqo. Gravuristi Jost Amman, Skënderbeiada e veprës së Barletit pikturon një qytet të tipologjisë Amman portetizon një Skënderbe si një hero artit. Drita. - 1 prill, 2007 Ishte koha kur Skënderbeu me fitoret e tij europiane të kohës. Sot nuk kemi shumë të europian , të veshur si një fisnik europian të 3- Fondi Muzeor i Muzeut Kombëtar Gjergj Kastriot mbi osmanët filloi të kthehej në shpresën dhëna për Krujën mesjetare sesi ka qenë qyteti kohës krejt të ndryshëm nga sa jemi mësuar Skënderbeu, Krujë pagina 5 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Storia MIRDITA, VENDI I KUVENDEVE TË BURRAVE Kuvendi pan Ballkanik i Ndërfandes së vitit 1594 në fokusin e dokumentave të reja historike. Nga GJON MARKU

irdita është njëra ndër trevat që nuk iu nënshtrua pushtuesit e mbeti e pa- Mvarur, me një popull që krijoi dhe ruajti një traditë të mirëfilltë dhe pastërtisht shqiptare. Mirdita vjen e tillë: - Trevë që përherë ka qenë e lirë e panënsh- truar dhe se këtë liri e ka mbrojtur me sakrifica të mëdha. - Krahinë indipendente, pavarësi të cilën e ka fituar falë mosnënshtrimit, luftës së paepur për atdhe, fe, gjuhë e flamur. - Krahinë me institucione të hershme fetare katolike, të kthyera në çerdhe të dijes, kulturës dhe atdhetarizmit qysh herët, kur në portën e Abacisë së vjetër të Ndërfanës u gdhend për herë të parë në mbishkrimin epigrafik të Gëziqit togfjalëshi “Kombit të Denjë”. - Trevë me një kompaktësi të çuditshme, gjithnjë unike e bashkuar, në luftë për atdhe, përherë e orientuar në përputhje me interesat mbarëkombëtare. -Trevë ku mikpritja dhe besa është traditë e kjo më së miri vjen nëpërmjet relatorëve të huaj, të cilët nuk hezitojnë të shkruajnë se në Mirditë shtëpia është e mikut dhe e zotit. -Treva ku toleranca ka vend të spikatur. Aq sa Hekardi vlerëson se Mirdita është “një lloj republike aristokratike: kapidani nuk mund të marrë asnjë vendim pa pleqnimin e pleqve dhe të bajraktarëve të mbledhur në kuvend” “Çfardo fjalë e punë me e vue dera e Gjomar- kut, po s’i nejtën a s’e pëlqyen krent e dheut, s’ngul e s’xen vend” - Treva ku qëndresa për mosislamizim, most- jetërsim në gjuhë dhe identitet kombëtar është si askund tjetër dhe ishte aq heroike, aq sub- lime, vetmohuese, e pse jo dhe aq e shkëlqyer 1109. Të pjesshme thirren edhe ato kuvende, Relatori Marin Bici, në vazhdimisht në kryengritje kundër turqve, janë dhe aq serioze sa veç në Mirditë. në të cilat bashkohen të gjithë Pleq e Sterpleq e vitin 1610 përmend se nga burra të vlertë për luftë. Një ndër faktorët më të rëndësishëm janë kuv- Vogjlija e Fiseve të ndryshme, qi sundohen prej Ndërfandina e Dukagjinit Fani i Madh dhe Fani i Vogël thuhet se mund njij Kreut. të nxirrnin 1000 burra e armë.5 Më në jug të endet e organizuara në këtë territor, disa prej të “ 1110. Kuvende të përgjithshme janë ato, në kaluan në anë të katundeve Mirditës gjenden Kthella dhe Selita, me shumë cilëve të mëdha ose ndërkrahinorë e gjithëshq- të Mirditës, të cilat ishin iptare, e disa të tjerë krahinorë. Pra nëse bëjmë të cilat bashkohen Pleq, Sterpleq, Vogjli me katunde të tjera që mund të bahen 3000 burra fjalë për njërën ndër qendrat më të rëndësishme Krenë e me derë të Gjomarkut. në anë të majtë. Banorët e e armë luftarake me vlerë të pallogaritshme.(6) të qëndresës, ndër të paktat treva vetëqeverisëse Ndërsa në Nye i Njëqindekatërdhjetenandët “ këtyre vendeve të fshehta Krijimi i Lidhjes së Madhe të Mirditës (Bash- dhe të panënshtruara, faktori kryesor mbetet ku flitet për “Vende Kuvendesh” shkruhet: malore kanë qenë në kimi Krahinor i Mirditës) në territoret e papush- mënyra e organizimit të banorëve dhe parësore 1112 Bashkime kuvendesh mbahen a ndër liri pa iu nënshtruar tuara asnjëherë të dukagjinëve, ishte një ngjarje oborre Kishash, a ndër rrënime të vjetra fal- e madhe e kohës. Një ndër shkaqet kryesore kuvendet, të cilat kanë sanksionuar, kanë ven- zotënimit të turqve... dosur dhe u kanë qëndruar besnik vendimeve toresh, a në zemër të vendit. të formimit të Unitetit Krahinor ishte nevoja e 1. Mirdita në Shën Pal a në Grykë t’Oroshit luftës së përbashkët kundër pushtuesve të huaj. të marra në to. madje disi përzitas, gjë që tregon se njësia e kra- Për Margaret Haslluk (Hasluck) “vetëqe- 2. Lura tu Kisha në katund të vjetër Ky bashkim erdhi gjithnjë duke u zgjeruar. 3. Thkella tu kroni i Fikut në Perlat.....” hinës ekzistonte. Vetë fakti që shumë katunde Po cilat ishin territoret që u bashkuan në këtë verisja e malësorëve shqiptarë kishte shkuar deri afër Kreshtës, i shtinin në dhe të vdekurit shumë përpara drejt demokracisë së njëmendtë Pjesë nga; “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Shtë- Unitet? pia botuese “ Kuvendi” , 1999, f. 99-100. te kisha e Shënllezhdrit (apo Shën Gjinit) mbi Të gjitha territoret që kishin gjuhë, doke, në kuptimin anglo-sankson. Ndonëse në rrugë Shkallën e Shenjtit, në bjeshkë të Oroshit, është parake, kjo ishte qeverisje e njëmendtë e popul- Që prej vitit 1570 kur u themelua Lidhja zakone që ishin të njejta për tërë këto treva e Madhe e Mirditës, e deri në vitin 1912, në një dëshmi kuptimplote për njësinë e hershme që krijuan së bashku Mirditën, e cila në sajë lit, për popullin” Vendimet e miratuar në ku- të kësaj krahine, pohon studiuesi Pal Doçi në vend , duheshin respektuar me doemos. Kanuni Mirditë janë mbajtur e janë organizuar dhjetra të luftës së pandërprerë dhe të vazhdueshme kuvende të mëdha, aq sa me të drejtë në histo- veprën e tij “Vetëqeverisja e Mirditës”. “Emri vazhdoi të mbesë trevë e lirë dhe asnjëherë e i Lekë Dukagjinit në (Nye i Njëqindekatërdh- i vjetër i këtij territori, Ndërfandinë -midis dy jetetetët “Burrat e Malevet të Shqypnisë në ku- riografinë shqiptare kjo trevë pa frikë mund të pushtuar, e paasimiluar dhe e patjetërsuar pra quhet trevë e kuvendeve të burrave. Faneve, vazhdonte të ekzistonte ende në formën trevë e vetëqeverisur në bazë të së drejtës dokë- vend” shkruhet: e ruajtjes së dy nahijeve të veçanta të vilajetit “ 1106. Kuvendi asht nji bashkim fisit a fisesh Nëse ne trajtojmë kuvendet kryesore të Mir- sore shqiptare. Territoret e bashkuara të Mir- ditës, ka pasur dhjetëra kuvende të tjera, të cilat të Dukagjinit, të cilësuara me emrat nahijet e ditës luftonin për të ruajtur pronën e përbashkët me Krenë, Pleq, Sterpleq e Vogjli a Djelmni të Fanit të Madh dhe të Fanit të Vogël. Por krahas dheut, që kan qëllim me rrahë ndonji çashtje a kanë ndikuar dhe kanë përcaktuar jo vetëm të mbi kullotat që ishin një nga mjetet kryesore të drejtën vetëqeverisëse të kësaj krahine e vetme këtyre, në shekullin e XVI, kishte dalë si njësi jetesës si dhe për t’i bërë ballë sundimit osman me lidhë ndonji besë. administrative më vete, nahija e Mirditës, e cila 1107. Kuvendet bahen pjesnisht a edhe për nga lloji i vet, por dhe kanë një rol të rëndë- dhe presionit të klasës feudale për të depërtuar sishëm në përcaktimin e së drejtës dokësore dhe mori emrin nga vetë emri i fshatit të quajtur Mir- në autonominë e brendshme të tyre.(7) përgjithësisht. ditë, i banuar nga vllaznia e Mirditës”(1) . 1108 Kuvende të pjesshme janë ato të kuv- zakonore të kësaj treve. Kjo është arsyeja që organizimi i luftës së Institucioni i kuvendit ka qenë institucioni mbi Fshatrat që gjendeshin në të tria këto nahije, malësorëve gjatë shekullit XVI iu përshtat or- endeve, në të cilat marrin pjesë Pleq, Sterpleq, u bashkuan më 1570 për të formuar “Lidhja e e Vogjlija e njij katundi. të cilin nuk mund të dilte askush, jashtë tij nuk ganizimit shoqëror dhe u bë mbi bazën e një mund të vendosej për asgjë. Ishte ky institucion madhe e Mirditës” (Bashkimi Krahinor i Mir- udhëheqjeje kolektive të krerëve të fshatrave Një ndër faktorët më të që vendoste dhe sanksiononte gjithçka, duke ditës). dhe fiseve.(8) “Mirdita përmendet në vitin 1570 si një lid- (vijon në numrin e ardhshëm)

rëndësishëm janë kuvendet mundësuar jo vetëm mbijetesën e kësaj bash- kësie krahinore, por dhe të gjitha zakonet, ligjet, hje shumë e fortë ushtarake e fshatrave, e cila LITERATURA e organizuara në këtë traditat që zinin fill aty ku fjala merrte peshë dhe mund të nxirrte 12 000 luftëtarë”(2) pohon Mi- lan Shuflaj në veprën e tij “Shqiptarët e Veriut”. 1. Pulaha,S. “Mbi gjallërimin e lidhjeve farefisnore në

territor, disa prej të cilëve kthehej në ligj.Janë këto kuvende që e bënin Shqipërinë e Veriut”, Studime historike, nr. 2, 1975, f. të mëdha ose ndërkrahinorë Mirditën “një krahinë ma me rëndësi në të “Në këtë vit thuhet se përmbi Lezhë, mbi Mat 132. e përqark Kurbinit ishin mirditasit, bulgjërakët 2. Shufflay, Milan. “Historia e Shqipëris së Veriut”. e gjithëshqiptare, e disa të gjithë Shqipërinë” siç pohon Dom Ndoc Nikaj. “ “ Formimi i Lidhjes së Madhe të Mirditës e selitët, të cilët turqit i quanin rebelë” (3). Prishtinë, 1968. f. 66. tjerë krahinorë. Pra nëse Relatori Marin Bici, në vitin 1610 përmend 3. Po aty, f.66. (Bashkimi Krahinor i Mirditës) 4. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë së Veriut, Rela- bëjmë fjalë për njërën ndër Po të mbështetemi në dokumentet e njohu- se nga Ndërfandina e Dukagjinit kaluan në anë cione të M. Bicit. f. 159. qendrat më të rëndësishme ra deri më sot, rezulton se “Lidhja e madhe e të katundeve të Mirditës, të cilat ishin në anë 5. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë së Veriut, Rela- Mirditës” ende nuk ishte krijuar në gjysmën e të majtë. Banorët e këtyre vendeve të fshehta cion i P. Budit. f. 309. të qëndresës, ndër të paktat 6. Relacione mbi gjendjen e Shqipërisë së Veriut, Rela- parë të shekullin e XVI. Në dokumentet perën- malore kanë qenë në liri pa iu nënshtruar zotënimit të turqve me të cilët kanë luftë të vazh- cion i P. Mazrekut. f. 447. treva vetëqeverisëse dimorë paraosmanë Mirdita e sotme quhej herë 7. Pulaha, S. “Mbi gjallërimin e lidhjeve farefisnore në dhe të panënshtruara... Ndërfandinë, herë Dukagjin. Kalimi i emrit nga dueshme. (4) Shqipërinë e Veriut”, Studime historike, nr. 2, 1975, f. 104. Dukagjin në Mirditë, është bërë shkallë, shkallë Popujt e krahinës së Dukagjinit, të cilët janë 8. Po aty, f.104. Iconografia Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 6 Nga LUTFI ALIA personalisht brenda 20 ditëve “infra viginti dies se coram pontifice personaliter sistat”, çka na ben te supozojme se ë Iliri, krishtërimi u përhap me Apostullin Pal, si ka arrijt ne dhjete ditet e para te qershorit, por nuk dime e thekson në letrën e tij të vitit 58 e.s, ku shkruan: sa kohe qendroj ne France. Rendesi ka, se pasi u kthye, N«Nga Jeruzalemi deri në Iliri, kam predikuar Dioqeza e Kunavisë Imzot Montegrano u be inspiruesi dhe organizatori i ungjillin e Krishtit» (Letra Romakeve 15; 19). [1] Pra, kryengritjeve antiserbe ne Kunavi, Trafandina (Miredita), pa mëdyshje, kisha iliro-arberoro është apostolike. Këtë rrefimi, mësimi i parimeve themelore të doktrinës se te Durresit dhe ipeshkeve te dioqezave shufragane te Mati, Kruja, Stefaniaka, Benda, Dibra etj. rrethanë historike e theksojnë At Farlato dhe At Koleti, krishtere, zhvilloheshin në gjuhën amtare iliro-albaneze, Stefaniakes, Krujes, Lezhes dhe Kunavise, qe te punojne Mbreti Karli I Anzhu, ishte katolik, kesisoj perkrahu në veprën “Illiricum Sacrum”, ku shkruajnë: “Bashkësia pasi vetem kesisoj, kuptoheshin nga njerëzit e thjeshtë. per forcimin e lidhjes me kishen e Romes. [15] e favorizoj forcimin e kishes katolike, si rezullton ne nje e krishterëve të Durrësit, është me e vjetra e Ilirisë, e Pra gjuha ishte faktori qe lidhi komponentët etno- Ne rgjistrin kishtar te viteve 905 - 907, te hartuar kronike te vitit 1295, te Galvano di Levante, i cili tregon themeluar nga apostulli Pali në vitin 58 erës sonë”. [2] kulturore me ato shpritërorë - fetarë, duke kontribuar ne nga perandori bizantin Leo VI Sapiens (886 - 912), kthimin ne katolike te shume familjeve fisnike si Skura, Në shekujt I – II e.s, krishtërimi ishte fè e ndaluar formimin e individualiteti kombetar te arberve. renditet dhe eklezia Chonubiensem (Kunavia), e cila Matranga, Blinishti, Topia, Vrana, Martaseos i Martanas dhe perandoret nga Neroni e deri te Diokleciani, kishin E njëjta dukuri ndodhi me emërat e shenjëtorëve ishte ipeshkevi shufragane e Metropolise se Durresit, qe (Martaneshit), Dukagjini, Zakaria etj dhe si kuptohet dhe dhene urdher te persekutoheshin besimtarët. Në këto apostolikë dhe të martirëve të hershëm krishtërimit, të ate kohe ishte zgjeruar dhe kishte ne varesi ipeshkevite popullsia e ketyre trevave, ndoqi shembullin e fisnikeve. rrethana, të krishterët mblidheshin në vende të fshehta, cilët u përshtatën në gjuhën iliro-arberore, kësisoj Paulus shufragane te Stafaniakes, Krujes, Kunavise, Lezhes. Bula e dyte e Papës Gjon XXII, e 17 shtator 1317, i ose në shtëpitë e besimtarëve, të quajtura Domus ecclesia u quajt Pal, Stefanus - Shtjefen, Andrea - Ndre, Giovanni Kunavia ishte dy kishtare, pak kisha te varura nga Roma drejtohet Imzot Ndreut (Andrea Croensis - Andrea Krutani), (shtëpia e bashkësisë), sepse ende nuk ekzistonin kishat. - Gjon, Demetrius – Dhimiter - Mitër, Giacomo - Gjokë, dhe shumica ne varesi te Patriarkanes te Kostantinopojes. ipeshkevi i Krujes, i cili krahas detyrave te tjera, ngarkohej Krishtërimi u përqafua herët në provincat e banuara nga Tomasso - Toma, Nikolla – Kola, Georgius – Gjergj - Gjel [16] Kjo eshte arsyeja pse Farlato dhe Koleti, autoret e nga Papa të konfirmonte emerimin e At Gjon Rubeut në ilirët, si dëshmohet nga martirizimi i Cesarit dhe Astit etj. Kjo praktike për t’i përshtatur emërat e shenjëtorëve “Illiricum Sacrum”, kur flasin per dioqezen e Kunavise famullinë e kishës së Shën Nikolla në Petrosa të dioqezës se në Durres; Hermesi, Ibasi, Feliksi dhe Peregrini në në gjuhën tonë, vazhdoi dhe me shenjëtorët e shekujve per shekujt IV – X, thone se Propoganda Fide, nuk ka Kunavisë, pra flitet per kishen e fshatit Lena te sotem. At Apoloni; Terini në Butrint, Flori dhe Lauri ne Dardani të mesjetës së vonëshme, si me Shen Francesco, të cilin dokumenta te hollesishme, pasi kjo dioqeze ishte ne Gjon Rubeu, eshte i vetmi prelat i famullive te Kunavise, qe etj. [3] Peshkopi i parë i Durrësit dhe i Epirit të Ri ishte arbërit e quajtën Çesk dhe Fran; Shen Antonio - Shen varesi te Kostantinopojes. rezulton ne dokumentat e kohes, çka sugjeron se duhet te Çezari (viti 70), i dyti Asti (vitet 98 - 116). [4] Shën Ndoj, Shen Ndou, Shen Noj, Sënoj etj, etj. Perandori bizantin Jan Cimiskes (John Tzimiskes – me kete qene klerik i rendesishem, per derisa ishte permendur Asti, peshkop i Durrësit, u arrestua ne vitin 116 e.s Hershmërinë e krishtërimit shqiptar e provojnë gjithashtu origjine armene) ne vitin 976 shkruan se Metropolia e ne bulen e Papes. Sipas M. Šufflay, famullia e Shen Nikolla nga Agrikola guvernatori i Durrësit. Asti, nuk pranoi të një sërë emrash vendesh që u referohen martirëve të parë Durresit shtrihej nga Tivari ne Vlore dhe kishte ne varesi ne Petrosa, ishte shumë e pasur. [18, 23] nderonte perëndinë Dionis andaj romakët pasi e rrahën, të Lindjes, kulti i të cilëve ka qenë i përhapur në shek. 15 peshkopata sufragane: Antivari, Ulqini, Shkodra, Nga shekulli XIII, Dioqeza e Kunavise kishte Katedra- e xhveshën, ia lyen trupin me mjaltë dhe e varën në një IV-VI, madje kishat e para iliro – arbërore kishin emërat e Drishti, Dioklea, Pulti, Elisoni, Kruja, Stefaniaka, len e Shen Gjon Pagezorit, nje ndertese madheshtore e pemë, ku vdiq nga shoku anafilaktik, pas pickimeve të tyre. Në antikitetin e vonshëm dhe në mesjetën e herëshme, Kunavia, Benda, Amantia, Apollonia, Vlora etj. [17, 18] ndertuar me mermer te latuar, si e pershkruajne Farlato bletëve dhe grenzave. [5] në trojet tona, u krijuan toponome të reja, me emërat e Në vitin 1022, Papa Benedikti VIII, ia hoqi Durresit dhe Koleti, ne vepren “Illirici sacrii”. Krishtërimi u legalizua si fe në shkurt te vitit 313 shenjëtorëve dhe të martirëve të krishtërimit të kishave ipeshkevit e Tivarit dhe Ulqint dhe ia kaloi kryeipesh- Ne nje dokument (Acta concistorio) te vitit 1420, re- e. s, me Edikin e Milanos (Dekreti i Milanos), i njohur ilire - arbërore, madje emërat e rinj u shqipëruan dhe u këvisë së Raguzës, ndersa dioqezen e Kunavise e la zulton se katedralia e dioqezes sufragane e Kunavise, ne si Edikti i tolerancës, që garantoi lirinë fetare dhe e përdorën si emëra lagjesh, fshatrash, krahinash e malesh, perseri ne varesi te Metropolise se Durresit. antikitet mbante titullin e Shen Demetrii: “Sed nomine shpalli krishtërimin fè zyrtare. Me këtë dekret iu dha për pasojë disa fshatra humbën emërin origjinal dhe Ne shekujt X - XI, ipeshkevite e Tivarit, Shkodres, S. Demetrii antiquitus ornatam fuisse indicant acta; nec fund persekutimeve të krishterëve, që ishte ligjëruar me morën emërat e shenjëtorëve të kishave, te ipeshkevive e te Drishtit, Pultit dhe Ulqinit ishin ne varesi te Romes, constat, quo tempore haec mutatio contigerit. Ecclesia Ca- Ediktin e Galerio të vitit 311. [6] katedraleve të dioqezave sufragane, ndër të cilët po rendis: ndersa dioqezat e Durresit, Krujes, Kunavise, noviensis titulo San Joannis Baptistae, nunc dicata est”, Në shekullin IV, krishtërimi u kodifikua me Biblën, Shtish - e mori emërin nga Sanctus Matheus; Shengjergj - Stefaniakes. Sipas arkimandritit Nil Dhoksopatri, ne por me pas, u konsakrua me titulln e Shen Gjon Page- u krijuan institucionet fetare si ipeshkvitë dhe dioqezat, Sanctum Georges, vitin 1143, nga 15 dioqeza, qe kishte pasur ne varesi, zorit, por nuk dihet viti i sakte kur e ndryshoi emrin. [2] famullite, kishat dhe manastiret dhe njëkohësisht Shirgj dhe Shirgjan - Sanctus Sergius, Shijak - Sanctus Metropolise se Durresit, i mbeten vetëm 4 dioqeza: Me siguri emri iu ndryshua pas termetit te rende te hierarkia: ipeshkëvët, kryeipeshkëvët, famulltarët, Joachinus, Stefaniaka – Shtjefen - Sanctus Stefanus, Lezha, Kruja, Stefaniaka dhe Kunavia. Keto tre te fun- vitit 1275, qe shkeputi nje pjese te shkembit perballe, priftërinjt dhe abatët (murgjët). Bibla ishte e shkruar Shëmri - Sancta Maria, Shupal dhe Shpal - Sanctus dit, ishin ne territoret e Arberise dhe administrativisht te qe e demtoi ndertesen ekzistuese, ndersa katedralia e në gjuhët greke dhe aramaike, ndërsa në vitin 382 e. Paulus, Shijon, Shengjun - Sanctus Johannes, Shiroka lidhura me Durresin. [19] rindertuar u konsakrua Shen Gjon Pagezori, mbrojtesi i i s, prifti ilir Hieronymus (Shen Jeronimi), e përktheu - Sanctus Rocco (Roko), Shënlli, Shendellia - Sanctus Dobësimi i pushtetit qendror te Bizantit dhe decentra- barinjeve, bujqeve dhe nga fatkeqesite e natyres. librin e shenjtë në gjuhën latine, i njohur me emërin La Ilia, Shënpremte - Sanctus Veneranda, Shmili, Shumilli lizimi i tij, në fundin e shekullit XII, ndikuan që Arberit, Vulgata. [7] - Sanctus Mehilli, Shubak - Sanctus Bakus, Shënkoll, te krijojne nje strukture administrative te pavarur, me ti- Në antikitetin e hershëm dhe të vonshëm, Epiri i Ri Shinkoll, Shënik - Sanctus Nikolla; Shëndekla - Sanctus pare të qarta shtetërore, e cila shpejt u kristalizua ne një e përqafoi krishtërimin duke krijuar bashkësite fetare Tekla, Shëndre - Sanctus Andrea. Shëmitër- dinasti sunduese me fisniket vendas. Ne vitin 1190 prin- dhe në trevat e thella malore. Fshatarët e përqafuan Sanctus Demetrius. Shënandoj, Snoj, Ndoj - Sanctus ci Progon themeloi Principaten e Arberit, i pari shtet ne krishterimin si kundervenie ndaj Costitutio Antoninana e Antonio, Shenavlash - Sanctus Vlasus, Shtuder - Sanctus historine tone mesjetare Principata feudale e Arberit, me njohur si Edikti i Karakallës e vitit 212 e. s, që u njihte Teodorus, Shkallnuer - Sactus Januaris (Shen Kallnueri). kryqender Krujen e ruajti në mënyrë të qëndrueshme citadinancën banorëve të perandorisë, por përjashtonte Kjo shpeshtësi dhe shtrirje e gjërë e toponimisë së shtrirjen Drin-Shkumbin, duke krijuar nje komunitet te quajturit dedittcii, pra populltën rurale (fshatarët). [8] krishterë në trevat shqiptare, tepër e rrallë në vendet arberor te forte politik, adminis-trativ dhe fetar. Prin- At Farlato dhe At Koleti, ne “Illirici sacrii” shkruaj- Banoret e Prinicpatës së Kunavisë, ishin ndër të parët, e tjera ballkanike, dëshmon se populli yne, besimin e cat e dinastise Progoni, i forcuan lidhjet me Vatikanin. ne: “La Chiesa Canoviense è intitolata a San Giovanni që përqafuan krishtërimin, me kishat e para ne fund te krishterë e perqafoi, e përceptoi dhe e zbatoi në gjuhën Papa Inoçenti III, ne letren derguar ne vitin 1208 princit Battista, verso il quale gli abitanti sono affetti da grande shekullit IV. [9] amëtare, në gjuhën iliro - arbërore. Kjo kulturë e Dhimiter Progoni, te cilin e quan “nobili viro Demetrio venerazione; il tempio della cattedrale è ancora integro, Kishat ilire ishin në varësi të Romës, por nuk dihet viti krishtere shprehet dhe ne treven e Martaneshit, ku ende albanensi principi” dhe “Judex Albanorum”, i kerkon costruito di blocchi tagliati di bel marmo. Ne katedrale i saktë kur u hapën te parat, andaj flitet rreth shekujve ruhen toponime te krishtera si Shemtrina (Shen Miter), te braktisi fene bizanatine dhe te kaonte ne rradhet e kishte afreske, ikona dhe shtatore shenjeto-resh, natyri- IV – VI e. s, periudhe kur u formuan bashkësitë e para Shenkoll (Shen Nikolla), Shen Premte, Shelleshi (Shen popujve katolike. Ne vitet e Shtetit te Arberit, filloi kthesa, sht u shkaterruan nga barbaret turq, kur e pushtuan kete të krishtera dhe u ngriten ndërtesat e para të kultit, si Aleksanderi), Shumili (Shen Mehilli), Shen Martini, shumica e ipeshkevive kaloi ne varesi te Romes, mes tyre treve, por banoret e Martaneshit kane ruajtur dhe nje bazilika, baptistere (pagëzimore) dhe kishat e para në Martinida, Kroi i Kishes, Fushë Kisha, Gjoni (Shen dhe ipeshkevia e Kunavise, madje nga viti 1210 dhe ne statuet te Jezu Krishtit, e derdhur ne bronx dhe pady- Durrës, Shkodër, Lezhë, Mat, Apoloni, Tiranë, Kunavia, Gjoni), Shkiara (Shen Kiara), Kisha e Dedës, Shqema e vazhdim, 41 ipeshkevet e dioqezes se Kunavise ishin te shim prodhuar ne vend ne farkat e Batres e gjetur ne Elbasan, Ohër, Vlorë, Sarandë, Butrint, Gjirokastër etj. Kishes, Gurra e Murgut, Kisha e Hidrait, Arat e Kishës, gjithe katolike, te emeruar nga Papa. Dhespoti i Artës rrenojat ne Fushe Kishe te Theknes dhe e ruajtur nga Autori i shekullit VI, Kosmas, i përfshinë iliro- Kroi i Krishtit (Kostenje), si dhe emëri i fshatit Peshk, Mihal Engjell Komneni, ne letren e dates 20 qershor malesoret martaneshas. arbërorët në grupin e popujve të parë, që përqafuan me origjinë nga forma e shkurtuar e emërit Peshkopata, 1210, permend dy burra fisnike, Simonin peshkop i Bazuar ne dokumentat e Propogandes Fide, At Farla- krishteri-min. Durrësi dhe Nikopoja ishin qendrat njelloj si Peshkopia ne Diber, Peshkepia ne Vlore, Kunavise (Chunaviensem episcopum) dhe Theodhorin to dhe At Koleti ne veren madhore “Illirici sacrii”, thek- kryesore, nga ku krishterimi u përhap në katër provincat Peshkepia ne Sarande etj. peshkopi i Cernikes (Cernicensem episcopum). Dok. 35, sojne se ne sheujt XIII – V, dioqeza e Kunavise kishte ilire Preval, Dardani, Epiri i Ri dhe Epiri i Vjetër. [10] Farlato, Eubel, Makuŝev, Gams etj, theksojne se ne Acta Diplom. vol. I. [18, 20] 23 famulli: “Da esso dipendevano 23 parrocchie, fra cui Një dëshmi bindëse e përhapjes të krishtërimit dhe fund te shekullit IV, banorët e Kunavisë në Epirin e Ri, Forcimin e kishes katolike ne Kunavia e pershkruan da notare una chiamata da Santa Maria “de Numenal- formimit të kulturës së krishterë ndër iliro-arbërit në shekujt e përqafuan krishtërimin, por vetëm në fund të shekullit Papa Inoçenti IV, ne letren e 8 gushtit te viti 1250, qe ta”, dove un tempo fu un celebre Monastero dell’Ordine IV – VI e. s, është përdorimi i termave kishtare me origjinë e V, kishat dhe manastiret e kesaj treve u organizuan i dergon Urdhrit të Predikatorëve në Hungari, te cileve Benedettino”. Duke theksuar se ky kuvend eshte nder nga gjuha latine, që shprehin shtresën më të vjetër të gjuhës ne Dioqezen shufragane te Kunavise, ne varesi te u ben thirrje, që ndër te tjera “të kujdesen ne veçanti me te hereshmet i themeluar nga urdheri Benedektin, te shqipe kishtare. Moria e termave kishtare të shqipëruar, ipeshkevise se Durresit. [2, 11, 12] për Kunavinë, sepse atje, disa peshkopë dhe shumë klerikë, cilin Farlato dhe Koleti e quajne “Numenalta”, ndersa ose të përshtatura me mjeshtri në gjuhën iliro-arbërore, u Në “Illyricum sacrum” rezulton se kisha e pare në jetojnë ende nën dominimin e grekëve, por duan sinqerisht Cordignano e sqaron se eshte “Shume e Nalta Shën Ma- përdorën në ritet fetare, në liturgji, në meshë, në rrefimet, qendër të trevës, në antikitet mbante emërin e Shen ritin e kishës tone të shenjtë Romane». (Šufflay, Acta ria Hyjlindëse e Martaneshit. [24] pasi kësisoj kuptohej nga populli, i cili i përdori në të folurën Dhimitrit, e cila në shekujt V e.s u bë katedrale e diplomatica A, I, faqe 199). [18] Malesoret e Kunavise e nderonin kultin e Shen Me- e përditëshme, ashtu si u përdorën në letërsinë kishtare të dioqezës shufragane te Kunavisë. [2] Anonimi i Gorkes, ne vitin 1308, shkruan se rise, si deshmon gjetja ne fshatin Gjon e nje ikone te shekujve XVI – XVIII dhe si përdoren në ditët e sotme. Ne shekujt V – VI, Kunavia ishte seli peshkopale: Dio- ipeshkevite e Arberise se mesme Kunavia, Stefaniaka pikturuar ne dru, me permasa 12 x 7 cm, e cila mbahej Terminologjia kishtare është identike për të dy kishat, çka ciesi Chuanviense. [13] dhe te Arberise veriore (Pulti dhe Dibra), “nuk jane as e varur ne qafe nga grate. Ne kete ikone eshte pikturuar dëshmon se u përkthye dhe u përshtat në gjuhën shqipe, Ne relacionin e viti 519, i deleguari i Papes Hormi- katolike dhe as shizmatike, por po te ishte dikush qe t’i Shen Maria dhe apostoli Shen Gjoni me librin ne doren para ndarjes të kishës, kur kisha iliro – arbërore ishte në sdas, pasi vizitoi trojet iliro-arberore, shkruan se kryepe- u pro-pozonte fjalen e zotit, ata do te behen katolike te e majte, hartues i Ungjillit, por ndofta simbolizon dhe varësi të Romës dhe përdorte gjuhën latine. Pa pretenduar shkopi i Durresit dhe peshkopet e dioqezave sufragane paster, sepse i duan latinet”. [21]. scriptorium te manastirit ku murgjit shkruanin dhe lidh- t’i trajtoj të gjithe termat kishtare, në vazhdim po prezantoj te Stefaniakes, Kunavise, Krujes etj, vareshin nga Ko- Ne vitin 1332, kryepeshkopi i Tivarit Gulielmo Adae, nin libra. disa me kryesoret: stantinopoja, ndersa Dioklea, Lezha, Skampa, vazhdo- ne informacionin per mbretin e Frances Filipi VI ne Ne manastrin e Hyje- Christus – Krishti, Abatum – abat, Abbazia – abacia, nin te ishin te lidhura me Papen e Romes. Nga ky re- Avinjon, shkruan se te gjithe banoret e Albanise jane lindeses Shen Maria, pas Aeternitas - amëshim, Amen – amin, Angelus – engjëll, lacion kuptojme se Epiri i Ri kishte dioqeza te lidhura katolike. [22] lutjeve, murgjerit kalonin Batesimus – pagëzim, Benedictus – bekim, Calix - me Romen, dioqeza te lidhura me Kostantinopojen, por Pavaresisht nga keto mosperputhje, rendesi ka se ne kohe te gjate ne dhomat kaliçe, kupa; Calix sanctum - kupa e shenjte, këlshejt; dhe dioqeza “te perziera”, si ajo e Kunavise, me kisha shekullin e XIV, albanezet u lidhen me kishen katolike, e shkrimit scriptorium Canticum - kanga, kënga, Caritatis – mëshirim, Campana te lidhura me Romen dhe disa te lidhura me Kostanti- si tregon dhe M. Šufflay per ipeshkevine e Skampa e monasticum, shkruanin, - këmbana, kumbona; Campanillum – këmbanore, nopojen.[14] Gjate shizmes te Akacit, dioqeza e Epirit cila ne shekujt XI – XII ishte dioqeze bizantine, ndersa kopjonin e faqosnin li- Comunionum – kungim, Confesionum – rrëfim, te Ri kaloi në varësi të Patrikanës të Kostantino-pojës. ne shekullin e XIV shfaqet si dioqeza katolike e Vregut bra. Me duart e tyre kane Conventus – kuvend, Cresima - kreshma, krisma; Cristianus Kete periudhe historike e spjegon historiani Pellumb (Vregensis, Bergarensis, Bregarensis). [18]. shkruar ungjille, kodikë, - i krishtere, Crucis – kryq, Diachone - dhjak, diakon; Xhufi, i cili shkruan: “Arberit, ne mesjeten e hereshme, Ndonese Regnum Albaniae u shpall zyrtarisht në vitin mesharë, inkubula, letra, Ecclesia – kisha, Elemosinum – lemosha, Episcopatus perqafuan te njejtin besim fetar me Bizantin. Perhapja e 1272, ne dokumentat papale, per here te pare eshte tekste katekizme, formula - peshkopata, ipeshkëvia, Episcopus - peshkop, ipeshkëv; fese se krishtere ne trojet tona, konfirmohet me faktet, se përmendur ne vitin 1317, ne dy bulat e Papa Gjoni pagezimi dhe celebrimi Evangelium – ungjilli, Fratum - frat, frati, Infernum – duke filluar nga shekulli i IV, prania e selive Peshkopale XXII dhe te dyja te lidhura me dioqezen e Kunavise. martesash ne kisha e tre- ferri, Litanum – litania, Iter – altar, Messario – meshari, ne Arbanon si te peshkopa-tave Skampa, Stefaniaka, Dokumenti i parë i kancelarise Papnore, është bula ves. Keto doreshkrime Missa – mesha, Monaca – murgesha, Monachus – Kunavia, Kruja, ne varesi nga Metropolia e Durresit, e Papes Gjoni XXII, e 10 maj 1317, qe i drejtohet shkruheshin ne latini- murg, Monastirum – manastir, Navitatis - Krishtlindja kishin kisha te mirestrukturuar. Vlen te theksohet se, Imzot Guljelm Montegrano, ipeshkëvi i Kunavise, ne sht, ne greqishten antike , Këshënella; Praedicant - predikoj, Paschalis - pashka, ne ndryshim nga provincat fqinje Praevalis, Dardania, kryeipeshkevine e Durrësit te Regnum Albaniae, i cili dhe ne gjuhet sllave, por Pecatum – mekat, Pretium – prift, Rosarium – rruzare, Epirus Vetus, kleri i provinces Epirus Novus, u lidhen urdhero-hej te paraqitej në Avinjon, ku ne kete kohe pa me te voglin dyshim, ndonje eshte shkruar dhe ne Rosalia - rrëshaja, Sacerdos – prift, presbyteros – prift i me Kostantinopojen, kesisoj ne momentin kur ndodhi ishte transferuar selia Papale. Kjo bulë, eshte me vlera te gjuhen albaneze, per deri sa kjo ishte gjuha liturgjise vjetere, Sanctum - i shenjtë, shenjëtor, Sacramentum “kriza akaciana” me Romen, u arrijt deri ne perplasje te medha historike kombetare, si per faktin se eshte i pari dhe e sherbimeve ne 23 kishat e Kunavise dhe ne ato – sakrament, Suora - motra murgeshe, Te Deum hapura per te fituar kishen Ilirike”. dokument, me te cilin Papa e njeh zyrtarisht Regnum arberore. - (te falem Ty o Zot, Sancta Trinitas - Trinia e shenjtë Kisha ilire ne fundin e shekullit VI bëhet e njohur Albaniae, por dhe sepse lidhet me historine e treves se Studiuesi Valter Shtylla shkruan se Abacia e Shën (Triniteti), Spiritus sanctum - shpirti i shenjtë etj, etj. nëpërmjet korespondences se Papës Gregori i Madh, i Kunavise, qe ishte pjese e Mbreterise se Albanise dhe Mërisë në Martanesh ishte një Kuvend katolik, qendër Ritet fetare dhe liturgjia ne kishat iliro-arberore cili me dy qarkoret derguar klerit te Ilirise, ndriçon disi te dioqezes, ku ishte forcuar kisha katolike. Rruga nga e rëndësishme fetare e familjes së Kastriotëve, të cilën zhvilloheshin në gjuhen latine dhe greke antike, por gjendjen fetare dhe gjendjen e popullit të rraskapitur nga Kunava në Avinjon ka zgjatur rreth 20 ditë, sepse në Gjoni me Vojsaven dhe me femijët e vizitonte shpesh me perkthimi dhe pershtatja e termave latine ne gjuhen iliro- sulmet sllavo-avare dhe prirjet per t’u lidhur me kishen bulën tjeter te dates 18 maj 1317, Papa e urdheron dhurata dhe të holla. Manastiri, ka shërbyer si shkollë arberre, deshmon se katekizma, kungimet, pagezimi, bizantine. Papa i tërheq vëmendjen kryeipeshkëve Imzot Gulielm Montegranon, të paraqitet urgjentisht e për përgatitjen e priftërinjve të rinj, prej ku më pas pagina 7 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Storia Në zonën e Tepelenës Nga GIOVANNI BONOMI

ëmbësoria e 130-të e “Perugia”, siç ishte thënë tashmë, ishte kështu e përbërë: Kom- Kanda e Regjimentit dhe Batalioni i 2-të rrinin në Tepelenë me Spitalin Fushor të 130-të; batalioni i parë ishte në Këlcyrë dhe i III-ti në Përmet. Lajmi i armëpushimit i dëgjuar në radio nga Tepele- na u dërgua shpejt tek punonjësit kryesorë. “Ishim në mensë kur u dha lajmi i armëpushimit – Shen Maria dhe apostulli Shen Gjoni me librin ne doren e majte. thotë toger Turini.- Megjithatë, befasia që na mori të Ikone e shekujve VI - X gjithë nuk solli ndonjë iniciativë, as kolektive, as indi- viduale. Në mëngjes, rreth orës nëntë, një koloni gjer- vazhdonin studimet per teologji në Padova. [25] Ne Manastirin e Shen Marisë Hyjelindese, ndodhej mane arriti në Tepelenë. Kjo shkaktoi panik mes ush- dhe varri i Stanisha Kastriotit, i cili kishte ndërruar jetë tarëve dhe shumë prej tyre me disa oficerë vendosën në vitin 1446. [26] të largoheshin nga qyteti. Megjithatë, meqenëse Ndermjet 23 famullive te dioqezes se Kunavise, sh- gjermanët nuk kishin ndonjë qëllim të dhunshëm, quhen katedralia e Shen Gjon Pagezorit, Manastiri i ata u kthyen pjesërisht/pjesa më e madhe. Në fakt, Shen Maries Hyjlindëse, abacia e Shen Aleksandrit ne gjermanët nuk sollën ndonjë ngacmim dhe, sado që Val, ku mendohet se ishte varrosur Vojsava Kastrioti, mosbesimi ishte i ndërsjellë, marrëdhëniet u mbajtën famullia e Shen Nikolles dhe Sehn Andrea ne fshatin në bazë të duhur. Filluan negociatat mes Komandës Lene, manastiri i Shen Martinit dhe kisha e Shen Premte sonë dhe Majorit gjerman që kërkonin shitjen e ar- ne fshatin Peshk, kishat e Shen Gjergjit, Shen Kiara (ne Malcu), Shen Gjonit, Shen Mehillit ne fshatin Gjon, mëve. Arritëm vetëm në shpërndarjen e të tepërtave, Kisha e Qytezes ne Val, etj, etj. Si rezulton nga kronikat duke i mbajtur trupat tona të armatosura. Kjo darkë kishin patur, atë të nënës që e kishte puthur çdo natë. Batalionit të Tretë i cili përbënte pjesën më të madhe e mesjetes, Gjergj Kastrioti adhuronte Shen Mehillin, e konsumuar në mënyrë të përbashkët përputhej me I mbështolla me një pëlhurë të vogël dhe i qepa në të tij “. andaj shkonte shpesh ne kete kishe te fshatit Gjon, per këtë marrëveshje. Ditën tjetër pjesa më e madhe e xhepin e brendshëm të xhaketës së tij: “Gjithçka, unë “Unë me burrat dhe automjetet të mbingarkuar me te asistuar ne meshat dhe ceremoni te ndryshme fetare. kolonës gjermane u largua dhe në Tepelenë mbeti i thashë atij gjithçka ne mund të humbasin, por këto ushqime(vazhdon Verni) kisha mbetur në fund të rad- Nje aspekt tjeter interesant, e pershkruan von Hahn vetëm një grup prej rreth tridhjetë burrash, i cili ishte kurrë” Përreth ushtarët bërtasin dhe midis tyre binte hës duke pritur që të vinte urdhëri për të zënë ven- pas vizites ne Val ne vitin 1853. Ne librin e tij botuar ne i rezervuar për detyrën e vëzhguesve të zellshëm. në sy gëzimi i postierit kaçurrel: i pari i papunë. din e kolonës. Munda të dëshmoj vetë sulmin e nisur Viene, tregon historine e kembanes te katedrales se Shen Ata herë pas here lanë të iknin, por u detyruan të Më 11 shtator, batalioni i tretë arriti në kampin nga partizanët të cilët, të barrikuar në pozicionet që Gjon Pagezorit: “Martineshi ruan deri ne ditet e sotme nje ktheheshin sepse në urën e Vjosës ishin gjithmonë kambane te madhe te kishes. Ajo perdorej per te thirrur e Këlcyrës pas një marshimi të detyruar që zgjati kishim mbajtur deri disa orë përpara dhe në bimësinë në shënjestër nga shqiptarët, të cilët gjithashtu i mbledhjen e komunitetit. Ne kohen e vdekjes se Sulltan gjashtë orë. “Në Këlcyrë kemi qëndruar një ditë, që na rrethuan dhe, për më tepër duke qëndruar mbi Mahmudit, ora e qytetit te Elbasanit u dogj dhe kambana shkaktuan atyre disa humbje. Ne italianët mbetëm kemi pushuar, dhe kemi shkatërruar atë që nuk ne, hapën zjarrin me zemërim duke shkaktuar rrëmu- u shkri. Qytetaret e Elbasanit kerkuan te blejne kambanen spektatorë. Gjermanët në kasolle ku flinim ne oficerët mund të merrnim me vete”. (Pedretti) jë dhe vdekje. Ushtarët nxituan të hynin në të gjitha e Martineshit, por kjo kerkese iu refuzua nga malesoret, italianë, na instaluan një stacion radioje të pajisur me Në Këlcyra me batalioni e tretë, erdhi edhe një grup vrimat dhe në shtëpitë e shembura që ata gjetën aty kesisoj atyre iu desh te blenin nje te re ne Trieste”. një antenë shumë të lartë, një stacion në të cilin ne artilerie dhe të gjithë u përqendruan në të vetmin afër dhe nuk kishte asnjë mënyrë për të organizuar “Diese Gebirgsansicht bildet den westlichen Eingang italianët nuk kishim asnjë kontroll. Pra, kështu situata shesh që ishte aty. Edhe këtu u dëgjua një grup shq- një mbrojtje minimale, udhrat ishin kontradiktore zur alten Candavia, Martinesch in der Nachbarschaft vazhdoi në Tepelenë deri më 12 shtator “. iptarësh, të cilët, duke ndjerë shqetësimin tonë, fil- dhe njerëzit që, nuk kishin pasur kohë për tu strehyar von Molajesch bewahrt bis anf den heutigen Tag eine Ndërkohë, Komanda e Regjimentit kishte urd- luan të kishin pretendime. Kreu i partizanëve të kësaj në vrimat apo gërmadhat, ishin futur nën autom- grosse Kirchenglocke; sie wird jetzt dazu benutzt, um hëruar që batalioni i tretë të largohej nga Përmeti, të zone, konti Ali Bej i Kljsurës, ose Ali Baba, siç e jete ose mbroheshin nën çdo vend që toka mund të die Gemeinde zur Versammlung zu rufen. Als zur Zeit bashkohej në Kljsura me të II-in dhe të dy të kthe- des Todes von Sultan Mahmud der Stadtuh-rthurm kujtojnë të tjerët, i kontaktoi menjëherë komandantët ofronte. Kisha pasur me vete tre ose katër ushtarë të von Elbassan abbrannte und dessen Glocke schmolz, heshin në Tepelenë. “Ne ishim në Përmet - tregon tanë dhe i urdhëroi ata që të japin një të tretën e tjerë, duke përfshirë edhe një ushtar i ngarkuar për verlangten die Städter die Glocke von Martinesch zu Sergio Verni - dhe nëpërmjet radios në terren më- armëve. Aliu si shpërblim do të siguronte mbërritjen ushqimet tona, i cili ishte gjithashtu një romak, dhe kaufen, sie wurden aber abschläglich bedeutet, und suam për armëpushimin dhe shpalljen e Badoglio, e sigurtë nga çdo sulm gjerman, të tanëve në Vlorë. si i tillë unë ishte i lidhur me mua nga ajo harmoni mussten sich eine neue von Triest verschreiben”. [27] për gëzimin e ushtarëve, dënimin e papërshkrueshëm Përgjigja e tanëve ishte plotësisht negative. që zhvillohet midis atyre që janë nga i njëjti vend, i Si shihet dhe ne gjysmen e dyte te shekullit te XIX, në zemrat tona”. “Në datën 9-të në mëngjes zbritën Për këtë mohim, udhëheqësi partizanëve na kërcënoi cili mbante një mitraloz me vete. Edhe pse kjo armë historia shume shekullore e dioqezes se fameshme te nga kodrat partizanët dhe u bashkuan me ta, meqë duke thënë se nuk mund të largoheshim dot nga Klj- ishte e pajisur me një hamall të vogël me fishekë, jo Kunavise dhe e katedrales se Shen Gjon Pagezorit, ishin armiqësitë mes nesh dhe atyre kishin mbaruar. Të sura. Në datën 13 në mëngjes komandantët tanë dha- vetëm që nuk mund por as dimin si ta përdorim, as ende te gjalla, terheqese, inspiruese me misteret dhe mi- njëjtën mëngjes e mora urdhrin nga Majori për të në urdhër të shkonin në Tepelenë. Vetem jashte Klj- nuk mund tua drejtonim atyre që qëllonin. Së fundi, stiçizmin, te admirueshme me pasurine e tyre historike, mbledhur të gjithë ushqimin e thatë që ishte e mun- fetare, kulturore dhe patriotike. surës rruga është e mbyllur në një grykë të ngushtë meqë kjo rrëmujë po vazhdonte dhe nuk kishte asgjë dur, ta ngarkoja në tetë kamionë me llojin e formuar të rrethuar nga male shumë të larta. Është një kalim për të bërë, u tashë ta çmontonin armën dhe copat LITERATURA: nga togi im. Unë u largova për Këlcyra në mëngje- 1. Angelo Ranon. San Paolo. Vita e lettere. Introduzione al nuovo shumë i thellë, i ngushtë që pothuajse jep përshtypjen ti shpërndanin. U fshehëm në një vrimë duke pritur testamento II. Messaggero. Padova 1991. sin e 10-të, përpara batalionit i cili do të bashkohej e një ndarje artificiale. Njohësve të Alpeve tona, u çfarë do të ndodhte; atje ndjenim me zemër të thyer 2. Daniele Farlato et Jacopo Coleti. Illyrici Sacrii: Ecclesia Diocletana, me të II-in”. “Sidoqoftë, partizanët nuk mohuan që i kujtuan në mendje tmerret dhe shkëmbinjtë e atyre rënkimet e të plagosurve, pa qenë në gjendje t’i ndi- Antibarensis, Dyrrhachiensis et Sirmiensis cum earum suffraganeis, kërkonin armët tona Majorit, i cili i kundërshtoi me 1751 – 1819. Tomo 7 maleve. Ngushtica mund të përfaqësonte rrezikun, aq hmonim, sepse ishim aq nën sulm, saqë sa herë që 3. Andrea Llukani. Krishtërimi në Shqipëri. Botim:T. Xhagjika” Ti- një refuzim të mprehtë, duke mbajtur kështu batalio- shumë huazohej në surpriza, sulme, prita. Të thuash provoja, tërhiqesha pasi qëllonin me breshëri. ranë, 2014, faqe 8- 11 nin plotësisht të armatosur”. që ushtarët u shqetësuan tepër, do të ishte e pasaktë. U përpoqa të dilja dhe të merrja një inxhinier të plago- 4. Moikom Zeqo. Kulti i Shën Astit, Gazeta Shqiptare, 26. 04. 2001 “Braktisja e Premetit shënoi për ne fillimin e Kal- Askush ndoshta nuk mendonte me të vërtetë për një sur në një kyçin e këmbës dhe ta çoja në strehën tonë, 5. Lutfi Alia. Kunavia I, Zemrashqiptare.net. 2012 6. Arnaldo Marcone. Pagano e cristiano. Vita e mito di Costantino, varit tonë - shkruan kujdestari Santini - kam kryer sulm. U mor kështu me shpejtësi ngushtica, pothu- por unë u morra nga brezi dhe u përplasën në vrimë Roma-Bari, Laterza, 2002 urdhrat që më janë dhënë nga lejtnant me kokën e ajse në mënyrë indiferente. Gumëzhimat e bisedave nga shokët e mi. Ushtari që më kishte mbajtur më tha 7. Lutfi Alia. Shen Jeronimi i Ilirisë. Zemrashqiptare.net. 2012 marrë nga një vuajtje e papërshkrueshme. Ku do të dhe të gjinkallave nuk pushuan, përkundrazi, gëzimi se ishte një çmenduri, por doli dhe mindi ta sillte ai 8. Dione Cassio, Vita dei Severi, 77, 9, 5 shkonim? Mbaja çantën e shpinës me të gjitha gjërat 9. Makuŝev. O Slavjanah v Albanie. Vavsavskij Univers. Izvestija. dukej se u përhap në mesin e ushtarëve që bënin brenda të plagosurin. Nëse ai njëri i guximshëm shpë- 1671. Heft 3, f. 128 e mija në mes të britmës së trupave, duke u kujdesur shaka për efektet kurioze të jehonit, e cila përsërite toi, kjo është për shkak se shqiptarë nuk ishin me sig- 10. Cosmas Indicopleustes christianae topographiae prologus, që të mos harroja atë që kisha më të shtrenjtë. Kutia fjalimet dhe qeshjen e tyre. uri shënues të zgjedhur. Pas tre orësh, rreth orës 14, hypothesis, pinax. Traduttore Holstenius Lucas, 1596-1661, To- e lejtnantit tim që ishte kujdesi im për ta mirëmbajtur pographia Christiana “Kur morëm këtë grykë unë isha përpara kapi- zjarri pushoi dhe ne mundëm të dilnim nga strehëzat 11. Konrad Eubel, Hierarchia Catholica Medii Aevi, vol. 1, p. 218; ishte e shenjtë. Nga ajo mora fotografitë e vogla të ten Amicarelli - rrëfen Moroni -. Pas një farë kohe, tona. Qetësia u kthye, por ne u grabitëm së shpejti nga vol. 2, p. 141; vol. 3, p. 175] babait të tij që nuk e njohu pasi e la jetim që fëmijë, u dëgjua një e shtënë e pasuar menjëherë nga të gjithçka, dhe mundëm të shpëtonim vetëm rrobat që 12. Pius Bonifacius Gams, Series episcoporum Ecclesiae Catholicae, atë të gjyshërve që i flisnin për vuajtjet e gjata që Leipzig 1931, p. 408] shtëna të tjera. Atëherë u bërtita ushtarëve të mi mbanim në trup. Nuk ishim të burgosur dhe ishim të 13. Indice generale alfabetico delle materie del dizionario di erudizio- që të hidheshin ë buzë të lirë të shkonim atje ku fati ynë donte. Pas atij tmerri ne storico-ecclesiastica. Cav. Gaetano Moroni Romano, aiutante di ngushticës, për të mos iu pashë se grupi i ushtarëve po shkonte drejt Tepelenës, camera dei sommi pontefici Gregorio XVI e Pio IX. anno 1878. Canovia già sede vescovile d›Epiro. Vol VII, pag. 198 përgjigjur zjarrit, duke edhe unë me të mitë shkova për atë dejtim”. 14. Collection Avellana 81, Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum pasur parasysh pozicionin Në grykën e Këlcyrës kishte rreth njëzet të vdekur Latinorum, XXXV ediz, Wien 1895 - 1898, f. 225 – 229 tonë të pafavorshëm. U dhe jo më pak të plagosur. Kjo përplasje shënoi rënien 15. Gregoire, Epistolae, MGH, Ep. : L.Hartmann, II, Reg. VIII - XIV, përgjigjën ata që dolën nga e parë të skuadrës. Roja në fund u mor i burgosur München 1978 (597 – 599: (Ep. VIII, 10), (Epistolae IX, 156) 16. Darrouzès Jean. Notitiae episcopatum ecclesiae ngushtica dhe ushtarët që dhe u rreshtua në drejtim të selisë së armikut.Rregulli Constantinopolitanae: texte, critique, introduction et notes. I. Inst. arritën të vendosnin topat nuk u përbë më: në grupe të izoluara ata që mund Franç. D’Etudes Byazantine. Paris 1981 në pozicion e duhur”. ndoqën rrugën e Tepelenës. Arritën në mbrëmje: 17. Xhufi P. Dilemat e Arberit. Shtëpia botuese «Pegi», Tirane 2006. f 477 “Kolona nuk ishte shpër- dhe batalioni i tretë mbërriti aty, ende pothuajse i 18. Tholloczy L, Jiricek J, Sufflay: Acta et diplomata rex Albaniae bërë ende - tregon Pedret- plotë dhe më pak se gjysma e të parës. Ky ishte më mediae aetatis illustrantia. Volume II Vindobonae 1913-1918 ti - kur u goditën me armë godituri nga të gjithë. Hyrja në Tepelenë u zhvillua 19. A. Ducellier, L›Albanie entre Byzance et Venise, Xe - XVe siècles. - London 1987 automatike dhe pushkë në mënyrë të rastësishme. Disa, duke dëgjuar qëllim 20. Migne. Patrologia Latina. Vol.215. Roma. 1864; col. 1343 – nga nacionalistët shqiptarë me pushkë, preferuan të qëndronin gjatë natës në një 1344 të Ali Bej, të cilët domi- kodër të vogël dy kilometra larg dhe arritën atje në 21. Descriptio Europae Orientalis, a cura di O. Górka, anno MCCCVIII; Crakowie. Symtibus Acadeniae Litterarum. 1916 nonin Vjosën nga sipër mëngjes. Në vend të kalimit të urës, një bërthamë 22. Gulielmus Adae. Directorium ad passgium faciendum per Philippum dhe përgjatë rrugës. Në ndoqi bregun e lumit gjatë natës dhe pak gjermanë të regem Franciae, in terram sanctam anno 1332. Paris 1906 atë moment si komandant mbetur të kolonës së parë qëlluan kundër tyre, duke 23. Gjon Berisha. Arberoret, ndermjet kishes perendimore dhe asaj lindore ne shekujt XI - XV. Prishtine 2015 i skuadrës së parë, unë i konsideruar partizanë. tashmë isha jashtë rrezes 24. Cordignano Fulvio. Geografia ecclesiastica dell’Albania dagli LITERATURA: ultimi decceni del secolo XVI alla metà del secolo XVII. Orientalia së të shtënave që ishte christiana periodica. Roma 1938 përqendruar mbi kolonën; Giovanni Bonomi, “Sakrificio Italiano in terra Alba- 25. V. Shtylla, Gazeta Shqiptare. Shkurt 2018 nese” dhuruar redaksisë sonë nga patrioti Tepelenas 26. Forschungen Vol 1, f. 142 Bestetti, si asistent i dytë, 27. Johann George von Hahn. Albanesische Studien” BD 1-3 Jena ishte me Komandën e Lavdosh Dimraj. 1854 (Përktheu Albana Babe)

Antichità Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 8 Plutarku, Pani, Pelodi dhe Piluri sprovë Nga TIMO MËRKURI derdhur nga Syri i Kaltër. Këtë ndjesi ta përforcon Homeri shkruan për Panin;-Ky hyjni, dashamirës edhe fakti se uji i Liqenit të Butrintit (Pelod), ka i zhurmës, i pëlqen të vrapojë mbi gurrë… Edhe 1-‘’Një mbrëmje, gjatë lundrimit, kur era kishte një shije të athët, si e ujit pakëz të kripur. Kjo shije pilurjotët s’janë aqë të urtë xhanëm, sa të mos i pushuar dhe shumë udhëtarë, që sapo kishin ngrë- nuk i vjen, nga që lumi i Bistricës kalon sot dhe vëshë re ku janë e ç’farë bëjnë, shto këtu edhe në bukë, po pinin, nga ishulli i Paksosit u dëgjua kalonte edhe dje nëpër zona kripore, si në afërsi të cilësimet e mësipërme të historianit. Pani është papritur një zë që thëriste; ’’Thamos’’. Zëri ishte Dhrovjanit, ku është ndërtuar në vitet ‘70 miniera perëndia e bagëtive, kopeve, kullotave, muzikës etj aqë i fortë, sa që u habitën të gjithë. Ky Thamosi e kripës së gurit dhe ujëmbajtësi i Hidrocentralit etj. Pilurjotët janë blegtorë të mirë, barinj të spr- qe një pilot që pakkush në anije ja dinte emrin. Ai të Bistricës. Miniera është ndërtim i kohëve mod- ovuar, mirëmbajtës të kullotave etj. Sa për këngë e nuk ju përgjigj as thirjes së parë dhe as thirjes së erne, por ama kripa ka qënë në tokë dhe në kohën muzikë, shok kemi vetëm veten. dytë, por vetëm të tretës. Atëherë zëri u bë edhe e Plutarkut apo të Panit. Por shija e athët e kripës, Ndoshta këtu duhet të shtojmë faktin se, Piluri më i fortë e tha; ujit të liqenit i vjen më shumë nga dy faktorë; u bë i njohur brenda një dite falë këngës së bukur -Sa të mbërish te liqeni Pelod, lajmëro se Pani i a-Nga burimet me ujë të kripur të detit, brenda ‘’Bejkë e bardhë’’ të kënduar nga grupi i fshatit në Madh ka vdekur. dhe në periferi të liqenit një festival folklorik.(Bejkë i thonë qingjit femër që Të gjithë ata që dëgjuan atë zë, mbetën të b-Liqeni i Butrintit është në një nivel me detin porsa ka kaluar periudhën e ushqimit me qumësht tmeruar dhe pastaj zunë të diskutonin, në se duhej dhe ujët e tij lëviz sipas baticave dhe zbaticave, të deles, pra të porsakëputur nga nëna). Dhe që nga që Thamosi të bënte sa i qe urdhëruar, apo më gjashtë orë nga liqeni në det dhe gjashtë orë nga ajo ditë, ky grup u bë i pa aritshëm në suksese, dhe mirë të mos e përfillte atë porosi. Thamosi vendosi deti brenda në liqen. emri i fshatit automatikisht u bë i paharueshëm.. Por që, po ta kishte erën të mbarë, të mos e përfillte Pra, dhe po të mos jenë burimet me ujë të kri- vazhdojmë më tejë. Pani i Madh i bie fyellit ‘’me të fare. Mirpo kur arriti barka te liqeni Pelod, pushoi pur që ja japin ujit të liqenit shijen e kripës, është qarrë’’ për Siringën e tij të bukur. Fyelli dhe dyjaria era dhe deti ra në fashë. Atëherë Thamosi, duke vetë uji i detit që futet në liqen në kohën e bat- janë pjesë e pamunguar e inventarit të shtëpive e u drejtuar nga toka, thirri me zë të lartë se Pani i icës. Baticat dhe zbaticat në këtë liqen, si pasoje familjeve pilurjote. Pani i Madh, me një të bërtitur, Madh kishte vdekur. Këtu vetëm u vajtua për Panin e Madh dhe ..as- e nivelit të tij të ulët ose të barabartë me detin, i fut tmerin, panikun, (Pan-ikun) një ushtrie të tërë. Sakaq u dëgjua jo një, por shumë rënkime të gjë tjetër. kanë qënë edhe shkaku i egzistencës së kënetës së Edhe Pilurjotët, s’kanë mësuar akoma edhe sot të thëlla, sikur shumë qënie vajtonin së bashku. 4-Pra, lajmi, jo vetëm që nuk u prit me indiferen- Vurgut, bonifikimi i të cilës u bë në vitet ’60. Jam flasin me zë të ulët, mandje as nëpër biseda tavoline Meqë shumë njerëz qenë dëshmitarë të kësaj tizëm, por përkundrazi, provokoi një gjëmë kolek- dakort që këto shpjegime janë tepër prozaike për e jo më në pazar. Lere kur janë në mal që i sokëlli- ngjarjeje, lajmi mori dhenë dhe ariti gjer në Romë. tive në brigjet e këtij liqeni, një vajtim kolektiv, një një legjendë me përmbajtje poetike si kjo e dhënë jnë njëri tjetrit sa që dëgjohen gjer në Himarë. Po të Tiberi, perandori i asaj kohe, thirri Thamosin. Aqë ‘’të qarë me bot’’, siç ndodh rëndom në vdekje të nga Plutarku, por ama në asnjë vënd tjetër nuk mos e dishë, mund të kujtosh se janë bubullima. Ba- përshtypje i bëri tregimi i tij, sa që urdhëroi ta rënda, nëpër gjëma. Kjo tregon se ky Pani i Madh mund ti gjesh bashkë të gjithë elementët jetësorë bai i Panit, Hermesi na paskësh qënë edhe perën- gjenin se kush ishte ai Pani. Letrarët , që nuk ishin që paska vdekur diku larg, qënka tepër i njohur dhe të një legjende, si kjo e Panit. dia e hajdutëve. E, po tani sikur e tepëruat. Kur të pakët reth tij, thanë se do të ishte ai që kishte tepër i dashur në brigjet e këtij liqeni. Aqë i dashur, -Kaqë shumë kanë qarë nimfat e Liqenit (ose shejtani flë, ti ç’ke që e zgjon. Se, gjynah mos paça, lindur nga Penelopa (bija e nimfës Driopë-shën. sa që nimfat bukuroshe të liqenit, të mbidhen kokë gratë e Pilurit), për vdekjen e Panit të Madh, sa por edhe ne pilurjotët s’mbetemi mbrapa në zanatin im T.M.) e Hermesi’’. Këtë tregim të bukur për më kokë e të zënë vajin me ligje e rënkime, me të që uji i Liqenit mori shijen e athët të lotëve. Po e hajdutit. Po deshët hollësira, keni plot te sprova Panin e Madh e lexon te Luigji Ugolini, në librin e çjerura të faqeve e të shkulura të flokëve. Tamam nuk më besoni mua, shkoni dhe provojeni vetë në ime ‘’Hajdutët e Pilurit’’ botuar te libri‘’Vesa mbi tij ‘’Butrinti’’ v 1936, ku ai thekson se e ka marrë siç vajtojnë gratë e fshatit tim nëpër morte. Butrint, ose më mirë në Liqenin Prej Loti. këngë’’ botim i Neraida Tiranë,2009. Unë mendoj nga Plutarku. Dhe po nuk e gjetët dot librin e më- Pse ka ndodhur kjo? -Teritori reth Liqenit Prej Loti është i mbushur se ka të drejtë dhe I.Gjoni kur shkruan;-Në se do sipërm të Kont Ugolinit, këtë tregim, pak më të Ç’është ky vënd ku vajtohet kësisoj për një me kallamishte. Por kallami nuk është gjë tjetër shihnim karakteristikat kryesore të mitit, karakteris- shkurtër do ta gjeni edhe te ‘’Fjalori Mitologjik’’ i Pan që, nuk e njohin fare as udhëtarët dhe as veçse bukuroshja Siringë, pas së cilës qe dashuru- tikat tipike të Pilurjotëve, duke i shtuar edhe kara- vitit 1987 i T. Dhamos ose edhe te libri i I.Gjonit ai që kumtoi mortin. Duke qënë se shumë emra ar Pani i Madh. Nimfa e bukur, e ndjekur nga Pani kteristikat gjeografike të vendit, arijmë në konkluzi- ‘’Mardhënie të miteve dhe kulteve të Bregdetit perëndish të Olimpit shpjegohen me gjuhën shq- i Madh i dashuruar me të, u tmerua nga pamja e tij onin se Piluri është vendi më adapt ku Pani mund Jonian’’ fq 73 - 74 Botim i Milosao Sarandë. Te ipe, le të përpiqemi të shpjegojmë pak emrat e e përbindëshme.. të kishte vendkultet e tij. (Shih I.Gjoni,Mardhëniet Ovidi mund ta gjeni Panin duke ndjekur Siringën, përdorur nga Plutarku, me mendimin se ndoshta 6-Këmbët si të cjapit, brirët po ashtu, sokëllimat e miteve… fq 71). po për këtë do flasim më von. Të gjithë këta autorë gjejmë ndonjë dritare nga ku të shohim misterin e e tij lemeritëse, nuk të afronin as hijen më të vogël Veçse unë do të ndërhyja e do shtoja;- se Piluri i referohen vetëm Plutarkun, dhe mjafton ky emër legjendës. të një djaloshi të dashuruar. Ndaj dhe hyjneshat e dhe pilurjotët janë vendi dhe njerëzit më adapt ku për të besuar absolutisht në seriozitetin e burimit 5,1-Ishulli i Paksosit ishte emri i një ishulli të prekura nga tmeri i vajzës së bukur, për ta shpëtuar Pani mund të kishte vendkultet e tij. Por duhet të legjendës. vogël në jug të ishullit të Korfuzit. Po të duam ta atë, e shndruan në një kallam. Përgjithësisht Pani parë problemi dhe në një këndvështrim tjetër. Dhe 2-Por gjithsesi, disa pyetje na lindin gjatë leximit shpjegojmë edhe në lidhje me këtë tregim, është trajtohet si hyjnia e fundit e Olimpit. Unë mendoj pikërisht në atë të lashtësisë së pilurjotëve dhe të kësaj legjende dhe pikërisht; tepër i pranueshëm kuptimi ‘’sos, arij, mbrij për se trajtohet si i tillë, për vetë faktin se vetëm për vendbanimit të tyre. -Pse u dha lajmi në liqenin Pelod për vdekjen e pak, për një kohë të shkurtër’’ te objektivi, te liqe- këtë hyjni kemi një legjendë vdekjeje, ndërsa për 8-Që t’u ngjitej pilurjotëve epiteti ‘’bij të këm- Panit të Madh? Ç’ishte ky liqen dhe ç’lidhje kishte ni Pelod. Dhe vërtet, distance nga Liqeni Pelod hyjnitë e tjera kemi plot legjenda lindjeje, dashu- bëcjapit’’ do të thotë që ata janë banorë të her- Pani vetë ose vdekja e tij me këtë vënd? (Butrinti i sotëm) tek ishulli në fjalë, është e ‘’pak- rie e dashuriçkash, martesash e tradhëtish bash- shëm në ato treva. Në mos bashkëkohës të kri- -Kujt i interesonte dhënia e këtij lajmi këtu dhe ët’’, po të kemi parasysh miljet e shumta detare të këshortore, trimërish e marrëzish. Për vdekje, jimit të legjendës së Panit të Madh, jo dhe shumë kush e priti ? lundrimeve të zakonëshme. vetëm Pani paska vdekur. Por po të shohësh portre- të largët nga ajo. Aqë më tepër që kjo legjendë -Kush vajtoi dhe pse vajtoi për Panin e Madh, i 5.2-Piloti quhej ‘’Thamos’’ ose po ta ndajmë në tin e tij gjysëm njeri e gjysëm cjap, me gjenitalet të nuk është dhe aqë e vjetër. ‘’Sipas priftërinjve të cili as kishte lindur, as kishte banuar dhe as kishte rokje na del ‘’Tha-mos’’. Domethënë është ai që ngritura, atributin e tij si hyjni i bagëtisë e kullotave krishterë,vdekja e Panit ishte fundi i paganizmit vdekur pranë liqenit Pelod.? tha Mos. Pra mos e thuaj atë fjalë, mos e jep atë dhe i pjellorisë, atëherë atij i bie të jetë ndër hyjnitë që u zvëndësua nga krishtërimi’’ thekson Dr Vaso Sipas kësaj legjende, në një vend të panjohur kob, mos e thuaj që ai vdiq etj etj. më të herëshme të Olimpit. Siç duket e kanë spos- Tole. Pra nënkuptohet diçka te shekulli i parë i dhe të painteresuar (liqeni Pelod) nga dikush Le të rikujtojmë hezitimin e tij të parë për tju tuar në radhën e fundit se mos u prish bukurinë e erës sonë. Kjo është koha kur perandor në Romë (Thamosi) që, gjithsesi s’do ta kumtojë njoftimin e përgjigjur thirjes që ju bë në emër nga të panjo- spektaktlit të Mis Olimpit. Por ne le të vazhdojmë ka qënë Tiberi, hollësi që e përmënd legjenda. marë prej disa banorë të një ishulli rastësor (ishulli hurit e ishullit Paksos si dhe hezitimin e tij për të me Panin që ndjekj Siringën e shndruar në kallam. E po, pretendimet tona, për jetë ne Pilur, shko- Paksos), jipet lajmi i një vdekjeje të dikujt, që dhe kumtuar porosinë e dhënë. Pani i dashuruar, në dëshpërimin që shkakton hum- jnë diçka më thellë. Homeri te Odisea përmënd ai vetë nuk e njeh, dhe kjo vdekje paska ndodhur Shpeshherë dhe sot, kur na jipet befas ndonjë bja e dashurisë, preu kallamat në gjatësi të ndry- Himarën dhe burrat trima të saj. Piluri, ndonëse diku larg, ku as ai vetë nuk e di. Normalisht ky lajm i rëndë ose kur shohim ndonjë veprim të shme, i bashkoi ato me njeri tjetrin, i pastroi nga është fshati më i afërt me Himarën, vërtet nuk për- lajm duhej të pritej me indiferentizëm nga venda- papranueshëm,vetvetiu na del thirja ‘’mos’’. Mos brenda, vrimat e shpirtit të tij i rihapi te kallamat mëndet, por ama, qyngat qeramikë të ujësjellësit sit, por kjo nuk ndodh. e bën atë veprim, atë gjest. Mos e thuaj atë fjalë. duke bërë kështu një fyell. Ca thonë që bashkoi romak, tavolina dhe sargofagë mermeri të zbuluara 3-Dhënien e lajmit të kobshëm e favorizojnë 5.3-Liqeni Pelod është pranuar nga të tërë vetëm dy kallama, duke bërë kështu fyellin dy- në fushën e Vanovës, varret e jelimëve të vëndi i edhe forcat e natyrës, siç është ndalimi i erës pra- që është Liqeni i Butrintit, në Jug të vendit. Por jare. Ca thonë bashkoi katër kallama. Po ç’rëndësi quajtur Trapi i Jelimëve, dhe antikat e gjetura ne në liqenit dhe krijimi i një qetësie të frikëshme, ama fjala Pelod, e ndarë në rokje na jep Pe-lod. ka kjo. Rëndësi ka fakti që ai i binte fyellit ‘’me të Vumlo, në mos janë pasaporta diplomatike, janë për t’u dëgjuar qartë dhe larg kumti i mortshëm. Po të shohim rokjen e parë ‘’Pe’’ është artiku- qarë’’ për Siringën e tij të bukur, që aqë shumë e domosdo çertifikata e lashtësisë së etnisë sonë. Ky favorizimi i forcave të natyrës, është ndoshta lim i ‘’Prej’’, qe përdoret edhe sot në krahinën donte. I binte fyellit dhe nuk kishte të pushuar. Dhe Shtojmë këtu faktin se të gjithë historianët prano- sinjali i pare, se kemi të bëjmë me një kob dhe jo e Konispolit. Psh , në vend që të thuhet ‘’Poçe do dëshironte t’i binte përjetësisht. Të mos e hiqte jnë pa ekuivok, që në Pilur nuk ka të ardhur, veçse me një vdekje dosido, të ndonjë plaku të shkuar prej balte’’, shqiptohet ‘’Poçe pe balte’’ etj etj. nga buzët fyellin (Siringën) e tij të dashur. Prandaj ç’janë larguar prej fshatit për arsye të ndryshme, në moshë. Vetkuptohet që bëhet fjalë për banorë pa arsim dhe skulptorët e kanë përjetësuar Panin këmbëcjap, kudo nëpër botë. Në qoftë se gjer tani epitetin ‘’I Madh’’ e kemi të mjaftueshëm. Por ama është e folme e për- duke i rënë fyellit. Dhe me që përmëndëm fjalën -Por le të kthehemi te Pani i Madh dhe vajtimi interpretuar si moshë e madhe, tani, në këtë qetësi ditëshme dhe e përgjithëshme e një komuniteti të ‘’këmbëcjap’’, këtu le të ndalojmë pak. për të në Liqenin Prej Loti nga grupi i nimfave.. absolute kuptojme se kemi të bëjmë me një ‘’per- madh e trashëguar ndër shekuj. Rrokja e dytë e 7-Qysh në fëmini, nga gjyshja ime kam dëgjuar 9- Mjafton ky fakt, vajtimi në grup, që nënkup- son të Madh’’ të rëndësishëm, me një hyjni. Mosn- emrit Pelod që është “lod” mendoj se ka kuptimin se ne, pilurjotëve, na quajnë ‘’bij të këmbëcjapit’’, ton vajtimin me bot, me ligje e ligjërime, sipas disa johja e tij prej njerëzve, s’ka lidhje me vlerat e tij, e lotit dhe në këtë mënyrë emri “Pelod” i liqe- domethënë bij të Panit të Madh. Në fillim, s’di se regullave e regullsive të vajtimeve me grup. Vet- por me njohuritë dhe dijet e udhëtarëve, të cilat nit të Butrintit do të thotë “Liqeni prej loti”. Kjo si më dukej ky epitet, si një tallje për jetën baritore kuptohet nuk pretendohet për ligjërime me nivel të paskishin qënë me mungesa. nuk është figurë artistike, sado e bukur që të jetë. apo për shtegëtimet e shumta, shpesh duke mbar- lartë artistik, por ama për vajtime me gjithë shpirt -Hipotezën se, ndoshta jipej njoftimi për t’u pre- Ky është realiteti i këtij liqeni dhe jo më kot këtë tur gjithë familjen me vete. Më dukej si një ofen- as që diskutohet. gatitur vendasit për kryerjen e varrimit të Panit legjendë të bukur të vdekjes së Panit të Madh e dim për banorët e fshatit tim. Por më von, duhet të Ku e ka burimin ky vajtim? Pani nuk dallohej pranë këtij liqeni, nuk e mbështet asnjë e dhënë, kanë vendosur këtu. Liqeni i Butrintit është krijuar pranoj se nisa të mendoj seriozisht për të. ‘’Pilur- për bukuri, mandje ishte i shëmtuar. në daç te kjo legjendë apo dhe te legjenda të tjera. kryesisht nga derdhjet e lumit Bistrica. jotët i dallon gjallëria,shkathtësia dhe shpejtësia e Nuk përmëndet gjëkundi ndonjë trimëri e tij, Nuk jipet gjëkundi dhe arsyeja se pse duhej të Por lumi Bistrica, si burim të tijin ka Syrin e lëvizjeve në ecje. Ata ngjajnë sikur kërcejnë mbi veçse lihet të nënkuptohen ca të ‘’sokëllitura’’ e bëhej këtu, te liqeni Pelod varimi i këtij Pani të Kaltër. Dhe dihet që nga sytë apo nga syri (pavarë- gur, sikur vallëzojnë nën një ritëm vetëtime, sikur ca të ’’ulëritura’’ për ti futurë ‘’panikun’’ armikut, Madh, si dhe asgjëkundi nuk thuhet që Pani u va- sisht nga ngjyra e tij apo e tyre) derdhen vetëm nuk duan të rëndojnë mbi dhe ‘’ shkruan historiani diku në betejën e Maratonës. ros këtu . lotë. Pra, liqeni Pelod është krijuar nga lotët e Minella Gjoni. (vijon në faqen 11) pagina 9 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Storia Katër letrat e fundit të Faik Konicës për mbretin Zog Fletore koniciane nr.24 Nga Fotaq Andrea në lëvizje. Hëpërhë, shpenzimet do të ishin edhe më të moderuara. Do të shpërndaheshin si më ëto ditë, në vigjilje të datës së zezë të 7 prillit poshtë: 1) shpërblim dhe shpenzime të ndryshme 1939, 80 vjet më parë, i pasionuari dhe hu- të përfaqësuesit tuaj në Uashington, në shumën që Klumtuesi ngulmues i Letrave koniciane Bej- do të përcaktojë Madhëria Juaj; 2) një ndihmë prej dullah Destani – i cili ka botuar në Londër në vitin $ 600 (gjashtë qind dollarë) në muaj për “Diellin” 2000, në bashkëpunim me të Madhin Robert Elsie, që t’i bëjmë të mundur të botohet një herë në librin “Faik Konitza, Selected Correspondance, javë; 3) $ 400 (katër qind dollarë) në muaj për një 1896-1942” – nxori nga arkivi i tij personal dhe agjent shtypi, një gjë e domosdoshme këtu. më dërgoi me shumë dashamirësi katër letrat e Më në fund, do të ishte e udhës që Madhëria mëposhtme të Faik Konicës dërguar mbretit Zog. Juaj të dërgonte këtu një person të mirëbesuar, për Letrat janë të hartuara në frëngjisht, jo thjesht si t’u vënë në kontakt me ne dhe për t’i parë gjërat gjuhë pune e zakontë e Konicës, por edhe për njëfarë nga afër. E shohim të pamundur që të dërgojmë konfidencialiteti që e kërkonte koha për çështje dikë që këtej. Nëse këto sugjerime e kënaqin politike delikate. Nga sa shihet, letrat e datuara Madhërinë Tuaj, mbarëvajtja e organizimit do në korrik 1942 duhet të jenë nga më të fundit të bëhej më e sigurt po qe se një bankë anglo- dokumente të Konicës para vdekjes së tij të papritur amerikane ngarkohej me pagesat, dhe që jep në dhjetor të atij viti. Vihet re në to një si rihovje e sigurinë për shmangien e vonesave. shpirtit nacionalist konician në kushtet e rënda të Opinioni publik shqiptar është tani në përkrahje emigracionit shqiptar dhe të luftës së dytë botërore. të Madhërisë Suaj; – dhe kjo, në pjesën më të Një gjë del qartë edhe prej këtyre letrave: në luhatjet madhe falë punës së shkathët dhe ndikimit të e marrëdhënieve Zog-Konica, me ulje-ngritjet e tyre Imzot Nolit, që arriti të krijojë boshllëk përreth karakteristike, me tensione-çtensione gjatë një periudhe Oskar Stössel austriak 1934 Lazar Taci, gjeniu Faik Konica, 2016, koleksion F. Andrea Çekrezit. Mendova një çast që Imzot Noli mund kohore prej mbi dy dekadash, Konica shfaqet përherë të ishte njeriu ideal për Kryeministër, por, për fat gjithë vlerë të lartë, intelektuale e patriotike, njeriu që germa tepër të zbehta dhe si tekst i vështirë për t’u Me respekt, të keq, fakti që tani ai është qytetar i Shteteve të Zogu, në çdo kohë, por sidomos në kushtet e mërgimit transkriptuar. Mban në krye vulën B 6808/6586/90 FAIK KONITZA (Firma) Bashkuara e bën këtë gjë të vështirë. Por ai do të të tij, i kërkon atij mendim, e më tej, edhe veprim C, datuar si hyrje arkivore më 17 tetor 1940 dhe Më 22 Shtator 1939. jetë përherë një këshilltar i zoti dhe vigjilent. organizativ. Është fjala konkretisht për ringritjen shënohet në të COPY. Po ashtu është shënuar me Jam, Madhëri, i Lartësisë Suaj, shërbëtori i e kabinetit ministerior pas prestigjit të humbur të shkrim dore “Comunicated by Mr. P. Bozdo.” Telegrami dërguar Mbreti Zog bindur, mbretit Zog në plan të brendshëm e të jashtëm, që Është një letër kuptimplote në mjaft drejtime, ku (Kopje) Faik Konitza. të riorganizohej e drejtohej lëvizja nacionaliste me thuhen bukur, me ashpërsinë dhe tonin karakteristik Më 20 Korrik 1942. patriotë me emër dhe me mbështetjen e Federatës konician, katër të vërtetat që fshikullojnë hidhur Në Boston, më 20 Korrik 1942. panshqiptare Vatra. Veçse Zogu synon më edhe lart, mbretin Zog. Por le ta lëmë më mirë vetë autorin të Madhërisë së Tij Mbretit Zog, tek ka nevojë për personalitetin e Konicës në arenën flasë dhe lexuesin të shijojë e gjykojë këto dokumente Parmoor, Letër drejtuar Sotir Martinit ndërkombëtare, famën dhe autoritetin që ai gëzonte në historike aq të veçanta e të rëndësishme. Henley-on-Thames, England. [Ministër i Oborrit] qarqet politiko-diplomatike në ShBA e Europë. “Miku i mirë në ditë të keqe” – thotë urtësia Letër drejtuar Mbretit Zog Pas bisedimesh ramë dakort për t’i paraqitur Shkëlqesisë së Tij Zotit Sotir Martini. popullore dhe më zi se pushtimi fashist i vendit nuk Madhërisë Suaj sugjerimet e mëposhtme stop Është 22 shtator 1939. I dashur Zoti Martini, kish, sidomos kur lëvizja komuniste, e dirigjuar nga Madhërisë së Tij Mbretit Zog. e rëndësishme të formohet menjëherë kabinet Kominterni, kishte filluar edhe ajo të organizohej Madhëri, i vogël me anëtarë të marrë mes shqiptarëve që Mora dërgesën tuaj prej njëmijë dollarësh, si dhe e aktivizohej në Shqipëri. Kësisoj, pas kurrizeve jetojnë në Angli duke parapëlqyer persona që radiogramet tuaja dhe komunikatat e ndryshme. të kthyera Zog-Konica, kur letra e mëposhtme e Gjëma që e bëri Shqipërinë viktimë i futi në dijnë gjuhën angleze stop Do duhet gjithashtu pa Me telefon e me letra, e kisha rregulluar Rilindësit të hershëm për mbretin (22 shtator 1939) telashin më mizor Legatat shqiptare, besnike ndaj vonesë të emërohet një përfaqësues në Uashington funksionimin e organizimit tonë. Me të mbërritur në i kishte acaruar tejet marrëdhëniet midis të dyve, idealit kombëtar. Legata që vuajti më shumë është dhe një në Londër stop Do duhet më në fund të Boston, fillova menjëherë bisedimet konkluduese, shohim Zogun të lidhet sërish me Konicën, në një ajo e Uashingtonit. dërgohet këtu një njeri i besuar, si i deleguari Juaj rezultati i të cilave iu komunikua pa vonesë Mbretit orvatje të mundshme për të kërkuar pas tij mbështetje Borxhet e kësaj Legate, nga janari në shtator për të diskutuar disa pika stop Dërgimi i ndonjërit me telegram e me letër. Kopje të letrës dhe të të jashtme anglo-amerikane për lëvizjen e brendshme janë 7.950 dollarë, që ndahen kështu: qera 5.000 që këtej i pamundur stop Hollësitë pasojnë në telegramit do të dërgohen këto ditë, për t’i pasur nacionaliste në Shqipëri. Ishte njëfarësoj ide për t’u dollarë; shpenzime të ndryshme (daktilografim, letrën Madhërisë Suaj stop në rastin kur origjinalet mund të humbasin. testuar nga ana e Zogut një përpjekje për ringritje, shpenzime zyre, telegrafe, vajtje nëpër kolonitë Organizimi i lëvizjes sonë, me Mbretin Zog në duke dashur të rivërë “në funksionim”dyshen shqiptare, etj.) 1.450 dollarë. Faik Konitza krye do të ketë sukses, me gjithë kundërshtimin e klasike Noli-Konica të Vatrës, përvojën e tyre për Qeveria faktike në Shqipëri ofroi bujarisht (firma). pafuqishëm të Çekrezit, ëndrra absurde e të cilit t’i dhënë tonin lëvizjes nacionaliste, dhe sidomos të paguante këto borxhe. Unë kundërshtova Letër dërguar Mbretit Zog është të bëhet i njohur si Drejtues i Shqipërisë të për të shfrytëzuar lidhjet e tyre të shumëfishta me të pranoja dhe parapëlqeva t’i nënshtrohesha (Kopje e një letre dërguar Madhërisë së Tij para Lirë dhe të përfitojë kështu huadhënie amerikane patriotë e bashkatdhetarë. mungesave më të mëdha dhe turpërimeve pa dhjetë ditësh) në të holla, në kuadër të “Lend-Lease Bill”. Ideja Por, nga ana tjetër, edhe Konica, me sa duket, fund, duke besuar se Ju do të bënit veprimin e Marrë më 10.8.42 e Nolit duke ftuar Çekrezin për t’u bashkuar me në çaste të rënda historike, kishte nevojë për nevojshëm me të arritur në Francë. Kam punuar ne, ishte në realitet për ta vënë në provë që Çekrezi personalitetin e mbretit Zog, pavarësisht shkëlqimit me këmbëngulje e durim për të ngritur prestigjin Madhërisë së Tij Mbretit Zog. nuk do bashkim, gjë që tani u provua më së miri. të tij të humbur në prill 1939. Tuaj, për të falur ikjen Tuaj, për t’Ju bërë juve Lartmadhëri, Ka vetëm një gabim që mund ta bëjë të dështojë Duke i parë gjërat bardhë e zi, me dritë simbolin e gjallë të Shqipërisë. Ju mbrojta kundër lëvizjen tonë: do të ishte nga ana e Mbretit të merrte e me hije, me paragjykime e shkëputje nga akuzës që ari i thesarit të shtetit, marrë nga Ju kur Sipas udhëzimeve të Madhërisë Suaj, ndërmora zotime dhe pasandaj të mos t’i mbante. Ju e dinë që konteksti dhe kompleksiteti historik, me epitete e ia mbathët, ishte një vjedhje; shpjegova se këtë e bisedime të shpejta me miqtë e mi politikanë Madhëria e Tij, për fat të keq e ka këtë huq. Kujtoni shabllone të parafabrikuara të tipit “mirë”/“keq”, bëtë për të paguar prapambetjet e Legatave Tuaja shqiptarë dhe arritëm në një marrëveshje për si u soll me mua. Gjatë tre vjetëve të fundit, unë jetova “pozitive”/”negative”, etj. ndoca studiues i kanë jashtë shtetit. të cilën Ju parashtrova pikat kryesore me anë me hua, dhe borxhet e vjetra ende nuk janë paguar. etiketuar si kanë dashur marrëdhëniet Zog-Konica, Dhe ja ku me çudinë më të madhe mora telegrami. Po i përsëris këtu më me hollësi. Po jua lë juve të gjykoni vetë. Peshkop Noli do të ish apo edhe shumë më parë marrëdhëniet Esad pasha- dërgesën tuaj prej 500 livra angleze, që të Jemi të mendimit se Kabineti duhet të formohet mirë të merrte një dhurim prej disa mijë dollarësh për Konica (në vitin 1913). Madje, çuditërisht edhe këmbyera këtu dhanë 1.950 dollarë. Kam ende pa vonesë; dhe se duhet të jetë, sikurse e ka t’i mbajtur mënjanë, larg tekeve të turmës, që mund vetë Mustafa-Merlika Kruja, figurë qendrore gjatë nevojë për 6.000 dollarë për të paguar faturat, thënë tashmë Madhëria Juaj në letrën e Tij, një ta detyrojë nesër të mbajë një qëndrim të ndryshëm pushtimit fashist të vendit, flet në letërkëmbimin e për të lënë apartamentin që kam dhe për të marrë kabinet i vogël (mendojmë se një Kryeministër, një nga ai që po mban tani. Dhurimi pra duhet t’i bëhet tij, për “akte tradhtije” në çaste të caktuara, duke me qera një apartament më modest duke pritur Ministër i Punëve të Jashtme dhe një Ministër i pa zhurmë, me një letër nga Mbreti, duke i thënë se përmendur Historinë shqiptare, që nga Hamzai e urdhrat tuaja. Veprimit Kombëtar do të mjaftonin). Më në fund, shuma është për bamirësitë private të Peshkopit. Moisiu i lavdisë skënderbejane e deri te Konica...??!! Nuk Ju kuptoj. Nga katër gjëra, njëra: ne mendojmë se, duke pasur parasysh vështirësinë Po kemi edhe çështjen e Z. Vasil J. Panit, tregtar Që Konica njihet për pragmatizmin e tij të theksuar 1) Ose ju jeni i paaftë për të kuptuar përgjegjësitë e komunikimeve, këta ministra duhet të zgjidhen për nga karakteri e shpirti, i cili, me një a dy prej si politikan e diplomat i hollë, si i paqëndrueshëm, tuaja; mes shqiptarëve që ndodhen tashmë në Angli. Ka miqve të tij shpenzoi nja pesë mijë dollarë të i papritshëm e i pakapshëm, spontan e origjinal, 2) Ose ju nuk doni të kuptoni; mundësi që, me t’u afruar periudha e bisedimeve “Vatrës”, mbi bazën e premtimeve të pambajtura sidomos në qëndrimet politike me figura historike 3) Ose, duke pasur përherë të bëni me për paqe, ministrat që Madhëria Juaj do emërojë nga ana e Mbretit, kur u fol se Madhëria e Tij i shqiptare, kjo as që mund të mohohet për një Njeri- gënjeshtarë në rrethin Tuaj, Ju më pandehni mua tani, të zëvendësohen nga personalitete shqiptare, paskësh dërguar Vatrës një dhurim prej disa mijë Epokë si Konica, i frustruar, fatkeqësisht, tërë po ashtu si ata; puna e të cilëve mund të jetë më e efektshme. dollarësh. Duke i dërguar një çek personal Zotit kohës, por që “s’ia ka ngrënë ndonjëherë kollaj 4) Ose Ju keni vendosur ta gëzoni për vete Do të ishte e dëshirueshme që Madhëria Juaj Pani, Mbreti do të bënte kështu një akt drejtësie, qeni shkopin”. “Konica-Ustai shihte te Esadi dhe paranë e vënë mënjanë në kurriz të Shqipërisë, të kishte një përfaqësues në Uashington dhe një për t’i vënë kapak së shkuarës. Zogu forcën e bajrakut, apo njeriun e forcës që i duke mos e çarë kokën për asgjë, pa u trembur tjetër në Londër. Por do duhej të shmangej titulli Më në fund, mendoj se duhet t’i bashkoni lëvizjes duhej kohës, nisur nga ideja se është mençuria ajo se do bëheni rrjedhimisht qesharakë, madje edhe “ministër”, që do t’i vinte këta veprimtarë në sonë ZZ. Dervish Duma dhe Anton Logoreci. I që udhëheq forcën; ai donte një Esad e një Zog që shumë i ulët [fjalët me germa të pjerrëta janë të pozitë të vështirë për aq kohë sa qeveria Juaj nuk njoh ata dhe përgjegjësinë e mbaj unë ndaj tyre t’i përpunonte siç dinte dhe donte vetë”, – na është autorit F. Konica]. do jetë njohur zyrtarisht. Titulli “përfaqësues”, për qëndrimet që do kenë. Ndoshta edhe jeni qarë shprehur prof. Sherif Delvina në bisedat e gjata Bëni një përpjekje për të kuptuar se unë nuk përkundrazi, është i thjeshtë, i lakueshëm dhe e ankuar për ta, por gjendja e tanishme kërkon një që kemi pasur me të. Ja një shpjegim origjinal i kërkoj asgjë për vete personalisht. mund të shërbejë në tërë rastet. frymë pajtimi. pinjollit fisnik të familjes Konica për të depërtuar në Do pres deri më 22 Tetor [të më dërgoni] një Është mendimi të formojmë këtu, më vonë, Ja ç’kisha për të thënë tani për tani. Bëni si të thelbin e psikologjisë së çuditshme e së mahnitshme çek prej 6.000 dollarësh nga ana Juaj. Pas kësaj një Këshill me persona të aftë për të ndihmuar doni. koniciane, siç shihet konkretisht edhe në Letrën e date, do të jem i detyruar, me zemër të thyer, të lëvizjen, dhe që s’do merrnin kurrfarë shpërblimi. Mbetem i devotshmi juaj, 22 shtatorit 1939 të Konicës drejtuar Mbretit Zog. vendos paqen me qeverinë aktuale të Shqipërisë, – Shpenzimet në Amerikë, për mendimin tonë do (firma) Faik Konitza. Kjo letër, që botohet këtu për herë të parë paraqitet dhe Ju nuk do keni asnjë të drejtë të ankoheni për kapnin shumën rreth $ 5, 000 (pesë mijë dollarë) (vijon në faqen 11) si tekst i daktilografuar, kopje pas kopjesh, me pasojat që do rrjedhin. në muaj kur organizata të jetë e plotësuar dhe vënë Më 24 Korrik 1942. Vagenetia vazhdoi të quhej krahinë, ashtu si dhe krahina Dagi-ose Dagavi, të cilat edhe pas rënies së Perandorisë Bizantine në vitin 1204, Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 10 mbetën të tilla. Atyre Antichità vetëm sa u ndryshoi vartësia. Nuk vareshin më nga Kostandinopoja, por kaluan në vartësi të Republikës së Venedikut. Nga studiues FAHRI DAHRI (Pjesë nga libri për botim: "ENIGMA E ÇAMËRISË" I.- NJËSITË ADMINISTRATIVE TË THESPROTISË. Shënim(1): Parakallamo, përkundrejt lumit Kalama. ShënimHarta(2): Para shekullit XII-dheXIII-të, nuk njihej Margëlliçi.lashtësia Kështjella e Margëlliçit është ndërtuarëe gjatërrënjëve shtë një e drejtë dhe e arësyeshme shekullit të XIII-të nga Venecianët. Para Margëllëçit ishte Qendra e Mazrrekut. përgënjeshtrimi i mashtrimeve, kamuflimeve Shënim (3): Emërtimi i njësisë ‘kampos” na vërteton se ndarjet e tetë njësive administrative të Ëdhe shpifjeve të kahershme dhe në vazhdimsi Çamërisë, kanë qenë edhe në kohën e Republikës së Venedikut, pra përpara se sa të vinte perandoria të atyre që sot çirren duke deklaruar se: “Çështja Osmane. çame nuk ekziston”. të fisit Çam të Çamërisë Mbështetur në burime të ndryshme, në këtë trajtesë ortodoksë trajtohen si minoritet grek. po shuaj dyshimet e shumta, sidomos të palës greke, të Në Mesopotam edhe sot gjejmë objektet e kultit cilët i përmbahen tezës së sajuar se, toponimi “Çamëri” të ndërtuara në shekullin e XIII-të. Sipas arkeologut na qënka vendosur në kohën e pushtimit Osman. Meqë Reshat Gega, Kisha e Manastirit të Shën Kollit pala greke ka alergji dhe tmerr nga ajo perandori, (Mesopotam), Manastiri duhet të jetë ndërtuar në kërkon ta shuajë nga harta, nga historia deri edhe nga 1224. Absida (Pjesë e dalë në murin e prapmë të librat shkollorë, për fat të keq mundet të pranohet nga një kishe, që ka trajtën e një gjysmërrethi) e dyfishtë ndokush edhe prej nesh që, ose historia kombëtare e bën unike në zhanrin e saj, dhe disa kërkues kanë është e panjohur, ose në pamje të jashtëme sillen si hipotezuar që ky manastir të ketë qenë përdorur për “trumcakë”, por u shërbejnë “lëpushkave”. Zoti u a mesha si katolike ashtu dhe ortodoks. shpërbleftë, ashtu si e mertitojnë!!. Nga sa sipër, kjo dukuri e asaj kohe na tregon se Njihemi me disa të vërteta, të cilat me shumë jo të gjithë banorët ishin konvertuar në ortodoksë, mundim e vullnet i zbuluam për të mos u harruar nga pra banorët e asaj zone ishin të ndarë në dy besime: askush dhe për të injoruar historiografët mashtrues • banorët vëndas, autoktonë ishin të besimit të jashtëm apo dhe të brëndshëm. Çamëria në kohën katolikë dhe e hershme, të perandorisë romake dhe fillimet e • të ardhurit nga Konstandinopoja ishin të besimit perandorisë bizantine, ka qënë e ndarë në tetë njësi ortodoksë. bashkësish të brendshme fisnore, të cilat kishin Per trevën e rajonit të Çamërisë, informon edhe emërtimet dhe kufijtë e tyre ndarës brenda hapësirës prof. Kristo Frashëri, i cili i referohet historianit territoriale të Thesproti/Çamërisë. Për herë të parë preveziot Panajot Aravantinoi i shek. XIX-të, “.... po shpalos këtu, disa të pathëna historike dhe jetoi e punoi në Epir, madje ai shërbeu si arsimtar gjeografike, të cilat zbulojnë identitetin e rajonit të në Prevezë. E reja që përmban punimi i Aravantinoit, Thesproti /Çamërisë, rajon mbi të cilin prej mbi 2 sipas prof. K. Frashëri, është përdorimi i emërtimit mijë vjetësh janë bërë përpjekje të pareshtura për Çamëri dhe përcaktimi i shtrirjes së saj territoriale. shtrëmbërimin e identitetit, duke i mohuar të vërtetat Në zërin “çamët” dhe “Çëmëria”, Aravantinoi me deklarime shpifëse, mashtrime dhe manipulime shkruan: “Çamët janë banorët e Thesprotisë dhe të të shumllojshme dashakeqe. Kestrinit, domethënë paramithiotët, filatasit (filaqotët- Njësitë e brëndëshme administrative të FD) dhe margëllëçiotët e tanishëm dhe një pjesë nga rajonit të Thesprotisë. administrata e Delvinës”. Duhet shënuar se banorët e 1-Parakallamo (1) (Përkundrejt lumit Thyamis- Parakallamoit, dinë dhe flasin disi greqishten. Ndërsa Kalama). Kjo njësi përfshinte territorin nga Sajadha ndër homogjenët e tyre, banorët e provincës Dagi, deri sipër Mininës, në afërsi të fshatit Raveni, ose domethënë të Margëllëçit dhe të Paramithisë, të paktë territoret nga veriu i shtratit të lumit Kalama deri në janë ata që dinë greqishten”, thuhet nga historiani. Konispol. Emri “Parakallamo”, është i përbërë nga Informimi për të folurën edhe në gjuhën greke, dy fjalë: para dhe kallamo. Fjala “parà” është fjalë ndryshe nga sa është shkruar nga disa historianë, e gjuhës më të vjetër ‘Hitite”, që njësohet me fjalën sqarojmë se paramthiotët e flisnin gjuhën shqipe dhe “përballë”; ndërsa fjala “kallamo” është vendosur për gjuhën greke, ndërsa margëlliçiotët dhe gumeniciotët, një përcaktim të saktë të vendndodhjes dhe lidhet me që përfshihen në njësinë gjeografike Dagi/Dagavi nuk e flisnin greqishten (me disa përjashtime dhe emrin e lumit “Kalama”. Pra, përballë lumit Kalama. 7- Llaka Është njësia terririale nga veriu i Filipiadhës ndodhet në 39º36’11” dhe kepi jugor i tij ndodhet në kryesisht burrat që merreshin me tregëti). Rajoni i 2- Dagavi (Vëndasit e quanin “Plakonia”). Në këtë deri në jugperëndim të “shkallës së poshtëme”. 39º22’22”; ndërsa Thesprotia apo Çamëria nga veriu Çamërisë etnografike, aktualisht përfshin prefekturën zonë gjeografike përfshihet territori midis dy lumenjëve 8- Kato skala (Shkalla e poshtëme). Është njësia fillon me 39º47’32” dhe jugu në Prevezë ndodhet në e Thesprotisë, prefekturën e Prevezës dhe prefekturën Thyamis dhe Acheron. Kjo zonë aktualisht përfshin e fundit administrarive, territori i saj kufizohet nga 38º59’20”. Ky pozicion gjeografik, tregon se përballë e Artës me një sipërfaqe prej 2,354/km². ose në ‘të bëjnë pjesë qendrat e banimit: Mazrrek (2), perëndimi me Lumarën e Janinës, ose përfshin Korfuzit ndodhet një territor, ose stere (pjesë e Pargë, Arvenicë, Skopjonë, Salicë, Koshovicë, Kurtec, territoret nga veriu i Filipiadhës, perëndimin e Çamërisë) matanë detit vetëm 0º25’10”; ndërsa jugu i III.- PAK MBI HISTORINË E MESJETËS Vrastova, Globoçari, Pllatareja, Grikohori, Gravva njësisë së Llakës duke përfunduar me territoret e Çamërisë ndodhet në 38º59’20”, krahasuar me jugun 6 SË HERSHME TË ÇAMËRISË. (Gumenica e sotme) dhe përfundon në fshatrat Varfanj qendrës së banimit Mininë (Neraide), në afërsi të e Korfuzit (39º22’22”), tregon se territori gjeografik, (Parapotam), Rizanj/Rrëzanj /(sot Agios Georgios), qytetit të Ajdonatit ose Paramëthisë. Emri “Kato pjesa jugore e Çamërisë prej Oº23’02”, nuk ndodhet Njohja me shumë shkrime të historianëve, më të Dramës, Dhërmicë, Koriqan, Dolan, Pjadhul, skala” përbëhet nga dy fjalë: “kato” dhe “skala”. përballë Korfuzit. Ndërsa Vagenetia shtrihej në një shumtit prej tyre shqiptarë, theksojnë se historia e Bedelen, Vratilë. Nënnjësia, për vetë relievin kodrinor Në dialektin çam kati i parë i banesave quhet katua territor prej 0°25’10” (nga veriu 39°47’32” deri në Thesprotisë gjatë mesjetës së hershme, na qenka -malor, njihej edhe si “Malsia” e Çamërisë; ndërsa ose katoj, që do të thotë më poshtë, pra kati poshtë- jug 39°22’22”). Sipas këtyre parametrave, Vagenetia karakterizuar, “ashtu si ajo e mbarë Gadishullit Ballkanik, toponimi “Dagavi”, nënkuptonte ”Vila në pyll” (shtëpi katoj ose katua. Ndërsa fjala skala kuptohet që është shtrihej përafërsisht në 52 % të territorit veri-jug të nga një mungesë gati e plotë e burimeve të shkruara në pyll). Hapësira territoriale quhej “Dagavi”, ndërsa shkalla. Njësia e tetë është “shkalla e poshtëme”. Çamërisë (përfshi dhe territotin e pjesës së Çamërisë dokumentare. Varfëria e njoftimeve dokumentare banorët i përkasnin nënfisit thesprot “Agest”(Aigest-i, 9- Suli. Selia e komunitetit sot është Samonivë, brenda kufirit të RSH-0º11’21”). Gjithashtu, sipas është aq e theksuar sa deri sot nuk kemi ndeshur asnjë Aigestë-a-Agestaeans (fis thesprot), fisi më i dëgjuar, i vetmi fshat Suliot që u ripopullua me njerëz pas këtyre treguesave, rezulton që tokat (stereja) përballë akt dokumentar apo shkrim kancelaresk që t’i cilësojë më i moçmi, ku mblidhej kuvendi i rajonit. Nisur nga luftërave Suliote. Qendra e Sulit përbëhej nga katër Korfuzit zinin rreth 28%. Pjesa tjetër e territorit, banorët e Çamërisë helenë apo ilirë ose shqiptarë”. rëndësia e nënnjësisë dhe banorëve të saj, ai nënfis fshatra: fshati Sul (njihet dhe si Kakosuli), fshati Qafë, mbas jugut të Vagenetisë, nga vendasit thirrej Dagavi Këto deklarime, tërheqin vëmëndjen, habisin me njihej edhe me emrin “Plakonia”(pleqësija). fshati Navarik dhe Samonivë. Këto qëndra banimi, ose Dag. Nga këto llogaritje, rezilton se afro 72 % e kurajon e tyre, ku haptazi mohojnë të vërtetat historike, 3- Phanari (Fanari). Njësia që përfshin territoret besohet se janë themeluar rreth shekullit të XVI- territorit të Çamërisë nuk ndodhet përballë Korfuzit, krijojnë dyshime, që të gjitha sëbashku, ndihmojnë në jug të Mazrrekut, qytetin e Pargës dhe fshatrat të. Më vonë u krijuan edhe shtatë fshatra të reja: apriori kuptohet që emërtimi Vageneti nuk presupozon në humbjen e hapsirave etnike të dardano-arbano- për rreth, deri në grykderdhjen e lumit Acheron. Cekurat, Alpohor, Palokatund ose Palohor (i Boçarit), gjithë Thesproti/Çamërinë, ndryshe do të thuhej që epirotëve të mesjetës dhe të shqiptarëve sot. 4- Çamohori (Thsamokhori: emërtimi në greq- Gjonallë, Perihat, Vilë dhe Kondat. edhe zona gjeografike e Peloponesit do të ishte quajtur Nëse dikush ka vullnet dhe i hyn problemeve të isht trajtohet për t”ju ardhur kujtesa edhe Kjo është e vërteta e Thesprotisë apo e Çamërisë. Vageneti?!. historisë së popullit të tij, duhet të hulumtojë, të futet në vetë grekërve). Përfshin territorin nga jugu i Fanarit Por ja që ka dhe gënjeshtra, mashtrime, shpifje që Krahas këtij realiteti, si dhe nga përshkrimet e arshivat e rafteve historike të internetit, që për fat të mirë deri në veri të fushës së Lamarit. Nuk ka dyshim se ndërthuren me endje, dhe tregëtohen me dinakëri e emrave të vendeve dhe qyteteve të atij rajoni, prej janë plot e përplot dhe shpalosin dukshëm përpjekjet toponimi i njësisë “Çamohori”, informon për të kup- dhunë për të ndryshuar identitetin e prejardhur nga disa autorëve të mesjetës së hershme, Vagenetia e parreshtura të antishqiptarizmës për të fshehur, tuar të vërtetat e rajonit të Çamërisë. (Fjala “hor”= lashtësia para Homerike, për tu tjetërsuar si territore shtrihet nga veriu i Delvinës, përfshi fshatrat rreth saj, mashtruar, fshirë gjithçka ndaj etnosit ilir (dardano- fshat, pra: “fshati Çam’. Territori i kësaj njësie për- të të ardhurve aziatikë gjatë shekullit XX. Fallsifikime vazhdon me qytezën e Konispolit dhe fshatrat rreth arbërorë-epirotë). Por edhe në mos paçin vullnet për bëhet nga toka me gropa-sopa (rough). Në emrat mjeshtërore të cilat nuk e kanë të vështirë të zënë vend tij deri në afërsi të Filatit, ose territoret në veri të të lexuar, hulumtuar dhe studjuar, duhet ti drejtohen e banorëve të atij rajoni, është ndeshur edhe emri në mendjet e shumta mediokre, ku finesa e dinakërisë Parakallamos. Ky territor, i cil përfshin fusha tepër disa veçorive tepër dalluese mes popujve, siç janë gjuha, “Çamo” tek meshkujt dhe “Çame” tek femrat.; siç greke tek këta lloj “dijetarësh”, ngjit si me zamkë. të begata, në shekujt që përmendëm, duke qenë nën zakonet, traditat, emrat e maleve, lumenjeve, etj. përdoren edhe emrat “alban” dhe “alba” në Shq- Së fundi dua të ndaj me lexuesit e nderuar një sundimin bullgar, u quajt Vageneti (Bagenetia- vend i Dhe, nëse merret ky minimundim do të kuptojnë ipëri. Toponimi “Çamëri” është edhe përshtashmëri merak: Nëse arrihet nënëshkrimi i marrëveshjes mes begatë), toka pjellore, vend me prodhime të bollshme. se banorët e Thesprotisë së lashtë, të Vagenetisë, me njësinë “Çamohori”, sikundër në mesjetë ka dy palëve dhe vendoset që të mos përmendet emëri Nga letërkëmbimet me profesor Resmi Osmanin, Dagavit, të Temës së Nikopolit gjatë mesjetës së rrjedhur edhe Albania nga emri i njësisë “Albana”. Çamëri dhe as të shkruhet në librat shkollore, vallë shkrimtar me origjinë nga Çamëria, pasi u njoh hershme dhe banorët e sotëm të Çamërisë, janë Nuk përjashtohet mundësia që emri Çamëri ta ketë cili do të jetë fati i mijëra e mijëra librave, hartave, me këto arritje, lidhur me trajtimin historik dhe trashëgimtarë në vijë të drejtë të fisit më të vjetër fillesën tek Çamohori, ashtu siç e pati Albania fillesën legjendave të ndodhura nëpër raftet e shumta të gjeografik të Vagenetisë, është shrehur: “Fahri, pellazg. Krahas gjuhës, traditave, zakoneve, territorit tek fisi i Albanëve në Shqipërinë e mesme. bibliotekave, jo vetëm atyre greke e shqiptare por shumë e qartë dhe e saktë. Krijova një parafytyrim etj, historia kujton edhe krijimin e dy Principatave 5- Lamari. (Lumara dmth ara lumëla, që përshkohen edhe atyre botërore, ku flitet, shkruhet dhe paraqitet të plotë. Një kuriozitet: Në Kestrinë (Mursi), mbreti mesjetare të Arbërisë në fund të shekullit XII-të. nga uji i lumit)). Kjo njësi përfshin territorin nga jugu i ky emër mijëvjeçar “Çamëri”?. Ndërsa për heqjen Pirro kishte një çiflig ku veç të tjerash rriste edhe Vagenetia vazhdoi të quhej krahinë, ashtu si njësisë së Çamohorit deri në Prevezë. Edhe sipërfaqja e emrit tjetër “Vorio Epir”, i cili nuk ka ekzistuar gjedhë, qe brirëmëdhenj dhe lopë qumështi. Kjo lopë dhe krahina Dagi-ose Dagavi, të cilat edhe pas e kësaj njësie është tokë brinjë, me sope, tokë vende para 1914 në atë rajon, por është i sajuar nga u ka qëndruar kohëve dhe nga studjuesit e zooteknisë rënies së Perandorisë Bizantine në vitin 1204, vende e ngritur, ose paraqitet me gunga-gunga. Tokat fallsifikatorët, nuk është shumë problem, sepse nuk është quajtur “Raca e Mursisë”. Kësisoj kjo justifikon mbetën të tilla. Atyre vetëm sa u ndryshoi e kësaj njësie përshkohen nga lumi Acheron. ka volume shkrimesh apo hartash!. Është emër i edhe emrin e hershëm të Vagenetisë (vend i begatë)”. vartësia. Nuk vareshin më nga Kostandinopoja, 6- Kampos Njësi territoriale që kufizohet nga panjohur gjeografikisht dhe historikisht. Për ta mbyllur me Vagenetinë duhet theksuar perëndimi me Lamarën deri në jug të Llakës, ose edhe një realitet tjetër, i cili lidhet me masakrat e por kaluan në vartësi të Republikës së Venedikut. Kryqzatave të vitit 1204 në Konstandinopojë, ku një (Pjesë nga libri për botim: “ENIGMA E ÇAMËRISË” veriu i Prevezës, ndryshe Fusha e Lurit (Gliqit), e cila II.- VAGENETIA (BAGENETIA) kufizohet me fushat e Filipiadhës. Emri “Kampos”, i pjesë e banorëve aziatikë, për të shpëtuar nga vdejkjet, Shënim(1): Parakallamo, përkundrejt lumit Kalama. përgjigjet në shqip fjalës “fushë”; ndërsa vëndasit e Lidhur me emrin mesjetar “Vageneti”, ndryshe nga me ndihmën e Komnenit, i cili u quajt prej tyre si Noe Shënim(2): Para shekullit XII-XIII-të, nuk njihej Margëlliçi. quanin “Fusha e Zonjës”. Vendosja e emrit “kampos”, sa është shkruar deri tani, po bëj sqarimet plotësuese: i dytë, kanë emigruar në zonën e Vagenetisë, ku janë Kështjella e Margëlliçit është ndërtuarë gjatë shekullit të XIII-të nga Vagenetinë “provincë e Shqipërisë përballë Korfuzit” dhe sot. Por, sipas përcaktimit të kombit mbi baza Venecianët. Para Margëllëçit ishte Qendra e Mazrrekut. kuptohet është ndikim Venedikas. Siç dihet nga Shënim (3): Emërtimi i njësisë ‘kampos” na vërteton se ndarjet e historia, mbretëria e Venedikut (3) zotëronte hapësirat (provinciam Albanie oppositam Corfoy)”. Pozicioni fetare, sot banorët që banojnë kryesisht në komunën tetë njësive administrative të Çamërisë, kanë qenë edhe në kohën e teritoriale të bregdetit Adriatik dhe detit Jon. gjeografik i Korfuzit, duke u nisur nga Sajadha, e Mesopotamit dhe për rreth ka gjasa, me që janë Republikës së Venedikut, pra përpara se sa të vinte perandoria Osmane. pagina 11 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Medioevo - Antichità Origjina e emrit të shtetit mesjetar serb Nga JAHJA DRANCOLLI stica nga antikiteti ilir, si: Astibos, Drinus, Dri- nitus, 905 – 959), perandor dhe historian i Ajo që tërheqë më tepër lon, Naissus, Scardus, Scupi, Ulpiana, etj. Nga madh bizantin, si dhe burime të tjera relevante Origjina e emrit të shtetit mesjetar vëmendjën këtu është çështja dyndjet që u bënë në shek. VI-VII, sllavët e ar- të shek. X-XII. Janë ruajtur emra të popujve serb, Rasia, Rasha (Rassa, Rasia, Ras- e konceptit ose nocionit dhur nuk arritën të krijojnë ndonjë organizim sllavë edhe sipas traditës bizantine të mveshur sllav. Është e njohur se, politik; trevat ku u përqendruan ata u quajtën me emra të antikitetit: Mizet (bullgarët), Dal- sia, Rascia, Raxia, e ndonjë tjetër), “Sclavini”, “Sclavinica”, si, në rrethet e Sela- matët ose Tribalët (serbët e kroatët), e ndonjë me siguri ndërlidhet me emrin e lumit emri i përgjithshëm sllav, nikut dhe në Trakë. Në atë kohë, iliro-arbërit i tjetër. Origjina e emrit të shtetit mesjetar Rasha, si dhe emrin e qytetit fortifikatë, “ është përdorur kohë të gjatë quajtën ardhacakët me emra: “Skja”, “Skije”, e serb, Rasia, Rasha (Rassa, Rasia, Rassia, Ra-

në kuptimin për Sllavët e ndonjë tjetër (huazim nga latinishtja mesjetare, scia, Raxia, e ndonjë tjetër), me siguri ndërl- Ras. Sidoqoftë, emri Rasia (Rasha) i pa- Jugut nga shpërngulja e tyre “Sclavus”). idhet me emrin e lumit Rasha, si dhe emrin raprinte emrit (Serbia, Surbia, Servia) në Ballkan. Gjatë mesjetës, Sllavët e ardhur ndryshonin prej banorëve e qytetit fortifikatë, Ras. Sidoqoftë, emri Ra-

autokton nga mënyra e jetesës. Kjo rrethanë sia (Rasha) i paraprinte emrit (Serbia, Surbia, sllavët jetuan të ndarë në fise, shpiente më tepër drejt favorizimit të sferës së Servia). Për shembull, Rastizen, sipas Annales jatë shekujve V-VII, Gadishulli Ballka- fenomen ky, që pasqyrohet këmbimit midis tyre, sesa afrimit ose ndoshta Fuldenses nga viti 864; Rasi (‘Ράςης) sipas nik qe ballafaquar me migrimët e po- edhe me ekzistimin e trajtës “ edhe simbiozës. Për kontaktet e tyre të herës- Kostantin Porfirogjenetit në veprën kapitale Gpujve nga Lindja dhe Perëndimi, Së plurale Skllavinitë, pothuajse hme, dihet shumë pak. Më tepër dihet për rolin të tij, Traktatin mbi popujtë (De administrando pari kjo trevë qe vërshuar nga dyndjet josllave. ngjashëm me trajtën frënge e tyre marrës se sa dhënës. Imperio I, c. 32.44-57); në shek. IX përdorët Ndërkaq, shpërngulja e sllavëve pati si pasoj jo (les Allemagnes), për Roli marrës më së miri vërehet në sferën e emri i ipeshkvisë së Rashës, e cila pas vitit vetëm vendosjen e tyre në hapësira të gjëra të jetës ekonomike. Gjatë periudhës së dyndjeve 1019/20 zakonisht përmendët si pjesë e Arqi- Ballkanit, por edhe ndërrimin e strukturës sho- gjermanët para bashkimit sllave, të cilat u përcollën edhe me rrënime dhe peshkvisë së Ohrit. Rasia, ndonjëherë paraqi- qërore-ekonomike dhe etnike. (1871). plaçkitje, ishte degraduar dukshëm potenciali tin së bashku me Serbinë (‘Ράςης, Σερβια, Ser- Vepra “Luftërat me Gotet” (De Bellum ekonomik vendor; veçanërisht ishte zvogëluar via): Gothicum) e Prokopit (Procopius Caesariensis, numri i kafshëve; nga bujqësia intensive u ka- Megjithatë, më shpesh e ndeshim të ndarë. rreth 500- rreth 554), një historian i madh bi- lua në blegtori ekstreme dhe bujqësi primitive. Për shembull: Surbia (Serbia) sipas Abatit zantin, pikërisht, datën e vitit 545 e simbolizon Treva e Kosovës së sotme ishte kursyer nga sul- Ligji i vjetër agrar bizantin i shek. VII dëshmon të Dioklesë (shekulli XII) shkonte deri te La- si datë fillestare për zbritjen e sllavëve në jug met, duke iu falenderuar maleve që zgjateshin për ndikimet në sferën e zhvillimit të bujqësisë. piam (Llapi sotëm); më 1186, me rastin e të Danubit. Sipas tij, “Ushtria Sllave” kishte ka- rreth e përqark; funksionimit të rrugës së njohur Sllavët pasi ishin mgulitur në Ballkan, morën pushtimit të Kotorrit nga Namanja, burimet luar Danubin (547-548) dhe zbritur në Ilirik Nish-Lezhë; ndërtimit të qytetit të ri Justinopo- nga vendorët edhe shumë elemente nga kultura zyrtare të qytetit e quanin, “Nemanja zhupan deri tek Durrësi. Siç njoftojnë burimet e kohës, lis, si dhe rindërtimit të Justinianës së Dytë mbi materiale, sidomos tipe të vjetra të stolive. Mun- i Rashës” (“Nemanne iupani Rasse”); sipas bu- sllavët u përcollën nga arkontët e Ilirikut, të rrënojat e Ulpianës së shkatërruar nga termeti dësitë për huazime në teknikën e prodhimtarisë rimeve humgareze të kohës së mbretit Bela III cilët zotronin forca deri 15.000 ushtarë, por katastrofal i vitit 518. zejetare ishin më të vogla, meqë, shumë qytete (1172-1196) e ndeshin trajtën, “toka Rasi” nuk guxonin të ndërmerrnin veprime luftarake, Në veçanti, koha e perandorit bizantin He- tashmë ishin rrënuar. (“terram Rasy”); Anonimi i vitit 1308, Milu- meqë “ushtria sllave” kishte forca shumë më të rakël (610-649) mori vulën e ngulitjeve masi- Ajo që tërheqë më tepër vëmendjën këtu tinin e quante për “mbret e zotërues të Dalma- mëdha. Në vitet 550-551, “shumica e madhe ve të sllavëve në viset të ndryshme të Ballka- është çështja e konceptit ose nocionit sl- cisë, Kroacisë, Dioklesë, Serbisë dhe Rashës” sllavëve” u paraqitën në Ilirik, për të mbetur një nit. Nga, kjo kohë sipas Mrekullive të Shën lav. Është e njohur se, emri i përgjithshëm (“Dalmatie, Croatie, Dyoclie, Servia ac Rasie kohë të gjatë ”duke zënë shumë robër dhe duke Dhimitrit (Miracula-Demetrius Sanctii), një sllav, është përdorur kohë të gjatë në kuptimin rex et dominus […]”). Gjtihashtu, në shumë bu- plaçkitur çdo gjë”. Si pasojë e këtyre sulmeve, burim historik i rëndësishëm i shekullit VII, për Sllavët e Jugut nga shpërngulja e tyre në rime latine e bizantine të kohës, Arbërinë do ta një numër i qyteteve, u dëmtuan rëndë. në vitin 618 në rrethet e Selanikut kishin gje- Ballkan. Gjatë mesjetës, sllavët jetuan të ndarë ndeshim në kufijë me Rashën dhe Bullgarinë. Në munges të ushtrisë, perandori Justiniani tur strehim shumë të arratisur nga provinca e në fise, fenomen ky, që pasqyrohet edhe me Në këtë kontekst duhet spikatur, udhëpërsh- I (527-565), me qëllim frenimi të sulmeve slla- Dardanisë. Mirëpo, gjetja e rastësishme e një ekzistimin e trajtës plurale Skllavinitë, pothuaj- kruesi frëng, Bertrandon de la Broquière ve, ngriti sisteme të dendura fortifikatash. Për solidi të perandorit Herakël në Ulpianë, shpie se ngjashëm me trajtën frënge (les Allemagnes), (1400 – 1459); despoti Gjuragj Brankoviq këtë qellim, vetëm në provincatë jugore ilire: në konstatim se, qyteti në fjalë kishte mbijetuar për gjermanët para bashkimit (1871). Po këtë është quajtur nga mbreti hungarez Sigismund, të Dardanisë, Prevalit, Epirit të Ri dhe Epirit sulmeve sllave nga gjysma e parë e shek VII. kuptim për Skllavini e përdorte dhe Kostantin “dukë e despot i gjithë mbretërisë së Rashës” të Vjeter, ndërtoi dhe rindërtoi 167 fortifikata. Pikërisht në Dardani është ruajtur onoma- Porfirogjeneti (Constantine VII Porphyroge- (“ducem et despotum totius regni Rascie”)

jotët ‘’bij’’, bashkë me të tjerë kanë vajtuar ‘’ba- banë’’ e tyre sipas zakonit. Them që ‘’pilurjotët bij Plutarku, Pani, Pelodi dhe Piluri vajtuan bashkë me të tjerët’’vdekjen e babait të tyre, Panit të Madh, sepse; (vijon nga faqja 8) Në mos gabohem edhe Thamosi pas thirjes së të zakonëshme, të ngadaltë. a-Vajtimi është bërë në Butrint, i cili ndodhet tretë u përgjigj. Por le të vazhdojmë në Pilur pas Por jo vetëm kaqë. Ata nuk e kanë për ‘’turp’’ të në zonën e Himarës, i banuar nga Kaonët, para- Ama, Maratona është ku e ku larg nga ishulli dhënies se lajmit dhe hapjes së mortit. Të tërë dyn- vajtojnë me ligje edhe brenda shtëpisë së mortit, të ardhës të Himarjotëve (dhe të pilurjotëve) sipas Pelod dhe banorët e rethinave të tij.Shto këtu që den te kjo shtëpi. Burrat në odën e burrave dhe hyjnë me ‘’vaj në buzë’’ në dhomën ku vajtojnë gratë zakoneve të Himarës (Kaonëve). nuk harohet të përmëndet fakti se ky, Pani, na gratë në dhomën e grave. Ajo që është karakteris- dhe gjithashtu të dalin prej asaj dhome dhe të kthe- b-Në Himarë, si dhe në Pilur, në shtëpinë e mor- qënkish edhe një çikë si sahrosh, sepse kur pinte, tike në Pilur, është fakti se të gjithë vijnë te shtëpia hen në odën e burrave duke vajtuar me ligje. Qoftë tit shkojnë për ngushëllim e për vajtim jo vetëm shoqëronte nimfat në kortezhin e dehur të Dionisit. e mortit me ‘’vaj në buzë’’, dmth vijnë duke vajtuar. në shtëpinë e tyre apo edhe nëpër mortet e miqve. bashkëfshtarët, por edhe banorët e fshatrave të Domosdo edhe duke sokëllitur, për ti dhënë një Të gjithë vajtojnë gjatë ardhjes, pavarësisht moshës Por për këtë temë kam shkruar disa herë, por ajo afërta dhe miqtë nga fshatrat e largëta. Kjo nuk çikë ‘’shije’’ të pirit. Jetën, përgjithësisht e kalonte dhe afërisë me të ndjerin. Vajtojnë burra dhe gra, që dua të shtoj sot është fakti se ‘’vajtimi i burrave’’ është dëshirë, ky është një detyrim zakonor i gjithë në vetmi në kullota e pyje. djem e vajza, pleq e plaka. Morti mer një karak- është një ritual mortor shumë i lashtë. Gjurmën e trevës. Dhe ata nuk shkojnë për të bërë ‘’sehir’’, Flitet se ju shtuan atributet si në mjekësi, në ter kolektiv, fshatçe. Kush ka një festë familjare, e fundit të tij e kemi te Barleti, kur përshkruan Lekë por janë pjestarë aktivë të ceremonisë mortore, në pjellori, në gjueti etj etj, por këto duken më shumë ndërpret, kush ka një rrugë për të bërë për një hall Dukagjinin duke vajtuar vdekjen e Skënderbeut në ngushëllim, biseda mortore, vajtim e përcjellje të si dekorata të dhëna pas vdekjes sesa si atribute a për një dert, detyrimisht e shtyn për më pas. Shty- Lezhë. Por kjo dëshmon se rituali i vajtimit të bur- të ndjerit në banesën e fundit. të patura për së gjalli. Po pse duhej të vajtohej në hen mblesëritë e fejesat, hasmëritë e tregëtitë. rave dhe i vajtimit kolektiv ka qënë ritual i zakonshëm c-Për rjedhojë llogjike, vajtimin mortor te Liqeni Liqenin prej Loti, xhanëm? Që të themi se ishte Duket sikur jeta ( jo vetëm era) ka ndalur në mortor, kudo nëpër trevat e banuara nga paraard- Prej Loti e kanë bërë të gjithë banorët e trevës bir i këtyre trevave dhe do vajtohej si për një bir të vend dhe është grumbulluar çdo gjë te shtëpia e hësit e shqiptarëve. Arsyeja se pse egziston vetëm në së Kaonisë, pavarësisht se ai qe ‘’babai vetëm i vendit, asnjë legjendë s’na e vërteton këtë. mortit. Aty vajtoret ndihmojnë e ‘’vigjëlojnë’’ mbi Pilur të Himarës rituali i vajtimit të burrave, ndërsa pilurjotëve’’. Këtë ndoshta ka dashur të eviden- 10-Por në qoftë se nuk na ndihmon asnjë fakt ligjërimet e njera tjetrës, mos thotë ndonjëra diçka ka mbetur gati në gjysmën e Shqipërisë, kryesisht në tojë edhe legjenda e Plutarkut, qënien e bijve të për arsyen pse duhet të vajtohej në Butrint Pani i gabim, të tepërt, që ta korigjojnë edhe me sherr, Shqipërinë Jugore, rituali i vajtimit kolektiv është një Panit pranë këtij Liqeni prej Loti dhe ‘’artin’’ e lindur s’di se ku dhe i vdekur gjithashtu, s’dimë se po të jetë nevoja. Ato shoqërojnë vajtoren e rad- temë për studime të tjera dhe nga specialistë të tjerë. të vajtuarit kolektiv të tyre. Unë, edhe këtë evi- ku, duke kujtuar cilësimin e pilurjotëve si ‘’bij të hës me rënkime, me gjeste çjerafaqe gjer në përg- Pra, në gjithë Himarën ishte zakoni të vajtohej në dentim e shoh te kjo legjendë, dhe do dëshiroja këmbëcjapit’’, befas duket se gjejmë portën e arsyes jakje e shkulje flokësh, pavarësisht se jashtë kësaj mënyrë kolektive si dhe të vajtonin edhe burrat. Dhe ta shihnit edhe ju. ‘’Me këto lloj rënkimesh, me së vërtetë të gjithë kësaj ndodhie. Pani vërtet nuk shtëpie edhe mund të kenë ndonjë qejfmbetje me kur them Himara, kam parasysh 52 fshatrat e saj . këto lloj zërash të përvajshëm, me këto të qara lindi dhe as që vdiq këtu, por ama këtu kishte ‘’bijtë njera tjetrën ose mund të mos flasin fare. Ama, 11-Legjenda e Panit të Madh nuk na flet për va- kolektive mijravjeçare, është e lidhur origjina e e tij’’, pilurjotët. Dhe është normale që bijtë, kudo ligjërimet e tyre, oh, ato ligjërime që të dredhin jtim të burrave në veçanti, por as nuk i përjashton iso-polifonisë së Pilurit, që konsiderohet si më e ku banojnë, në vëndlindjen e babait apo të ‘’emi- trupin e ta çojnë gjakun në fund të këmbëve, ato ata. Legjenda thotë;…Menjëherë u përhapën në të lashta në gjithë zhvillimin e polifonisë shqiptare’’ gruar’’ diku larg, të hapin mortin në shtëpinë e tyre, s’ja uroj asnjë lexuesi ti përjetojë. Dhe në qoftë se gjitha anët rënkime të dhimbëshme, sikur tërë toka thekson me të drejtë Dr Vaso Tole në parathënien kudo e sido që ta kenë atë, të vjetër apo të re, për ndodheni në një mort të tillë, ose u bie për hise një të ishte në zi. Kjo në një variant. Ndërsa në varian- e librit ‘’Madhëria e saj-Kënga iso-polifonike’’. babain e vdekur (larg apo afër), pavarësisht se ku vajtim i tillë, që do t’ju bjerë të fikët, unë as që e tin tjetër thuhet…Sakaq u dëgjua jo një, po shumë (T.Mërkuri, Sarandë 2005). Emri i Liqenit prej është varosur. Sa e sa morte janë hapur kështu në diskutoj, por uroj që t’ju bjerë të fikët sa më shpejt, rënkime të thella, sikur shumë qënie të vajtonin Loti, kallamishtet si sinonim i Siringës etj, janë gjithë Bregdetin, jo vetëm në Pilur, për djemtë dhe që të shpëtoni nga trysnia e një vajtimi të tillë. Kur së bashku… Pra nuk përjashtohet fakti që vajtimi elementë ndihmës dhe plotësues për poetizimin e burrat kurbetllinj të vdekur dhe varosur diku larg, u ka rënë të fikët burrave të Pilurit gjatë vajtimeve kolektiv të jetë i përbashkët, burra e gra. kësaj legjende. Hipoteza e hedhur nga dikush, se në ‘’frëngji’’ apo në ’’të zezën Amerikë’’. të grave pilurjote, atyre burrave të argasur e të spr- Por gjithsesi është një vajtim kolektiv. Dhe va- gjoja Plutarku me këtë legjendë jep një dëshmi të Por ama, morti është bërë në shtëpitë e tyre, dhe ovuar nëpër morte e nëpër gjëma, për ju s’ngelet jtimi kolektiv është ngritur gjer në nivelin e artit këngës iso-polifonike në hershmërinë e saj, men- është hapur kur ka ardhur lajmi, pavarësisht se gjë për të thënë. Por ndryshe nga fshatrat e tjera të pikërisht në Himarë, në atë trevë me 52 fshatra, doj se nuk qëndron për një arsye të thjeshtë; kur ka ndodhur gjëma,vdekja. Dhe morti pilurjot Bregut, edhe burrat e Pilurit shkojnë nëpër morte në mes të të cilave ndodhen edhe Piluri im, i banu- -Plutarku nuk flet gjëkundi te kjo legjendë për bëhet sipas traditave të lashta edhe sot, në kohët me ‘’vaj në buzë’’. Bile bile, në varësi edhe nga ar nga ‘’bijtë e këmbëcjapit’’ por edhe Butrinti, ku ndonjë lloj kënge apo të kënduari. Ai flet vetëm moderne. S’ka rëndësi kush e sjell lajmin e vdekjes mosha e të ndjerit, e zënë vajin 50 apo 100 metra u vajtua për vdekjen e ‘’këmbëcjapit’’. Pra vajtimi për vajtim dhe sidomos për vajtim kolektiv. Është në fshat. Me të mbritur lajmi, shtëpia e mortit hap larg shtëpisë së mortit. Dhe për ta bërë këtë dis- i Panit të Madh është bërë në ‘’zonën’’ e Himarës, tjetër gjë pse kënga iso-polifonike e ka origjinën dyert pas të trokiturit të tretë ose të thirurit të tretë. tancë, u duhet tre herë më shumë kohë se në ecje me zakonet e Himarës dhe normalisht, edhe pilur- nga vaji dhe vajtimi. Antichità Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 12 Storia navale; Teuta, regina guerriera del mare di ANDREA MUCEDOLA volto al controllo delle coste greche dell’Epiro e della Macedonia e dei relativi commerci PIRATERIA, UN MALE ANTICO con l’Italia. Per cui la minaccia disturbatrice di questo popolo guerriero non poteva essere Nella storia, la pirateria ha avuto una trascurata. Polibio racconta che, per raggiun- presenza costante in determinate parti del gere un accordo, Roma inviò due ambascia- mondo. Sebbene non sia spesso discussa, si tori, Gaio e Lucio Coruncanio, nella speranza potrebbe dire che in periodi antichi fu così di trovare un accordo pacifico con la regina. comune che spesso veniva accettata come Sempre secondo Polibio, Teuta ricevette gli una “professione” nel grande lago del Medi- ambasciatori romani con un fare “arrogante e terraneo. Probabilmente i primi episodi di superbo”. Alle richieste degli ambasciatori ris- pirateria incominciarono nell’età del bronzo pose che per quanto riguardava il suo Stato si con l’apertura delle vie di mare per i primi sarebbe stati attenti a che gli interessi di Roma commerci. Il contrasto a questo fenomeno fu non subissero danni, ma i privati cittadini Illiri sempre complicato dalla mancanza di un co- non potevano essere fermati nelle loro opera- mune disegno. Opporsi ad una minaccia così zioni in mare (in pratica legittimando le loro at- complessa, che non aveva una struttura ben tività). Il più giovane degli ambasciatori romani definita e poteva essere intrapresa da tutti, rispose a sua volta:« …cercheremo, con l’aiuto necessitava una struttura militare organizzata La loro regina, Teuta, era una giovane donnadivino, dal di costringerticarattere decisamentecon forza e rapidamente molto a non facile da gestire. Inoltre, non era raro che forte; era succeduta al marito Agrone costringerti dopocorreggere la con sua forza prematura e le rapidamente consuetudini a morte correggere dei avvenuta re le verso consuetudini gli per Illiri». dei re verso gli Illiri ». i commercianti, in periodi di magra, decides- un malore durante un banchetto. Invece di abbandonarsi al lutto, sfrutto le sue sero di intraprendere questa facile attività. doti per mantenere unito il regno del consorte. Viene ricordata come La pirateria incominciò a calare solo quando importanti città stato, come Atene e Rodi, si affascinante, intelligente, diplomatica, vigorosa e, soprattutto, decisa a dotarono delle prime marine da guerra per continuare la politica espansionistica di Agrone. Alla sua morte , Teuta armò in pattugliare i percorsi commerciali. Anche breve tempo una flotta agguerritissima e le sue navi (lemboi) incominciarono a sempre la pirateria in maniera “legale” attra- che si prestavano particolarmente per la pira- Alessandro Magno fu costretto a contrastare non dare tregua alle colonie greche dell’Adriatico. I lemboi erano descritte come i pirati lungo le coste della Turchia meridi- verso il beneplacito dei loro governanti. non teria. Si pensa che avessero un equipaggio di onale ed il Mediterraneo orientale. Purtrop- si limitavano a saccheggiare le navi in tran- 50navi marinai, di piccola disposti e media su un pontegrandezza chiuso tipiche (navis di quei mari, usate come navi da guerra po, come la storia ci insegna, a seguito della sito ma si spingevano ad attaccare i villaggi aperta),leggere, senza che si rostro prestavano ma con particolarmente una prora sot- per la pirateria. Si pensa che avessero perdita di controllo delle rotte seguì sempre il costieri lungo le coste dell’Adriatico. I loro tile.un laequipaggio propulsione di era50 assicuratamarinai, condisposti i remi s u un ponte chiuso (navis aperta), senza riemergere di questi fenomeni. regnanti accettavano questa forma di vita rice- postirostro su mauno cono due una ordini. prora Sebbene sottile. la la loro propulsione in- era assicurata con i remi posti su vendone in cambio tesori e fedeltà. Non dob- venzione risale ai Cirenei, furono perfezionate UN MARE TEMPESTOSO biamo scandalizzarci perché questo metodo euno divennero o due poi ordini.lo standard Sebbene dei pirati la illirici. loro invenzione risale ai Cirenei, furono fu adottato nella Storia da molti regnanti. E’ perfezionate e divennero poi lo standard dei pirati illirici. L’Adriatico è notoriamente un mare infido il caso di dire che pecunia non olet. Doveva essere una professione molto redditizia in e tempestoso, dove le onde montano rapida- Elmo illirico mente sostenute dai forti venti da Nord. In quanto il regno illirico, notoriamente molto elmo illirico quelle acque si combatterono nei secoli batta- povero a causa della scarsità di risorse, creb- Questa risposta non piacque alla altezzosa regina, che in risposta fece uccidere il giovane ambasciatore al momento dell’imbarco. Naturalmente quando la notizia glie sanguinose tra i popoli delle sponde ori- be notevolmente nel terzo secolo a.C., occu- giunse a Roma, il Senato Romano decise di portare la guerra nella successiva entali e quelle della penisola italica ed i pirati pando tutta la costa adriatica orientale, dalla primavera del 229 a.C., prendendosi il tempo per arruolare le legioni ed proliferarono. odierna Croazia all’Albania. Non è una giusti- organizzare la flotta. In quel periodo i Romani erano in possesso di una flotta ficazione ma va visto nella realtà di quei tempi potente ed addestrata, veterana delle battaglie contro i Punici. Questa decisione Tra i tanti personaggi che vi si affacciarono non passò ignorata (le spie esistevano anche all’epoca) e la flotta e l’esercito oggi parliamo di Teuta, una regina guerriera lontani, quando la predoneria era legata alla degli Illiri saccheggiarono le isole greche vicine a Corcira, conquistando Fenice dell’Illiria che fece del mare la sua fonte di legge del più forte. Lemboi illirico Lemboied uccidendo illiricoQuesta diversi mercantirisposta italici. nonLa presapiacque della cittàalla e ilaltezzosa grande bottino che ricchezza e prosperità. Sotto di lei la flotta de- La loro regina, Teuta, era una giovane ne fu tratto convinsero gli Illiri a limitare l’attività e a tornare alle loro terre e a stringereregina, alleanza checon gliin Epirotirisposta e gli fece Acarnani, uccidere decisamente il giovane terrorizzati da gli Illiri esercitò la pirateria in tutto l’Adriatico donna dal carattere decisamente molto forte; La regina Teuta non si limitò a gestire la ambasciatore al momento dell’imbarco. Natu- pirateria ma si comportò in maniera coerentequella dimostrazione di forza. Teuta allestì rapidamente una flotta ancora mettendo a terra e fuoco navi e villaggi. In era succeduta al marito Agrone dopo la sua maggioreralmente della precedente quando e la mandò la nuovamentenotizia giunse verso Co rcira,a Roma, le isole vicine e realtà, definire Teuta una semplice pirata è prematura morte avvenuta per un malore du- con il suo ruolo di regina guerriera. La fontela costa ildell’Epiro, Senato strategicamente Romano decise importanti di nell’approssimarsi portare la guer dello- scontro alquanto riduttivo; come vedremo, fu un’abile rante un banchetto. Invece di abbandonarsi al storica maggiore è Polibio che nelle Storie ra nella successiva primavera del 229 a.C., regina che seppe impiegare per i propri fini lutto, sfrutto le sue doti per mantenere unito il racconta la sua tragica vita. prendendosi il tempo per arruolare le legioni Dopo la morte del marito, rendendosi conto politici i tanti pirati, che si nascondevano tra regno del consorte. Viene ricordata come af- La regina Teuta non si limitò a gestire la pirateriaed organizzare ma si comportò la flotta. in In maniera quel periodo i Ro- le tante insenature nascoste negli arcipelaghi fascinante, intelligente, diplomatica, vigorosa della difficile situazione economica del suo coerente con il suo ruolo di regina guerriera. Lamani fonte erano storica in maggiorepossesso diè Polibiouna flotta potente dell’Illiria. e, soprattutto, decisa a continuare la politica popolo, la regina: «raccolti una flotta e un ed addestrata, veterana delle battaglie contro che nelle Storie racconta la sua tragica vita. Dopo la morte del marito, rendendosi espansionistica di Agrone. Alla sua morte, esercito non inferiori ai precedenti, li inviò in i Punici. Questa decisione non passò igno- MA CHI ERANO GLI ILLIRI? Teuta armò in breve tempo una flotta agguer- contospedizione, della difficiledopo aver situazione indicato ai economica capi che tutta del suorata popolo, (le spie la esistevanoregina: « raccolti una anche all’epoca) e la ritissima e le sue navi (lemboi) incomin- flotta e un esercito non inferiori ai precedenti, li inviò in spedizione, dopo aver indicato la costa era territorio nemico». Una politica ag- flotta e l’esercito degli Illiri saccheggiarono le Gli Illiri erano una tribù residente a sud ciarono a non dare tregua alle colonie greche ai gressiva capi che che tutta le avrebbe la costa assicurato era territorio non solo nemico il ».isole Una greche politica vicine aggre assiva Corcira, che conquistandole controllo di tuta la regione ma anche dei traf- dei Balcani, che comprendeva molti popoli; dell’Adriatico. I lemboi erano descritte come avrebbe assicurato non solo il controllo di tutaFenice la regione ed uccidendo ma anche diversi dei traffici mercanti italici. gli Istri, gli Iapodi, i Liburni, i Dalmati, parte navi di piccola e media grandezza tipiche di fici marittimi che vi si svolgevano. marittimi che vi si svolgevano. La presa della città e il grande bottino che ne dei Traci e dei Pannoni. Essi esercitavano da quei mari, usate come navi da guerra leggere, fu tratto convinsero gli Illiri a limitare l’attività e a tornare alle loro terre e a stringere al- leanza con gli Epiroti e gli Acarnani, decisa- mente terrorizzati da quella dimostrazione di forza. Teuta allestì rapidamente una flotta an- cora maggiore della precedente e la mandò nuovamente verso Corcira, le isole vicine e la costa dell’Epiro, strategicamente importanti nell’approssimarsi dello scontro con Roma. Naturalmente questa intromissione portò ad uno scontro tra i Greci. Ne scaturì una batta- glia navale presso le isole Paxos. Gli Illiri, rafforzati da sette navi inviate da- gli Acarnaniani, si scontrarono con la flotta achea nei pressi dell’isola di Paxos. Alcune navi illiriche navigarono verso Corcira, men- tre un’altra parte ancorata nel porto di Epi- damnos, sbarcarono alcune truppe con la Nelscusa contempo, di approvvigionarsi nella prima Guerradi acqua per sor- PunicoNel -contempo,Romana (264 nella a.C. prima – 241Guerra a.C.), Punico- i Romaniprendere avevano la dacittà poco alle conquistatospalle. Dopo un tenta- Cartagine,Romana (264annichilen a.C. –do 241 per a.C.),il momento i Romani il loro tivo potere fallito marittimo di prendere nella la regionecittà, i comandanti avevano da poco conquistato Cartagine, annich- illirici si riunirono al resto della flotta che si meridionale,ilendo per il edmomento erano ilinteressati loro potere ad marittimo espandersi nel Tirreno e nel Mediterraneo occidentale. Il rafforzamento militare illirico,stava con avvicinando sempre a Corcira.più alleanze nella regione meridionale, ed erano interessati Teuta mise in atto una tattica rivoluzionaria. strategiche, le scorrerie per terra e per mare per autofinanziarsi ed il blocco dei ad espandersi nel Tirreno e nel Mediterraneo Decise di sacrificare alcune navi, presentan- commercioccidentale. nel Ilbasso rafforzamento Adriatico eramilitare volto illirico, al controllo dole delle di fianco coste grecheai propri dell’Epiro avversari e e favoren- dellacon sempreMacedonia più alleanze e dei strategiche,relativi commerci le scorre- condone l’Italia. quindi Perlo speronamento cui la minaccia da parte degli disturbatricerie per terra edi per questo mare popoloper autofinanziarsi guerriero ednon potevaAchei; quandoessere trleascurata. navi nemichePolibio colpivano il il blocco dei commerci nel basso Adriatico era racconta che, per raggiungere un accordo, Roma inviò due ambasciatori, Gaio e La loro regina, Teuta, era una giovane donna dal carattere decisamenteLucio Coruncanio,molto nella speranza di trovare un accordo pacifico con la regina. cmyk forte; era succeduta al marito Agrone dopo la sua prematura morte avvenutaSempre secondo per Polibio, Teuta ricevette gli ambasciatori romani con un fare un malore durante un banchetto. Invece di abbandonarsi al lutto, sfrutto“arrogante le suee superbo”. Alle richieste degli ambasciatori rispose che per quanto riguardava il suo Stato si sarebbe stati attenti a che gli interessi di Roma non doti per mantenere unito il regno del consorte. Viene ricordatasubissero come danni, ma i privati cittadini Illiri non potevano essere fermati nelle affascinante, intelligente, diplomatica, vigorosa e, soprattutto,loro decisa operazioni a in mare (in pratica legittimando le loro attività). Il più giovane continuare la politica espansionistica di Agrone. Alla sua morte , Teutadegli armò ambasciatori in romani rispose a sua volta:« …cercheremo, con l’aiuto divino, di breve tempo una flotta agguerritissima e le sue navi (lemboi) incominciarono a non dare tregua alle colonie greche dell’Adriatico. I lemboi erano descritte come navi di piccola e media grandezza tipiche di quei mari, usate come navi da guerra leggere, che si prestavano particolarmente per la pirateria. Si pensa che avessero un equipaggio di 50 marinai, disposti su un ponte chiuso (navis aperta), senza rostro ma con una prora sottile. la propulsione era assicurata con i remi posti su uno o due ordini. Sebbene la loro invenzione risale ai Cirenei, furono perfezionate e divennero poi lo standard dei pirati illirici.

Lemboi illirico uno sbarco di dimensioni colossali per l’epoca (III secolo a.C.), perfettamente pianificato dai Romani. Gli Illiri, alla notizia del loro arrivo, si ritirarono precipitosamente ed i Romani giunsero fino a Skodri (Scutari), capitale degli pagina 13 Anno 17 n.2 Aprile 2019 AntichitàIlliri mettendola a ferro e fuoco. Cattaro, una città lontana dal mare e ben fortificata. I Romani lasciarono quindi Demetrio di Faro a capo di quell’esteso territorio composto da protettorati controllati dalle guarnigioni romane. La maggior parte della flotta e dell’esercito tornò in Italia con Gneo Fulvio mentre Postumio, con il resto degli uomini e delle navi si trattenne in qualità di “consigliere militare” per organizzare le forze armate delle popolazioni indigene che avevano richiesto la protezione di Roma. In primavera, Teuta mandò degli ambasciatori a Roma e concluse il patto di resa che costrinse la regina a ritirarsi dalla maggior parte delle terre illiriche, pagare tributi a Roma e, soprattutto, ad impegnarsi a rinunciare alla bassa Illiria e ad ogni azione di pirateria o militare a sud di Lisso. La leggenda narra che la regina Teuta, perTeuta l’umiliazione dovette dellefuggire, condizioni rifugiandosi imposte, con Teuta dovette fuggire, rifugiandosi con si suicidò. Morì così questa grande regina, pochipochi fedelissimi fedelissimi a Rizone, a Rizone, nelle nelleBocche Bocche di signora di Cattaro, del mare. una città lontana dal mare e ben fortificata. I Romani lasciarono quindi Demetrio di Faro a capo di quell’esteso territorio composto da protettorati controllati dalle guarnigioni romane. La maggior parte della flotta e dell’esercito tornò in Italia con Gneo Resti del fasciame di una nave che si ritiene fu affondata dopo una battaglia con i pirati. Punte di lancia avevano trafitto le fiancate dello scafo e molte attrezzature non furono trovate con la nave, forse prese come bottino dai pirati. Fulvio mentre Postumio, con il resto degli uomini e delle navi si trattenne in qualità di “consigliere militare” per organizzare le forze armate delle popolazioni indigeneLa che avevano Regina richiesto la protezione Teutadi Roma. In primavera, Teuta mandò degli ambasciatori a Roma e concluse il patto di resa che costrinse la regina a ritirarsi dalla maggior parte delle terre illiriche, pagare tributi a Roma e, soprattutto, ad impegnarsi a rinunciare alla bassa Illiria e ad ogni azione di pirateria o militare a sud di Lisso. La leggenda narra che la regina Teuta, per l’umiliazione delle condizioni imposte, si suicidò. Morì così questa grande regina, signora del mare. In questo modo gli Illiri furono in grado di catturare quattro quadriremi ed affondare una quinquereme. Polibio continua: « Nello stesso periodo, di quelli che detenevano la carica sconsolare, Gneo Fulvio salpava da Roma con duecento navi, mentre Aulo Postumio partiva con le forze di terra …» Lo scontro fu impari e la fiancoIn questocon i loro rostrimodo restavano gli bloccateIlliri neifurono la guarnigione in grado degli Illiri, di incatturare accordo col volere quattro quadriremi ed reginaloro movimenti fu esconfitta gli Illiri potevano anche cosi ab - a dicausa Demetrio e,del invitati tradimento a farlo, di comune del ac- comandante Demetrio di bordarleaffondare con un numerouna quinquereme.di soldati maggiore. Polibiocordo si rimisero continua: alla protezione « Nello stesso periodo, di quelli che dei Romani. …» Faro,In questo che modo gliaspirava Illiri furono inal grado trono di Demetrio, degli comprendendoIlliri. Demetrio, che ogni re - all’avvicinarsi della flotta romanacatturaredetenevano quattro a quadriremi la Corcira, carica ed affondare sconsolare,« essendo una sistenzaGneo al era centro Fulviovana, avevasalpav di consegnato calunnie a da l’isola Roma e temendo con duecento Teuta, navi, mandava quinquereme.mentre Aulo Polibio Postumio continua: «Nellopartiva stesso ai con consoli le forze romani Postumio di terra Albino…» e LoFulvio scontro fu impari e la messaggi periodo, di quelli ai che Romani detenevano promettendo la carica Centumalo sia nel 228, di consegnare e Corcira era divenuta nelle la loro mani la città sia di sconsolare,regina Gneo fu Fulviosconfitta salpava daanche Roma cona causabase romana del pertradimento le operazioni sulla del costa comandante ori- Demetrio di duecento navi, mentre Aulo Postumio partiva entale dell’Adriatico; la flotta romana si avviò rimettere loro tutti gli affari su cui aveva il controllo. I Corciresi […] consegnarono conFaro, le forze diche terra aspirava…» Lo scontro alfu imparitrono e versodegli Apollonia Illiri. mentreDemetrio, l’esercito guidato all’avvicinarsi da della flotta la la regina fu sconfitta anche a causa del tradi- Postumio, composto da 20.000 fanti e 2.000 guarnigione degli Illiri, in accordo col volere di Demetrio e, invitati a farlo, di comune mentoromana del comandante a Corcira, Demetrio di« Faro,essendo che cavalieri, al centro venne traghettato di calunnie da Brindisi. e temendo Se Teuta, mandava accordo si rimisero alla protezione dei Romani. …aspiravamessaggi al trono ai degli Romani Illiri. promettendo ci pensate sia di siamo consegnare di fronte ad uno» nelle sbarco loro di mani la città sia di rimettere loro tutti gli affari su cui aveva il controllo. I Corciresi […] consegnarono la guarnigione degli Illiri, in accordo col volere di Demetrio e, invitati a farlo, di comune Di RAPO MARCO maggior grado di libertà dei sudditi nella loro accordo si rimisero alla protezione dei Romani. …» attività comune, la pirateria resa quasi necessa- ’Albania è ricca di storia, ma questa sto- ria per la sopravvivenza di questo popolo vista ria deve essere raccontata per far si che le la scarsità di coltivazioni e povertà del territorio Lfuture generazioni tengano ben ancorate stesso. a terra le proprie radici. Un giorno, giocando C’è da dire però che molti popoli in quell’e- con una moneta da 100 leke nelle mani mi poca praticavano attività piratesche, romani sono soffermato sul disegno presente sul retro compresi. della moneta. La Regina Teuta. La regina Teuta, però, non si limitò a gestire Mi sono chiesto “perché non parlarne su la pirateria dei suoi sudditi fingendo di non Rrenjet?” Chi era questa donna cosi importan- poterlo fare ma si comportò anche come vero te da trovarsi incisa anche su di una moneta. Capo di Stato. Teuta è stata una regina, più precisamente la Teuta il più delle volte viene definita come regina degli Illiri. una donna scostante che riceve gli ambasciatori Approfondendo di più la vita di questa regi- romani con fare “arrogante e superbo” quasi na “balcanica” si scopre che era la moglie di sfidandoli, questo fa della regina una donna Agrone, figlio di Pleurato e re degli Illiri che, forte, pur come già detto, immersa in una avendo sconfitto gli Etoli, Agrone per eccessi società patriarcale. nei festeggiamenti venne colpito da pleurite e Il dualismo, le lotte e gli screzi contro Roma morì nel giro di pochi giorni. ed i romani nel tempo logorarono molto la Demetrio,Teuta, dalla suacomprendendo capitale Shkodra in Alba - regina al tal punto che una leggenda narra Demetrio, all’avvicinarsi della flotta romana dimensioni colossali per l’epoca (IIIDemetrio, secolo nia, utilizzandocomprendendo un consiglio formato dai figli che Teuta morì suicida ritenendo le condizioni chea Corcira, ogni «essendo resistenza al centro di calunnie era vana, e te- a.C.), aveva perfettamente consegnato pianificato dai l’isola Romani. ai consoli romani Postumio che ogni resistenza era vana, aveva consegnato l’isola ai consolidel romani defunto re, assunsePostumio la reggenza, ma non fu di resa imposte da Roma, umilianti per lei ed Albinomendo Teuta, e mandavaFulvio messaggi Centumalo ai Romani nelGli 228,Illiri, alla e notizia Corcira del loro eraarrivo, divenuta si riti- un regno la basefacile, poiché romana Il fatto di essereper donna le il suo popolo. Sta di fatto che questa donna promettendo sia di consegnare nelle loro mani rarono precipitosamente ed i Romani giun- in una società patriarcale ne limitava l’effettivo ancora oggi è ricordata per il suo coraggio oltre laAlbino città sia di erimettere Fulvio loro tuttiCentumalo gli affari su cui nel sero 228, fino ae Skodri Corcira (Scutari), era capitale divenuta degli Il -la base romana per le potere della che si vide costretta ad accettare un che per essere stata la Regina degli Illiri. operazioniavevaoperazioni il controllo. I Corciresisulla […]costacosta consegnarono orientale orientale liri mettendola dell’Adriatico; dell’Adriatico; a ferro e fuoco. la flotta la flotta romana romana si avviò si versoavviò verso Apollonia mentre l’esercito guidato da Postumio, composto da 20.000 fanti e Apollonia mentre l’esercito guidato da Postumio, compostoc mdayk 20.000 fanti e 2.0002.000 cavalieri,cavalieri, vevennenne traghettato traghettato da daBrindisi. Brindisi. Se ci Se pensate ci pensate siamo siamodi fronte di adfronte ad Arvanitas Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 14 Takimi i Gjergj Fishtës me Kostis Pallamas Përgatiti për botim ILIAZ BOBAJ

NJË SHKRIM I FISHTËS ...

azeta greke ‘’Elevthero Vima’’ e datës 19 tetor 1930, bën fjalë për takimin Ge At Gjergj Fishtës me shkrimtarin e njohur grek, Kostis Pallamas, në shtëpinë e këtij të fundit. Me këtë rast është botuar edhe një shkrim për krijimtarinë e Pallamas, i cili, sipas gazetës greke, ka shumë mundësi që ai të jetë shkruar prej vetë At Gjergj Fishtës. Më vonë po ai shkrim është botuar në një përmbledhje të veçantë :’’12 shkrime për Pallamas’’, por edhe në disa gazeta shqiptare të kohës. Përveç faktit, që shënimi në fund të këtij shkrimi thotë se ka shumë mundësi që shkrimi që po botojmë të jetë i vetë At Gjergj Fishtës, ka edhe disa arsye të tjera që të bëjnë këtë plotësisht të mundëshme. E para është se At Gjergj Fishta u takua realisht me Kostis Pallamas dhe shkrimi i takon asaj kohe. Nëse ky shkrim nuk do të ishte i Fishtës, por i ndonjë autori grek, nuk do të hiqte dorë askush nga autorësia e tij, aq më tepër që bëhet fjalë për një poet të madh grek. Veç kësaj për këtë shkrim nuk ka asnjë pretendim të ndonjë autori, as nga pala shqiptare dhe as nga ajo greke. Një fakt tjetër që të bind për këtë, është se shkrimi ka një nivel të lartë artistik për kohën kur u shkrua. At Gjergj Fishta ishte nga Kostis Pallamas ata që e plotësonte këtë kusht. Po të mos ishte shtatëdhjetave. U lind në Patra, por u rrit në vëllim të veçantë dhe të plotë. Në këtë numër shkrimi i Fishtës, nuk kishin pse e botonin më Mesollongj. Studioi për drejtësi, por që të kanë bashkëpunuar njerëz të shquar të botës së Zoti Pallamas, ishte i gëzuar pas të gjitha gazetat shqiptare, siç thuhet në vogël e rrëmbyen Muzat. Ka qenë sekretar i letrave dhe të arteve. Një Hesseling, një Glotz, shënimin që pason shkrimin. Universitetit. Sot është Kryetar i Akademisë një Herriot, një Romain Rolland, një Henri

veçanërisht kur u informua Dhe së fundi këtë gjë e “vulos’’ ballina e librit Greke. Ka shkruar shumë vepra, në poezi de Regnier, një Mario Meunier, një Humbert prej At Gjergj Fishtës, se “Dymbëdhjetë shkrime për Palamas’’, (libër i dhe në prozë. Vepra e tij më e mirë poetike Pernot, Unamuno, Gundolf, Rabindranath këngët popullore shqiptare cili ndodhet ne Bibliotekën Kombëtare Greke), është:’’Fyelli i Mbretit’’. Është një poezi e gjatë Tagore dhe të tjerë.

kanë formën e eposeve e cila në vendin e nëntë sipas radhës së botimit, epiko-lirike, ku fryma shpirtërore e Pallamas Për këtë arsye na gëzon veçanërisht takimi “ homerike, se poezia shqipe shkruan ... e shqiptarit. Po e sjellim atë të plotë përhapet gjithkund, që nga tradita dhe legjenda, i poetit të ‘’Lahutës së Malësisë’’, me poetin e para lexuesit tonë. nga historia dhe etnologjia, deri tek sociologjia. ‘’Fyellit të Mbretit’’. Dhe së fundi nuk duhet mbështetet në këngën “ Kjo poezi, në të cilën poeti paraqitet adhurues të harrohet që në vëllazërimin ballkanik, do popullore, ashtu si në KOSTIS PALLAMAS ËSHTË POETI i atdheut të vet dhe përfundon kozmopolit, të marrë pjesë edhe lira, e cila nevojën e këtij Greqi, edhe në Shqipëri, MË I MADH BASHKËKOHOR është kënga e lavdisë greke dhe e fatit tragjik të vëllazërimi do ta bëjë ndjesi të popujve ballkanas mbizotërojnë doket dhe I GREQISË helenizmit, këngë patriotike, por njëherësh edhe dhe të qeverive të tyre. zakonet, të njëjta si ato të njerëzore. (Demokratia’’, Gjirokastër, 18 nëntor 1930). lashta greke. Kostis Pallamas është poeti më i madh Janë të pakët poetët, të cilët kanë një bashkëkohor i Greqisë. Po u afrohet të krijimtari kaq të madhe dhe kaq të pasur. Shënim: Në lidhje me këtë takim, ‘’Elevthero Mendja e Pallamas ka depërtuar tej e tej, në të Vima’’ e datës 19 Tetor 1930, botoi shënimin gjitha botët e njohura dhe ato mistike. Hyri në e mëposhtëm, i cili u ribotua në të gjitha gazetat vendet e tyre të shenjtë dhe dëgjoi zërat e tyre. shqiptare: “Pardje, anëtarët e grupit të dërgatës Jeta u shpërfaq para tij në të gjitha format e saj. shqiptare dhe poeti kombëtar i shqiptarëve, Pallamas vërtet është ai që e shpreh fjala POET: patër Fishta, në shoqërimin e z. F. Shabanidhu, mend dhe ndijim, emocion dhe pathos. vizitoi në shtëpi poetin Kostis Pallamas. Poeti Çdo mendim i tij pranohet si shkak poetik. i “Fyellit të Mbretit’’ dhe poeti i “Lahutës së Për këtë arsye, në veprën e tij shohim idenë e Malësisë’’- lira e të mirëve – biseduan për një një njeriu në të gjithë dhe të të gjithë njerëzimit. kohë të gjatë përzemërsisht. Herë objektiv, herë subjektiv, por përherë lirik, Zoti Pallamas, i pyetur pas mbylljes së flet për gjithçka. bashkëbisedimit rreth zhvillimit të gjuhës Poezia e tij është deklarimi i plotë i jetës. shqipe, rreth psallmeve shqiptare dhe rreth Këndon jetën njerëzore të individit dhe të veprës së At Gjergj Fishtës, ishte i gëzuar shoqërisë të jetës sentimentale të një njeriu dhe veçanërisht kur u informua prej At Gjergj të shumë njerëzve, shpirtin e tij në shpirtin e Fishtës, se këngët popullore shqiptare kanë gjithë të tjerëve, këngën e diellit dhe këngën e formën e eposeve homerike, se poezia shqipe thellë të gjithë natyrës, atdheun e tij të vogël mbështetet në këngën popullore, ashtu si në dhe atdheun e njeriut, Greqinë dhe njerëzimin, Greqi, edhe në Shqipëri, mbizotërojnë doket forcën e individit dhe çdo forcë kombëtare, të dhe zakonet, të njëjta si ato të lashta greke. djeshmet dhe të nesërmet, historian dhe profet. Zoti Fishta theksoi edhe për poetin e ‘’Himnit Këndon puthjen e haresë dhe lotin e pikëllimit, të Athinës’’, ashtu si edhe për konferencën, ëmbëlsinë e veçimit dhe zhurmën e jetës, himnet për ‘’frymën e lashtë, të pavdekshme, dashurinë dhe vdekjen, gjërat e vogla dhe të atin e madh të ndershëm, të hijshëm dhe të mëdhatë. së vërtetës’’, si i vetmi i aftë, që ta drejtojë Vepra e tij është një monument që imponohet shoqërinë drejt përparimit njerëzor. si një monument logjik dhe i hijshëm, të cilën Z. Fishta, një tip i hijshëm i malësorit e lartësoi poeti me sinqeritet dhe me çfarëdo shqiptar, me një vështrim si të shqiponjës, fuqie të tij morale, punëtor i ndershëm tek është drejtor i Gjimnazit Klasik Françeskan në njerëzit, që përpiqen si e si të mbrojnë qënien Shkodër, ku mësohet edhe greqishtja e lashtë, e tyre me sedër, me çfarëdo mënyre që ata ka shkruar shumë poezi, epike, lirike, satirike, mundin. drama, si ‘’Ifijenia në Avlidhi’’, sipas një imitimi Fama e Pallamas i ka kaluar kufijtë e të Euripidit, “Kthimin e Odiseas në atdheun e ngushtëtë Greqisë dhe është përhapur në të vet’’, “Shqiptarja e kulturuar’’, etj. Ka shumë gjithë botën. Përzgjedhjet prej veprës së tij mundësi, që shkrimi i mësipërm për Pallamas, poetike, janë përkthyer në gjuhët frënge dhe të jetë shkruar nga ai vetë. angleze. Madje, sivjet, para katër muajsh, Marrë nga libri ‘’Dymbëdhjetë shkrime për botimi periodik më i rëndësishëm i Egjiptit:’’La Pallamas’’. Athinë, Tipografia ‘’ESTIA’’, 1932. Gjergj Fishta Semaine Egyptienne’’, i kushtoi poetit grek një Përktheu nga origjinali: ILIAZ BOBAJ pagina 15 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Arberesc

Gli Arbëreshë in Italia Di ERNESTO SCIRÒ un corretto vivere civile. turale arcaico ma, soprattutto, consolidarono il codice religioso e La cosiddetta nobiltà degli albanesi viene rimarcata da studiosi civile che ne regolava la vita sociale e familiare. rano tutte nobili le famiglie albanesi che, per sottrarsi al autorevoli e, fra questi, padre Valentini precisa che il termine Sarebbe davvero bello poter asserire che tutte le altre famiglie turco ripararono in Italia, nei secoli XV, XVI e XVII o, nobiltà non va inteso nel senso di possesso dei titoli nobiliari, tipici albanesi, sebbene prive di una qualsiasi qualifica sociale, avesse- Ecome molti affermavano, erano persone rozze e violente? della feudalità occidentale, praticamente ignoto in Albania, ma ro il loro “bel casato“ anche quando si trattava di gente di estra- Ovviamente non si può ritenere che dall’Albania siano partite rappresentava un’idea che si fondava sul confronto tra la condizio- zione popolare della quale ignoriamo tutto, gente umile, quale era solo le famiglie più illustri, anche se una tale ipotesi è stata aper- ne sociale dell’uomo libero e quella del non libero. Per la mentalità in realtà, ma nobile ugualmente per la naturale predisposizione ad tamente avanzata da gente interessata a nobilitare, com’è natura degli albanesi, che non riconosceva barriere sociali, chi non era aiutare il più debole, il più afflitto, legata alla famiglia permeata dell’uomo, le proprie origini e i propri antenati. Certamente molti nobile non poteva combattere e nobile era colui che, con reci- di etica umana e di morale cristiana, pronta ad assistere i vecchi immigrati albanesi non erano delle educande ma guerrieri duri e proca fraternità, partecipava alla difesa della comunità per cui e i bambini con partecipazione fraterna tra creature coinvolte dal- violenti che con coraggio e spesso, purtroppo, con crudeltà ave- nobili, non per sangue ma per carattere, possono essere chiamati lo stesso destino; nobile perché appartenente ad un Popolo nobile vano affidato alla spada e al pugnale la propria sopravvivenza e coloro che seppero servire con le armi la patria con onore in assurto a dignità di Nazione; nobile anche quando, servendo nelle quella delle loro famiglie. Volerli però dipingere come un’orda cento battaglie. famiglie dei nobili e in quelle dei ricchi che non sempre erano nobi- errabonda di mercenari, dediti principalmente al saccheggio e Nobili certamente erano molti coronei discendenti da illustri li, bonificarono e coltivarono terre spesso abbandonate trasforman- alla distruzione, appare esagerato. Sicuramente molti di loro, pro- casati bizantini e albanesi dei quali esistono gli elenchi nominativi dole in fertili campi e vaste “difese”. Nobili questi albanesi, degni venendo da una società montanara, agricolo-pastorale, fortemen- che si ripetono in tutti i libri di storia che ne trattano. Lo splendo- di essere ricordati per il loro valore di soldati, per la loro onestà di te legata alle tradizioni avite e che da generazioni non avevano re e l’aristocratica eleganza dei costumi ne testimoniano l’antica lavoratori e di cittadini, che seppero mantenere e difendere il gran- conosciuto altro che guerre, massacri e distruzioni, ritenevano dignità che, unita al loro patrimonio morale e intellettuale, im- de patrimonio orale della cultura dei padri; nobili ed eroi non per normale vivere di espedienti anche se sempre leciti e consoni ad pressero un elemento pregnante nella difesa del patrimonio cul- come morirono ma per come vissero. Un ricordo IL MURO DEL ...”RIM-PIANTO” Di ERNESTO SCURA muro di cinta della palestra scoperta. Ogni tanto, ancora in piedi e privo di lesioni o scoticamento uando, tra gli ultimi anni ‘40 e i primi d’intonaco, dopo le assidue incursioni a base di anni ‘50, del secolo scorso (ed è proprio ammoniaca. Sembra, addirittura, che quei lava- Qil caso di dirlo, se non, addirittura, del cri, paradossalmente, possano aver contribuito passato millennio) frequentavo il Liceo Scienti- a migliorarne la stabilità. E c’era un episodio fico, a Corigliano, abitavo nelle immediate vici- che si ripeteva ogni giorno, con puntualità cro- nanze della scuola, per cui, la mattina, cercavo nometrica, con protag classe,Tonino Pappacena di indugiare il più possibile a letto, tanto, il for- e Nicola Tebano. Tonino,da sempre,era abituato tunato vantaggio, mi consentiva, fatta una rapida a svuotare con frequenza la vescica e,di conse- colazione ed affrettate abluzioni, di essere più o guenza,era il primo “concorrente”nella corsa al meno sui banchi all’ora prescritta. Comunque, muro. Molti correvano,chi a farsi un panino con c’era sempre chi mi dava, anche se non gradita, mortadella, ch ripeteva, a memoria, la lezione la sveglia mattutina. Era il lattaio. Calabria, che sulla quale temeva di essere interrogato, da lì a ti fornissero il latte fresco da vedevamo solo nei poco. Nicola, nella convinzione di essere spirito- films americani). Per la fornitura ci si affidava al so, da anni, con massima rapidità, piombava alle lattaio che, ogni mattina, puntualmente, lanciava spalle di Tonino e gli dava una spinta sui reni ad alta voce la notizia del suo arrivo. Nel mio che lo obbligava a sbattere contro il muro con le caso, il lattaio, era un bovaro, con precedenti di parti più avanzate, e non occorre precisare qual emigrante in Argentina dove, appunto, aveva fat- era, nel caso, la parte più ... sporgente. Non ho to il lattaio col compito di consegnare il latte alle mai verificato se ne derivassero escoriazioni ma- famiglie, ogni mattina, al grido “lecero”che era ledizioni dall’altra. Ma ciò che non ho mai capito la pronuncia spagnola di “lechero”che vuol dire, è come mai Nicola, per tutti gli anni di liceo, non appunto, lattaio. Ed era la sua forma di annun- avesse mai desistito da quello stucchevole rito. cio. Sonno, venivo, col terrore di aver fatto tardi, E come mai Tonino non avesse mai preso prov- svegliato da quella parola che, però, nel dormi- vedimenti, o con un paio di calci ben dati, nel veglia, percepivo come “liceo” che era invece la culo, o con un consono cambio di orari dell Ed chiamata che un bidello,ogni mattina,lanciava poteva fare diversamente, dal momento che Il ricreazione che avveniva all’esterno della scuola, oggi Tonino non c’è più. Ed oggi Nicola non c’è per dare l’annuncio dell’entrata degli alunni al liceo era ubicato al primo piano dell’immobile, non avendo l’Istituto spazi adeguati alla bisogna, più, Resta solo il Muro. Ma tanto ”rimpianto” per Liceo, ed era fatta a voce, per distinguerla da senza alcuna pertinenza al piano terra, nemmeno salvo per le poche donne che restavano dentro. due carissimi amici, ai quali ero affettuosamente quella della Scuola Media che, invece, avveni- di una presa di corrente per un’ev simpatico di E vedevi le scene più ridicole nella corsa a tro- legato e che, tra l’altro, avevo avuto, alternativa- va al suono della campanella. Del resto non si quegli anni è quello relativo al quarto d’ora di vare un posto per pisciare, indisturbati, contro il mente, compagni di banco. Cultura Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 16 Në kërkim të historisë së Promovimi i numrit të parë të flamujve të Muzeut Kombëtar revistës muzeologjike “Dritëhije” Nga ANDREA LLUKANI, Tiranë Nga ETLEVA DEMOLLARI vendet e tjera të ish-Bllokut Lindor, dosjet e shërbimeve sekrete janë hapur. Modeli më i përsosur për hapjen “ ër flamujt e Muzeut Kombëtar 1922-1940” uzeu Kombëtar i Përgjimeve „Shtëpia me dhe aplikimin e këtij procesi është ai i ndjekur në shtypur nga shtëpia botuese “Streha” është li- Gjethe“, më 18 prill 2019 ka promovuar Republikën Federale Gjermane, ku me ligj është bri më i ri i Prof. As. Dr. Frederik Stamatit, i Mnumrin e parë të revistës muzeologjike rregulluar regjistrimi, hapja, administrimi dhe përdorimi P „Dritëhije“. Në ceremoninë e promovimin merrnin pjesë cili pas një pune disavjeçare arriti ta botojë këtë libër i dokumenteve të Ministrisë së Sigurimit të Shtetit zv. Ministrja e Kulturës, znj. Valbona Shujaku, Drejtori kaq të domosdoshëm për muzeologjinë shqiptare. Li- dhe organizatave pasardhëse të saj në ish-Republikës i Institutit të Studimeve Politike, Prof. Asoc. Afrim Demokratike Gjermane. bri trajton historinë e flamujve që janë dorëzuar për Krasniqi, studentë, muzeologë dhe të ftuar specialë. Në ruajtje në Muzeun Kombëtar. Identifikimi i flamujve Studiuesi Andrea Llukani ka botuar artikullin fjalën e saj drejtoresha e muzeut Znj. Etleva Demollari «Ndihmesa e Theofan Popës për muzeologjinë shqiptare». dhe historia që i shoqëron ata, nuk ka qenë një punë ndër të tjera tha: -Së pari dëshiroj të falënderoj të gjithë e lehtë për autorin e librit Prof. As. Dr. Frederik Sta- Theofan Popa ka një kontribut të çmuar në mbledhjen e ata që kontribuan me shkrimet e tyre në këtë botim mbishkrimeve dhe objekteve liturgjike kishtare. Së bashku matin. Në varësi të dokumenteve të gjetura rishtas, të parë. Dritëhije - na u duk titull i përshtatshëm për me kolegët Gani Strazimiri, Aleksandër Meksi dhe Pirro janë botuar në shtypin e ditës artikuj me të dhëna të revistën periodike të muzeut tonë për shumë arsye: Thomo arritën të shpëtonin rreth 120 kisha dhe manasti- reja, duke pasuruar biografinë flamujve, madje, edhe Dritëhije na kujton pandashmërinë midis të zezës dhe të re, duke u dhënë statusin e monumentit të kulturës. Falë duke saktësuar më tej edhe çështje të ndryshme të hi- bardhës, qartësisë dhe errësirës, pozitives dhe negatives, kulturës së lartë teologjike, Theofan Popa ka bërë mjaft storisë së tyre. Ky botim është më i ploti, por, gjithse- njohurive dhe injorancës. Këto dy pole të dukshëm të studime rreth artit mesjetar shqiptar, të cilat i ka botuar si, i bazuar në artikujt e botuar më parë. Në këtë libër papajtueshme janë në fakt të dënuara për të jetuar një kryesisht në Buletinin e Shkencave Historike, që boton- janë shmangur përsëritjet që shoqërojnë shkrimet në dinamikë të përhershme të ndërlidhjes / opozitës, drita te Universiteti i Tiranës në atë kohë. Nga kolegët është gazeta. Dokumentacioni i veprimtarisë administrative dhe hija. Shtëpia me Gjethe...Gjethe që e rrethojnë vlerësuar si njeriu më i aftë përsa i përket artit kishtar. të Muzeut Kombëtar, që ruhet në Arkivin Qendror të këtë shtëpi, mbulojnë dritën e diellit dhe krijojnë hije. Disa nga kolegët kishin cmirë nga puna e tij kërkimore e Shtetit, përmban këta flamuj: Rreze drite që arrijnë të depërtojnë. Hije që zgjaten e shkencore e Theofanit, prandaj e akuzonin se shfrytëzonte 1. Flamuri i teqes Sofi të Petrelës, me të cilin përpiqen të mbulojnë sa munden. E zeza dhe e bardha detyrën për të bërë propagandë fetare. Në dosjen e tij ka paria e Petrelës shkoi në Shkodër në vitin 1880 në të mpleksura me njëra tjetrën. Mister dhe sekrete. Edhe shumë akuza të pabaza. Me porosi të Komitetit të Partisë përgjigje të thirrjes së Lidhjes së Prizrenit për të brenda muzeut, tekstet e shkruara, panelet, diçiturat së Rrethit të Tiranës kryesia e frontit organizoi demaskimin mbrojtur Plavën dhe Gucinë. Flamuri është dorëzuar dhe imazhet janë bardh e zi. Sektorë me pamje, filmime, e tij. Në mbledhje u lexua raporti që bënte fjalë për luftën dokumente dhe fotografi, me dritëhije ku e zeza shërben në Prefekturën e Tiranës për Muzeun Kombëtar nga e klasave, duke e konkretizuar me materialet në ngarkim që kanë mbuluar kulturën, anëtar i Këshillit Shkencor si shenjim i misterit dhe i sekreteve që bart godina. të Theofanit, i cili nuk pranoi se kishte zhvilluar veprimtari komuna e Petrelës në dhjetor të vitit 1938. Histori agjentësh, bashkëpunëtorësh, emra të fshehur e 2. Flamuri i shoqërisë “Dëshira”, i vitit 1904, i cili të Muzeut Historik Kombëtar, në komisionet e armiqësore... Organizata e frontit vendosi përjashtimin e restaurimit të Institutit të monumenteve dhe Galerisë të zbuluar, viktima që kthehen në bashkëpunëtorë dhe Theofan Popës nga fronti. Menjëherë pas demaskimit pu- është dorëzuar në Muzeun Kombëtar në vitin 1930 bashkëpunëtorë që kthehen në viktima, përgjues e të me urdhër të Ahmet Zogut, pas dhurimit të tij nga një Kombëtare të Arteve, etj. Ai është angazhuar në më blik, Instituti i Historisë dhe Gjuhësisë ngriti një komision përgjuar. Në këtë revistë që fillon rrugëtimin sot duam të posaçëm për të shqyrtuar aktivitetin shkencor të Theofa- delegacion i Shoqërisë “Dëshira”. shumë se shtatëdhjetë studime shkencore lidhur me të publikojmë ngjarje, personazhe e figura historike nit. Komisioni doli me raportin përkatës me temë: “Rreth 3. Kravata e flamurit të çetës “Besa-Besën”, i vitit konservimin muzeal dhe arkeometrinë. Prof. Stamati është pjesëmarrës në shumë projekte studimore kombëtare të veshura me dritëhije. Vende, ngjarje e veprimtarisë që ka kryer Theofan Popa për përvetësimin 1911, që është dorëzuar në Muzeun Kombëtar nga figura të fetishizuara e glorifikuara, të mohuara, të nxira, kombëtare dhe ndërkombëtare në fushën e historisë. e materialeve arkivore shkencore dhe kishtare”. Raporti Kol Rodhe në vitin 1934. të anatemuara të cilat presin vlerësim të qetë e objektiv, Ndër botimet e tij mund të përmenden monografitë: është nënshkruar nga emra të njohur në fushën e historisë 4. Flamuri, me të cilin u varros Ismail Qemali, të mbështetur në dokumente e në logjikën e historisë, larg së asaj kohe, por për arsye etike nuk po i bëjmë publike. cilin e pati dhuruar Duka i Monpansiesë në vitin 1913. 1.Konservimi i ngjyrave në tekstilet popullore; sajesave, thashethemeve e manipulimeve. Flamuri i është dhuruar Muzeut Kombëtar nga biri i 2.Mjedisi në muzeumet e Shqipërisë; 3.Lufta kundër Me anë të kësaj reviste kërkojmë shumë modestis- Ismail Qemalit, Et’hem Bej Vlora, në vitin 1932. biodegradimit në muzeumet e Shqipërisë; 4.Për ht, falë kontributit të bashkëpunëtorëve tanë, studiues, 5. Flamuri i Princ Vidit, i vitit 1914, dhuruar flamujt e Muzeut Kombëtar, 1922-1940. historianë e dëshmitarë të kohës, muzeologë të hedhim Muzeut Kombëtar nga Rauf Fico në vitin 1930. Prof. Ass. Dr. Frederik Stamati ka botuar rreth dritë. Dritë që buron nga kujtesa, nga dokumentimi i 6. Flamuri, me të cilin Themistokli Gërmenji shpalli 50 artikuj shkencorë, si autor dhe si bashkëautor në krimeve të diktaturës dhe totalitarizmit komunist, nga Krahinën Autonome të Korçës në vitin 1916. Flamuri revista shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare. kujtimi i atyre që mundën të mbijetojnë. Këtë mëojmë të është dorëzuar në Muzeun Kombëtar në vitin 1922 Gjithashtu Prof. Stamati ka mbajtur si autor, ose tregojmë me Dritëhije-n. nga Justin Godard, me porosi të gjeneralit Dekoen. bashkëautor rreth 18 kumtesa në aktivitete kombëtare Në këtë numër të parë dëshiruam që të kishim fjalët përshëndetëse të Kryeministrit të Shqipërisë Z. Edi 7. Flamuri i batalionit 6 të vullnetarëve shqiptarë dhe ndërkombëtare. Në drejtim të aktivitetit pedagogjik ka dhënë leksione për kualifikimin Rama dhe të ish-Ministres së Kulturës, znj. Mirela Kum- në ushtrinë austro-hungareze gjatë Luftës së Parë baro, në ceremoninë e përurimin të muzeut më 23 maj Botërore, rreth vitit 1917, që është dorëzuar në pasuniversitar; ka drejtuar tema për doktoraturë, për diploma dhe të nivelit master. 2017. Në fakt ishte iniciativa e tyre që kjo godinë e brak- Muzeun Kombëtar në vitin 1930 nga Izet Bebeziqi, tisur deri më 2014 të merrte statusin muze nga Këshil- me porosi të dr. Rainholdit, nipi i Richard Dimmelit, BASHKËPUNIMI ME PROF. FREDERIK li Kombëtar i Muzeve dhe më pas Muze Kombëtar me ish-komandati i batalionit. Vendim të Këshillit të Ministrave. Ishte kjo një iniciativë, 8. Flamuri i bandës kombëtare “Vatra”, i vitit STAMATIN Me Prof. Ass. Dr. Frederik Stamatin kam rreth që tregon vullnet për të hedhur dritë, për të plotësuar 1918, që është dorëzuar në Muzeun Kombëtar në kujtesën tonë kolektive dhe kujtesën e secilit. Ky muze pesë vjet që bashkëpunoj për konservimin e objekte- vitin 1939 nga sekretari i bandës Aleks Lubonja. modest në përmasa është një kontribut më shumë në 9. Flamuri i shoqërisë “Djelmosha” të Stambollit, i ve të Muzeut historik Kombëtar dhe meqë më jepet përpjekjen për të ndriçuar problemet e ndërlikuara të vitit 1919, i cili është dorëzuar në Muzeun Kombëtar rasti dua të shpreh mirënjohjen për ndihmën e pa- shoqërisë tonë në përballjen me të kaluarën. në vitin 1931 nga kryetari i komunës së Voskopojës, kursyer që më ka dhënë mua personalisht, por edhe Drejtoresha e muzeut Znj. Etleva Demollari ka bo- Riza Drini. specialisteve të sektorit. Sektori i Konservimit të Ko- tuar artikullin „Muzeu Kombëtar i Përgjimeve Shtëpia 10. Flamuri i Kongresit të Lushnjës, i vitit 1920, leksioneve pranë Muzeut Historik Kombëtar për të me Gjethe në përballje me të kaluarën“. Në muze që është dorëzuar në Muzeun Kombëtar në vitin ngritur nivelin profesional të specialistëve me konsu- përpiqemi të tregojmë rolin e muzeut në përkujtimin 1929 nga Veli Vasiari. lencën e Prof. Ass. Dr. Frederik Stamatit ka realizuar e dhunës gjatë regjimit komunist në kuadër të drejtë- 11. Flamuri i Luftës së Vlorës, i vitit 1920, i cili disa botime, të cilat na kanë ndihmuar gjatë procesit sisë tranzicionale si muze, memorial dhe vend kujtese i është dhuruar Ministrisë së Arsimit në vitin 1932 të konservimit të objekteve. Disa prej tyre janë: 1-H. i një trashëgimie të vështirë dhe mënyrën se si mësohet nga Lef Nosi. Me urdhër të Ahmet Zogut, flamuri i u Plenderleith, Konservimi i antikave dhe veprave të ar- mbi komunizmin në muze. Rrëfimi në muze bëhet nga pikëpamje të ndryshme: Këndvështrimi i të dënuarve Ish i përndjekuri politik Tomor Aliko ka shkruar arti- dorëzua Muzeut Kombëtar. tit, (Pjesa e parë), Tiranë, 2017. 2-H. Plenderleith, Konservimi i antikave dhe veprave të artit, (Pjesa e të regjimit komunist jepet përmes dëshmive gojore. Në kullin „Pasqyrimi i burgjeve dhe kampeve të internimit 12. Flamuri i batalionit sulmues “Ahmet Zogu”, i vitit dosjet dhe dokumentet e tjera arkivore të kohës jepet gjatë regjimit komunist“. Tomor Aliko është njëri nga të 1927, që është dorëzuar me urdhër të Ahmet Zogut në dytë), Tiranë, 2017. 3-Mbulesa prej argjendi e ikonës së Shën Gjergjit, Tiranë, 2017. 4-Kryqi prej argjendi i pikëpamja e sigurimit mbi bashkëpunëtorët apo viktimat mbijetuarit e regjimit komunist. Ai ka qenë njeri nga të Muzeun Kombëtar në vitin 1932 nga Aqif Përmeti. e terrorit komunist. Përmes tyre, në mënyrë të tërthortë rinjtë antikomunistë, i cili provoi torturat dhe tmerret në 13. Flamuri i batalionit “Shkumbini”, i vitit 1927, kishës së Shën Mërisë, Tiranë 2018. 5-Kapaku i ung- jillit të kishës së Shën Mëhillit, Vithkuq, Tiranë, 2018; mund të kuptohen dhe metodat që përdorte sigurimi për burgjet dhe qelitë e diktaturës për shkak të bindjeve të që është dorëzuar me urdhër të Ahmet Zogut në tij antikomuniste. 6-Mbulesa prej argjendi e ikonës së Shën e Premtes, rekrutimin e bashkëpunëtorëve. Muzeun Kombëtar në vitin 1932 nga Aqif Përmeti. Prof. Asoc. Afrim Krasniqi, Drejtor i Institutit të Tiranë, 2018; 7-Restaurimi i brerores së ikonës së Kris- Dëshiroj të falënderoj Z. Kastriot Dervishi, studiues, 14. Flamuri i batalionit “Vjosa”, i vitit 1927, që hulumtues, ish drejtor i Arkivit të MPB, për kontributin Studimeve Politike në fjalën e tij e vlerësoi revistën si htit, Tiranë, 2018; 8-Restaurimi i relikuarëve të Shën është dorëzuar me urdhër të Ahmet Zogut në Muzeun e tij të vyer në punën tonë. Në çdo aktivitet tonin ka një nisje shumë të mirë. Është një sinjal pozitiv dhe uroj Kombëtar në vitin 1932 nga Aqif Përmeti. Gjon Vladimirit, Tiranë, 2018 etj. qenë mbështetës dhe falë dokumentave e dëshmive të të ketë vazhdimësi, më shumë sesa kanë pasur revista të 15. Flamuri i batalionit “Erzeni”, i vitit 1927, që Me objektet e konservuara në laboratorin e siguruara prej tij kemi mundur të realizojmë ekspozita tjera. Në numrat ardhshëm Instituti i Studimeve Poltike është dorëzuar me urdhër të Ahmet Zogut në Muzeun konservimit të koleksioneve të Muzeut Historik dhe aktivitete të ndryshme. Në këtë botim ai sjell një do të jetë i përfshirë – tha ndër të tjera ai. Në fjalën Kombëtar në vitin 1932 nga Aqif Përmeti. Kombëtar, u hap ekspozita “Thesare të argjendarëve kontribut të çmuar informues mbi veprimtarinë e e saj Zv. Ministrja e Kulturës znj.Valbona Shujaku, e Këta flamuj u ruajtën në Muzeun Kombëtar, deri vendas”, e cila përmbate rreth 20 objekte prej ari Sigurimit të Shtetit. Personalisht e gjej me shumë cilësoi revistën si një vazhdim i programeve të muzeut që kur ai e pushoi aktivitetin gjatë kohës së Luftës së dhe argjendi. Objektet janë punuar nga argjendarët vlerë dhe u sugjeroj sidomos ciceronëve të muzeut, i ngre ato në nivel shkencor. Ajo gjithashtu përgëzoi dhe Dytë Botërore. vendas dhe i përkasin shek. XVII-XVIII. Ato kanë që ta lexojnë me kujdes sepse sqarohet se si kalohej falënderoi Muzeun Kombëtar «Gjethi» për programet qenë histori tabu për 50 vjet, për shkak se në vendin nga procesi agjenturor-operativ i fshehtë, përndjekja e edukative «Kujtojmë për të mos harruar» dhe «Mbresa», KUSH ËSHTË tonë feja ka qenë e ndaluar me ligj. Objektet janë fshehtë në procesin hetimor gjyqësor. aktivitetet e të cilave në mënyrë konstante përfshijnë PROF. AS. DR. FREDERIK STAMATI grumbulluar që në vitin 1967 nga Theofan Popa Drejtori i Muzeut Historik Kombëtar Dr. Dorian Koçi gjeneratat e reja dhe grupmosha specifike. Sipas saj Prof. Ass. Dr. Frederik Stamati ka studiuar në nëpër kishat e Shqipërisë dhe vite më vonë kanë ka botuar artikullin «Tranzicioni kulturor në Shqipërinë mënyra se si shpjegohet komunizmi në muze, duke e Fakultetin e Shkencave Natyrore, në Tiranë, dega përfunduar në fondet e Muzeut Historik Kombëtar. e kapërcyellit të viteve 90». Sipas tij, në mes të viteve ndërthurur me rrëfimin e të dënuarve është mënyra më Kimi Industriale. Ai është themeluesi i studimeve Me kalimin e viteve gjendja e tyre ishte jo e mirë. 80, me vdekjen e diktatorit Hoxha, ashtu si Hrushovi në e lehtë e mësimit të komunizmit, përfundoi znj. Shujaku. arkeometrike në Shqipëri, gjithashtu është themeluesi Konservimi i tyre u krye në laboratorin e konservimit mes të viteve 50 me vdekjen e Stalinit, fillon liberalizimi Mendoj se me botimin e kësaj reviste kemi bërë një i Laboratorit të Konservimit dhe Arkeometrisë, pranë të koleksioneve të Muzeut Historik Kombëtar nga i kontrollit total të Partisë së Punës duke inkurajuar hap modest në ndriçimin e disa aspekteve të periudhës institutcioneve të historisë pranë Universitetit të specialistet Erilda Selaj, Mirushe Përzhita dhe Anila fillimisht lirinë kulturore. Por ndryshe nga Hrushovi, që së regjimit komunist dhe të mënyrës së pasqyrimit të tij në muze. Botimet të tjera do të pasojnë e shpresojmë Tiranës dhe Akademisë së Shkencave. Krahas punës Çingo nën drejtimin e Prof. Ass. Dr. Frederik Stamatit. refuzonte vazhdimësinë totalitare të Stalinit, Ramiz Alia që do të kontribuojnë sadopak në davaritjen e hijeve kërkimore e shkencore në fushën e historisë dhe Ekspozita “Thesare të argjendarëve vendas” synonte ishte i detyruar nga sfondi politiko ekonomik i vendit dhe i Europës Lindore. që rëndojnë mbi këtë periudhë e mbi gjithë shoqërinë konservimit muzeal, ka punuar edhe për trajtimin të promovonte kulturën kombëtare të argjendarëve Dr. Marenglen Kasmi, studiues i marrëdhënieve tonë. Falënderoj gjithë kontribuesit dhe të pranishmit në konservues të rreth tetëmbëdhjetë mijë objekteve tanë, si edhe mënyrën e konservimit të objekteve prej shqiptaro-gjermane ka botuar artikullin «Stasi dhe këtë ceremoni modeste. Falënderoj të gjithë stafin për arkeologjike, etnografike dhe të ngjarjeve historike. argjendi, sepse tradita e punimit dhe konservimit të përvoja gjermane për hapjen e dosjeve». Debati për ndihmesën në realizimin e botimit dhe realizimin e këtij Prof. Ass. Dr. Frederik Stamati është Kryetar i objekteve kishtare për 50 vjet ka qenë e ndaluar. Në hapjen e dosjeve të Sigurimit të Shtetit përbën ndoshta aktiviteti. Një falënderim i veçantë shkon për specialis- Shoqatës së Restauruesve Shqiptarë. Ka qenë anëtar i vijim objektet mbetën të ekspozuara në pavijonin e një nga çështjet që ka ngacmuar dhe intriguar më tepër ten Ira Kruja, për gatishmërinë dhe bashkëpunimin për Këshillit Kombëtar të Restaurimeve pranë ministrive, ikonave pasbizantine të Muzeut Historik Kombëtar. publikun shqiptar në këto 28 vitet e fundit. Tashmë, në organizimin e këtij aktiviteti. pagina 17 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Antichità Si e zbuluam La battaglia di Strato gjuhën e lashtë Preparato da HASAN ALIAJ shqipe I Caoni invece, pieni di confidenza in sé stessi, e riconosciuti da quegli abitanti del Kombet që nderojnë paraardhësit e continente come la popolazione più guer- tyre, mbeten të përjetshëm. riera, non si fermarono per accamparsi, e, avanzando precipitosamente con gli altri bar- Nga MUHAREM ABAZAJ bari, contavano di prendere la città al primo assalto, sicché la gesta appartenesse a loro e shqiptarët kemi disa shenja, disa tregues që soltanto. flasin për një komb shumë të lashtë. Në trojet Nella stessa estate, non molto dopo questi Ntona janë zbuluar vendbanime të lashta që shko- fatti, gli Ambracioti e i Caoni, che volevano jnë deri në epokën e paleolitit, jemi një gjuhë që nuk sottomettere tutta l’Acarnania e staccarla grupohet me asnjë gjuhë tjetër, kemi një epos të rrallë, da Atene, indussero Sparta ad allestire una disa zakone e rite shumë të lashta si; ritet e dasmës, ison flotta per mezzo delle forze alleate, e ad polifonike, vajet me gjamë ose kujën me oi, qeleshen inviare mille opliti nell’Acarnania. Dicevano e bardhë, fustanellën dhe xhubletën, vallet me shpata, che, se Sparta si fosse unita a loro con una lahutën, kanunin deri tek të dhënat e veçanta që vinë flotta e, insieme, con un esercito terrestre, nga gjenetika bashkohore. Të gjitha këto veçori u kanë non potendo gli Acarnani accorrere dalla rënë në sy prej kohësh shmë studjuesëve shqiptarë dhe costa, dopo essersi agevolmente imposses- të huaj. Dhe ata nuk kanë nguruar të japin mendimet e sati dell’Acarnania sarebbero divenuti pa- tyre. XH. Krispi, arbëresho - italiani, i cili njihte mirë droni anche di Zacinto e di Cefallenia, e gli gjuhën shqipe, pasi njohu dhe gjuhët e lashta, greq- Ateniesi non avrebbero più potuto incrociare ishten e vjetër, latinishten etj. arriti në përfundimin se come prima tutt’intorno al Peloponneso. E si gjuha shqipe është mëma e gjuhëve. Rilindasit tanë: De sarebbe potuto anche sperare nella presa di Rada, S.Frashëri, etj. deklaruan se gjuha shqipe rrjedh Naupatto. nga pellazgjishtja. Studjuesi austriak Hahn, i cili duke Accolta la proposta, i Lacedemoni invia- punuar në Greqi njohu mirë gjuhën e vjetër greke dhe rono immediatamente su poche navi Cnemo, të folmen e arvanitasve, vuri re një ngjashmëri të madhe che era ancora navarca, con degli opliti, e midis tyre. Hahnit i lindi dyshimi se gjuha e arvanitasve, diedero ordine alla flotta della lega di all- d.m.th. gjuha shqipe, kishte shenja për një lashtësi më estirsi al più presto a recarsi a Leucade. I të madhe se ajo e greqishtes së vjetër. Për të vërtetuar Corinzi erano i più entusiasti nel voler soc- dyshimin e tij ai erdhi vetë në Shqipëri për ta njohur më correre gli Ambrocioti, che erano loro colo- mirë shqipen. Edhe pse, kuptohet nuk mundi ta njohte ni. La flotta di Corinto, di Sicione, e delle thellë gjuhën tonë, ai deklaroi se gjuha shqipe rridhte regioni prossime era in preparazione; quella nga gjuha e ilirëve por shkonte më tej, deri tek gjuha di Leucade, di Anattorio, di Ambracia, gi- e pellazgëve. S.Konda, pasi kishte njohur me themel unta prima, attendeva a Leucade. greqishten e lashtë dhe latinishten, kishte bindjen se Cnemo poi e i suoi mille opliti, passati shqipja rridhte nga pellazgjishtja. P.Zheji, duke njohur sfuggendo al controllo di Formione, che era shumë gjuhë të huaja për shkak të profesionit të tij si a capo delle venti navi attiche di guardia përkthyes, arriti në përfundimin se gjuha shqipe zotëron nei pressi di Neupatto, prepararono subito elementet bazë gjuhësorë të të gjitha gjuhëve. Mathieu la spedizione di terra. Con lui erano come Aref, njohës i shqipes, studjues me origjinë shqiptare truppe elleniche uomini di Ambracia, di ( Arif Mati), parashtroi dhe mbrojti në Universitetin e Leucade, di Anattorio e i mille Peleponnesi Sorbonës temën “ Vazhdimësia etno - gjuhësore pel- che venendo aveva portato con sé come trup- lazgo - iliro – shqiptare”. pe barbare, mille Caoni non retti a regime Por të gjitha këto të dhëna mbetën “ të ngrira”, nuk monarchico, di cui erano a capo in carica Quando gli Acarnani appresero che un arritën ta provonin lashtësinë e kombit tonë dhe të per un anno Fozio e Nicanore, appartenenti numeroso esercito aveva invaso il loro ter- Calata la notte, Cnemo gjuhës së tij. Shkaku i vetëm “ i tmerrshëm” ka qenë alla famiglia che deteneva il comando. Con ritorio, e che nello stesso tempo i nemici si ritirò in fretta con mungesa e dokumentimit me shkrim të shqipes përtej i Caoni prendevano parte alla spedizione e sarebbero apparsi dalla parte del mare con la flotta, non si riunirono per sostenersi a vi- l’esercito verso il fiume shek.XVI dhe mungesa totale e shkrimit të ilirishtes dhe Tesproti non retti a regime monarchico. Anapo, che dista da pellazgjishtes. Kjo bëri që të arrihej vetëm deri në për- A capo dei Molossi e degli Atintani era cenda, ma ogni popolazione si mise a guar- fundimin hipotetik se gjuha shqipe rrjedh nga ilirishtja Salicinto, tutore del re Taripo ancora ragazzo dia delle proprie terre, e inviavano ambas- Strato ottanta stadi. dhe kaq. Një paradoks i tillë ka bërë që ende sot gjuha e dei Paravei, Oredo, loro re. Mille Oresti, cerie a Formione, invitandolo a soccorrerli. “ Il giorno seguente

Formione rispose che non gli era possibile shqipe të konceptohet si një gjuhë relativisht e re duke dei quali era re Antioco. Anche Perdicca, stipulò una tregua per di nascosto di Atene, inviò mille Macedoni, lasciare Naupatto indifesa, poiché una flotta mjegulluar disi edhe autoktoninë e kombit tonë. Ky raccogliere le salme, paradoks i ka nxitur shumë studjues për të bërë studime che giunsero più tardi. Cnemo avanzava si preparava a salpare da Corinto. Frattanto

më të thelluara për të zbuluar rrënjët e gjuhës sonë. con queste truppe, senza attendere la flotta i Peloponnesi e gli alleati, divisisi in tre cor- e, poiché gli Eniadi si Këto tri dekadat e këtij fillim shekulli i kanë sjellë corinzia. Durante la marcia attraverso il ter- pi, puntavano sulla città degli Strati con la trovavano per amicizia kombit shqiptar disa fitore ngazëllyese. Fitorja e de- ritorio di Argo, e poi dell’Acarnania vera e mira di accamparsi nelle sue vicinanze, e di tra le sue truppe, si “ mokracisë në Shqipëri, arritja e pavarësisë së Kosovës, propri, saccheggiarono Limnea, villaggio in- tentarne le mura con la forza, se le parole vendosja si gjuhë zyrtare e shqipes në Maqedoninë e difeso da mura. Giunsero così a Strato, la non fossero riuscite persuasive. ritirò nel loro paese Veriut, janë arritje qe shumë kohë më parë vështirë se città principale dell’Acarnania, ritenendo Al centro dell’esercito avanzavano o prima che arrivassero mund të mendoheshin. Ky rizgjim kombëtar nuk erdhi che, se avessero anzitutto conquistata ques- Caoni e gli altri barbari, alla loro destra e gli aiuti al nemico. vetvetiu. U arrit falë rrethanave favorizuese ndërkom- ta, avrebbero facilmente sottomesso il resto. i Leucadi e gli Anattori con i loro alleati, bëtare, ndihmës së pakursyer të kombeve demokratike alla sinistra Cnemo con i Peloponnesi e gli dhe veçanërisht ndihmës së SH.B.A, por në radhë të Ambracioti. Questi reparti erano separati da battaglia, perché i barbari erano avanzata parë nga përpjekjet, nga lufta e vet shqiptarëve. Me sa Quando gli Acarnani grandi distanze, e in certi punti nemmeno si erano avanzati d’assai, e gli Elleni credeva- duket në ndërgjegjen e vet shqiptarëve u rizgjua një gen, appresero che un vedevano l’un l’altro. Gli Elleni marciavano no che si affrettassero per disporre il proprio i cili ka pritur kushte të përshtatshme për t’u ringritur. in ordine di battaglia e tenendosi in guar- campo. numeroso esercito dia, finché si accamparono in luogo adatto. Ma, poiché i barbari in fuga si gettarono Cili është ky gen? Cilët jemi ne shqiptarët ? A jemi aveva invaso il loro ne trashëgimtarë të ndonjë geni të lashtë dhe vital? U I Caoni invece, pieni di confidenza in sé fra loro, li accolsero e, riuniti gli accampa- rishfaqën këto pyetje që shumë studjues i janë përve- territorio, e che nello stessi, e riconosciuti da quegli abitanti del menti, per quel giorno non si mossero da shur punës për zbulimin e këtij geni, për zbulimin e “ stesso tempo i nemici continente come la popolazione più guer- lì. Gli strati non vennero con essi alle mani,

riera, non si fermarono per accamparsi, e, perché non era ancora apparso l’aiuto degli identitetit tonë kombëtar. sarebbero apparsi dalla Me përpjekjet e tyre shumë studjues, të favorizuar avanzando precipitosamente con gli altri altri Acarnani; ma da lontano tiravano con nga mundësia e marrjes së një informacioni të gjerë dhe parte del mare con la barbari, contavano di prendere la città al le fionde, creando una situazione difficile

të shpejtë përmes internetit, kanë sjellë shumë fakte dhe flotta, non si riunirono primo assalto, sicché la gesta appartenesse poiché senza armi di difesa non ci si poteva dëshmi që flasin për një shqipe shumë të lashtë, përtej per sostenersi a vicenda, a loro soltanto. muovere; e gli Acarnani godono fama di kohës së ilirëve historikë, të lidhur me periudhën pel- Gli strati seppero che essi lasciati gli El- grande abilità nell’uso della fionda. ma ogni popolazione “ lazgjike. leni, continuavano l’avanzata, e, calcolando Calata la notte, Cnemo si ritirò in fretta Si një ndër mbrojtësit e kësaj teze unë po përshkuaj si mise a guardia che se li avessero vinti mentre erano isolati, con l’esercito verso il fiume Anapo, che dista më poshtë ecurinë e kërkimeve të mija deri në identifi- delle proprie terre, e gli Elleni non si sarebbero più egualmente da Strato ottanta stadi. Il giorno seguente kimin e shqipes së lashtë ( pellazgjishtes ). Dy kanë qenë fatti incontro, predisposero imboscate. Il stipulò una tregua per raccogliere le salme, inviavano ambascerie a panico si impadronì delle truppe e i Cao- e, poiché gli Eniadi si trovavano per ami- pistat ku unë kam gërmuar: emërtimet dhe mbishkrimet Formione, invitandolo a e lashta. ni subirono gravi perdite; gli altri barbari cizia tra le sue truppe, si ritirò nel loro paese soccorrerli. vedendoli battuti, non resistettero oltre e prima che arrivassero gli aiuti al nemico. Di (vazhdon në numrin e ardhshëm) si volsero in fuga. In nessuno dei due ac- lì ognuno tornò in patria. Gli Strati elessero campamenti ellenici era giunta notizia della un trofeo per la battaglia contro i Barbari. Cultura Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 18 Cremona - nusja e lumit Po Një fshat që nuk e hedh dot në hartë “Imishtasit në Trojet Shqiptare”- Monografi nga YMER M.DOMI (ese) Nga PËRPARIM HYSI embullorë; si ndërtues apo si ushtarak; si njerëz të dijeve e të arsimit. aska një fshat që nuk e hedh dot Unë lexoj dhe mbresohem se, për çudi, në hartë. Se harta e Shqipërisë gjej në këtë monografi njerëz të njohur; Pnuk e”nxë” dhe mos kujtoni se po njerëz që i kam dashur dhe dua, pa e ditur zmadhoj, por kështu është e vërteta. Në fare, se këta të”njohur” (nuk janë vetëm këtë përfundim, do të arrijë cilido lexues nga unë të njohur) qenkan nga IMISHTI. që do ketë mundësinë të lexojë librin Nëse nuk kanë lindur apo nuk janë rritur “monografi” të YMER M.DOMIT. Kur në IMISHTË, origjinën e kanë prej andej e përfundova librin, isha nën mbresën e dhe këtë e mëson nga YMER M.DOMI. një kënge shpotitëse, andej, nga Skrapari Dhe ja “dëshmia” ime për IMISHTASIT (nga Skrapari, kam rrënjët), që thotë: që njoh. PROFESORI I NDERUAR, MA- “ Atje poshtë tek larushku/ më i madh HIR SULË DOMI, nuk qenka nga EL- dhëndërri nga krushku?!!!). Dhe anologjia BASANI, por nga IMISHTI. Unë, para shkon. Fshati që nuk e”nxë” harta, është PROFESORIT, mu në mes viteve ‘50-të, IMISHTI në rrethin e KUKËSIT. “Kar- si nxënës në ish-Normale të Elbasanit, kam tografi” që e hedh në hartë këtë fshat të njohur vëllanë e Profesorit, Avninë që lu- madh (më të madh se krushku?!!!), është ante futboll me Labinotin e Elbasanit. Kur një burrë nga IMISHTI që quhet YMER isha ushtar, mesviteve ‘60-të, nuk harroj M.DOMI. Ky, YMER M.DOMI, është me KOLONELIN-Shef Shtabi të AK, SULË arsim të mesëm për ndërtim dhe, ngaqë i DOMI që, sado nga Mati, qenka nga IM- hanë duarët për ndërtim, ka vendosur që ISHTI. NJë KOLONEL i barabartë nga këtë radhë, të ngrejë një”shtëpi të madhe” pozita me gjeneral. Më vonë, jo vetëm unë, ku të strehohen të gjithë “imishtasit” me por gjithë Shqipëria, njohën një volejbollist kuç e me maç, brenda dhe jashtë trojeve me emër, HYSEN DOMI: volejbollist me shqiptare. “Shtëpinë e madhe”, të madhe emër dhe PERSONALITET plot respekt. (pak si në përrallë) e ka bërë përmjet li- Por mbresa ime zë e rritet në kufitë e brit “monografi” që cituam më lart dhe që një të papriture të madhe. “Lupa vëzh- është objekt i esesë sime. Para se të flas për guese” e skrupolozit, YMER M.DOMI -Një ditë feste me komunitetin shqiptar të Cremonës- mbresat e këtij libri, në çmimin tim, duhet mbrrin në Fier. Po unë jam fierak dhe në bërë një”koregjim”: nuk ka shkruar mono- Fier nuk ka “DOM”. Nuk ka në Fier, por Nga NDUE LAZRI me kostumet e bukura shqiptare që pi- valltarit të moshuar që i prin valles. grafi, por ka bërë “ekografinë” e IMISH- ka në fshatin NDËRNËNAS (gabimisht ky azza “Roma”, në mes pemëve, luleve e Valltari i zgjat dorën, fëmija heziton një TIT dhe imishtasve kudo që rrojnë; kudo i IMISHTËS, thotë Ndërmenas) të zonës remona, ky qytet i këndshëm i monumenteve të fillonte të mbushej me çast, pastaj ritmi i muzikës bën të vetën që janë vendosur; kudo që kanë lëvizur. së Libofshës. Epo kësaj i thonë: - Hajde, Lombardisë, është si një nuse e njerëz. Kështu nis kjo festë spontane, e dhe ai nis ta heqë vallen sipas muzikës Është për t’u çuditur me këmbënguljen, o baba, të të tregojë arat!!!. Popullësia e Cbukur që i lag këmbët në Lumin cila tërheq vëmendjen jo vetëm të shq- nën duatrokitjet e të pranishmëve. Ne me energjinë fizike, me investimin intele- këtij fshati është e gjitha orthodokse, por Po. Ajo zgjohet këtë të diel të bukur iptarëve, por edhe të turistëve të ndry- shqiptarët e kemi në gen vallen e kështu ktual dhe, pse mos, edhe me investimin YMER M.DOMI i gjen”DOMËT” e tij këtu shkurti, nën freskun e dimrit që duket shëm, si dhe të emigrantëve të etnive të duhet të kenë nisur edhe valltarët tanë individual financiar. Ka bredhur nga Veriu dhe unë gati bërtas nga habia: - Që nga sikur po ikën e të pranverës që ka hed- tjera që banojnë në këtë qytet. të mëdhenj si Besim Zekthi, Lili Cingi, i Shqipërisë dhe deri në Shqipëri të mesme më të moshuarit e deri ata që rrojnë sot hur shenjat në sythet e para të pemëve e Familja Qokaj, si gjithmonë është Rexhep Çeliku e shumë të tjerë që e dhe atë të jugut vetëm e vetëm në gjurmë në NDËRNËNAS, janë të njohur të mi. Të në luledelet e çelura parqeve. Edhe pse komplet në aktivitete të tilla. Ajo tash- kanë bërë të njohur vallen shqiptare të bashkëvendasve të vetë. Ka ndjekur vjetërit që kanë ndërruar jetë: LILI DOMI e diel, qyteti ka lëvizje që në mëngjes më është një familje e njohur artistësh skenave të botës. Në valle futen edhe dinamikën e lëvizjeve demografike të tyre e JANI DOMI dhe pasuesit e tyre: Zariku, herët. Është një qytet, që me vlerat e tij të pasionuar, që shtegëton gjithandej emigrantë nga vende afrikane dhe en- dhe ka qenë gjakftohtë dhe i paanshëm në Themiu, Vagjeli e Miti Domi që kanë ndër- arkitekturore e artistike fton mjaft tur- nëpër festat e shqiptarëve jo vetëm në tuziazmohesh kur shikon se sa shpejt e qëndrimin e IMISHTASVE në momente ruar jetë, relativisht më të rinj. Unë kam kruciale të historisë. Pa qenë historian, qenë mësues për tri vjet atje dhe nuk ka istë e vizitorë. gjithë qytetet e Italisë ku ka shoqata të kapin ritmin e valleve tona. është mbështetur në dokumente historike shtëpi që nuk më pret me krahët hapur. Kalojmë rrugëve të tij drejt qendrës. emigrantëve tanë, por edhe tej kufijve Ndue Qokaj, pasi përshëndet të pra- dhe, tek dëshmon në libër, si një studiues Tani “hipnoza” made in YMER M. DOMI, Na bën përshtypje piazza “Marconi” të Italisë. nishmit, këndon një këngë me çifteli. që ballin e ka të bardhë, tregon burimin më zë mua dhe gati dorëzohem, aq sa dua me bukurinë e saj, me Muzeun e Vio- Tek i shikoj ashtu dinamikë, të qe- Pastaj e merr mikrofonin këngëtarja Ani nga e ka”vjelë” të dhënë historike: a është të bërtas: - Bravo të qoftë! Ke bërë një linave, me monumentet dhe pemët që shur, të dashur me njerëzit e përherë Myzeqarja e në shesh afrohen gjithnjë e dokument autentik; a është rrëfim gojor punë skurpuloze që të nderon! e rrethojnë. Përpara muzeut një nga me veshjet popullore, ritmin e valles e më shumë njerëz. Organizatorët Gazmir nga njerëz të besuar. Tek e ndjek në këtë Duke bërë një shkrim pak të sipër- simbolet e këtij qyteti, violina e kthy- çiftelinë apo sharkinë që kryefamiljari Meçe e Astrit Meli janë gjithnjë në investim me kaq vlerë, vë re se”lupës së tij faqshëm, për “monografinë-skaner” të er ne monument. Është një skulpturë Ndue Qokaj nuk i ndan nga vetja, më lëvizje, takohen e bisedojnë me njerëz vëzhguese” nuk i shpëton asnjë familje e YMER M.DOMIT. zë e meditoj. Vallë, ç’e e realizuar me mjeshtëri e delikatesë vjen në mendje një thënie popullore: që duan të dinë kur do të jetë festa e vetme nga IMISHTI dhe, ndërsa IMISHTI ka shtytur, YMER M.DOMIN që të bëjë nga skulptori i talentuar dhe i njohur “Ku leh qen e ku del tym dhe ku bën ardhshme. rritet aq, sa kapërcen edhe kufijte e Shq- një”skanim” kaq të skatë për bashëven- shqiptar Helidon Xhixha, i cili emrin daullja bym”, aty gjenden edhe këta ar- Në Cremona ka edhe disa familje ipërisë, YMER M.DOMI, arrin pas tyre: i dasit e tij. Dhe përgjigjem po vet. YMER e tij artistik e ka të lidhur jo vetëm tistë të valles popullore që i bëjnë një arbëreshe nga hora arbëreshe e Siçilisë. gjen diku, në KOSOVË; diku në SHKUP M.DOMI e do IMISHTIN dhe, pa asnjë me 4 skulptura të vendosura në këtë shërbim të përhershëm kulturës sonë, Edhe ata janë të pranishëm e dinamikë apo DIBËR të Madhe dhe jo vetëm kaq: shpërblim dhe sponsorizim, ka arritur të qytet, por edhe me vepra të tjera artit tonë, valles e kostumeve tona të në festë. Me ta do të bisedonim në si një shkencëtar i vërtetë (jo nga ata që nxjerrë në dritë një libër me vlerë. Më nëpër qytete të tjera të Italisë. Më tej bukura. drekën e organizuar në një lokal të servirin “plagjiatura”), flet me siguri kur ka kujtohet që një nga ZONJAT e PARA të shtatorja e mjeshtrit të violinave, An- Piazza Roma është e lidhur edhe bukur. Francesco Riolon dhe bash- prova dokumentare. AMERIKËS, ELEONORA ROZWELT, tonio Stradivari, një nga figurat më të më shumë me emrin e mjeshtrit Stradi- këshorten e tij Maura Panzariello i kemi Ai e fillon studimin e tij që nga shek- ka thënë: - Çfarë njeriu mund të jesh ti, shquara artistike të këtij qyteti, por me vari. Aty ai kishte ngritur dyqanin e tij përballë në tavolinë. ulli XV-të, paksa si kalimthi dhe me një kur nuk vazhdon të mos japësh kontribut? famë në gjithë botën. Me këtë qytet punishtë ku prodhonte violina dhe in- Po kështu edhe 2-3 arbëreshë të tjerë. apologji të sinqertë (nuk ka patur mundësi Dhe ai jo vetëm vazhdon të japë kontribut, lidhet edhe emri i një tjetër artisteje të strumente te tjera harqesh, por edhe Ata flasin saktë gjuhën tonë amtare e të shfletojë dokumente në Vatikan apo St- duke shfrytëzuar racionalisht kohën. Se jo amboll), por nuk ka përtuar të shkojë fshat më kot nuk thonë anglezët: - Gjithmonë an- madhe, këngëtares së famshme, Mina, harpa etj. Me të punonin bijtë e tij, por gjithnjë na tregojnë për festat e tyre, më fshat ku jetojnë. Jo vetëm ka shkuar, kohemi se kemi pak kohë, por e jetojmë të cilën një gazetare e pati pagëzuar edhe mjeshtra të tjerë, që ishin të rrallë sidomos tani që afrohen Shëngjergji dhe por i ka”skanuar”. Si një”referent i gjen- atë sikur ta kemi me tepricë”. Për YMER me emrin simbol “Tigre di Cremona”, në zgjedhjen e drurit dhe prodhimin e Pashkët, kur ata bëjnë festa të mëdha djes civile”, ka bërë listën e trungut famil- M.DOMIN nuk ka kohë me”tepricë” se, në që e ka shoqëruar këngëtaren e madhe instrumenteve, që e kanë bërë Stradiva- me shpalosjen e folklorit, kulturës, tra- jar dhe gati-gati ka bërë”ADN” e tyre. Në çdo moment, është duke ndjekur, në din- gjatë gjithë jetës. rin emrin e madh të violinës. Gjatë jetës ditave që i ruajnë aq të gjalla edhe pas zonën e KUKËSIT, të Hasit, të Dibrës, të amik, ku janë ata nga IMISHTI? Sikur, Kemi ardhur këtu për të marrë pjesë së tij ai ka prodhuar mbi 1100 instru- 500 vjetësh. Matit dhe, mandej, në Elbasan, në Shijak, kalimthi, më rroku syri se një (i vetëm), në një festë të organizuar nga komu- mente muzikore, nga të cilat 650 ekzis- Me ta ndodhet edhe një zonjë shko- Sukth, në Durrës ... për të vazhduar më kish sosur andej, nga Bagdati. Nëse s’ka niteti shqiptar i Cremonës. Në këtë tojnë edhe sot. Ato janë aq të kërkuara, drane, Shpresa Minina, me bashkëshor- tutjet në Kuçovë apo Berat dhe deri në vajtur deri tani, do shkojë nesër. Se nuk lë qytet jetojnë e punojnë 1400 shqiptarë, sa në vitin 2006 një violinë stradivari tin e saj italian. Shpresa ka vajtur disa Fier. Kur them kështu, nuk duhet har- IMISHTAS të humbë si sëpata pa bisht. Se kurse e gjithë provinca e Cremonës ka është shitur në Angli 1 milion e 790 herë tek arbëreshët në Siçili dhe të bën ruar Tirana ku kanë reshperuar shumë sa vlera ka ky libër, se sa i domsodoshëm mbi 4000 shqiptarë. Në fakt ishte një mijë sterlina, dmth mbi dymilion euro. përshtypje me sa dashuri flet për komu- prej tyre në vitet e postdemokracisë. Ky është, mjafton të lexosh një parathënie ftesë që na bëri mikja jonë, artistja e Aty në qosh të piazzës ai ka edhe tar- nitetin arbëresh, sa mirë i njeh veshjet është”intenerari” që ka ndjekur, në vija nga një NJERI I NDERUAR, siç është mirënjohur, Drita Gega, e cila na njoftoi getën e varrit të tij. e zakonet e tyre, aq sa duket sikur ka të trasha, brenda kufijve të Shqipërisë. PROFESOR SHEFQET HOXHA. Të bën mbi këtë aktivitet të bashkatdhetarëve Pikërisht në këtë piazzë bëhet edhe jetuar për shumë e shumë vite në ato Por ja që”imishtasve” u hanin “brirët” përshtypje dhe të lë një shije të mirë se tanë. Organizatorët Gazmir Meçe e As- festa e shqiptarëve. Koncerti që ka fil- anë. për një jetë të mirë dhe janë ngulur me në libër gjen një shqipe të normës letrare trit Meli e kanë bërë thuajse gjithçka në luar me vallet, ku spikasin edhe ritmet Festa vazhdoi për disa orë. Sponta- gjithë familjet e tyre. YMER M.DOMI, nuk dhe nuk gjen qoftë dhe një shmangie nga dy ditë, aq sa edhe koha për të njoftuar e kostumet çame, bëhet gjithnjë e më neiteti i saj ia arriti qëllimit. Organiza- ka shkruar me apriori qoftë dhe për këto kjo normë. Pa dyshim, merita i takon, veç komunitetin ka qenë e pamjaftueshme. i gjallë.Ka disa vetë me origjinë çame torët nuk e prisnin as vetë këtë sukses familje jashtë “trojeve shqiptare”. Edhe tjerash, redaktorit BESIM M.CENGU që e Ata kanë ftuar Grupin e Valleve “Shqi- e ata flasin me krenari për zonat nga dhe të entuziazmuar na thonë tek për- ai, me qëllimin e madh për t’i”skanuar” ka parë me seriozitetin e një profesionisti ponjat” në Lecco dhe këngëtaren Ani vijnë, për këngët e vallet e tyre. Më bën shëndetemi për të ikur: - Së shpejti do një për një, është vënë në ndjekje të tyre. librin. Dhe në mbyllje: vallë, a ka ndonjë I gjen dhe bën portretin moral dhe kon- njeri me gjak nga IMISHTI që këtë libër Myzeqarja. E kështu i kanë dhënë jetë përshtypje një zonjë italiane me emrin ju çojmë fjalë të vini në festën e ardh- tributin që kanë dhënë në të gjitha fushat mos e ketë pronë në shtëpi, si një dëshmi këtij aktiviteti të parë të komunitetit shq- Giuliana, e cila ka veshur kostum shqip- shme. e jetës. të bukur të origjinës së tij? Unë, sapo e iptar. tar dhe ishte dinamike në të gjitha val- E ne largohemi me kënaqësinë e për- Ti lexon dhe i sheh në ballë të luftës mora, dhe e uroj autorin:- Me libër tjetër, o U deshën vetëm tingujt e parë të let. Një fëmijë, 2-3 vjeç shkëputet nga jetuar midis tyre dhe me fjalët “Miru- kundër pushtuesëve sërbë, fashistëve dhe YMER M.DOMI nga IMISHTI, atij “fshatit muzikës shqiptare dhe ritmi i valles prindërit e tij dhe i afrohet me ndrojtje pafshim”. nazistëve. I sheh si punëtorë a bujq sh- të madh” që nuk e”nxë” harta! pagina 19 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Manoscritto Dorëshkrimet e purpurta Nga LUAN RAMA emrin Pentateuque d’Ashburuham. Historianët thonë Poucqueville të Janinës, tashmë ishin bërë të njohura se ky dorëshkrim duhet të jetë shkruar në Spanjë, ose në Francë, por për kodikët dhe dorëshkrimet e vjetra «Një abaci pa bibliotekë është si një në Afrikën veriore, dhe më pas, në shekullin IX, ai nuk kishte asnjë informacion. Në përshkrimin e tij kështjellë pa depon e armëve» Godefroy de është transferuar në abacinë e qytetit francez Tours. në hyrje të Beratit, Batiffol n’a njofton për «qytetin Saint-Barbe-en-Ange, 1170. Por më 1847, ai i u shit dukës anglez Ashburuham që ngrihet buzë lumit Apsus (Osum) dhe për habinë dhe që atëherë dorëshkrimi mori emrin e tij. e tij kur shikon plot hebrenj me fes të zi në kokë. « odikët e Purpurt» të Beratit, të cilat para Kur perandori i Evropës, Charlemagne, filloi fushatën Batiffol-i vendoset në lagjen «Kala», siç na shkruan disa vjetësh u pranuan në Unesco si «pasuri romake kundër Romës, ai i kërkoi «scribe»-t së tij Go- ai, në «tokën e ortodoksëve dhe ku nuk ka asnjë desclac, të shkruante një libër liturgjik në gjuhën latine. xhami», ndryshe nga pjesa tjetër e qytetit, e cila është e trashëgimisë botërore» dhe hynë në atë që K Dhe ai e shkroi këtë libër prej 127 faqesh, në dimen- e gjitha muslimane. Dritaret e tij shohin nga bedenat quhet «Mémoire du Monde», ose «Kujtesa e Botës», sionet 31x21cm, në Aix-la-Chapelle, midis viteve 781 e kalasë dhe pamja tutje duhej të ishte padyshim me na dha shkas që të bëjmë një udhëtim historik dhe dhe 783. Në Evangeliaire de Godescalc, siç titullohet një ekzotizëm të rrallë, pasi duket që kjo pamje atë e të ndërmarrim një pikëtakim me dorëshkrimet më ky dorëshkrim i mrekullueshëm, shkruhet për evan- ka ngacmuar së tepërmi. Dhe padyshim, takimi i parë të vyera të njerëzimit, të pikëtakojmë rabinë e murgj gjilët dhe pasazhe të ndryshme lexoheshin nëpër me- është me ipeshkvin e Mitropolisë së Shenjtë, Anthime të shekujve të hershëm që në dorëshkrimet e para sha të rëndësishme. Një «evangeliaire» më i hershëm Alexoudis. Nuk dimë se sa ditë ka qëndruar Batiffol-i filluan rrugëtimin e letërsisë biblike apo bëmave të se ky është Evangiliaire de Lindisfarne i vitit 698, ku në Berat, por nga sa kuptohet nga shënimet e tij, qën- mëdha, që më pas do të këndoheshin nga trubadurët shkruhet për katër evangjilët e famshëm pas Krishtit. drimi ka qënë i shkurtër. Në fillim ka humbur shumë popullorë. Ç’ishin vallë këta «scribe» të historisë? Cila Kronikat historike tregojnë se për shkrimin e tij u prenë kohë gjersa e ka bindur ipeshkvin që ti hapë vendet e ishte jeta dhe historia e tyre personale, drama dhe 100 viça, ndërsa për shkrimin e dorëshkrimit tjetër të fshehta, ku ruheshin kodikët e vjetër. Por habija e tij tragjedia e tyre? Vështirë të mësojmë diçka rreth tyre njohur Evangeiaire du Tresor, një nga më të bukurit ishte e madhe: një habi e përzier me një lloj trishtimi, sepse ata asnjëherë nuk kanë shkruar për vetveten. e epokës «caralingiennes», u desh lëkura e 150 viçave pasi ai gjëndet para një grumbulli të çrregullt të ko- Më të shumtit kanë mbetur anonimë. Sidoqoftë, ën- të therur. Por rekordin e viçave të therur e mban Bi- dikëve të mbajtur keq. Por kodikët e vjetër, Alexoudis dra e «scribe»-ve: të shkruanin kodikët dhe librat më bla e Winchester, për shkrimin e së cilës u desh lëkura të bukur të botës! Në gërma ari e argjëndi, në fletë e 250 të tillëve. Kuptohet që angazhimi në shkrimin e të purpurta, përkulur mbi miniatura të paharrueshme kodikëve dhe dorëshkrimeve të rralla ishte i jashtzakon- të mbrujtura me ngjarje që do tu rezistonin jo vetëm shëm, jo vetëm si financim dhe forcë fizike, por dhe si shekujve por dhe mijëvjeçarëve, ata bënë të mundur kohë, e mbi të gjitha si krijimtari. Për përfundimin e të na dëshmojnë për një kohë plot dritë dhe art. tyre duheshin vite pune. Kështu u krijuan librat e tjerë Në arkivat e botës ruhen ende dorëshkrime të një dur të vijnë deri tek ne, por që mund ti imagjinojmë të famshëm si Codex Amiantinus, i vitit 716, në gjuhën vlerë monumentale dhe të pazëvëndësueshme, të vet- dhe të hyjmë në botën e pasionin e këtyre «scribe»-ve, latine dhe format të madh (50,5x34cm), me 1029 «foli- met që dëshmojnë për mendimin dhe vlerat njerëzore të cilët ishin padyshim artistë të përkryer. Ashtu si Co- os», e punuar në abacinë Jarrow të Wearmoth; Livre de të atyre kohrave. Nuk është fjala vetëm për Dorësh- dex Purpureus Beratinus dhe Codex Aureus Anthimi Durrow i vitit 675, mbi katër evangjelët e krijuar në Ir- krimet e Detit të Vdekur, të gjetura në Kumran pas të Beratit, që në kohën e errët totalitare vazhdonin të landë; Codex Aureus de Canterbury, i shekullit VII, në Luftës së Dytë Botërore në shkëmbenjtë e Detit të ruheshin në fshehtësi në një gropë të një kishe në Be- gjuhën latine dhe në format 39,5x31,4cm, apo Evan- Vdekur në Izrael, rrodhanë që i përkasin shekullit III- rat, për tu zbuluar më vonë, ashtu dhe kodikët e tjerë geliaire d’Henri de Lion, i cili në vitin 1983 u ble gjatë I, para erës sonë, por dhe për kopjen e hershme të pësuan ç’vendosje, kërcënime djegjesh e plaçkitjesh, një shitje në Sotheby’s në Londër, për 16 milionë euro. Testamentit të Vjetër, si dhe ungjijtë e parë, kodikët duke u detyruar tu largohen luftrave dhe pushtimeve Një nga pinjollët e mëvonshëm të Charles I d’Anjou, me jetëshkrimet e katër evangjelëve të famshëm dhe fetare, apo perandorëve të tjerë dhe të largohen nga pra René d’Anjou, i cili formalisht ishte ende zot i Dur- më vonë të jetës së përditëshme njerëzore, të marte- vëndi i tyre i krijimit. Çdo ikje ka qënë një kalvar për rësit të Shqipërisë, (Albaniae), duke qenë një amator i save e vdekjeve të mëdha, të luftrave dhe të traktat- jetë a vdekje. Ikje me kodikët e fshehtë për ti shpë- madh arti dhe lojrash kalorsiakë, krijoi një nga librat më eve të para shkencore, apo mjeksore, etj. Një botë e tuar ata nga shkatërrimi. Dhe kjo ka ndodhur pikër- të bukur të quajtur Le livre de Tournois, të cilën do ta vërtetë ku mpleksen arti, historia, puna e shkronjësve isht në kohë përplasjesh të mëdha midis Perëndimit shkruante ai vetë. të lashtë, të këtyre murgjeve «scribe», që i lanë pas dhe Lindjes. Rabbula Codex, pas 900 vjetësh e la Në atë kohë abacitë kristiane mbanin thesare të njerëzimit këtë pasuri botërore. Çdo dorëshkrim, apo manastirin e Shën Joanit për të gjetur strehë në vitin mrekullueshme, aq sa siç shkruhej në vitin 1170 nga kodik, ka karakteristikat e veta, artin e vet, ashtu siç 1497, në Firence, ku është dhe sot. Codex Purpureus Godefroy de Sainte-Barbe-en-Ange, «Një abaci pa bib- Rossanensis, një nga veprat më të përmëndura në his- liotekë është si një kështjellë pa depon e armëve». Dhe torinë e dorëshkrimeve, është i fillimit të shekullit të kjo thënie padyshim ishte e tillë edhe për abacitë shqip- VI. Historianët pohojnë se ai është krijuar në Azinë e tare, që edhe pas një pushtimi të gjatë, arritën të shpëto- Vogël, ose në Antioche, (çka mendohet dhe për Kodi- jnë shumë prej kodikëve, siç janë 100 kodikët shqiptarë, kun e Anthimit), e cila në kohën e kryqëzatave banohej mes të cilëve dhe kodikët e Korçës, Vlorës, etj. nga latinët dhe udhëhiqej nga mbretër latinë. Charles Dhe padyshim kodikët e Beratit të zbuluara nga I d’Anjou, që ishte mbret i Napolit dhe i Shqipërisë, Pierre Batiffol dhe të mbajtura ende nga metropoliti i i mbante në një vënd tjetër, me kujdes të veçantë. Ato në fundin e viteve 1200 ishte njëkohësisht dhe mbret Beratit Anthime Alexoudis janë një histori akoma më kodikë Batiffol-i do t’i shohë pak kohë para se të ikë. i Jeruzalemit. Ky kodik i mrekullueshëm me dimen- interesante… Në fillim ai n’a tregon për kodikët e kishës së Shën sione 30,5x26cm dhe me 188 fletë në linja ari dhe Batiffol-i dhe librat e shenjtë të Shqipërisë Gjergjit, apo të kishës së Ungjillizimit, për dorëshkrime një tekst në bojë argjëndi, i shkruar në greqisht, ka Kodikët dhe dorëshkrimet e vjetra kanë zbuluesit e kishëtare të shekujve XII, XIII, XV, me pergamenë, si si përmbajtje të katër evangjilët, por vetëm ai i Shën tyre dhe çdo zbulim lidhet me një histori, ashtu siç për dhe për «diptikë» me disa dhjetra fletë. Një nga dorësh- Markut është i plotë. Thuhet se ky kodik i përsosur kodikët shqiptarë merita duket se është e dy njerëzve krimet është ajo e vitit 1158. Duket se Alexoudis i ka nga ana grafike, ka mbërritur në Itali në shekujt VII-IX të mëdhenj: e ipeshkvit të Beratit, Anthim Alexoudis, treguar se para se të hysh në lagjen Mangalem (siç dhe u vendos në Rossano, një qytet i vogël i Kalabrisë. që banorët e quanin «miku i arteve» dhe për studjue- shkruan Batiffol) në hyrje të urës së lashtë të Beratit, Ai është njëkohësisht një nga librat që ka kërkuar më sin francez Pierre Batiffol, i cili është i pari studjues i është një kishë me emrin «Fjetja e Shën Mërisë» dhe shumë para për tu shkruar. botës shkencore që përcaktoi vlerat e këtyre kodikëve se aty ruhet një ungjill i shekullit të IV. Batiffol-i shkoi Kodikët e vjetër, apo dorëshkrimet e popujve të në Perëndim. Botimi para dy vjetëve i librit Kodikët në këtë kishë dhe dalloi në fakt një ungjill të shekullit të ndryshme, janë shkruar në forma, teknika, apo «su- e Beratit, nën udhëheqjen e profesor Shaban Sinani VIII, me pergamenë prej 260 fletësh. Por Batiffol n’a porte» të ndryshme. Codex Borgia, i Vatikanit lexohet (dhe botimet e një grupi autorësh si Theofan Popa, tregon dhe një histori të jashtëzakonëshme që lidhet p.sh. në formë fizarmonike, ndërkohë që dorëshkri- Aleks Buda, Kosta Naço, Kaliopi Naska, Nevila Nika, me Beratin dhe kodikët Beratinus dhe që përbën një met e kulturës «maya» janë të afërta me konceptin por dhe studjues të huaj si Johannes Koder, Erich skenë më vete filmike. Në kronikën e kishës së Shën perëndimor. Dorëshkrimet kineze ndryshojnë tërë- Trapp, Roderic L.Mullen, Edoardo Csrisci), n’a bëri Gjergjit flitej dhe për një laik, i quajtur Skouripeki, i sisht me këto të fundit. Haxhiografët e profetëve, të mundur dhe njohjen me studimin e Batiffol-it për cili në vitin 1356, i kishte bërë kishës një shërbim të këta «scribe» që shkruanin edhe jetën dhe bëmat e këta kodikë nën titullin Les manuscrits grec en Albanie madh: shpëtimin e ungjijve të vjetër. Ç’kishte ndod- mbretërve e perandorëve, dëshmojnë për një punë et Codex Purpureus Beratinus. Në fakt, Batiffol-i ishte hur vallë? Kur serbët ishin dyndur nga veriu drejt artistike të një niveli të habitshëm, aq sa sot na mahn- intriguar nga informacioni që kishte marrë nga kolegu Beligradit (Beratit), murgu Theogulos i ishte lutur atij isin me kaligrafinë dhe figurat e tyre. Ndër dorëshkri- i tij belg, studjuesi Ludovico Duschense, i cili kur ishte që ta ndihmonte për të shpëtuar kodikët e shenjtë. met e rralla të njerëzimit, arkivat ruajnë dhe një sërë nisur për në malin e shenjtë Athos, të Greqisë, ishte Dhe një ditë, të dy së bashku, kishin ngarkuar të fshe- i dallojmë ato dhe në Beratinus 1 apo Beratinus 2, librash jo-biblikë, siç është p.sh. dorëshkrimi i vjetër ndalur në Patmos për të studjuar e përshkruar disa hur në koshere bletësh 27 kodikë e dorëshkrime të i pari i shekullit të VI dhe i dyti i shekullit të IX. Vergilius Vaticanus, i shekullit IV, me një format pjesë të kodikut të famshëm Codice N Vaticana. Por vjetra kishtare dhe i kishin çuar në një vënd të sigurt. Të zbuluar nga studjuesi francez P. Batiffoli në vitin 22,5x22cm, i cili sot gjëndet në Romë dhe që është në Patmos, Duschense kishte dëgjuar nga drejtuesi i Duket se në Berat, Batiffol ka qëndruar jo shumë 18, Codex Purpureus Beratinus dhe Codex Aureus shkruar nga poeti i madh Virgjili, pra Publius Vergili- bibliotekës, një grek, se një kodik i tillë i purpurt në kohë. Sigurisht, ai do të kishte dashur të qëndronte Anthimi (Kodi i Artë i Anthimit, pra Beratinus 2), us Maro. Në këtë dorëshkrim të mrekullueshëm nga pergamen (me lëkurë viçi) gjëndej dhe në Berat. më shumë, siç ndodh gjithnjë me studjuesit që pikëta- përbëjnë një vlerë të veçantë për fillimet e letërsisë ana grafike e kaligrafike, të shoqëruar nga 50 minia- Tundimi i Batiffol-it ishte i madh dhe ai kërkoi kojnë papritur vlerat e mëdha historike. Një rrethanë biblike. Codex Purpureus Beratinus, është shkruar tura, ai përshkruan jetën fshatare, «gjeorgjikët», En- me çdo kusht ta studjojë këtë kodik të panjohur, i një shekull e gjysëm pas përkthimit në latinisht nga ndoshta sigurije, e ka shtyrë të largohet, por shënimet eidën, poemën e tij epike mbi origjinën e prandorisë cili duhej të ishte ndër më të rrallët. Si vallë gjëndej që mori i shërbyen shumë për të bërë studimet e mëte- Saint Jerôme, apo Jeronimi i Eusebit, të Biblës Sep- atje dhe përse në Berat ? Por më parë ai takohet me romake. Në Romë gjëndet dhe dorëshkrimi tjetër në jshme krahasimore me dorëshkrimet, apo kodikët më tante, në greqisht, e cila u quajt Vulgata dhe që ruhet latinisht i Virgjilit, i titulluar Vergilius Romans, i shek- konsullin francez të Janinës, Sauvaire, i cili i tregon të vjetër që ekzistonin që nga shekujt e parë të erës në Vatikan. Kështu Beratinus 1 është një nga 5-6 ko- ullit V, me 309 faqe dhe një format 33,2x32,3cm. për studimin e bërë tashmë nga ipeshkvi i Beratit An- sonë. Batiffol-i ishte habitur që në anë të kapakut të dikët më të vyer të botës për nga vlerat historike, pas Nga dorëshkrimet shkencore më famëmadhe është thime Alexoudis lidhur me këta libra. Bëhej fjalë për njërit prej kodikëve kishte lexuar: «Shikojini shkronjat kodikut Petroliptus Codex, Vindeobone-usis, Codex Diorscoride de Vienne e vitit 512, e cila i u dhurua një kodik të mrekullueshëm, i cili nxirrej në meshë, e këtij ungjilli të shkruar nga vetë dora e Gjon Gojartit, Purpureus Rossanensis, Codex Sinopsensis, apo Rab- princeshës bizantine Juliana në Konstantinopojë. Në para popullit një herë në vit më 27 janar, çdo herë bula Codex e vitit 586 e erës sonë, e shkruar kjo e fakt, Dioscorides, që kishte jetuar në shekullin I, ishte në festën e ditës së Shenjtit Gjon Gojëarti (Joan kur ai ishte në Antioche, në atdheun e tij». Dhe kjo fundit në Mesopotami në manastirin e Shën Joanit, në mjek i ushtrisë së Neronit dhe ai e shkroi këtë traktat Chrysostomos), në mënyrë që njerëzit ta shikonin, do të ishte afër të vërtetës. Një zbulim kapital për të gjuhën siriake, në një format 33,6x26,7cm. të madh mjeksor e farmakologjie të pasur me 392 ta puthnin dhe të përuleshin para librit të shenjtë. është se autoshkrimi i Codex Purpureus Beratinus, siç Zakonisht kodikët mbajnë emrat e shkronjësve të miniatura në 492 faqe, në format 38x31 cm. Në të Atëherë Batiffol-i niset drejt Shqipërisë. Ai n’a shk- e quan ai në vitin 1885, kodikun tonë më të vjetër, tyre, pra të «scribe»-ve, që përgjithësisht ishin murgj si njëjtën kohë, në Siri shkruhej në greqisht Wiener ruan se për rrugën nga Vlora për në Berat me kalë «ishte ndër më të bukurit e stilit «unicial» të lashtë dhe në kohën e faraonëve të Egjiptit, apo autorë me emër, Genesis, ku përshkruhet gjeneza e botës, në bazë të duhen 15 orë kalërim, çka tregon se ai ka ndjekur i ngjashëm me Dioscoride-s e Vienës, apo Palimpestin të cilët i dhanë jetë dhe dritë, duke derdhur në ar apo Biblës Septante, apo Testamentit të Ri, (Bibla e parë pikërisht këtë itinerar. Nga Pierre Batiffol nuk njo- e Shën Peterburgut. Lumturisht, kodikët më të vyer që argjënd gërmat e tyre, apo duke pikturuar mbi fletë e botës), që ka në bazë jetën e Krishtit, por dhe që him ndonjë përshkrim të veçantë dhe me shënime pa Batiffol-i në Berat, mbijetuan gjer në ditët tona. Të lëkure. Nga disa prej tyre dimë vetëm emrin. Secili është një vazhdim i tregimeve hebraike mbi Moisiun, udhëtimi gjatë itinerarit të tij, por me siguri, udhëtimi tjerë, humbën, dhe askush nuk e di se cili ka qënë fati prej kodikëve, apo dorëshkrimeve të rralla ka një his- Davidin, Solomonin, etj. Një shekull më vonë u shk- drejt brigjeve shqiptare dhe nëpër male e fusha do të i tyre: luftra, djegje kishash, rrënime nga tërmetet, apo tori, një aventurë njerëzore, ngjarje që nuk kanë mun- rua në latinisht dhe dorëshkrimi tjetër i njohur me ketë qënë mjaft interesant. Veprat e konsullit francez shtegtime drejt vëndesh që ende nuk i njohim?... Storia Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 20 Grido del poeta Cosmo Laudone Thirje e poetit Cosmo Laudone “giù le mani da Varibobba”! “Posht duart nga Varibobba”! Di COSMO LAUDONE Varibobba arciprete di Rito Bizantino- Greco e di Nga COSMO LAUDONE të në mënyre konforme apo jo, lë të kuptohet që ka 1725-1788 Francesca Minisci di Pietro (Ka Davinet). Tutto ha 1725-1788 një reduktim intelektual dhe kultural. Historjanët inizio dopo la morte del rettore don Daniele Com- thonë që çështja Varibobba nuk qe siç thuhet një aribobba visto e raccontato da un amico mizzaro e la nomina del nuovo rettore nella persona aribobba i pare e treguar nga një mik San- episod i veçuar: mes shumë priftërinjve të tjerë që sangiorgese. Ho ritrovato l’atto di morte e del monaco basiliano del convento di San Adriano giorgese. Kam gjetur aktin e vdekjes dhe kanë shkruar nëpërmjet fesë në të njëjtën periudhë Vla data di nascita di Giulio Varibobba, spa- in San Demetrio corone, padre Mario Carbone, de- Vdatën e lindjes të Giulio Varibobba të zh- por ai që më lart çoi shqetësimin e kontrasteve, pra riti dai registri parrocchiali. Mi ritengo fortunato e posto dagli Ullianesi. dukur nga regjistri i kishës. Ndihem me fat dhe ai qe Don Giulio Varibobba i lindur në San Giorgio orgoglioso di scrivere di un personaggio di grosso La guerra inizia il 13 febbraio del 1751 e finisce krenar të shkruaj për një personazh të një kalibri Albanese – Mbuzati në 16 Prill 1725 dhe vdiq në calibro della vita sangiorgese e di tutta l’etnia ar- nel 1766, se così si può dire. Una storia che dura të rendësishëm të jetës Sangiorgese dhe të gjithë Romë në 31 Dhjetor në 1788, shënja e zodia- beresha, cioè italo- albanese d’Italia; anche se fuori oltre un ventennio e giù di lì. Inizia a San Bene- etnisë Italo-Albanese të Italisë edhe pse i veçuar. kut “Dashi”. Fëmijë i vetëm i Giovanni Varibobba coro. Non ho mai perso occasione per rivalutare lui detto Ullano e finisce a San Giorgio albanese. Una Nuk kam lënë asnjëherë rast për të rivlerësuar atë kryeprift i Ritit Greko Bizantine dhe e Françeska e la sua meravigliosa opera poetica e mariana. Men- lunga controversia che si chiuse molto tempo dopo il dhe veprën e tij poetike dhe besimtare. Ndërsa në Minisci di Pietro (Ka Davinet). Të gjitha kanë fil- tre nella stagione calda stavamo tutti, grandi e pic- 1772, con la venuta dell’Arciprete Nicola Masci con stinën e verës kur ishim të gjithë, të mëdhenj e limin mbas vdekjes së Rektorit Dom Daniele Com- coli, rannicchiati sui gradini e sui pianerottoli delle il figlio Gian Andrea Masci Economo o Curato Lati- të vegjël, grumbull nëpër shkallët dhe sheshet e mizzaro dhe emërimi i Rektorit të ri në personin e nostre case in braccio alle nostre mamme nel nostro no.(Ora si fa TUTTO IN FAMIGLIA). Il Varibobba shtëpive, në krahët e nënave duke dëgjuar tregi- atit basiliano në manastirin e San Adriano në San rione a sentir raccontare dalla Viva Voce degli an- fu eletto rettore del collegio Corsini, succedendo a met me zë të lartë të moshuarve, të diturve të histo- Demetrio Korone, atë Mario Karbone i vendosur ziani, i sapienti del popolo la storia, la vita e recitare padre Mario Carbone, deposto per far cessare ogni risë, të jetës dhe duke recituar poezitë e të madhit nga Ullianesi. le poesie del grande poeta Giulio Varibobba. Io, contestazione che si era ap- Giulio Varibobba. Unë Lufta filloi në 13 Shkurt të 1751 dhe mbaron fanciullo, mi “beavo” nel sentirli raccontare. Questi erto a San Benedetto Ullano fëmijë habitesha duke në 1766 në se kështu mund të thuhet. Një histori sono i miei primi ricordi sulla storia e la vita del per la mancata elezione o dëgjuar. Këto janë kuj- që szgjat gati 20 vjet dhe fillon në San Benedetto Varibobba. Allora, adolescente capii e com-presi rettore del Vice don Giovan- timet e mia të para mbi Ullano dhe mbaron në San Giorgio Albanese. Një che questo era un grande uomo, un santo prete, ni Francesco Avato appog- historinë dhe jetën e mosmarëvrshje e gjatë që mbyllet shumë vonë në un perseguitato, morto in esilio; Quindi, compresi giato dalla cittadinanza e del Varibobës. Atëhere si 1772 me ardhjen në fuqi të kryepriftit Nikola Mas- che dietro una grande storia, c’è sempre un grande Vescovo di Bisignano Mon- adoleshent kuptova që ci me djalin Gian Andrea Masci ekonomist në fenë uomo. Da qui, le mie ricerche, interrogando gli an- signor Bonaventura , Sulco ai ishte i madh, një prift, Latine. (Tani bëhet çdo gjë në familje). Varibobba ziani del paese, i quali richiamavano alla propria ma non gradito a Nicola De një i shënjtë i persekutu- u zgjodh Rektor në kollegjin Korsini duke zvendë- memoria le loro nonne, giungendo così nel’700, Manchis Presidente del col- ar që vdiq në internim. suar at Marjo Karbone, i vendosur për ti dhënë dunque, siamo al tempo del Varibobba. leggio Corsini. Il Varibobba Kështu kuptova që në fund çdo mosmarrëveshje të krijuar midis San Intanto io esaminavo archivi, biblioteche, cer- non ebbe in questa disputa një histori të rëndë- Bnenedetto Ullano për mungesën e sgjdhjes dhe cando libri, articoli, opere e pubblicazioni su di parte attiva, perché la lotta sishme është gjthnjë një rektorit të Vice Dom Giovanni Françesko Avato i lui. “Miracoli del tempo” sovrano! Certo, è difficile non era Varibobba - Avato, njeri i rëndësishëm. Që mbështetur nga populli e nga Peshkopi i Bisignano dare una risposta esaustiva a questa nostra storia ma De Marchis - Avato, ma del settecento. Sono trascorsi quasi 300 anni. Di- divenne allo stesso modo këtu fillojnë kërkimet Monsinjor Bonaventura Sulco, i padëshiruar nga etro ogni grande impresa c’è sempre la storia de- oggetto di grande ostilità da e mia duke pyetur të Nikola De Manchis president i Kollegjit Korsini. gli uomini e delle donne che l’hanno realizzata. parte dei cittadini di Ullano, moshuarit të vëndit të Varibobba këtu nuk ishtë pjesë aktive, sepse lufta E quando il tutto viene colorato dell’amore, ecco benché fosse stato costretto cilët në kujtesën e tyre nuk ishte midis Varibobba/Avato, por De Marchis/ che la storia di quella impresa diventa una storia di a subire “passivamente” la më sillnin gjyshërit duke Avato, por që në të njëjtën kohë bëhet objekt dis- successo. Come quella che vede protagonista il san- polemica tra il De Marchis, më shpurë në 700, kutimi nga qytetarët e Ullanos, edhe pse të detyru- giorgese Giulio Varibobba, con la sua meravigliosa l’Avato ed i cittadini di Ul- d.m.th. në kohën e Vari- ar ta jetojnë në menyre pasive polemikën midis De opera poetica e mariana. Certo, “del senno di poi lano. bobba. Ndërkohë unë Marchis – L’Avato dhe popullit të Ullanos. son piene le fosse”, recita l’antico adagio citato dal La sua unica e vera colpa è stata quella di aver det- analizoja arkiva e biblioteka duke kërkuar libra, I vetmi faj i tij ishte i vërtetë ishte që kishte Manzoni. Scriveva Immanuel Kant nel 1781: “La to “Signor sì dopo aver udito il suo Vescovo, dicendo, artikuj, vepra dhe publikime për të. “Mbrekulli të thënë “Po Zotni, mbasi kish degjiuar Peshkopin, grande guerra e le quattro battaglie”. La guerra di sì sono presente. Tuttavia, la sua presenza come ret- Kohës”. jam Prezent”. Gjithsesi presenca e tij si Rektor u tre secoli fa. La grande guerra nel clero secolare tore fu limitata a pochissimi mesi,, poiché, a causa Sigurisht është e vështirë ti japësh një përgjigje limitua në pak muaj sepse për shkak të sëmundjes di Preti greci; le quattro battaglie, le tre tra preti della malattia del padre, egli dovette trasferirsi al suo të kënaqshme historisë të 700ës. Kanë kaluar së babait u trasferua në vëndin e lindjes: San Gior- del clero secolare del 1751-1759-1766 e la quarta paese natale San Giorgio albanese. La durata del ret- 300 vjet. Këtu brënda është historia e grave dhe e gio Albanese. Rektorati reziostoi tre muaj, nga contro il clero regolare - cioè dell’ordine dei frati torato durò appena tre mesi dal 13 febbraio al 15 burrave që e kanë realizuar. Dhe kur gjthska mer 13 Shkurt në 15 Maj 1751. Në këtë periudhë të minori conventuali di Padova (O.F.M. Conv,), che maggio 1751. Di questo breve periodo è interessante ngyrën e dashurisë, ajo bëhet histori e suksesit. shkurtër është interesante të theksohet këmbën- ha inizio nel 1956 e finisce nel 1977 per la durata notare il gradimento che espose il Vescovo di Bisig- Si kjo që ka për protagonist Sangiorgesin Giulio gulja e hapur e Peshkopit të Bisignanos Monsinjor di 29 anni. Questa battaglia fu la fine della cac- nano Monsignor Bonaventura Sulco per l’elezione di Varibobba me veprën e ti të mrekullueshme po- Bonaventura Sulco për Dom Giulio Varibobba për ciata definitiva dei frati Francesconi da San Giorgio Don Giulio Varibobba, perché ottenesse l’incarico da etike dhe fetare. Sigurisht: thuhet në shprehjen ta rritur në detyrën e rektorit. Kush eshtë filli i albanese - Mbuzati e dalla Diocesi di Lungro, dopo rettore. Qual è il filo conduttore di questa storia o antike të cituar nga Manzoni, Shkruante Em- kësaj historie o beteje? Të ngremë zërin e së vër- 33 anni di servizio in tutta la Diocesi. Dopo ci sono battaglia? “Dare voce alla verità dei vinti e, dunque, manuel Kant në 1781 “lufta e madhe dhe katër tetës dhe të fituesve, d.m.th. ti rikthejmë të dre- state altre guerre perfino più devastanti. Se vogliamo restituire alla storia il suo diritto all’assoluto del suo betejat. Lufta e tre shekujve më parë. Lufta e jtën absolute historisë në këtë drejtim. Historinë e prendere dall’inizio eventualmente il primo errore, sguardo”. Insomma la storia, la scrivono i Vincitori. madhe e klerit dhe priftërinjve Grek: katër bete- shkruajnë ata që fitojnë, dhe kjo nuk është vetëm se così si può dire è partito, lo ha fatto il Vescovo E non è solo un modo di dire. Però non bisogna cre- jat, tre midis priftërinjve dhe klerit shekullor në një shprehje. Duhet besuar që të fituarit kanë të Presidente del Collegio Corsini in San Benedetto ul- dere che i vinti abbiano per questo ragione. Direi, 1751-1759-1766 dhe e katërta kundër klerit të drejtë. Do të thoshja edhe që fituesit përmbledhin lano monsignore Nicola de Marchis. Tutto ha inizio piuttosto, che i vinti racchiudono in sé una verità pre- urdhërit të priftërinjve të vegjël nga manastirët të një vërtetë të çmuar që fshihet në palat e humbjeve il 13 febbraio del 1751 quando l’obbiettivo da rag- gevole, che si nasconde nelle pieghe della loro scon- Padovas (O.F.M. Conv.) që e ka fillimin në 1956 dhe të dhimbjes. giungere è garantirsi l’equilibrio della carriera cor- fitta e del loro dolore. Dare voce ai vinti significa re- dhe fundin në 1977 që duroi 29 vjet. Kjo betejë Tu japësh zë fituesve do të thotë të revizionosh rente e quella futura e si inizia a fare strada una visionare la vulgata? Assolutamente no, non è questo ishte fundi i dëbimit definitiv të priftërinjve Fran- më shpesh, të rishikosh më shpesh Biblën? Abso- visione della carriera ecclesiastica. l’intento della storia. La verità in prima linea. Dopo çeskanë nga San Giorgio Albanese, nga Mbu- lutisht jo, nuk është ky qëllimi i historisë. E vërteta Il tarlo roditore è entrato in funzione, simbolo di decenni di vita dedicata al sacerdozio e al suo paese zati dhe nga Arqipeshkvia e Lungros, mbas 33 në plan të parë. Mbas shumë vitesh të dedikuara una sofferenza segreta che rode e consuma come per organizzare un mondo migliore per la sua gente, vjet shërbimi këtu. Më pas ka patur edhe luftra besimit fetar në vëndin e tij, për të organizuar një la tignola. Questa è una storia lunga 300 anni, av- il sangiorgese don Giulio Varibobba aveva ancora të tjera akoma më të tmershme. Në se e marim botë më të mirë për bashkëqytetarët, Sangiorgese venuta nello splendido scenario del Palazzo Vesco- l’aria d’essere un po’ spaesato. nga fillimi gabimin e parë, në se kështu mund Giulio Varibobba kishte akoma pamjen e një am- vile del collegio Corsinì in San Benedetto ullano in Nato il 16 aprile 1725 a San Giorgio albanese e të thuhet, këtë e ka bërë vetë Peshkopi Presi- bientimi të vështirë. provincia di Cosenza in Calabria. Una data da ri- morto a Roma il 31 dicembre 1788, aveva mante- dent i Kolegjit Korsini në San Benedetto Ullano, I lindur në 16 Prill në San Giorgio Albanese cordare nella quale un’intera etnia italo - albanese nuto con il suo paese un legame stretto e affettuoso. Monsinjor Nicola De Marchis. Kjo ka fillimin në dhe vdekur në Romë 31 Dhjetor 1788 mbajti me è coinvolta. Ricordare la conosciutissima storia del Questo grande uomo aveva lottato per motivi profes- 13 Shkurt 1751 kur objektivi ishte për të garan- vëndlindjen e tij një lidhje të ngushtë. Ky burrë i Varibobba, una di quelle che hanno reso celebri gli sionali ed ecclesiastici contro tutti i nemici. Si con- tuar equilibër në karrierën e tij dhe filloi ti hapte vërtetë kishte luftuar për arsye profesionale dhe arberesha, gli albanesi e la stessa cittadina di San siderava un semplice prete e proprio per questo era rrugën një karriere aklesiastike. për kishën kundër të gjthë armiqve. E konsideron- Giorgio albanese - Mbuzati, che, riconoscente, le diventato maestro di spiritualità e di vita. Era nato Mola që gërryen filloi punën e saj, si simbol i te veten si një prift i thjeshtë dhe pikërisht për këtë ha giustamente reso omaggio sempre, sino ad oggi. testimone e nessuno lo è stato più coraggiosamente e një vuajtje sekrete që të konsumon si krimb. Kjo ishte bërë një mësuesë i madhë i jetës spirituale. Egli ha nobilitato l’etnia e arberia tutta con la sua limpidamente di lui; combattendo una guerra durata është një histori e gjatë 300 vjeçare që ka ndod- Kishte lindur dëshmimtar dhe asnjë nuk mundi të opera poetica scritta e pubblicata in lingua albanese una vita. Una vita da combattente. “Valeva la pena? hur në pallatin e bukur të Peshkopit në kolegjin e ishte kaq kurajoz dhe i kthjellët si ai: që luftoj një a Roma nel 1762 intitolata “la storia di Santa Maria Si, risponde col suo libro Cosmo Laudone: Valeva la San Bendetto Ullano në provincën e Cosenza në betejë të gjatë sa vetë jeta. Një jetë në beteje. A ja Vergine”, la prima in Italia scritta in lingua alba- pena. Nonostante tutto: Si”. Come scrittore e poeta è Kalabri. Një datë për tu kujtuar, ku ka marrë pjesë vleu vallë? Po, përgjigjet në librin e tij Cosmo Lau- nese. Molti articoli sono usciti su di lui e chiunque stato tra i più grandi e come tale sarà ricordato come i gjithë komuniteti Italo-Shqiptare. Të kujtosh his- done, e gjthsesi po, “si shkrimtar dhe poet ishte ne parli, a proposito o a sproposito, lascia intendere poeta galantuomo è stato un esempio se non unico, torinë e mirënjohur të Varibobba, një nga ata që i nga më të mëdhenjtë dhe si një burrë galant shëm- d’aver con lui una comprensione intellettuale e cul- certo e eccezionale nel rilevare manchevolezze e nel bëri të njojtur Arbëreshët, dhe qytetin e San Gior- bull i vetmi në nxjerjen në pah të difekteve, dhe në turale. Gli storici dicono che il caso Varibobba non dare suggerimenti. Il Varibobba rappresenta gli as- gio Albanese – Mbuzati, dhe që i ka bërë homazh dhënien e sygjerimeve. Varibobba ka me vete as- fu, come si è detto un episodio isolato: tra i molti petti più spirituali della vicenda: il mistero di un Dio deri në ditët e sotme. Ai i ka dhënë dritë etnisë pektet spirituale: Misterin e një Zoti që u bë njeri, altri sacerdoti, che scrissero in curia nello stesso che si fa uomo, la divinità del bambino Gesù e la Arbëreshe me gjithë vepren poetike të shkruar dhe hyjnitë Jezusi fëmijë dhe Virgjëresha Mari të cilëve periodo co, lui che più suscitò preoccupazione e Verginità di Maria, alla quale egli dedica un’opera të publikuar në gjuhën Shqipe në Romë në 1762 e u dedikon një vepër poetike. Proklamon devotsh- posizioni contrastanti da fu don Giulio Varibobba poetica Mariana. Proclama, la devozione ai santi, ai titulluar “Historia e virgjëreshës së shejntë Maria”, mërinë ndaj shënjtorëve, të vdekurve, kibrave të nato a San Giorgio albanese - Mbuzati il 16 aprile morti, al santissimo sacramento e più cultura per il shënjte duke u bërë kulturë për klerin injorant dhe 1725 e morto a Roma il 31 dicembre nel 1788. clero ignorante e un mondo migliore per tutto il suo e para në Itali e shkruar në gjuhën Shqipe. Shumë artikuj janë shkruar për të, dhe çdo kush që flet për një botë më e mirë për popullin e tij Sangiorgese. Segno zodiacale “Ariete”. Figlio unico di Giovanni popolo sangiorgese. (segue a pagina 23) (vijon në faqen 23 pagina 21 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Storia MAZREKASIT E MUHURRIT PARARDHESIT E KASTRIOTEVE

Studim

Nga SELMAN MEZIU vitet 1960-1970 sipas dëshmive të vendasve. d- Sheshat. zin në drejtim jug - lindor i cili zbret në Qafë - (3) Më tej varet një shpat po me të njëjta bimë- Dardhë me lartësi 695 m. ku kryqëzohen udhët ërkimet në lëmin e historisë, sjellin të si drunore e ku bie në Mazreka të Poshtme, me Quhen kështu dy sipërfaqe ngjitur me njëra Hurdhe - Muhurr – Fushë - Muhurr dhe Maze- papriturat e tyre sipas kohës kur ato burimin ende me ujë, ku ka patur Lugje druri tjetrën, por, në nivele të ndryshme me mbini- reka të Epra dhe Shesha në anën prendimore. diellëzohen, por me kalimin e kohës ato për të pirë ujë blegtoria. vel 3 m. lartësi. Sheshat përbëhen nga dy pjesë, Vazhdojmë kurrizin ku kemi një ngjitje të butë e K njëra është katër dynymë e tjetra me siperfaqe fiken si meteorët qe bien kur shkëputen nga më pas një zbritje ku takojmë një udhë që lidh pika e ndritshme fillestare në qiellin e pafund- b-Ara e Kurte. rreth dy dynimë, në të cilën pothuajse në Arën e Kurte me Sheshen e Madhe. Në vazhdim, qendër ka patur gur, dëshmi e një ndërtese të shëm, e proçesi dialektik i zhvillimeve vazhdon Nisur nga burimi i sipërpërmendur, kthehemi pas rreth 500 m. ndodhen dy gur të ngritur nëpërmjet luftës së të kundërtave. Dhe e vërt- moçme. Në drejtim prendimor ononimi, Përroi i pranë njëri tjetrit me lartësi 1. 30 m. dhe largësi në drejtim të jugut, pikërisht te burimi i ujit. Aty Sheshave, në jug shtrihen Sheshat e Vogla, me eta kamëron drejt shtratit të realitetit të vet, të kemi një udhë të ngushtë, ku pas gjashtëdhjetë njëri nga tjetri 50 cm. qelizë formmimit, e lidhur me mijëra fije në sipërfate rreth 500 m² dhe më tej masivi i Gjuri Pastaj do të fillojmë një zbritje dhe kurrizi metrash gjënden shenjat e dy varreve.(3) Duke i Sheshave. Ky gur, rreth viteve 1960 është për- degëzimet e shekujve me heroin qe i je përkus- vazhduar dalim në një djerrinë që quhet Ara e vjen si shesh. Këtu ka patur ndërtesa deri nga htuar për t’i zbuluar çerdhen natyrale të fillesës dorë për prodhim qoshesh shtëpishë, kollonash vitet 1960, (3) ato u shembën, gurët e të cilave i Vogël e Kurte, nëpër të cilën kemi një udhë që për dyer e dritare sepse gdhendet lehtësisht. stërgjyshore. lidh mezin e dy Mazrekave. Në mes dy arava ka gjejmë në një luginë të vogël në anën veri - lin- Gjithashtu dallohen qartë ngjyra e bardhë, me dore. Më pas ngjitemi në Majën e Sukës në të qenë një gur i madh (2m x 1,5 m.), më sipër tij, cifla ngjyrimesh duke dhuruar pamje të buku- 1. SHTRIRJA GJEOGRAFIKE cilën kemi gurë gjigand të ngulur e të mbivendo- kemi një kurriz jo shumë të theksuar ku ka patur rua e ndjellë kënaqësi. ME GJITHË RRETHINAT ndërtime, po kështu përballë tij, pasi përshkojnë sur në një lartësi nga deti 673 m. Në kurrizin që ulet në pjesën lindore prej 10 m. ndodhen gurë Arën Kurte (livadh, fier dhe varret e lagjes Ko- e-Ara e Robit. a - Mazrekat e krahinës të Muhurrit. dra e Mëzeze) shtrihet nje kurriz tjetër, mjaft i të tillë gjigand (padyshim kanë shërbyer si pika vrojtmi sepse shikohet pothuajse Dibra e Vogël Shtrihet në gjatësinë gjeografike 42-43 dhe dukshëm, me mbeturina ndërtimi. Një toponim kureshtëndjelles. Një sipërfaqe Në pjesën e sipërme të kurrizit kemi një prej 100 m² dhe lartësi mbidetare 556 m. Ndo- si në pëllëmbë të dorës). gjërsinë 16-27. (1) Në relievin kodrinor rrethu- Më poshtë një ndodhet një istikam serb i ar me pyje dushqesh në mes fshatrave Hurdhë - udhë që lidh Arën e Kurte me kurrizin Maja dhet në veri lindje të Mazrekave, pas dhe po- e Sukës - Qafa e Dardhës - Maja e Vakufit. Në sht Kodrës së Rriskave, e cila është vazhdim i ndërtuar në vitet 1920, beton e hekur, pothuaj- Muhurr e Fushë - Muhurr. Gjeogrfikisht ndahet se të njëjtë për nga struktura me ato të kohës në Mazrekat e Epëra, Mesi i Mazerekave e Ma- pjesën e poshtme aty ku mbaron ara në fjalë, nis kurrizit Maja e Krizave – Kodra e Rriskave i cili një udhë tjetër pa krye, drejt një lugine, në të përfundon në Rrafshen e Dan Saliut. Ara e Robit së socializmit. Në krahun Jugor një kurriz tjetër zerekat e Poshtëme, në një sipërfaqe rreth pesë ku pas 150 m. ndodhej një ndërtesë e dukshme ha toke (2), të cilat shtrihen në formën e gjysëm majtë pas 5 m. në tehun e bregores, ndodhen dy është e rrethuar me dushqe në të gjithë anët. Në gurë në formë paralelipepedash, larg njëri nga veri kufizohet me Përroin e Xhanit dhe shpatet e në vite 1960 – 1970, tanimë vështirë të dal- hënës, ku dy skajet janë rrafshina. Gjeografiki- lohet. Edhe këtu, në këtë vendqëndrim rojesh sht Mazerekat janë larg lumit Drin rreth 1,5 tjetri, tetëdhjete cm. dhe lartësi 50 cm. si dhe kurrizit të Krizave, në perëndim e veri perënd- plot gurë të tjerë. Nga këtu befasohesh nga një im, poshtë saj, me Kodrën e Kuqe dhe të Lopëve. ku shikohet Lugina e Murrës dhe e Perroit të Sh- km. (2) Para vitit 1974 kanë qenë livadhe me qathit. njolla fieri me shpërndarje të çrregullta. Ndërsa fushëpamje e gjërë e Gropës së Dibrës. Ka mbeturina gurësh të shpërndarë, që duken në mes barit e myshqeve. Gojdhënat e shumëta Nga Maja e Vakufit degëzohen dy kurrize në Mazerekat e Epra e gjithë sipërfaqja ka pa- c- Qafa e Dardhës. njëri që zbret vrullshëm e kurriz mprehtë tek Ko- tur gropa të shumta në formën e pozicioneve të hedhin pakëz dritë mbi një burg ose vend i for- Lartësia e kësaj është 674 m. Vendkryqëz- tifikuar (3) ku mbaheshin robërit e luftës që në dra e Rriskave, (quhet kështu nga që toka përb- luftimit. (3) ëhet nga shiste argjilore) dhe kurrizi tjetër që Kufiziohet nga veriu me ononimin Përroi im i dy udhëve këmbësore Mazreka e Epër kohën e Dinastisë së Mazerekasve. - Qafë Dardhë (poshtë saj ka patur burim uji, quhet Kriza(4) që mban brenda një rrafshnaltë i Mazerekave, burimet e të cilit janë, jo më që emërtohet Rrahanaj, ku diku në bregun lin- shumë se pesëdhjetë metra nga Maja e Krizave (3) i cili zbret poshtë përgjatë një bokrrime në 2- KALAJA, MURET ME KURRIZET Shésha, dhe një udhë me taban mjaft të fortë NATYRORE dor burojnë xhirize që i japin jetë Perroit të Xha- ose e Vakufit, (emër i cili ka ardhur pasi këto ne, i cili ka shtratin në një luginë të thellë. Ky vende u islamizuan nga pushtuesit osmanllin- me përbërje mekanike shiste argjilore (rreska rreska, plloqe të vogla) e tokë që lidhte Xhutezën Për të treguar zgjuarsinë, artin e të mbrojturit kurriz madhështor vazhdon zbritjen për disa ki- jt). Poshtë kësaj rrafshine është nje tjetër e tillë lometra deri në Rrafshen e Thanxës. E gjithë kjo e mbuluar me dushqe dhe ka gurë të madhë- (Kastrinë) me Fushë Muhurrin. ‘’….forma dhe të familjes së madhe luftarake të mazrekaseve të gjëndja e sëcilës edhe sot të krijon bindjen se ka shekujve XIII-XIV do të përshkruajm ‘’Kalanë,, thirret Kriza. E cila shfrytëzohet në shekuj edhe sive të ndryshme, ku ka qene një gurë mokre, si rrugë këmbsore e kuajsh sepse është mjaft e i transportuar në vitin 1968 (4)tek mulliri me qenë rrugë e rëndësishme dhe mjaft e rrahur.,,(2) natyrore, ndërthurur me pozicionet e rojeve Rreth viteve 1965 ka qenë një dardhë e egër dhe muret mbrojtëse, gjurmët e të cilave janë të shkurtër (rreth 3.km.) dhe shumë pak e lodhsh- uji i Shqefe (Shqefni-Shtjefni S.M.) buzë lumit me e cila lidh fshatrat Bulaç, Hurdhë - Muhurr Murra, përball Kodrës së Voke. në të djathtë të udhës që zbret për Shesha. Fa- dukshme edhe sot, por që disa dhjetëvjeçar, më tkeqësisht para shumë vitesh u pre pa kurrëfarë parë shquheshin mjaft qartë. me Fushën e Muhurrit. Nuk mundemi me lënë Duke zbritur shpatit pothuajse në mes kufizi- pa përmendur se sapo fillojnë këto kurrize (në meve Përroi i Mazrekave Mesi e Mazerekave motivi, edhe pse kjo dardhë shekullore, ishte e Do ta konceptojmë realisht duke udhëtuar shenjtë. Pikërisht këtu është pika më e ulët e kur- përgjatë tyre e duke sjellë karakteristika të Majën e Krizave) në anën ku shihen Mazrekat ka ndodhej një mur mjaft dukshëm i gjërë më qenë një istikam serb. shume se 1.50 m i cili lidhte Mezin e Mazre- rizit që fillon me Majën e Vakufit e përfundon me veçanta. Që nga Maja e Vakufit ose Kodër Kriza kave me atë të Epërmen ( pjesë me dushqe), në Majën e Sukës ku ka mbetur veçse toponimi. me lartësinë 781 m.,(1) do të vazhdojmë kurri- (vazhdon ne numrin e ardhshem) Storia Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 22 Nga DARDAN LEKA

snjëherë deri atë ditë, që prej kur botën e kishte krijuar Perendia, nuk kishin Rosanda, princesha e Prizrenit parë bukuri më të mrekullueshme se ajo A pritje duke i pershendetur dhe sipas tradites, i Leka, vëllau imi, perveç nëse e kanë lën mendët, e Rosandes, motra e princit Leka i Prizrenit: bukuria e saj nuk mund të ishte aqë fatale! As pranoj në sallonin e kulles së tij. ose ndonjë magji e zezë ia ka trubulluar arsye- turqit e as të krishterët nuk kishin parë bukuri Marko mbeti i habitur kur pa shkelqësin bren- jen, si ka mundur të më bëjë një propozim te till? në mënyrë aqë të përsosur. Asnjë muslimane da pallatit të princit Leka, me pamje aqë mad- Preferojë të rri në Prizren, në mbretnin tonë të e hieshme që ti verbonte sytë, asnjë vllahinjë e heshtore mbeti i shtangur, salloni ishte i shtruar trasheguar derisa të më dalin thinjat e bardha, se këndshme, asnjë grua latine nuk mund të kra- me një tapiseri te çmuar, divani i mbuluar me sa te shkoj atje në Prilep, e të degjoj me veshet e hasohej me bukurinë madheshtore te Rosandes, velur, e gjithë salla shkelqente prej ari e mendaf- mi, të më thërrasi: gruaja e Markos! Marko është princeshës së Prizrenit. Deri në moshën 15 shi, mbi mure stoli te ndryshme si dhe armë sherbtor i Turqve, ai lufton në rradhet e tyre: nuk vjeçare virgjëresha ishte rritur në botën e saj, e për krenari te punuara bukur, karrikat ishin te do të lexohet kurrë emri i tij mbi varrë e as këngët mbyllur gjithëmon në pyrg dhe nuk dilte kurrë, punuara bukur e të mveshura me argjent, ku- populli nuk do ia këndoje në varrimin e tij! as diten as naten. Mirëpo zëri ishte perhapur pat e mbushura me vërë e të vendosura mbi Mendove se motra jote, o Lekë, do ta mbaje për bukurin e saj edhe deri në Prilep, qytetin e një tavolin te gjatë për pritjen e miqëve. Kupa emrin e një vasali të Turqve? Mirëpo e kuptoj bardh ku sundonte Marko Kraleviç. Princi i ri e floririt vëndosur në skajin e tavolines deftonte se, vlerat heroike të Markos ti kanë verbuar sytë kishte dëgjuar lavdata të shumta për Rosanden, karriken e të zotit të shtëpis, princit Leka, ishte dhe deri diku, faji yt falet. princeshën e Prizrenit: ai mendonte se, kjo do kupa e tij e nderit për festa në prani te te ftuarve Por, për mua, është i pafalshëm propozimi që ishte një bashkshorte e denjë për të. Leka, edhe e miqve të tij. Marko kurrë nuk kishte parë diçka më keni bërë për vojvoden Millosh për të cilin iu ai do ishte një mik që do ti pelqente Markut: do të ngjajshme dhe pas pak, Leka i ftoi trimat që të thuren bukuri e lavdrata ... Mos keni harruar se, të pinin me të së bashku vërë të bujshme dhe do zënin vendë: sherbtorët e shumtë iu sollen kupa fjalët kanë dalur gjithkahë se ky luftëtar është i ndrronin llafe të kajshme. te mbushura me vërë plotë, por së pari i mbush- biri i një peles arabe, gjithashtu edhe Kraniçi, Marko e thërret motren e vetë: - Moter, hyp ën kupen princit Leka. Festimi zgjati shtat ditë është nëna e këtij trimi! në kull dhe sillmi kallqikët e rrobat dhe armët rreshtë: shpeshëherë Marko i pyeste vllëzërit e Tregohet se e kanë gjetur, ende foshnje, duke më të mirat nga arka se, sot do shkoj në Priz- tij me bishtë syri, nuk dinin se si t’ia hapin bi- thithur gjinjët peles: dhe se, vetem prej tamlit ren të kërkoj për martes motren e princit Leka, seden për motren e Lekes që rrinte e mbyllur të peles i ka ardhur kjo forcë që ka sot. Kurse Rosanden e bukur. Dhe nëse pranohem nga në kullen e lartë, jo largë tyre, por trimat e ulur Rela, që të ka pelqyer, sipas gjykimit tuaj, ky princi Leka, këtu do ta sjelli me vete Rosan- shikonin me sy për toke. është kulmi i të gjithave: Lute Zotin, që gjuha den. Shkon me vrap motra e Markut, hyp në Duke e parë që as Rela e as Milloshi nuk jote mos t’bëhët memece, si ke mundur të mi e bekuar nëna jote o princ Leka, - thotë ai, çka kull dhe ia jep veshjet dhe armët e shkelqye- guxonin të hapin këtê bised, arsyen e ardhjes thuash këto fjalë? sundon ti mbi një vendë aqë te madh e nuk ke shme. Trimi i veshi rrobat e çmuara prej veluri, së tyre në kullat e Lekes, më në fund Marko iu Pyete këtë Relen, o Lekë, cila është familja e kurrfarë sundimi mbi motren tuaj? togun e vuri deri ne vetlla, i mbathi shputat e drejtua te zotit të shtepisë. tij, cili stergjysh ia ka dhënë emrin e tij? Për perendinë dhe besimin, po te isha vëllau pelqyeshme, ngjeshi shpaten me dorëz prej ari - O Princ Leka, ka ditë me rradh që ju na keni Për mua, po ta them: ai është një kopil i gjetur i saj dhe në Prizrenin e bardh ajo do te perpiqej dhe nga shtalla i sollen kalin të pajisur me një hapur deren dhe treguar mikpritje bujare ndaj duku në rrugët e Novi Pazarit! të mos më bindej, me këtë shpat do i’a kisha shal te pasur me lëkur prej linksi, ia ngjiti frenat neve: konaku i juaj është mbretnor e vëra e ka- Një bohemiane e mori dhe e rriti: vlerat e tij prerë dy krahët, dhe nuk do ia kisha ruajtur as dhe bëhej gati të shalonte kalin.I thirri sherb- jshme mirëpo në biseda që patem gjatë këtyre janë të po kësaj race! Qe pra, o vëlla, se per sytë e ballit, o princ Leka, pra nëse ti nuk guxon torët që t’ia sjellin dy knata vërë, një për veti e ditve, asnjëherë as nuk të shkoj mendja te na py- çfarë arsyeje i rrefuzoj këta tre burra. I thotë të prijsh pa e konsulltuar motren tuaj, shko në tjetrin për Sharanin e tij që të perballoje rrugëti- esish arsyen e ardhjes sonë në këtë kull.Pritnja me këto fjalë Rosanda dhe doli nga oda duke i lën kullë t’saj, thirre, që të vien ajo vetë: ndoshta ajo min e gjatë.Hipur mbi kal Marko kaloi fushat padurim ndonjë pytje prej gojes suaj që te na hapi tre luftëtarët e huaj te mbuluar me turp e sytë kurrë s’ka parë në zgjedhjet e saj princa të lirë e Prilepit, pas vetes la male e lugina dhe arriti edhe ne gojen që do t’na mundsonte t’jua spjegoj- zjarrë nga zemrimi. Mirëpo papritmas, i prekur si ne tre, ta zgjedhi ajo cilin preferon nga ne tre, në fushën e Kosovës. Kur mberiti tek rruga që mi qellimin e vizites sonë por ju nuk na pyetet fare. si një flakë e ndezur Marko ngritet në këmbë, dy te tjerët do ta pranojnë vendimin e Rosandes çonte nga Mitrovica, kthehet dhe merrë rrugën I mësuar sipas rregullave të traditave te urta, hidhet dhe e kap një shpatë të mpreht nga trofet pa asnjë fjalë: percjelles dhe kumbar të saj do për tek Milloshi, i vllaznuar prej kohësh më te si princi Leka i’a kthenë pergjigjien Marko Kra- nga muri, bëhët gati t’ia pret kokën Lekës! bëhën dhe pergjithëmonë besnik! vëlla prej një nënës. leviçit: Marieviko Kraleviç e ju vojvod bujar, Milloshi ngritet dhe ia heq shpaten e rrezik- Leka ngrihet më në fund pa asnjë fjalë: hyp Princi Millosh e kishte parë nga largë prej kul- do më takonte që t’ua shtroja një pytje të ngja- shme nga dora Markut: ndale doren Kraleviç në kullen e bardh dhe i thotë motrës. lave te tij te larta, iu thotë rojeve që t’ia hapin jshme, mua, që prej shumë kohësh kam patur Marko! - i klithi ai... lëre këtë shpatë, ruaje Zot oj motra ime, bukuri e lakmueshme, zbrit me dyert dhe sherbtoret shkojnë ia hapin deren. deshirën të jeni te ftuarit e mi? Lekën, i cili me bujari na ka pritur, nuk mban vëllaun tuaj e zgjidhe ti vetë mes tre trimave bu- Milloshi i del perpara mikut tij të dashtun, pasi Asgjë më e shtrenjtë nuk është për mua se sa fajin se motra e tij është e çmendur! jar, bashkëshortin tuaj të jetës.Tre princa serbë pershendet me të, bëhët gati ta qoje nê kullen te kuvendoj me burra aqë te mdhenjë, te flasim Marko, kur e pa se Milloshi e mbronte sundim- ju presin, te dallueshëm e te famshëm: asnjëri e tij por, Marko e ndalet, i thotë jo Millosh se, për gjëndjen e vëndit dhe të sigurohëm që paqa tarin Leka, e la shpaten, mirëpo rroku thikën nga prej tyre nuk do jet i pa denjë ndaj teje, asnjë sot nuk t’kam ardhur për te qendruar, por për të mretnoje rreth pronave tuaja? brezi, doli me shpejtësi prej kulle. Nga largë e pa miqësi e nder për vellaun tuaj nuk do gjindej një rrugëtim. Më vonë shpresoj t’jua kthej këtë vizit dhe se Rosanden me vajzat që largohej për të hyrë në dot! Rosanda iu pergjigj: kthehu pranë vojvodve - A e njëh ti ndoshta princin Leka të Prizre- mikpritja nga ana ime tregon rrespektin qe kam pyrgun e saj. Marko i thirri: oj virgjëresha Rosan- e lajmëroj se do vij së shpejti. nit? Motra e tij, thonë se është shumë e bukur: per ju. Për disa çaste Marko kishte mbetur i da! Te lutem në emër të bukuris suaj me te cilen heshtur dhe në fund iu pergjigj: sa i përketë pu- Leka kthehët në kull dhe ua kthenë princave krenoheni aqë shumë: largoji te gjitha ato vasha asnjë vashë, as Bila e maleve nuk krahasohen serbë pergjigjien e Rosandes. Ata e prisnin me të! Ne treve po na permendin, si te famshëm nëve tjera, nuk ka kurrfarë shqtësimi o princi që të rrethojnë, ta veshtrojë ftyren tuaj, para vël- Leka, mirëpo ne kemi ardhur për folur për tjëra ulur në od kur, një zhurmë e hapave të lehtë laut e tjerve nuk kam mundur ta shofi bukurin në mesin e trimave tjerë, edhe jemi ende që te u dëgjua në hyrje, ishte një grup vajzash të bu- tre të pa martuar, atëherë përse dhe ne mos të punë, dhe do t’jua thëmë tani pa rrotlla! Njëmij tuaj si duhet. Kur të kthehëm në Prilep, njëmij thënje kanë ardhur deri tek ne për bukurin e kura ku në mesin e tyre, shkelqente Rosanda. pytje motra do mi shtroje rreth bukuris tënde! kerkojmë fatin e të martohëmi? Pra nisemi, shko- Rrobat e saja shkelqenin sa edhe muret e sal- jmë bashkë edhe tek Rela në Rashkë, lidhjet tona motres suaj, viergjëreshës Rosanda. Së paku, të kam se çka ti pergjigjem motres? As Turkia e as shtatë mbretnit krishtiane nuk lonit shëndrrisnin: por e harronin shkeqësinë e Me një gjest, Rosanda iu dha shenjë vashave dhe fatet tona janë te pa kputshme, shko shpejtë veshjes kur e shifnin bukurin e saj me një pamje bëhu gati, veshe kostumin e bukur, merrë me kanë bukuri që i afrohët Rosandes. te largohëshin prej saj, me dy duart, hoçi nga As ne tre vëllezrit nuk jemi dhendur të pa te mrekullueshme! ftyra pelhuren e hollê prej mendafshi: Marko, vete unazen e arit për virgjëreshën dhe nisemi Te prekur nga admirimi të tre princat mbeten për në Prizren, te marrim me vete edhe Relen me njohur: ne erdhem o princ Leka, t’jua kerkojmi qe, mund ta shifte Rosanden! Zemrimi vlonte dorën e motrës suaj! Te tret jemi te lirë e te pa pa fjalë. Marko para disa ditesh e kishte parë në gjakun e luftetarit: me një hap u hedh afër skifterin e tij që Leka, të na shohi prej së largu ku Bilen e maleve te verdha: ishte miqësuar me pastaj Rosanda e bukur e ta zgjedhi njërin prej martuar, njëri prej ne treve do të bëhet i fejuari Rosandes, me thiken në dorë, ia preu nga rrënja i Rosandes, dy te tjerët do të bëhën kumbar të, sa që ishte bërë si vëllau i saj, por qe tani ne treve, cili do jete burri i saj, dy te tjerët do krahun e djathtë, pastaj me maje të thikes ia dhe krushqi të nusës dhe përgjithëmonë do ju trimi që asnjëherë nuk iu kishte hjekur dyshimi bëhën kumbar dhe percjellësit e nuses. Milloshi nxorri dy sytë nga balli! mbetemi të lidhur përmes të kësaj martese të mbi veten e tij, para Rosandes trubullohet dhe e priti me gëzim propozimin e Markut dhe u ngut -Tani, klithi ai- o princesh Rosanda! zgjidhe: perjetshëm! i humbi besimi ne vete nga frika. I palevizshëm cile prej ne treve do bëhet i fejuari yt i lumtur? mënjëherë te bëhëj gati për rrugëtim. Nga këto fjalë Leka ngriti vetullat me habi! si Marko kishte mbetur edhe Milloshi e Rela, A e pelqeni vasalin e Turqve apo Milloshin, bi- Kur trimi u bë gati, ia sollen Kranishin, kalin Dhe ju tha: i kishin ulur sytë për toke. Duke ndier këtë rin e një mushke, apo kopilin Rela? e tij te shpejtë e Marko i piu dy kupa vërë, e -Ta lëmë këtë punë o vojvod Marko- i thotë ai: heshtje ku asnjëri prej trimave nuk guxonte të Rosanda e pergjakur, e thërriste koti vëllaun zbrazi njërën e tjetren ia dha kalit të tij dhe u mos u nxito fare ta nxjerrish unazen e fejeses e hapte gojen, princi Leka më në fund e mori e saj Lekën që ti vinte në ndihmë... i degjonte nisen. as të më ngritni kupen e aleancës. Se një lidhje fjalen: E dashtuna motër- thotë ai- zgjidhe në ofshanjet e motres por nuk kishte guxim të dilte, Dy kalorësit shalonin fushës së Mitrovicës dhe familiare me ju do më ishte e çmuar dhe nuk mesin e këtyre tre vojvodve, e ëmnoje cilin prej kishte mbetur i shtangur! drejtohen kah Novi Pazari, e pershendesin Re- kisha pritur asgjë më tepër nga Perendia se ky tyre e preferoni. Milloshi e Rela e moren Markon për krahu, len që jetonte buzë vaut të Rashkës. Rela posa i kusht me vlerë: mirëpo ta kam borxh një hol- Nëse guximin e një heroit të famshëm e ad- iu hypen kuajve dhe iken me vrap drejtë lugjeve pa, vrapoi me gëzim që ti takonte, deshi ti ftonte lësi. Padyshim se bukuria e motrës sime është e mironi, i cili korri fitore në njëzet dyluftime, të verdha. në kull por, Marko kundërshton, ia bëri me dije mrekullueshme dhe nga kjo anë, lavdatat s’kanë zgjidhe Markon dhe percille atë në Prilep, kullat Reles që të vishej për rrugëtim, duhej te shkonin çka shtohën: mirëpo sjelljet e motres sime janë e tija te bardha. Sqarime rreth këtij rrëfimi: pas tyre dhe pas pak Rela kthehet i veshur për të pa pritura e me therrëse, pa rrespekt për Nëse bukuria për një trim të terhjek, zgjidhe Autorë dhe udhëpershkrues të huaj, francez mrekulli, cila virgjëresh do i kundershtoje këta vëllaun e saj, ajo nuk njehë frena nga askushi, Milloshin e percille në kullat e tij, se virgjëreshat e tjerë, si Dozon i cili interesohjej për përrallzat tre trima te pa shoqë? Që te tre trimat moren preveç, Perendisë! Deri sot shumë kanë ardhur tjera do gjelozohen në ty, por nese eleganca e shqiptare në shekullin e XIX-të, njashtu intereso- rrugën bregut të Kolashinit dhe arrijtën më në këtu për të kërkuar dorên e saj, por secili prej Reles të pelqen më shumë në sytë e tuaj, percille hëshin edhe për rrefimet dhe këngët popullore te fund në Prizren, lartë mbi shkëminjë dukej ka- tyre janë larguar të plagosur në shpirtë, edhe se Relen në kullat e tij në Novi Pazar, me knaqsi popujve tjerë të Gadishullit, në rrêfimin që lexu- laja e princit Leka. Princi Leka i kishte parë që vëllau i saj ka perjetuar plotë trubullira. vendi i tij do ta priste në bukuri si e jotja! Pasi am: bëhët fjalë për bukuroshen Rosanda, motra e nga largë tre kalorësit prej kalas së tij, dhe posa Qe pra se, për këtë shkak nuk po guxoj ta Leka e perfundoi fjalimin, Rosanda i rrahi fuq- sundimtarit Leka i Prizrenit, pra ngjarja zhvillo- vrejti se ishin tre princa te ardhur nga serbia, preki unazen e fejeses. Se, nëse Rosanda do ishëm shuplakat e duarve: Zot rujana- thirri ajo het në shek. XIV-të, para betejes së fushë Kosovës filloj të shqetsohej. Megjithatë, thirri rojët që ta rrefuzoje kërkesen tuaj, si do të mbetet paqa fuqishëm! Mundohem të kërkoj në mendjen time dhe siç e vrejmi, Prizreni kishte sundimtar Leken, t’ua hapin dyért e kalas. Trimat e panjohur posa mes nesh? Në këto fjalë, Marko u mundua ta se, si është e mundur që vëllau i imi, të cilit Priz- shqiptar pa dyshim, i cili kishte një motër te hyrën brenda kështjelles, princi Leka i’u doli në mbaje gazin nga një qeshje si në mjegull: Qoftë reni ia ka besuar sundimin, si ka mundur princi pamartuar Rosanden e bukur ... pagina 23 Anno 17 n.2 Aprile 2019 Attualità Nga MARK PALNIKAJ

e datën 21 mars 2019, në kishën Ka- tedrale “Shën Nënë Tereza” të qytetit Në ceremoninë e 70 vjetorit të Mtë Prishtinës, në sallën Bogdani Polis, nga Fondacioni “Drita”, u organizue një Aka- demi Solemne mbi jetën dhe veprën e Imzot Lush Gjergjit. Me datën 16 mars Dom Lushi datëlindjes së Dom Lush Gjergjit më dërgoi ftesën për të qënë i pranishëm në këtë veprimtari. Axhenda e zhvillimit të kësaj veprimtarie ishte e pregatitur sipas një skenari të mirorganizuar me fjalime, përshëndetje di- rekt dhe nëpërmjet mesazheve të postuara nga të katër anët e botës dhe me disa pjesë muziko- re. Nga Tirana ishte edhe Z. Hysen Dizdari, autor i një botimi për Shën Nënë Terezën dhe mik i Dom Lushit. Nga Shqipëria ishin edhe disa klerikë të ardhur nga Dioqezat e ndrysh- me të vendit. Përshëndetën direkt miq të Dom Lushit nga Shqipëria dhe vende të tjera në gjuhë shqipe dhe të huaj. Folësja e spektaklit lexoi përshëndetje të ardhura nga vende dhe personalitete nga shtete të ndryshme të botës. Në këto fjalime përshkruhej jeta dhe veprimtaria e Dom Lushit ku flitej për të dhëna personale për origjinën, shkollimin dhe karrierën e tij të shumanëshme, fetare, patriotike, politike dhe letrare. U vunë në dukje arritjet e Dom Lushit si meshtar në famullitë e ndryshme shqiptare, kontributi në shërbim të çeshtjes kombëtare në pajtimin e gjakeve dhe duke bërë të njohur botës dhunën dhe genocidin serb ndaj popullit shqiptar në Kosovë, angazhimin në politikë deri në Senatin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe kontributi në krijimtari ku ka spikatur studimi për rolin e gruas në shoqërinë të ishte në kontakt me gjendjen reale dhe me në popullin kosovar, fenomen aq i dëmshëm gjith të afërmit dhe bashkpunëtorët e tu. Ju në sytë shqiptare dhe sidomos veprat me temë për jetën vështërsitë gjithfare që po kalonte popullsia në në ato vite kur po pregatitej kryengritja e dhe mendjen e popullit shqiptar jeni legjenda e dhe veprën e Shën Nënës Tereza. Kisha dëshirë Kosovë. Pjesëmarrja në shërbimin funeral si popullit shqiptar të Kosovës kundër pushtimit atdhedashurisë, jeni së bashku me Profesor Anton të thonja edhe unë dy fjalë përshëndetëse për klerik i dha mundësinë të njifte nga afër vrasjet një shekullor serb. Në këtë shtatëdhjetvjetor të Çetën ekipi me arritjet më të larta në lëminë e të folur për aktivitetin patriotik të Dom Lushit. e pamëshirëshme që pushtuesi i Kosovës po ditëlindjes së tij Dom Lushi mbajti një fjalim të patriotizmit dhe kontributit atdhetar. Ju u bëtë të Kërkesës time grupi organizator ju përgjigj se bënte mbi popullsinë e pafajshme të këtij vendi. shkurtër, jo të shkruar, me fjalë zemre, thjeshtë famshëm jo me pushkë duke vrarë kundërshtar, që axhenda e takimit është e miratuar dhe nuk Dom Lushi pati kurajon dhe vendosmërinë të dhe i buzëqeshur, në mënyrë shum modeste në fund të fundit edhe kundërshtarët janë njerëz mund ti bëhen ndryshime. Mbasi në atë takim orientohej në pikat kyçe të problemeve të kohës pa folur asnjë fjalë për punët e mëdha që kreu dhe krijesa të Zotit, por duke pajtuar në momen- nuk mu dha mundësia të bëja një përshëndetje dhe të linte gjurmë të pashlyera në memorjen e ndaj popullit dhe atdheut të tij të dashur. Me tin më kritik që po kalonte kombi, zemrat e tra- mirënjohjeje vendosa të shkruaj dy fjalë në këtë popullit shqiptar ne Kosovë dhe kudo. Rapsodët datën 23 mars 2019 në orën 7 e gjysëm të zuara të shqiptarëve dhe duke u bërë arkitektët e artikull të shkurtër. kosovar i kënduan këngë në të gjallë të tij për mëngjesit mora nga Dom Lushi një mesazh me shpëtimit të shum jetëve njerzore, në shumicën e Dom Lush Gjergji është figurë e njohur për meritat në aksionin për pajtimin e gjakeve në të këtë përmbajtje: rasteve të pa faj. Ti për ne je një legjendë që sado të gjith shqiptarët në Kosovë, Shqipëri dhe në gjith Kosovën. Kjo ndodh rrallë dhe vetëm për “I dashuri Mark, ishe dhe je një befasi e kohë të kalojë, lavdia dhe autoriteti juaj nuk do rrethet e diasporës anembanë botës jo vetëm persona shum të besuar dhe me kredite sociale këndshme për mua dhe për ne. Edhe një herë të plaket, por ashtu si Skendërbeu, do të rinoheni si një klerik i pregatitur por më shum si një shum të mëdha. të falënderoj për pjesëmarrje në 70 vjetoin e dhe do të kujtoheni në zemrat e shqiptarëve kudo mbrojtës i flaktë i të drejtave njerzore dhe vlerave Këngët folklorike për persona me kontribute lindjes time. Ty shendet, mbarësi në jetë dhe në që ndodhen në të gjith botën. Me dashuri dhe humane. Si një bashkpunëtor dhe mbështetës janë kryesisht për ata që marrin pjesë në veprimtari, mbi të gjitha lumturi dhe dashuri. përzemërsi, miku juaj i sinqertë, Mark Palnikaj. i palodhur i Shën Nënë Terezes dhe i kreut luftime, plagosen ose vriten duke luftuar, Përshendetje dhe falënderime për të gjithë, Tiranë me 23 mars 2019.” të Misionit të Pajtimit të Pajtimit të Gjakeve vrasin kundërshtarët dhe pushtuesit e vendit vëllazërisht. Don Lush GJERGJI”. Ai do të mbetet i pavdekshëm në zemrat e Profesorit Anton Çeta, ai u bë i njohur në tërë të tyre që kanë kryer vepra antikombëtare dhe Ky mesazh ishte për mue një befasi e kosovarëve dhe do të nderohet në jetë të jetëve kombin shqiptar por edhe në të gjith botën si terrori ndaj vendit tonë etj. Dom Lushi është këndëshme dhe unë pa pritur shum i ktheva nga populli shqiptar anembanë botës për ve- një aktivist i të drejtave humane në shërbim të bërë i famshëm jo duke vrarë njerëz por duke përgjigje me këtë përmbajtje: primtarinë e tij thellësisht atdhetare. njerëzve të varfër dhe të persekutuar. Si bari shpëtuar jetë njerzish, duke pajtuar hasmëritë “I dashur Dom Lushi ! Të uroj shëndet, jetë të I uroj jetë të gjatë, shëndet të mirë dhe suk- shpirtëror i besimtarëve në Kosovë ju dha rasti dhe gjaket dhe duke shmangur vëllavrasjen gjatë dhe të begatë, lumturi dhe dashuri me të sese në veprimtarinë e tij akademike. Grido del poeta Cosmo Laudone “giù le mani da Varibobba”! Thirje e poetit Cosmo Laudone “Posht duart nga Varibobba”! (segue dalla pagina 20) Giovanni Andrea Masci con pieni poteri. Infine è la (vijon nga faqja 20) tet të plotë. Dhe në fund është radha e ekonomistit Fonda una congregazione femminile “Le figlie di volta dell’Economo greco, il prete don Pietro Andrea Themelon një kongregacion femëror “Bijat e grek priftit Dom Pietro Andrea Cortese, fundi i të Maria” per l’educazione religiosa per il popolo, che Cortese del quale non si conosce la fine: di lui si per- Maries” për edukimin fetar, i cili i sjell shumë tel- cilit nuk njhet. Gjurmet e ti në San Giorgio Alba- tanto dispiacere gli reca. Questo era il programma dono le tracce a San Giorgio albanese. Finché durò ashe. Ky është programi i Varibobës si prift. Nëse nese rezultojnë të humbura. Deri sa ishte kryeprift del Varibobba sacerdote. Se qualcuno dirà che tutto arciprete il Masci, non sembra che vi siano stati altri ndokush do të thotë se e gjithë kjo është një (mut) Masci nuk ndodhën ndryshime të tjera. questo è una “porcata”; Io, non ci sto”, perché, non è ricorsi. Alla morte del Masci padre (1763-1781), fu unë nuk jamë dakord. Asnjë nuk konsiderohet i Me vdekjen e atit Masci në (1763-1781) u infallibile. L’infallibilità i cattolici la ripongono soltan- nominato arciprete greco don Domenico Lopez, che pafalimentushëm, katolikët këtë e proklamojnë emërua kryeprift grek Dom Domenico Lopez, i cili to nel papa, e non c’è stato alcuno scontro fratricida invia reclame contro Monsignor Cardamone. A ques- vetëm përpara “Papës” dhe nuk ekziston asnjë fakt reklamon kundër Monsinjor Cardamone. Për këtë con alcune autorità della chiesa, se non con le per- to ricorso Monsignor Cardone oppone una relazione, vëllavrasje me autoritetet e kishës, por vetëm mos- Monsinjor Cardamone kundërshton me një rela- sone ecclesiastiche furiose. La grande storia è frutto in data 8 novembre 1792. Tutta la disputa è ripresa mirënjohje në persona të veçuar. Historia përbëhet cion në dt. 8 Nëntor 1792. Gjithë kjo betejë ra në di frammenti di singole storie. Proveremo a raccon- da Michele Bellusci, con lo pseudonimo di Filacete nga fragmente të historive të vogla. Do provojmë duar të Michele Bellusci më pseudonimin Filacete tarle, presentando punti di vista inediti e originali. Uno che pubblica un opuscolo di un centinaio di pagine që publikoi një përmbledhje me njëqind faqe në 1 sguardo sul particolare per comprendere e raccontare ta tregojmë nëpërmjet këndvështrime origjinale. il 1 aprile 1796 a Napoli. Dopo 160 anni, il fuoco si Prill 1796 në Napoli. Dhe mbas 160 vjetësh zjarri meglio il personaggio Varibobba, sacerdote, poeta e Një këndvështrim të veçantë për të treguar si duhet rianima. rindizet. Thëngjitë e fshehur poshtë hirit ndizen filosofo sangiorgese. Al suo posto viene designato dal La brace che covava sotto la cenere si riaccende per personazhin e Varibobbës si prift, poet, e filozof. Cardinale Ferdinando Spinelli, successo allo zio Gi- Në vënd të tij vihet nga Kardinali Ferdinando Spi- nga një grup priftërinj grek Garibaldinë në 1956. opera di un gruppo di preti greci garibaldini, nel 1956. Lufta shekullore e klerit grek, katër betejat: tre useppe Spinelli morto a Roma nel 1762, nella com- La grande guerra del clero secolare di preti greci, le nelli, sukses i xhaxhait Giuseppe Spinelli vdekur në mes klerit e viteve 1751-1763-1766 dhe e katërta menda del patire , proprio l’amico del Varibobba, don quattro battaglie, le tre tra preti del clero secolare del Romë më 1762 i nderuar, pikërisht mik i Varibob- Nicola Masci, che nel frattempo era ritornato dall’esilio 1751-1763-1766 e la quarta contro il clero regolare bës, Dom Nikola Masci që ndërkohë ishte kthyer midis klerit të urdhrit frati minori Konventuali nga d’Acropolati, il quale per tutto quel tempo lo aveva af- -cioè fatto all’ordine dei Frati Minori Conventuali di nga emigrimi në Acropolati, ku Varibonna e kishte Padova që fillon në 1956 dhe mbaron në 1977 fiancato Varibabba nella sua opera; uomo energico e Padova(O.F.M.Conv.), che ha inizio nel 1956 e finisce përkrahur në veprën e tij për gjithë kohën, nkë bur- për 21 vjet. risoluto fa tornare l’ordine e sistema tutto e tutti. Egli si nel 1977, per la durata di ben 21 anni. Questa batta- rë që me energjnë e tij sistemon gjithandej regullin. Kjo betejë është fundi definitiv dhe ndjekja e rende subito conto della gravità della situazione e degli glia determina la fine, la cacciata, definitivamente, dei Ai arrin shpejt të kuptojë gjëndjen e rëndë të situ- Françeskanëve nga Kisha San Giorgio Albanese abusi ed soprusi, perpetuati in San Giorgio. Francescani dalla Parrocchia di San Giorgio albanese atës dhe abuzimeve të përsëritura në San Giorgio. Mbuzati dhe nga Lungro mbas 33 vietësh shërbimi Certo, col permesso delle autorità ecclesiastiche - Mbuzati e dalla Diocesi di Lungro dopo 33 anni di Kështu me lejen e autoriteteve të fes rëzoi të apostolik nga shumë fretër. Kapobandat e këtj sul- diede il benservito prima all’arciprete greco don Mi- servizio apostolico fatta in Diocesi da più monaci. I parin kryepriftin grek Dom Michelangelo Chiodi mi surprizë ishin Peshkopi Giovanni Stammati nga chelangelo Chiodi, spedendolo a San Demetrio Cor- capibanda di questa sortita erano il Vescovo Giovanni duke e dërguar në San Demetrio Korone dhe u Lungro dhe dy priftërinj grek Giuseppe Ferrari e one e si insediò lui come arciprete. Cade così la prima Stammati di Lungro e i due preti Greci Giuseppe Fer- vetëvendos kryeprift. Ra kështu i pari. Pastaj hoqi Vinçenzo Selvaggi. Të gjithë të lumtur që kujtimin e testa. Poi, estromette il sindaco Basilio Chinigò, inse- rari e Vincenzo Selvaggi. Tutti di felice memoria e con- kryebashkiakun Basilio Chinigò dhe proklamon priftit të shkretë Giulio Varibobba e kishin vënë në diando il nuovo sindaco nella persona di Giovanni tenti per aver messo alla berlina, ancora una volta, il Giovanni Andrea Canadé. hije. Përfundoj me shprehjen e poetit – shkrimtar Andrea Canadè, quindi è la volta del XXX curato povero prete don Giulio Varibobba. Concludo dicendo Tani është radha e XXX Klero Latino Dom Carlo Giuseppe Giusti: Të keqen më të madhe ma kanë latino don Carlo Dramis, al posto suo si insediò il con il poeta e scrittore Giuseppe Giusti: Il peggior male Dramis dhe në vënd të tij vendos djalin e kryepriftit berë priftëtinjtë, racë gjarpërinjsh dhe nepërkash! figlio dell’arciprete ordinato con rito latino, don me l’hanno fatto i preti, razza di vipere e di serpenti me rit latin Dom Giovanni Andrea Masci me push- (Përktheu Ana Bisholla) Reclama Anno 17 n.2 Aprile 2019 pagina 24

Tek Smerald Shpk Vlore me President Mihal Selimaj do të gjeni llojshmëri materialesh si: Pllaka të dimesioneve të ndryshme, paisje Hidrosanitare, Aksesorë, Tulla për Oxhak, Mozaik shumëngjyresh, Kol, Fino, Stuko…, por mbi të gjitha një shërbim të shpejtë, cilësor e me kulturë. Ju mirëpresim në ambjentet tona me shumëllojshmëri materialesh sipas gustos dhe shijes suaj dhe me çmim të arsyeshëm.

Adresa: Rruga Trasballkanike, pranë rrethrrotullimit të Omones. Magazina qëndrore në hyrje të Nartës. Vlorë, Albania / Tel: 00355/67202359 & 00355/682040290 / FB : Smerald Shpk Vlore

risposta. Avete qualche informazione se esiste già questo accordo firmato e quando potrebbe entrare in vigore in Italia?

Gentile signora non avendo visto la sua patente, e basandomi su ciò che lei descrive, posso darle per il momento indicazioni di massima. Consideri che già dal 25/12/14 vige l’Accordo Internazionale Bilaterale Italia-Albania per i cittadini albanesi “residenti” sul territorio italiano per ottenere la conversione della patente di guida: tale accordo bilaterale scadrà, peraltro, il 25/12/19: Il documento firmato dai due paesi aggiorna, modi- fica e rinnova la precedente intesa scaduta il 15 agosto 2014. Quindi: ai sensi dell’art. 136 del C.d.S. possono richiedere la conversione della patente di guida solo coloro che ne erano già titolari prima di acquisire la residenza in Italia. E’ possibile ef- fettuare la conversione senza esami solo ai titolari di patente albanese residenti in Italia da meno di quattro anni al momento della presentazione della domanda. Coloro che sono residenti in Italia da più di quattro anni, potranno ottenere il rilascio della patente italiana per conversione, solo dopo aver sostenuto con esito positivo gli esami di revisione patente. E’ possibile effettuare la conversione di patente albanese solo ai titolari di patente formato card. - Salve, sono una residente in Italia da più di 13 anni. Ho quasi due anni che ho presentato domanda di cittadinanza italiana. - Avvocatessa Rondini: sono una mamma albanese ho un figlio per il rilascio e tra cui la data di uscita del cittadino espulso dal Fino a qualche mese fa nella piattaforma on line la mia pratica che vive in Italia, ma per motivi diversi ha espulso amministra- territorio nazionale e completata l’istruttoria trasmetterà al Minis- risultava di essere andata avanti e di aver passato alcune fasi. tiva. Nei certi casi come si fa per togliere espulso? tero dell’interno che deciderà. Con la nuova legge sui tempi di attesa da 2 a 4 anni si vede on line che la pratica e’ tornata nella fase iniziale. Vorrei sapere se Gentile signora, i cittadini albanesi che hanno subito una - Salve Avv. Rondini, sono una lettrice del giornale “Le Radici” la nuova legge impatta anche le pratiche pregresse? espulsione dal territorio italiano non possono farvi rientro se Sono residente a Daiano, in Trentino Alto Adige. Ho la patente non in possesso di una speciale autorizzazione del Ministero albanese nell’ultimo formato del 2017. In Albania mi è stato detto Il decreto unico immigrazione e sicurezza approvato dal Consiglio dell’Interno in base all’articolo 13 del Testo Unico nr 286 del che questo formato è un formato internazionale e non ho bisogno dei Ministri del 03/10/18 n.113 entrato in vigore il 05/10/18 ha 1998. di convertire la patente in quella italiana. apportato parziali modifiche alla legge sulla cittadinanza italiana. Lo straniero espulso, tuttavia, una volta conclusosi il periodo di Appena mi sono trasferita in Italia, sono andata alla motorizza- All’art.14 viene, come da Lei correttamente indicato, aumentato espulsione, può attivare le procedure per ottenere una nuova zione di Trento per interessarmi e mi hanno detto che la patente in 48 mesi il termine di conclusione del procedimento per il rilas- autorizzazione al reingresso e ciò tramite la rappresentanza albanese nel nuovo format non può essere convertita per il momento cio della cittadinanza italiana, sia per residenza che per matrimo- diplomatica italiana all’estero. perché sono in attesa di un accordo tra Italia e Albania per le nio. La nuova normativa della durata del procedimento si applica La rappresentanza italiana all’estero (ambasciata o consolato), patenti nuove. sia alle nuove domande che a quelle già in corso: ciò per espressa raccoglierà tutta la documentazione comprovante le condizioni Sono andata diverse volte a chiedere e mi danno sempre la stessa previsione dell’art.14 comma 2.

cmyk