Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu

JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY

DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO

„BORY TUCHOLSKIE”

TORUŃ 2008

Wykonawca: Biuro Usług Ekologicznych i Leśnych „Quercus” ul. Św. Józefa 9a/9, 87-100 Toruń

JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO „BORY TUCHOLSKIE”

Autorzy: dr Wiesław Cyzman Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody UMK Toruń Rozdział obszary i obiekty oraz gatunki chronione: dr Wiesław Cyzman, mgr Agnieszka Oleksiak – Tusińska

Autorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc merytoryczną i życzliwe uwagi kierownictwu RDLP w Toruniu, a w szczególności Panom: Głównemu Specjaliście do spraw Ekologii i Edukacji Leśnej, mgr inż. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, Naczelnikowi Wydziału Hodowli Lasu, mgr inż. Janowi Pakalskiemu, Naczelnikowi Wydzialu Ochrony Lasu, mgr inż. Kazimierzowi Stańczakowi oraz Naczelnikowi Wydziału Zasobów, mgr inż. Andrzejowi Stetkiewiczowi.

Toruń 2008

2 WSTĘP ...... 6

I. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI LEŚNEJ ...... 7

II. CELE I ZADANIA LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH ORAZ PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA...... 9

III. FUNKCJONOWANIE LKP „BORY TUCHOLSKIE” W LATACH 1995- 2007 ...... 11

IV. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA ...... 17

V. OPIS OGÓLNY LKP „BORY TUCHOLSKIE"...... 22

VI. OCENA WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH ...... 25

VI. 1. Geologia ...... 25 VI. 2. Struktura gleb i siedlisk ...... 29 VI. 3. Klimat ...... 31 VI. 4. Warunki hydrologiczne ...... 32 VI. 5. Szata roślinna ...... 35 VI. 5.1. Zbiorowiska leśne ...... 36 VI. 5.2. Ocena zróżnicowania i stopień naturalności roślinności leśnej ...... 50 VI. 5.3. Zbiorowiska nieleśne ...... 52 VI. 5. 4. Flora i jej osobliwości...... 54 VI. 6. Fauna ...... 60 VI. 7. Obszary i obiekty oraz gatunki chronione ...... 64 VI. 8. Zagrożenia dla lasu ...... 84

VII. OCENA WARUNKÓW DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ...... 97

VII. 1. Nasiennictwo i selekcja ...... 97 VII. 2. Gospodarka szkółkarska ...... 99 VII. 3. Drzewostany ...... 100 VII. 4. Aktualny stan siedliska ...... 104 VII. 5. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych ...... 109 VII. 6. Lasy ochronne ...... 112 VII. 7. Użytkowanie uboczne ...... 116 VII. 8. Zagrożenia ...... 116

3 VIII. ZARYS HISTORII BORÓW TUCHOLSKICH ...... 126

IX. UDOSTĘPNIENIE LASU ...... 128

IX. 1. Turystyka ...... 128 IX. 2.Edukacja ...... 131 IX. 3. Inne formy udostępniania lasu ...... 139 IX. 4. Promocja ...... 145 IX. 5. Zagrożenia ...... 146

X. KIERUNKI I SPOSOBY DOSKONALENIA GOSPODARKI LEŚNEJ .....148

XI. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU I EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH .....158

XI. 1. Kształtowanie drzewostanów ...... 158 XI. 2. Kształtowanie naturalnych zbiorowisk leśnych ...... 161 XI. 3. Kształtowanie właściwych stosunków wodnych ...... 163 XI. 4. Kształtowanie różnorodności biologicznej na siedliskach borowych ..164 XI. 5. Ogniska biocenotyczne ...... 165 XI. 6. Biocenotyczna rola kęp starodrzewu ...... 167 XI. 7. Ochrona organizmów związanych z rozkładającym się drewnem ...... 168 XI. 8. Ochrona torfowisk ...... 169 XI. 9. Zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych ...... 171 XI. 10. Monitorowanie ekosystemów leśnych ...... 171 XI. 11. Funkcje produkcyjne i diagnostyka hodowlana ...... 172 XI. 12. Wnioski do planów urządzeniowych ...... 179 XI. 13. Wnioski i propozycje działań wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych ...... 183

XII. OCHRONA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH ...... 192

XII. 1.Zadania, metody i zasady ochrony lasu ...... 192 XII. 2. Kształtowanie ekotonów ...... 194 XII. 3. Ochrona ekosystemów leśnych w trakcie prowadzenia pozyskania ....196 XII. 4. Ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów ...196

4 XII. 5. Ochrona przed patogenicznymi grzybami ...... 197 XII. 6. Ochrona przed zwierzyną ...... 197 XII. 7.Działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami ...... 198

XIII. DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY I WZMACNIANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ...... 199

XIII. 1. Rezerwaty przyrody ...... 199 XIII. 2. Parki krajobrazowe ...... 202 XIII. 3. Obszary Natura 2000 ...... 202 XIII. 4. Użytki ekologiczne ...... 203 XIII. 5. Gatunki chronione i rzadkie ...... 203 XIII. 6. Ochrona różnorodności gatunkowej ...... 203 XIII. 7. Zasady postępowania na siedliskach chronionych ...... 204 XIII. 8. Restytucja cisa Taxus baccata i jarzębu brekinia Sorbus torminalis ..207

XIV. KIERUNKI I ZASADY WSPÓŁPRACY NA POZIOMIE REGIONALNYM I LOKALNYM ...... 209

XIV .1. Realizacja i wzmacnianie funkcji społecznych LKP ...... 209 XIV.2. Współpraca w planowaniu przestrzennym ...... 211 XIV. 3. Współpraca z wojewodą i służbami ochrony przyrody ...... 213 XIV.4. Rola samorządów gminnych i powiatowych ...... 214 XIV.5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi ...... 217

XV. LITERATURA ...... 218

5 WSTĘP

Lasy podobnie jak jeziora, torfowiska i jeszcze kilka innych ekosystemów traktuje się jako naturalny element krajobrazu Polski. Jednak w warunkach współczesnych mamy prawie zawsze do czynienia z lasami w większym lub mniejszym stopniu przekształconymi wskutek bezpośredniego (gospodarczego) lub pośredniego oddziaływania człowieka. Współczesna struktura i skład florystyczny lasów zawiera się pomiędzy zbiorowiskami naturalnymi (lasami naturalnymi), a zbiorowiskami seminaturalnymi (lasami półnaturalnymi). Las naturalny cechuje wielowarstwowość, różnogatunkowy drzewostan i podszyt oraz bogactwo florystyczne runa i warstwy mszystej. Jest on zróżnicowany przestrzennie, co wynika z różnorodności mikrosiedlisk leśnych. Występują w nim zróżnicowane grupy drzew np.: gniazda z grabem, klonem, lipą itp. Często obserwuje się naturalny „płodozmian”. Każdy gatunek drzewa stwarza odmienne warunki dla roślin zielnych, mchów, nalotu drzew i krzewów. Inna jest bowiem wilgotność, kwasowość czy dopływ światła pod świerkiem, a inna np. pod lipą. Las naturalny nie jest w pełni zwarty, bowiem 15-20 % stanowią w nim luki. W krajobrazach leśnych występują także naturalne enklawy zbiorowisk nieleśnych, rozwijające się w jeziorach, „oczkach wodnych”, w rzekach i ich dolinach lub w innych niesprzyjających rozwojowi drzew miejscach. Ekosystem leśny cechuje się bardzo skomplikowanym systemem wzajemnych powiązań pomiędzy licznymi i różnorodnymi organizmami go tworzącymi. Brak jednego ogniwa pociąga za sobą cały łańcuch często trudno odwracalnych zdarzeń. Eliminacja z ekosystemu typowego dla niego gatunku może być przyczyną zaniku innych, związanych z nim organizmów. Z kolei nisza, przez nie opuszczona, zajmowana jest przez organizmy często obce dla biocenozy leśnej. W zróżnicowanych układach jeden gatunek ogranicza możliwość rozprzestrzeniania się gatunku konkurującego. Tej relacji nie obserwuje się wśród monokultur leśnych. W układach zbliżonych do pierwotnych zauważyć można także inne, ciekawe, na pozór przeciwstawne zjawisko. Polega ono na tym, że niektóre gatunki wpływają bardzo pozytywnie na siebie. Czytelnym tego przykładem są gatunki grzybów ściśle przywiązane do określonych gatunków drzew. W coraz większym stopniu gospodarka w lasach realizowana jest na podstawach ekologicznych i zrównoważeniu funkcji przyrodniczych i gospodarczych. Duże nadzieje w tym względzie wiąże się z leśnymi kompleksami promocyjnymi. Według założeń mają one być poligonem doświadczalnym, promującym na pozostałe lasy bezpieczne dla środowiska technologie, niezbędne doświadczenia, wiedzę naukową oraz metody edukacji lokalnych społeczeństw. Powinny godzić funkcje produkcyjne, środowiskotwórcze i społeczne z

6 ochroną przyrody. Mają w tym zakresie wyprzedzać inne tereny. Takie zadania realizują nadleśnictwa, które weszły w skład Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”.

I. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI LEŚNEJ

Już od wielu lat światową gospodarkę leśną ukierunkowuje się na zachowanie, odtwarzanie i doskonalenie ekosystemów leśnych wraz z całą ich różnorodnością biologiczną nie tracąc przy tym osiągniętej zdolności produkcyjnej. Określenie celów globalnej polityki leśnej i podstaw trwale zrównoważonej, wielofunkcyjnej gospodarki leśnej a zatem zachowania i ochrony lasów, stało się przedmiotem obrad licznych konferencji międzynarodowych na szczeblu eksperckim i rządowym. Do najważniejszych z nich należały: - konferencje ekspertów inicjowane przez organizację byłych, wybitnych polityków świata (Lizbona 1987, Kraków 1988, Sztokholm 1989), poświęcone zagrożeniom lasów, - I konferencję Ochrony Lasów Europejskich Ministrów Leśnictwa w Strasburgu (1990), która rozpoczęła europejską, a następnie światową debatę nad stanem lasów, wpłynęła na ograniczenie emisji zanieczyszczeń i uznała ekosystem leśny za główny obiekt zainteresowania gospodarki leśnej, - II konferencję Ochrony Lasów Europejskich Ministrów Leśnictwa w Helsinkach (1993), która doprowadziła do podpisania przez 39 krajów europejskich czterech deklaracji, z których deklaracja H 1 określa wytyczne trwale zrównoważonej gospodarki leśnej dla Europy, a deklaracja H 2 daje podstawy do wdrażania konwencji o różnorodności biologicznej w lasach i leśnictwie europejskim. Konferencja otworzyła tzw. Proces helsiński, czyli serię konferencji eksperckich zmierzających do zdefiniowania oraz wdrażania kryteriów i wskaźników trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w Europie. Polska jest członkiem Komitetu sterującego tym procesem, - seminaria ekspertów lasów stref umiarkowanych i północnych pod egidą Komisji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej rozpoczęte w Montrealu w 1993 r., które doprowadziły do porozumienia dziesięciu krajów Północy i Południa w sprawie określenia i wdrażania zasad trwale zrównoważonej gospodarki leśnej w ramach tzw. Procesu montrealskiego. Trwale zrównoważona gospodarka leśna, w warunkach europejskich ma spełniać następujące kryteria (Helsinki 1993): 1. Stale powiększać zasoby leśne i ich udział w globalnym obiegu węgla, 2 Zachowywać zdrowotność i żywotność ekosystemów leśnych,

7 3. Utrzymać rozwój produkcyjnej funkcji lasu, 4. Zachować, ochronić i wzmagać biologiczną różnorodność w ekosystemach leśnych, 5. Zachować i wzmagać ochronne funkcje lasu oraz ochraniać zasoby glebowe i wodne w lasach, 6. Utrzymać i wzmacniać funkcje społeczno-ekonomiczne lasu. Wprowadzenie w życie wymienionych kryteriów wymaga społecznej i zawodowej akceptacji leśnictwa wielofunkcyjnego, nasycenia dotychczasowych zasad gospodarczych w leśnictwie celami ekologicznymi i przyjęcia zasady, że obiektem działań leśnictwa jest cały ekosystem leśny, a nie tylko drzewostan. Współczesne ukierunkowanie leśnictwa polskiego, określone Ustawą o lasach z 1991 roku, jej nowelizacją z 1997 roku oraz „Polską polityką kompleksowej ochrony zasobów leśnych" (1994) i „Polityką leśną państwa" (1997) było poprzedzone wieloletnim wysiłkiem leśników polskich. Leśnictwo polskie realizuje tę politykę poprzez: 1. Dostosowanie lasów i leśnictwa do pełnienia różnorodnych funkcji oczekiwanych przez społeczeństwo; 2. Powiększanie i ochronę zasobów leśnych oraz przyrodniczych wartości lasu; 3. Powszechne, ale kontrolowane udostępnianie lasu na potrzeby społeczne; 4. Doskonalenie rozwiązań ekonomiczno-finansowych zapewniających trwałość ekosystemów leśnych i wielofunkcyjność gospodarki leśnej. Powiększanie i ochrona zasobów leśnych będzie następować przez: - zwiększenie lesistości kraju do 30% w 2020 roku i 33% w perspektywie połowy XXI wieku, - restytucję i rehabilitację ekosystemów leśnych, głównie przez przebudowę, na odpowiednich siedliskach, drzewostanów jednogatunkowych na mieszane oraz w drodze zabiegów biomelioracyjnych, - poprawę gospodarki w lasach prywatnych. Program „Polskiej polityki kompleksowej ochrony zasobów leśnych", wprowadzony w latach 1994-1995 decyzjami Ministra OSZNiL i zarządzeniami Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. „Polska polityka kompleksowej ochrony zasobów leśnych" uznaje, że przedmiotem gospodarki leśnej nie jest drzewostan, ale cały ekosystem leśny widziany jako element krajobrazu spełniający określoną funkcję w przestrzeni przyrodniczej regionu i kraju oraz zapewniający warunki do występowania różnych organizmów pozostających w związkach biotycznych biocenozy.

8 II. CELE I ZADANIA LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH ORAZ PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA

Historia leśnych kompleksów promocyjnych nie jest długa. Tak zostały nazwane na wiosnę 1994 roku zintegrowane gospodarstwa leśne mające promować realizacje proekologicznej polityki leśnej w Polsce we wniosku o grant do Banku Światowego (Szujecki 1999). Oficjalnie nazwa „leśny kompleks promocyjny” pojawiła się w uzasadnieniu do Decyzji nr 23 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 8 listopada 1994 roku w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Powołanie pierwszych 7 leśnych kompleksów promocyjnych nastąpiło poprzez Zarządzenie nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 roku. Były to: „Lasy Puszczy Białowieskiej”, „Lasy Janowskie”, „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, „Lasy Puszczy Kozienickiej”, „Lasy Beskidu Śląskiego”,” „Bory Tucholskie” oraz „Bory Lubuskie”. W 1996 roku powołano dalsze 3 LKP –„Lasy Puszczy Bukowej i Goleniowskiej”, „Lasy Oliwsko- Darżlubskie” oraz „Lasy Rychtalskie”, w 2001 roku - Lasy Birczańskie a później jeszcze w roku 2002 – „Lasy Spalsko-Rogowskie i „Lasy Mazurskie”. W 2005 roku utworzony został Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Warszawskie”. W 2004 roku kolejne zarządzenia o powołaniu leśnych kompleksów promocyjnych objęły „Puszcze Szczecińskie”, „Puszczę Notecką”, „Sudety Zachodnie”, „Lasy Warcińsko-Polanowskie” i „Lasy Beskidu Sądeckiego”. Razem powołano więc 19 leśnych kompleksów promocyjnych. Przy ustalaniu obszarów i granic leśnych kompleksów promocyjnych starano się by reprezentowały one różne jednostki przyrodniczo-leśne i związane z nimi odmienne uwarunkowania siedliskowe, różnorodne drzewostany, możliwości produkcyjne i wiodące funkcje lasów. Znajdują się wśród nich obszary o bardzo wysokich i wysokich walorach przyrodniczych w skali całego kraju, takie jak np. Puszcza Białowieska jak i te, które mają znaczenie tylko regionalne. Przyjęto zasadę, że w skład LKP wchodzą całe nadleśnictwa lub obręby. W ustawie o zmianie ustawy o lasach oraz o zmianie niektórych ustaw z 24 kwietnia 1997 roku leśne kompleksy promocyjne zostały określone jako narzędzie Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych w promocji trwale zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach, jako obszary funkcjonalne o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym, o szczególnym, jednolitym programie gospodarczo-ochronnym (Szujecki 1999). Wymieniona ustawa zaakceptowała więc ideę LKP tak jak została ona wyrażona w Polskiej Polityce Kompleksowej Ochrony Zasobów Leśnych (MOŚZN i L 1995), w Zarządzeniu nr 30 Dyrektora Generalnego LP z dnia 19 grudnia 1994r.

9 Do szczegółowych celów i zadań leśnych kompleksów promocyjnych należą: - wszechstronne rozpoznanie stanu biocenoz leśnych oraz kierunków zachodzących w nich zmian, - trwałe zachowanie lub odtwarzanie walorów lasu metodami gospodarczymi, ze szczególnym uwzględnieniem metod leśnej inżynierii ekologicznej, czyli postępowania zmierzającego do wzrostu naturalności, różnorodności biocenoz leśnych, regeneracji, rehabilitacji lub restytucji ekosystemów i ich zrównoważenia w warunkach gospodarczych lasu wielofunkcyjnego, - integrowanie celów trwałej gospodarki leśnej i aktywnej, wielkoobszarowej ochrony przyrody, - promowanie wielofunkcyjności lasu - wypracowanie na użytek Lasów Państwowych i innych zarządców lasu rozwiązań modelowych wytyczonych polityką ochrony zasobów leśnych, - kształcenie społeczeństwa w problematyce leśnej, w oparciu o tworzone izby edukacyjne i ścieżki przyrodniczo-leśne oraz dokształcanie służby leśnej na wzorcowych powierzchniach gospodarczych, - rozwój zaplecza turystycznego, Leśne kompleksy promocyjne w dużym stopniu stały się wykładnią i poligonem wdrożeniowym Polskiej Polityki Kompleksowej Ochrony Zasobów Leśnych, która obejmuje zadania technologiczne, edukacyjne i badawcze. Działania technologiczne na rzecz ochrony różnorodności biologicznej (ochrony przyrody) promują bezpieczne dla środowiska techniki prac leśnych i prowadzą do zachowania ekosystemów leśnych w stanie zbliżonym do naturalnego, restytucji zniekształconych i zdegradowanych ekosystemów leśnych oraz wzmacniania funkcji korzystnego wpływu lasu na środowisko człowieka. Leśne kompleksy promocyjne mają wspierać w nauce i doświadczalnictwie leśnym programy leśnych placówek badawczych, szczególnie w zakresie opracowywania i wdrażania bezpiecznych dla środowiska przyrodniczego technologii, w zakresie metod regulacji właściwych dla modelu lasu celowego, w zakresie powiązań planów urządzenia lasu z planowaniem przestrzennym w skali regionu.

10 III. FUNKCJONOWANIE LKP „BORY TUCHOLSKIE” W LATACH 1995-2007

Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” został powołany Zarządzeniem nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 roku Obejmuje on rozległy fragment kompleksu Borów Tucholskich zachowanych na równinie sandrowej w dorzeczu Wdy (Czarnej Wody) oraz częściowo Brdy. Mniejsza część lasów leży w Kotlinie Grudziądzkiej (Dolina Wisły), na Wysoczyźnie Świeckiej i Pojezierzu Krajeńskim. W skład LKP „Bory Tucholskie” weszły wszystkie kompleksy leśne nadleśnictw Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola i Woziwoda. Organem doradczym dyrektora RDLP jest Rada Naukowo-Społeczna wybierana spośród przedstawicieli samorządów, przemysłu drzewnego, państwowych służb ochrony przyrody, pracowników naukowych, publicystów, przedstawicieli organizacji ekologicznych i innych instytucji zajmujących się ekologią i ochroną przyrody oraz przedstawicieli Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu i Gdańsku Rada jest organem doradczym i opiniodawczym dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w zakresie inicjowania oraz oceny realizacji działań podejmowanych w Leśnym Kompleksie Promocyjnym „ Bory Tucholskie" Do zakresu działania Rady należy w szczególności opiniowanie projektów: • planów zagospodarowania przestrzennego, • planów urządzenia lasu wraz z programami ochrony przyrody, • objęcia ochroną prawną nowych obiektów, • rocznych planów gospodarczych, • tematyki badań naukowych i możliwości ich praktycznego wykorzystania, • działalności edukacyjnej prowadzonej w LKP, • turystycznego udostępniania terenów LKP, • programów ochrony leśnych zasobów genowych oraz metod zachowania tych zasobów, • planów realizacyjnych małej retencji oraz obszarów uwilgotnionych, • budowy i modernizacji systemów grzewczych, oczyszczalni ścieków oraz innych urządzeń inżynieryjno - technicznych. Ponadto do zadań Rady należy • propagowanie zasad trwałego i zrównoważonego rozwoju, wprowadzonych w LKP ,Bory Tucholskie" • współdziałanie z ekologicznymi organizacjami pozarządowymi, samorządami lokalnymi, instytucjami naukowymi we wszystkich sprawach dotyczących LKP,

11 • wydawanie opinii w sprawach na wniosek dyrektora RDLP w Toruniu i z własnej inicjatywy. Opinie Rady odnoszące się do planowania hodowlano-ochronnego mają być uwzględniane przez Komisje Techniczno - Gospodarcze w czasie opracowywania planów urządzania lasu nadleśnictw wchodzących w skład LKP „Bory Tucholskie" w obecności trzech przedstawicieli delegowanych przez Radę. Rada spośród swego grona wybiera przewodniczącego, zastępcę przewodniczącego i sekretarza Rady. Przewodniczący, zastępca przewodniczącego i sekretarz Rady stanowią Prezydium Rady. Przewodniczący Rady reprezentuje Radę na zewnątrz, kieruje pracami Rady, zwołuje posiedzenia Rady oraz przekazuje dyrektorowi RDLP w Toruniu protokoły posiedzeń Rady wraz z opiniami i wnioskami. Poniżej przedstawiono informację na temat działań Rady Naukowo-Społecznej przygotowaną przez aktualnego jej sekretarza Tadeusza Chrzanowskiego.

Zestawienie podstawowych informacji na temat pracy Rady Naukowo-Społecznej Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” w latach 1995-2008

Posiedzenia Rady LKP „Bory Tucholskie”

I KADENCJA (1995 – 1998) W składzie Rady 14 członków, przewodniczący Rady: prof. dr hab. Marian Rejewski z Uniwersytetu M. Kopernika, z-ca przewodniczącego Kazimierz Stańczak z RDLP w Toruniu, sekretarz Ludmiła Gawron dyrektor Wdeckiego Parku Krajobrazowego.

1. Posiedzenie inauguracyjne, Nadleśnictwo Woziwoda, 19.09.1995 r W programie posiedzenia: idea LKP, Rada LKP i jej zadania, wybór Prezydium Rady, otwarcie ścieżki przyrodniczo-leśnej w Woziwodzie 2. Posiedzenie Prezydium Rady, RDLP w Toruniu, 20.12.1995 r. W programie: wydanie opinii nt. opracowania „Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego w LKP Bory Tucholskie” 3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Osie, 10.07.1996 r.,. W programie: zagrożenia chorobowe drzewostanów sosnowych w Borach Tucholskich, prezentacja działań gospodarczych i ochronnych na wybranych powierzchniach leśnych w Nadleśnictwie Osie 4. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 16.12.1996 r.,.

12 W programie: podsumowanie dwóch lat funkcjonowania LKP, prezentacja nowego Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej w Woziwodzie 5. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwa Tuchola i Woziwoda, 03.09.1997 r. W programie: nowoczesne technologie w pozyskiwaniu drewna (referat prof. Henryka Różańskiego), prezentacja pracy maszyn wielooperacyjnych w terenie. Opinia (wnioski) Rady na temat nowych technologii pozyskania drewna w leśnictwie 6. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa, 28.11.1997 r. W programie: współpraca nadleśnictwa z lokalnym samorządem i szkołami. Prezentacja sali edukacyjnej w Szkole Podstawowej w Lipinkach i leśnej ścieżki dydaktycznej „Rybno” 7. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 27.03.1998 r. W programie omówienie wytycznych do Planu urządzenia lasu Nadleśnictwa Woziwoda. Szczegółowo omówiono i uzgodniono wspólne stanowisko w sprawie poddania ochronie kompleksu „Łąki Czerskie” – Rada wydała pisemną opinię na ten temat.

II KADENCJA (1999 – 2002) W składzie Rady 12 członków, przewodniczący Rady: dr Marian Boiński z Uniwersytetu M. Kopernika w Toruniu, wice przewodniczący Jerzy Bogusławski wójt Gminy Śliwice, sekretarz Tadeusz Chrzanowski z RDLP w Toruniu 1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Tuchola, 19.01.1999 r., W programie: ukonstytuowanie się Rady w nowym składzie, prezentacja i dyskusja nad założeniami do nowych planów urządzeniowych dla nadleśnictw Tuchola i Woziwoda – Rada wydała opinię na ten temat. Dyskutowano również tematy z zakresu turystyki i udostępnienia lasów dla społeczeństwa na terenie LKP „Bory Tucholskie”. 2. Posiedzenie połączone Prezydiów Rad LKP „Bory Tucholskie” i LKP „Lasy Oliwsko- Darżlubskie”, Nadleśnictwa Woziwoda i Tuchola, 4-5.04.2001 r W programie: wymiana doświadczeń w pracy rad społeczno-naukowych LKP, prezentacja obiektów i infrastruktury służącej edukacji społeczeństwa na terenie nadleśnictw Woziwoda i Tuchola. 3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Trzebciny, 10.04.2001 r., W programie: omówienie i prezentacja dwóch tematów – 1) gospodarki leśnej prowadzonej na podstawach ekologicznych, 2) dynamiczny rozwój populacji bobra europejskiego na terenie Borów Tucholskich. Leśnicy zaprezentowali wybrane powierzchnie na terenach leśnych. W posiedzeniu uczestniczyli przedstawiciele Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody z Bydgoszczy. Pisemne opinie wydała Rada Naukowo-Społeczna LKP i Wojewódzka Komisja Ochrony Przyrody.

13 III KADENCJA (2003 – 2006) W składzie Rady 19 członków, przewodniczący Rady Michał Grabski wójt Gminy Osie, z-ca przewodniczącego dr Ewa Krasicka-Korczyńska z AT w Bydgoszczy, sekretarz Wacław Breczko pracownik Nadleśnictwa Osie. 1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Osie, 27.11.2003 r W programie: wręczenie nominacji członkom Rady, ukonstytuowanie się Rady w nowym składzie, prezentacja LKP „Bory Tucholskie”, omówienie „Programu gospodarczo- ochronnego LKP Bory Tucholskie” przez głównego wykonawcę opracowania dr Mariana Boińskiego. 2. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa, 14.12.2004 r., W programie: referaty i prezentacje pt. 1) Rynek drzewny w Polsce w 2004 r. – możliwości zaspokojenia zapotrzebowania na drewno przez PGL Lasy Państwowe (referował Andrzej Stetkiewicz z RDLP w Toruniu), 2) Fundusze Unii Europejskiej – możliwości wykorzystania na zalesienia gruntów porolnych (referował Mariusz Jelenewski z RDLP w Toruniu), 3) Program zagospodarowania turystycznego dorzecza rzeki Wdy ze środków pomocowych, we współpracy z Lasami Państwowymi (referował Michał Grabski, wójt Gminy Osie).

IV KADENCJA (2007 – 2009) W składzie Rady 19 członków, przewodniczący Rady: Tadeusz Kowalski burmistrz Tucholi, z-ca przewodniczącego Hanna Bronke właściciel firmy Ed-Eko z Tucholi, sekretarz Tadeusz Chrzanowski z RDLP w Toruniu. 1. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Trzebciny, 26.06.2007 r., W programie: nominacje członków nowej Rady LKP, ukonstytuowanie Prezydium Rady, prezentacja nt. Leśnych Kompleksów Promocyjnych i roli Rad Naukowo-Społecznych. Inwentaryzacja przyrodnicza w Lasach Państwowych (Kazimierz Stańczak z RDLP w Toruniu) i na terenie Nadleśnictwa Trzebciny (nadleśniczy Piotr Kasprzyk). 2. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Woziwoda, 03.12.2007 r., W programie: prezentacja tematów 1) założenia planów urządzenia lasu dla nadleśnictw Woziwoda i Tuchola, 2) Program edukacji leśnej społeczeństwa w nadleśnictwach Woziwoda i Tuchola, 3) Ocena aktualnej kondycji lasów na terenie nadleśnictw Tuchola i Woziwoda w kontekście możliwości pozyskiwania drewna w nadchodzącym dziesięcioleciu. Tematy referowali nadleśniczowie i pracownicy nadleśnictw. Rada wydała opinię odnoszącą się do omówionych tematów. 3. Posiedzenie Rady, Nadleśnictwo Dąbrowa i Nadleśnictwo Osie, 12.08.2008 r W programie: 1) bieżąca sytuacja na rynku drzewnym w kraju i regionie kujawsko-pomorskim (dyrektor RDLP w Toruniu Janusz Kaczmarek), 2) wstęp do dyskusji na temat sieci Natura 2000 na terenie Borów Tucholskich (dyrektor Janusz Kaczmarek, dr Marek Machnikowski,

14 prof. dr hab. Andrzej Przystalski), 3) Walory przyrodnicze Nadleśnictwa Dąbrowa ze szczególnym uwzględnieniem małej retencji w lasach, 4) Walory przyrodnicze Nadleśnictwa Osie ze szczególnym uwzględnieniem udostępnienia lasu dla społeczeństwa, 5) Turystyczne zagospodarowanie Gminy Osie – Marek Lejk z Gminy Osie. Prezentacja pięciu pozycji na terenie nadleśnictw Dąbrowa i Osie.

Ranga i usytuowanie prawne jednolitego programu gospodarczo-ochronnego dla LKP „Bory Tucholskie”

Uwzględniając cele i zadania ochrony przyrody Program znajduje usytuowanie prawne w „Ustawie o ochronie przyrody" z 2004 r., „Ustawie o lasach" z 1991 r. z późniejszymi zmianami, w Ustawie o zagospodarowaniu przestrzennym" (Dz. U. z 2003r. Nr 89 poz. 7/7, a w szczególności w art. 15, 4.2 pkt 3 tej ustawy, który nakłada na organy sporządzające projekt miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jak i zatwierdzające ten projekt, obowiązek uwzględnienia wszystkich wymogów ochrony przyrody odpowiednio do charakteru terenu, dla którego sporządza się miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. Na prawne usytuowanie i rangę programu wpływają też: a) Uchwała Sejmu RP z dnia 10 maja 1991r. (MP Nr 18, poz. 118) pt. „Polityka ekologiczna Państwa", która zobowiązuje rząd do tworzenia i powiększania obszarów chronionych oraz doskonalenia ich struktury; b) Akceptacja i podpisanie przez Polskę międzynarodowych konwencji, w szczególności „Konwencji o różnorodności biologicznej" (Rio de Janeiro, 1992) i „Konwencji o ochronie obszarów wodno-błotnych" (Ramsar, 1971), które zobowiązują państwo do tworzenia obszarów chronionych i zapewniania im wszechstronnej i skutecznej ochrony; c) Uznane w świecie międzynarodowe dokumenty, raporty i strategie, powstałe w agendach ONZ lub na jej zlecenie opracowane przez Światową Unię Ochrony Przyrody, które zgodnie wskazują na konieczność doskonalenia metod praktycznej ochrony gatunków i ekosystemów oraz podnoszą rolę obszarów chronionych do priorytetów w ochronie różnorodności przyrody i dziedzictwa naturalnego ludzkości. Do takich dokumentów należą: „Światowa Strategia Ochrony Przyrody", „Nasza Wspólna Przyszłość", „Agenda 21", „Parki dla Życia". Są one moralnym zobowiązaniem dla rządów i społeczeństw, a ich merytoryczne treści stopniowo przenikają do prawa międzynarodowego i krajowego. d) Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 22 kwietnia 1997r. zatytułowano „Polityka leśna państwa"

15 Jednak zasadniczym punktem wyjściowym do opracowania Programu są następujące dokumenty prawne: a) Zarządzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 r. zmieniające Zarządzenie Nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14 lutego 1995 r. w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych; b) Zasady hodowli lasu z 2003 r. c) Instrukcja urządzania lasu z 2003r., d) Instrukcja ochrony lasu z 2005 r e) Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie z 1996 r. -Załącznik nr 11 do Instrukcji Urządzania Lasu z 1994r. f) Zarządzenie nr 137 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 11 września 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwa Dąbrowa; g) Zarządzenie nr 185 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 24 października 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwa Osie; h) Zarządzenie nr 186 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 24 października 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwa Tuchola; i) Zarządzenie nr 85 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 21 czerwca 1996 r., w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa, będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe Nadleśnictwa Woziwoda, j) Zarządzenie nr 58 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 14 lipca 2008 w sprawie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”

16 k) Zarządzenie Nr 57 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 9 maja 2003 roku w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych

IV. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA

Aktualnie LKP „Bory Tucholskie” funkcjonuje w oparciu o Zarządzenie nr 58 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 14 lipca 2008 w sprawie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Poniżej przedstawiono treść tego dokumentu.

Na podstawie art.33 ust.1 oraz art. 13 b ust 1 ustawy z dnia 28 września 1991 roku o lasach (tekst jednolity z 2005 r., Dz. U. Nr 45 poz. 435 z późn. zm.) oraz § 6 Statutu Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, stanowiącego załącznik do zarządzenia nr 50 Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 18 maja 1994 r. w sprawie nadania Statutu Państwowemu Gospodarstwu Leśnemu Lasy Państwowe, zarządza się, co następuje: §1. W związku z nowym podziałem jednostek organizacyjnych RDLP w Toruniu i utworzeniem Nadleśnictwa Trzebciny, które weszło w skład LKP Bory Tucholskie oraz zmianami powierzchni nadleśnictw - Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” obejmuje: Nadleśnictwo Dąbrowa (19 183,37 ha) – Obręb Dąbrowa (7 997,74 ha) i Obręb Laskowice (11 185,63 ha) Nadleśnictwo Osie (18 381,40 ha) – Obręb Osie (8 595,26 ha) i Obręb Warlubie (9 786,14 ha) Nadleśnictwo Trzebciny (16 615,32 ha) – Obręb Sarnia Góra (8 881,84 ha) i Obręb Szarłata ( 7 733,48 ha) Nadleśnictwo Tuchola (15 067,81 ha) – Obręb Świt (5 947,62 ha) i Obręb Zalesie ( 9 120,29 ha) Nadleśnictwo Woziwoda (14 893,00 ha) – Obręb Twarożnica (7 794,94 ha) i Obręb Woziwoda ( 7 098,06 ha) Łącznie powierzchnia LKP „Bory Tucholskie” wynosi 84 140 ha.

§ 2.

17 1. Celem działania LKP „Bory Tucholskie” jest promocja trwale zrównoważonej gospodarki leśnej, ochrona zasobów przyrody w lasach oraz edukacja leśna społeczeństwa. 2. LKP „Bory Tucholskie” jest obszarem funkcjonalnym o znaczeniu ekologicznym, edukacyjnym i społecznym. § 3. Zobowiązuje się Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu do: 1. opracowania jednolitego programu gospodarczo-ochronnego LKP „Bory Tucholskie”, 2. przekazania programu, o którym mowa w punkcie 1 DGLP, wójtom gmin objętych granicami LKP „Bory Tucholskie” – do wiadomości, oraz nadleśniczym Nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola, Woziwoda – do realizacji, 3. nadzorowania realizacji tego programu. § 4. Program, o którym mowa w § 3 powinien zawierać m. in. następujące zagadnienia: 1. ocenę rozpoznania stanu lasu, zwłaszcza jego walorów przyrodniczych i zagrożeń, 2. ocenę dotychczasowych kierunków i metod zagospodarowania lasu pod kątem realizacji funkcji lasu: ekologicznych, produkcyjnych i społecznych oraz wskazanie ewentualnych zmian i korekt w tym zakresie, 3. określenie kierunków działań w celu udostępnienia lasu m.in. dla potrzeb edukacyjnych, turystycznych i rekreacyjnych. § 5 Założenia i kierunki działań, określone w jednolitym programie gospodarczo-ochronnym LKP „Bory Tucholskie”, należy uwzględniać w planie urządzania lasu nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Trzebciny, Tuchola, Woziwoda. § 6 Traci moc Zarządzenie Nr 23 Dyrektora Generalnego lasów Państwowych z dnia 6 marca 2003 roku w zakresie LKP „Bory Tucholskie”, § 7 Zarządzenie wchodzi w życie z dniem podpisania

Konieczność sporządzania programów dla LKP zrodziła się z potrzeby pogodzenia funkcji produkcyjnych, środowiskotwórczych i społecznych z ideą ochrony przyrody, która realizowana jest zarówno na obszarach leśnych objętych prawną ochroną przyrody jak i na pozostałych terenach leśnych. W rezerwatach przyrody funkcja ochrony przyrody dominuje, na pozostałym terenie wynika z innej kategorii ochronności lub bogactwa przyrodniczego. Niniejszy Program jest kontynuacją „Jednolitego Programu Gospodarczo- Ochronnego” obowiązującego do 2008 roku. Większa część zadań i zasad postępowania w

18 lasach nie uległa zasadniczym zmianom i powinna być kontynuowana w nadleśnictwach LKP w latach następnych. Ponieważ uwarunkowania przyrodnicze i historyczne funkcjonowania LKP „Bory Tucholskie” w przeciągu ostatnich lat nie zmieniły się lub uległy niewielkim zmianom rozdziały poświęcone tej tematyce zostały zredukowane do niezbędnego minimum i traktuje się je jako tło dla pozostałych zagadnień Programu. W Programie uwzględniono przede wszystkim wprowadzone w 2003 roku zasady hodowli lasu instrukcję urządzania lasu z 2003 roku oraz instrukcję ochrony lasu z 2005 roku. Przedstawiono zmiany w zasobach leśnych oraz wykazano nowe zagrożenia lasu. Podsumowano także działalność edukacyjną i promocyjną w ubiegłych latach oraz działalność w zakresie form ochrony przyrody. Uwzględniono przy tym nowe jej formy, związane z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Należą do nich obszary o znaczeniu europejskim Natura 2000 oraz siedliska i gatunki natura 2000. W Programie opisano przedsięwzięcia w zakresie zwiększenia różnorodności biologicznej np. program restytucji cisa. Ponadto przedstawiono perspektywiczne technologie i metody pracy w leśnictwie wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” opracowane w Instytucie Badawczym Leśnictwa (Rykowski 2005). Ustalono wspólne dla nadleśnictw kierunki i sposoby działań, które przy zachowaniu wartości gospodarczych wzmocnią pozaprodukcyjne funkcje lasu i zwiększą ich stopień naturalności. Przyjęto trzy główne kierunki działań: kierunek wzmacniający funkcje ekologiczne, kierunek wzmacniający funkcje gospodarcze w celu odtworzenia naturalnych walorów lasu oraz kierunek działań wzmacniający funkcje społeczne. Przewiduje się, że Program gospodarczo - ochronny dla LKP „Bory Tucholskie” - pomoże skutecznie ochronić zasoby przyrody na terenie Nadleśnictw; - przyczyni się do powstania profesjonalnej kadry, wyspecjalizowanej w ochronie przyrody wśród leśników po stronie planistów i wykonawców; - da podstawy do sporządzenia oceny stanu ochrony przyrody w skali krajowej; - posłuży rozwojowi nauki o ochronie i kształtowaniu ekosystemów leśnych.

W szczególności program dla LKP może być wykorzystany w celu:

- opracowania strategii ochrony oraz kształtowania struktury i funkcji ekosystemów leśnych zgodnie z kierunkami ekologii;

- stworzenia warunków do utrzymania obecnej i przywrócenia utraconej różnorodności biologicznej obszaru;

19 - ustalenia zasad ochrony, kształtowania i użytkowania poszczególnych typów ekosystemów leśnych;

- identyfikacji konfliktów: las - gospodarka - społeczność lokalna oraz określenia sposobów ich rozwiązywania; - określenie uwarunkowań i opracowania, zgodnych z ochroną przyrody zasad rozwoju funkcji gospodarki leśnej;

- dokonania ewentualnych korekt przebiegu granicy rolno-leśnej, granic lasów ochronnych, a także granic rezerwatów istniejących i projektowanych;

- określenia zewnętrznych uwarunkowań trwałości ekosystemów leśnych, a w szczególności: - jego związków z sąsiednimi ekosystemami (wodnymi, torfowiskowymi);

- wpływu na ekosystemy leśne zewnętrznych ośrodków antropopresji;

- wskazania potrzeb utworzenia lub ewentualnej weryfikacji dotychczasowych przepisów ochronnych, dotyczących ekosystemów leśnych (zakazów, nakazów, ograniczeń i preferencji), obowiązujących w Nadleśnictwach. Metodyka opracowania niniejszego programu oparta jest na prawnych podstawach, które stwarzają mocne jego usytuowanie prawne i podnoszą rangę. Program ten został opracowany także w poszanowaniu ogólnych zasad postępowania planistycznego, które pozwalają zrozumieć odmienność planowania ochrony przyrody od planowania działalności gospodarczej choćby proekologicznej. Do opracowania niniejszego programu wykorzystano wszystkie dostępne materiały naukowe, plany urządzania gospodarstwa leśnego wraz z programami ochrony przyrody dla nadleśnictw, plany urządzania gospodarstwa rezerwatowego i inne specjalistyczne opracowania. Ich wykaz znajduje się na końcu opracowania.

Stan zbadania i wykorzystania wiedzy o ekosystemach leśnych LKP „Bory Tucholskie".

W długiej i pięknej tradycji ochrony przyrody w Borach Tucholskich rozpoczętej na przełomie XVIII i XIX wieku i dotyczy on okresu działalności na Pomorzu Hugo Conventza - jednego z pionierów ochrony przyrody w skali światowej. Oprócz zasług w spopularyzowaniu cisa w Wierzchlesie i propozycji jego ochrony H. Conventz zinwentaryzował i opisał wiele cennych zabytków przyrody i uzasadnił równocześnie potrzebę ich trwałej ochrony na terenie obecnego LKP. Niektóre z istniejących rezerwatów przyrody jak: „Krzywe Koło", „Brzęki" im.

20 Zygmunta Czubińskiego, „Ustronie" rezerwaty torfowiskowe: „Jezioro Mętno", „Osiny" zostały zaproponowane już przez H. Conventza. Pierwszą pracą naukowo-badawczą dotyczącą ekosystemów leśnych wykonał prof. J. Miklaszewski. Obejmuje ona między innymi obszar obecnego obiektu LKP i została wydana w 1928r. w książce „Lasy i leśnictwo w Polsce". Ma ona ogromne znaczenie dla rejestracji procesów zmian zespołów roślinnych i warunków przyrodniczo-leśnych, biorą za punkt wyjścia stan w okresie międzywojennym. Profesor J. Miklaszewski w granicach Borów Tucholskich obejmujących obecnie obszar LKP wyodrębnił 10 typów drzewostanów opisując ich pokrewieństwo ekologiczne i związki genetyczne. Są to następujące typy: Pinetum cladoniosum, Pinetum hypnosum, Pinetum vacciniosum, Pinetum-Querceto-Fagetum, Pinetum-Fagetum, Pinetum-Querceto-Carpinetum, Querceto-Fagetum, Querceto- Carpinetum Po II-ej wojnie światowej badania na terenie LKP „Bory Tucholskie" prowadzą różne ośrodki naukowe w Polsce jak: Toruń, Poznań, Kraków, Wrocław, Łódź, Gdańsk, Warszawa, Bydgoszcz i spoza kraju jak: Uniwersytet w Lund -Szwecja. Od drugiej połowy lat siedemdziesiątych region Borów Tucholskich a w nim LKP stał się poligonem badawczym w ramach problemu R-III-15 kierowanego przez Prof. dra hab. Bohra a następnie przez Prof. dra hab. Mariana Rejewskiego. Obecnie możemy stwierdzić, że region Borów Tucholskich jest jednym z najlepiej poznanych obszarów w Polsce zarówno pod względem florystyczno - fitosocjologicznym jak również ochrony przyrody. Równolegle z postępami badań naukowych wzrasta również ilość propozycji różnych form ochrony jak Rezerwat Biosfery. Na III Konferencji Naukowej: „Kompleksowa Ochrona Przyrody Regionu - Rezerwat Biosfery „Bory Tucholskie", która odbyła się w dniach 17-20 września 1992 r. przedstawiono i omówiono następującą tematykę obejmującą ekosystemy leśne: - „Odrębność florystyczna Borów Tucholskich w holocenie ,w świetle badań palinologicznych” (G. Miołk-Szpiganowicz). - „Uwagi o zdegradowanych glebach Borów Tucholskich” (W. Plichta).

- „Główne formy presji turystycznej, a zagospodarowanie turystyczne Borów Tucholskich” (R. Dymarz).

- „Straty w produkcji pierwotnej brutto ekosystemów leśnych wywołane zabiegami gospodarczymi w aspekcie efektu cieplarnianego” (A. Barcikowski, P. M. Loro).

- „Urządzanie Lasu, a kompleksowa ochrona przyrody Borów Tucholskich” (B. Ważyński).

21 - „Bory Tucholskie i ich ochrona jako element systemu ochronnego Lasów Polski północno-zachodniej” (M. Boiński, L. Lipnicki). -„ Rezerwat biosfery „Bory Tucholskie" (M. Boiński).

W 1995 roku w Tleniu odbyła się Ogólnopolska Konferencja „Leśne Kompleksy Promocyjne” – cele, zadania, perspektywy”.

IV Konferencja Naukowa w Borach Tucholskich „Rola Leśnych Kompleksów promocyjnych i Rezerwatów Biosfery w edukacji ekologicznej oraz wdrażaniu wielofunkcyjnej i zrównoważonej gospodarki leśnej", która odbyła się w dniach od 7 do 10 października 1999 roku prawie w całości poświęcona została problematyce LKP „Bory Tucholskie". Na terenie LKP powstają wciąż prace naukowe na temat ekosystemów leśnych i nieleśnych. Między innymi w 2005 roku ukazała się praca M. Lamentowicza „ Geneza torfowisk naturalnych i seminaturalnych w Nadleśnictwie Tuchola. Wykonywane są na tym terenie prace magisterskie studentów z ośrodków akademickich Torunia, Bydgoszczy i innych. Ich wykaz znajduje się w spisie literatury.

V. OPIS OGÓLNY LKP „BORY TUCHOLSKIE"

Położenie LKP „Bory Tucholskie" wyznaczają następujące współrzędne geograficzne: kraniec "północny - północna granica oddziału 2 w Obrębie Twarożnica Nadleśnictwa Woziwoda w Uroczysku Ustronie - 53° 461 4611 szerokości geograficznej północnej, kraniec południowy - południowa granica oddziału 373 w obrębie Laskowice Nadleśnictwa Dąbrowa w Uroczysku Gruczno - 53° 221 0011 szerokości geograficznej północnej, kraniec zachodni - zachodni występ granicy oddziału 235 w Obrębie Świt Nadleśnictwa Tuchola w Uroczysku Kęsowo nad rzeka Wytrych graniczący z gruntami wsi Kęsowo - 17° 401 3511 długości geograficznej wschodniej od Greenwich, kraniec wschodni - wschodni występ granicy nad rzeką Mątawą w oddziale 17A w Obrębie Warlubie Nadleśnictwa Dąbrowa w Uroczysku Bzowo - 18° 431 ll11 długości geograficznej wschodniej od Greenwich. Rozciągłość matematyczno-geograficzna pomiędzy krańcowymi punktami kompleksów należących do LKP wynosi 0° 241 4611 szerokości geograficznej i 1° 314611 długości geograficznej powoduje określone konsekwencje klimatyczne. Rozciągłość linijna wyraża się następującymi wartościami: z północy na południe wynosi 48 km, z zachodu na wschód wynosi 67,5 km. Większość lasów LKP pod względem administracyjnym położonych jest w województwie Kujawsko-Pomorskim i znajduje się na terenie gmin Dragacz, Jeżewo, Nowe, Osie, Świecie, M. Świecie, Warlubie, Bukowiec, Drzycim, Lniano (powiat świecki) oraz gminy Cekcyn, Gostycyn, Kęsowo, Lubiewo, Śliwice, Tuchola, M. Tuchola (powiat tucholski).

22 Niewielki fragment lasów obejmuje gminy Chojnice, Czersk, M. Czersk (powiat Chojnicki w województwie Pomorskim). Zgodnie z podziałem kraju na regiony fizyczno - geograficzne J. Kondrackiego (1988) grunty LKP usytuowane są w: - w prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Południowobałtyckich, w regionie Pojezierza Południowopomorskiego – mezoregiony: Pojezierza Krajeńskiego, Borów Tucholskich, Doliny Brdy, Wysoczyzny Świeckiej oraz w regionie Pojezierza Wschodniopomorskiego – mezoregiony: Pojezierza Starogardzkiego, Doliny Dolnej Wisły Kotliny Grudziądzkiej. - Według podziału kraju na krainy i dzielnice przyrodniczo -leśne (Trampler i inni 1990) teren ten należy do: Krainy Wielkopolsko - Pomorskiej – III, Dzielnicy Borów Tucholskich - III.l i Dzielnicy Pojezierza Krajeńskiego - III.2 (Mezoregiony: Pojezierza Krajeńskiego - III.2b, Doliny Brdy - III.2c) oraz do Dzielnicy Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego III3 (Mezoregiony: Wysoczyzny Świeckiej - III.3a i Kotliny Grudziądzkiej - III.3b).

Granice i obszar LKP podobnie jak granice i obszary nadleśnictw ukształtowały się pod wpływem uwarunkowań historycznych granicy rolno - leśnej, a także decyzji administracyjnych. Decydujące znaczenie miała decyzja administracyjna z dnia 1 stycznia 1972 roku tworząca Nadleśnictwa: Dąbrowa i Osie z obrębami obecnymi oraz Decyzja z 1994r. tworząca Nadleśnictwa Tuchola i Woziwoda. Na całkowitą powierzchnię LKP składa się w głównej mierze 1 kompleks leśny, spośród wszystkich 423, które stanowią około 90 % ogólnej powierzchni lasów. Zasadniczy areał gruntów leśnych skupiony jest w jednym, głównym kompleksie, który poprzez kontakt z Nadleśnictwami: Rytel, Czersk, Lubichowo włączony jest w masyw leśny Borów Tucholskich. Granice LKP są bezsporne. Ochrona znaków granicznych i pomiarowych (geodezyjnych) oraz utrzymanie w aktualnym stanie dokumentacji prawnej związanej ze stanem posiadania i zmianami rodzaju użytkowania gruntów należy do obowiązków nadleśnictw: Dąbrowa, Trzebciny, Osie, Tuchola, Woziwoda. Ilość kompleksów leśnych w LKP w zależności od powierzchni podaje się w poniższym zestawieniu:

23 Tabela 1 Zestawienie kompleksów leśnych LKP „Bory Tucholskie” Wielkość kompleksu - ha Ilość kompleksów do 1,00 134 1,01-5,00 154 5,01 -20,00 91 20,01 - 100,00 33 100,01 -500,00 6 500,01 -2000,00 4 powyżej 2000,00 1 Łącznie 423

W obszarze LKP występują aktualnie 293 enklawy na powierzchni - 4061,37 ha. Z gospodarczego punktu widzenia, a także zgodnie z cechami LKP wskazane jest dążenie do likwidacji półenklaw i enklaw, zwłaszcza przypadków enklaw obejmujących grunty rolne słabej jakości, bądź lasy prywatne. Dążenia te powinny być ściśle związane z aktualizacją miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. Granica rolno - leśna w LKP ma przebieg stabilny w zasadzie od końca XIX w. Wpływ na tę, w miarę stabilną sytuację miały niewątpliwie mniej intensywne niż gdzie indziej procesy urbanizacyjne, przywiązanie lokalizacyjne ludności rolniczej oraz wynikający z tego faktu większy szacunek do różnego rodzaju tradycji i pamiątek związanych z otaczającymi lasami. Miejscowa ludność, prowadząca gospodarkę rolniczo - hodowlaną musiała mieć możliwość uprawy ziemi i wypasu stad bydła. Zatem osadnictwo lokowało się na bardziej urodzajnych glebach i łatwo dostępnych obszarach łąkowych. Zmiany osadnictwa dokonywały się w wyniku preferowania żyźniejszych gleb znajdujących się na terenach morenowych - „wysp". Proces ten trwa do dzisiaj i granica rolno - leśna przesuwa się w kierunku centrum „wyspy morenowej" wskutek zalesiania gruntów marginalnych, których uprawa staje się nieopłacalna pod względem ekonomicznym. Granica z lasami Nadleśnictwa Lubichowo RDLP Gdańsk rozpoczyna się od północno - wschodniego krańca oddziału 86 w obrębie Warlubie prowadząc w kierunku północno - zachodnim po liniach podziału powierzchniowego. Granica z lasami Nadleśnictwa Czersk obrębu Czersk rozpoczyna się od północno -zachodniego krańca oddziału 10 w obrębie Twarożnica prowadząc w kierunku południowo - zachodnim aż do oddziału 243. Stąd kieruje się dalej ku południowemu - zachodowi granicząc od północnego krańca oddziału 4 Obrębu Woziwoda brzegach lasami Obrębu Rytel Nadleśnictwa Rytel aż do oddziału 205 Obrębu Woziwoda. Dalszy przebieg odbywa się w kierunku południowym po granicy zasięgów terytorialnego działania Nadleśnictw: Woziwoda i Tuchola. W kompleksie głównym granica prowadzi liniami podziału powierzchniowego pomiędzy Obrębami Zamrzenica i Wierzchlas Nadleśnictwa Zamrzenica w kierunku północno -wschodnim aż do

24 wschodniego krańca oddziału 160 w Obrębie Szarłata. Stąd w kierunku południowym prowadzi po granicy zasięgu terytorialnego działania Nadleśnictw Osie, Dąbrowa z Zamrzenicą aż do rzeki Wisły.

VI. OCENA WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH

VI. 1. Geologia

Kondracki (1999) w systemie podziałów fizycznogeograficznych określił regiony naturalne jako genetyczne zespoły form terenu oddziaływujące na lokalne stosunki klimatyczne i roślinne. Łączą one w sobie cechy strefowe i astrefowe wielkich zespołów form terenu uwarunkowanych strukturą geologiczną i ukształtowaniem powierzchni. Głównym kryterium przy wyróżnianiu regionów naturalnych są cechy geomorfologiczne. Mniejsze jednostki wyodrębniające się wewnątrz regionów naturalnych w oparciu o zróżnicowanie innych składników krajobrazu jak gleby, fauna i flora nazwane są subregionami. Według powyższych kryteriów obszar LKP zaliczony został przez J. Kondrackiego do: - regionu Pojezierza Południowopomorskiego - subregionu Równiny Charzykowskiej - subregionu Pojezierza Krajeńskiego Pojezierze Południowopomorskie zajmuje obszar położony pomiędzy dolną Odrą i Wisłą, od południa ogranicza go pradolina Noteci (toruńsko - eberswaldzka), na północy oddziela go pasmo moren czołowych stadiału pomorskiego ciągnące się w ogólnym kierunku z południo - zachodu na północno - wschód. Wysoczyzna pojezierna utworzona jest przez osady akumulacyjne najmłodszego zlodowacenia głównie w postaci moren czołowych, dennych i sandrów. Rzeki południowego zbocza moren pomorskich są dłuższe niż północnego i mają biegi bardziej rozwinięte jak Brda i Wda z dopływami. Doliny ich wytworzyły wody roztopowe, płynące do pradoliny toruńsko - eberswaldzkiej i sypiące piaski sandrowe, które towarzyszą południowym zboczom wyżyny pojeziernej. Jako obszary mniej urodzajne pokryte są one dotychczas lasami i wrzosowiskami, znanymi pod nazwą Borów Tucholskich. Sandry tucholskie osadziły się w miejscu, gdzie podłoże lodowca leży niżej, a na południe od nich pod Chojnicami i Tucholą, gdzie podłoże czwartorzędu podnosi się występują znów obszary morenowe, choć bardziej płaskie niż po stronie północnej.

Jak już wskazuje sama nazwa opisywanego regionu, obfituje on w jeziora, szczególnie rynnowe. Rynny jeziorne mają przebieg dwojaki, bądź północno - południowy bądź też biegną z południowego - wschodu na północny - zachód. Przebieg rynien jeziornych zdradza kierunek odpływu wód polodowcowych i nawet kierunki posuwania się

25 lodowców. Dla scharakteryzowania regionu ważne są typy krajobrazowe terenu, które wyróżniają się następująco:

-piaszczyste równiny sandrowe z wytopiskowymi misami jeziornymi, z wodami gruntowymi na głębokości od 4 do 10 m, z glebami typu bielicowego rzadziej rdzawymi,

- żwirowo - kamieniste pagórki moren czołowych recesyjnych z glebami rdzawymi i brunatnymi porośnięte lasem gradowym, a częściowo borem mieszanym,

- pagórkowate tereny gliny o glebach brunatnych, zajętych najczęściej pod uprawę, a wyjątkowo przez gradowe lasy mieszane z płytkimi wodami „wierzchówkowymi" i drugim, głębszym poziomem wód podglinowych, z licznymi podmokłymi, najczęściej łąkowymi zagłębieniami bezopływowymi,

- misy jeziorne, najczęściej wąskie i długie, ale również o zarysach okrągłych lub urozmaiconych, nieregularnych, przeważnie wypełnione wodą, ale niekiedy przekształcone już w torfowisko lub zmeliorowane łąki, o charakterystycznym klimacie lokalnym, który cechuje większa wilgotność powietrza i mniejsza amplituda temperatur nad wodą, a zaakcentowanie kontrastów termicznych w zagłębieniach bezwodnych (zmrozowiska). Po stronie „zawietrznej" wału moren czołowych na terenie LKP opady są znacznie niższe, spadając poniżej 550 mm niż po stronie północno - zachodniej, gdzie maksymalne sumy roczne osiągają 750 mm. Pojezierze Południowopomorskie w obszarze LKP, na piaskach sandrowych ma stosunkowo dużą lesistość, wynoszącą ca 60%. Pierwotne drzewostany tu rosnące były bukowo - sosnowe z domieszką dębu, osiki, graba, wiązu, klonów i lipy, ale błędna gospodarka leśna doprowadziła do monokultur sosnowych, co z kolei odbiło się na masowym pojawieniu się w nich owadów pierwotnych i wyniszczeniu dużych połaci lasów. Garbaty teren moren czołowych jest do dziś regionem rolniczym z przewagą produkcji ziemniaków i żyta. Wsie są małe, a osadnictwo często rozproszone. W obszarach leśnych osiedla skupione są na polanach, wykorzystując wynurzające się spod piasków sandrowych wyspy gliny zwałowej, albo też występują wzdłuż dolin rzecznych. Teren LKP zaliczony został do subregionu Równiny Tucholskiej, który stanowi sandr stadium pomorskiego, pobrużdżony jednakże rynnami jeziornymi i poprzerywany wystającymi spod powierzchni zasypania morenami wcześniejszych faz postojowych (moreny recesyjne). Sandr wkracza w doliny dystalne w postaci tarasów wiążących się z górnym tarasem w dolinie Wisły. Ponad dno doliny dolnej Wisły Równina Tucholska wznosi się 60-70 metrową krawędzią. Na południu wierzchowina zbudowana jest z gliny zwałowej. Sandr Brdy pokrywa tutaj wielki obszar leśny, znany pod nazwą Borów Tucholskich. Dolina Brdy jest głęboko wcięta (do 50m) i towarzyszy jej system tarasów wykazujących związek z tarasami pradoliny Wisły.

26 Subregion Pojezierza Krajeńskiego obejmuje starszą niż stadium pomorskie fazę zlodowacenia zwaną krajeńską. Jeziora tutaj nie są duże i reprezentują typowe rynny bądź też układają się równoleżnikowo, równolegle do przebiegu moren. Struktura geologiczna podłoża terenu LKP, formy terenu wytworzone w okresie trzeciorzędowym i dawniej uwydatniają się w nieznacznym stopniu. Cała bowiem rzeźba współczesna powstała na powierzchni pokrowca częstokroć grubości około 100 metrów, który tu tworzą osady nagromadzone przez lodowce skandynawskie i podczas epok międzylodowcowych. Jest to teren zasypania. Pierwsze zlodowacenie zwane karpackim osiągnęło maksymalny zasięg do Sudetów i Pogórza Karpackiego. Po tej wielkiej epoce lodowcowej klimat ocieplił się, lodowce stopniały, wody niszczyły i roznosiły materiał północny. Jednak później znów nastąpiło oziębienie klimatu, a lodowce powtórne ruszyły na południe opierając się aż po wyżyny. Zlodowacenie to nazwano środkowopolskim i miało ono szereg faz recesyjnych. Aktualnie na terenie LKP spotyka się krajobrazy lodowcowe imponujących rozmiarów w stanie zupełnej świeżości. Są one produktem trzeciego zlodowacenia nazwanego bałtyckim lub Vistulianem. Pomiędzy zlodowaceniami bałtyckim i środkowopolskim miała miejsce druga epoka międzylodowcowa, podczas której morze wtargnęło na dolną Wisłę. Zlodowacenie bałtyckie nie ustępowało stopniowo, lecz wykazywało kilka stadiałów, odpowiadających nawrotom chłodów oraz cieplejszych interstadiałów. Wyróżnia się: stadium leszczyńskie, poznańskie oraz pomorskie stanowiące strefę głównych wzniesień morenowych pomiędzy dolną Odrą a dolną Wisłą. Pomiędzy stadium poznańskim a pomorskim przypada tzw. Interstadiał mazurski, dotyczący opisywanego obiektu. Oprócz tych głównych stadiałów, którym odpowiadało ponowne nasuwanie się lodowca skandynawskiego, w terenie wyróżnić można szereg recesyjnych linii postoju lodowca, na których powstały ciągi moren czołowych. Doskonałe zakonserwowanie krajobrazów pojeziernych w danym terenie tłumaczyć należy ich stosunkowo młodym wiekiem. Miejscami zdaje się, że lodowiec stopniał niedawno; olbrzymie głazy narzutowe nie zdążyły się rozpaść, charakterystyczna dla osadu lodowcowego mieszanina bezładna gliny z piaskiem, żwirem i kamieniami ledwo zdążyła się pokryć warstwą próchniczą gleby. Przeważającą powierzchnię utworów geologiczno - glebowych obiektu tworzą osady fluwioglacjalne tj. utwory wód, które powstały z topniejących lodów. Wody te po wydostaniu się spod lodowca w postaci mnóstwa strug i rzeczek, torujących swe zmienne drogi wśród mas wymieszanego przez się osadu, łączyły się następnie w wielkie rzeki o spokojniejszym biegu. Materiał wynoszony przez te strugi i rzeczki składał się ze żwirów i piasków oraz drobnej zawiesiny iłu. Zawiesina ta wędrowała daleko, a żwiry i piaski opadały na dno zaraz po ustatkowaniu się biegu wody. W ten sposób powstały lekko opadające ku południowi

27 równiny na terenie LKP, zbudowane ze żwirów i piasków przesortowanych przez wody stosownie do różnych wielkości ziarna, a nazwane sandrami na wzór analogicznych osadów Islandii, gdzie dziś jeszcze można dobrze obserwować ich tworzenie się. Wszystkie jeziora w obszarze LKP zawdzięczają swe powstanie również działalności lodowców. Wśród jezior wyróżniają się dwa zasadnicze typy: jeziora moreny dennej i jeziora rynnowe. Jeziora powstające na morenie dennej zapełniają jej wklęsłość. Są one zwykle duże, mają brzegi urozmaicone dużą liczbą zatok, przylądków, wysp, wskutek czego jezioro wysychając dzieli się na liczne, drobne jeziorka. Ogólny kontur jezior jest okrągły. Głębokość jest w nich na ogół niezbyt wielka, choć zmienna. Charakter dna jeziora moreny dennej odpowiada ukształtowaniu powierzchni moreny. Jeziora rynnowe zaś wyróżniają się formą, gdyż są one zwykle bardzo wydłużone w kierunku północno - południowym z odchyleniami na wschód i zachód. Tworzyły się one bądź pod pokrywą lodową, bądź w szczelinach, najczęściej w rynnach wyżłobionych przez strumienie polodowcowe. Woda tych strumieni pod ciśnieniem masy lodowej erodowała tworząc wiry, świdrując głębokie lejkowate doły. Toteż jeziora rynnowe porozdzielane są częstokroć przegrodami, jakby ryglami oddzielającymi poszczególne doły. Wysychając jezioro dzieli się na szereg mniejszych wyciągniętych w linię w kierunku jeziora macierzystego. Linie brzegowe jezior rynnowych biegną prawie prosto, kształt ich więc jest mało urozmaicony, głębokości średnie są znaczne. Wielkość ich jest średnia albo nawet mała. Na terenie LKP istnieje osobliwy typ drobnych jeziorek zwanych „oczkami". Powstały one w dwu fazach: w postaci rynny lub zatamowanej niecki wypełnionej z kolei martwym lodem i zasypanej piaskami lub pokrytej gliną zwałową i powtórnie po wytopieniu martwego lodu w warunkach klimatu cieplejszego (w postglacjale). Jeziora na opisywanym terenie występują najczęściej większymi grupami, tworząc częstokroć zawiłą sieć wodną; rynnowe ułożone są w długie szeregi. Wszystkie jeziora znajdują się w fazie powolnego zaniku. Po dłuższym postoju lodowców, lody zaczęły się topić, a tym samym cofać na północ. Klimat ocieplił się i zaczęła się, przed około 12000 lat, epoka polodowcowa. Na omawianym obszarze powstały wtedy osady, jak rzeczne piaski i żwiry, torfy, iły jeziorne, margle wapienne i gytie wapienne. W okresie polodowcowym ukształtowały się tarasy zalewowe rzek oraz wielkie zmiany w krajobrazie spowodowały wytapianie się martwych lodów i wypreparowanie, w ten sposób niektórych mis jeziornych. Na terenie LKP zainwentaryzowano również piaski eoliczne. Przyczyną ich powstania były masowe wylesienia w XVIII i XIX wieku związane z wypalaniem popiołu i rozwojem smolarstwa. Powstały pola luźnego piasku, który wiatry wiejące głównie z zachodu przemieszczał w kierunku wschodnim, tworząc powłokę piasków eolicznych miąższości do 100 cm. Większość powierzchniowych utworów geologiczno glebowych w LKP osiąga względną wysokość w granicach 145-155 m.n.p.m.

28 VI. 2. Struktura gleb i siedlisk

Gleby w LKP są jednym z podstawowych czynników i środków produkcji warunkujących produkcyjność drzewostanów oraz wielofunkcyjność gospodarstwa leśnego. Z punktu widzenia gospodarki ogólnonarodowej gleby LKP na znakomitej powierzchni leśnej należy zaliczyć do „bezwzględnie leśnych" w mniejszym stopniu do „względnie leśnych". Gleby te są ubogie i nie nadają się pod uprawę innych roślin, w rozumieniu nowoczesnej uprawy, poza roślinami drzewiastymi. W racjonalnym gospodarstwie leśnym LKP gleby nie podlegają zużyciu, lecz ciągle się odradzają umożliwiając utrzymanie trwałości lasu i ciągłości jego użytkowania w szerokim wielofunkcyjnym znaczeniu. Na terenie LKP aż 94,6 % powierzchni leśnej tworzą gleby bielicowe i rdzawe. Typ gleb bielicowych występuje na 58,1 % powierzchni. Gleby bielicowe tworzą najuboższą w składniki odżywcze arune mineralnych gleb leśnych rozmieszczoną w rozległych obszarach sandrowych LKP. Powstały one z ubogich utworów mineralnych, głównie piasków bogatych w kwarc, zwietrzelin kwarcytów, piasków kwarcytowych bezwęglanowych w warunkach przemywanej i gruntowo - przemywanej gospodarki wodnej. Z glebami bielicowymi związana jest ściśle roślinność borowa. Są to zbiorowiska borów sosnowych świeżych (Leucobryo -Pinetum i Peucedano - Pinetum). Gleby rdzawe zajmują 36,5 % powierzchni leśnej LKP i są glebami żyźniejszymi od typu gleb bielicowych. Związane są z głębokimi osadami piaszczystymi oraz zwietrzelinami bezwęglanowych piaskowców. Spotyka się je najczęściej na odwapnionych średnio głęboko i głęboko piaskach sandrowych. Często materiał piaszczysty wzbogacają domieszki frakcji szkieletowej albo zalegające średnio głęboko lub głęboko warstwy piasków gliniastych lub glin lekkich. Wyższą żyzność w stosunku do gleb bielicowych zawdzięczają podstawowemu procesowi glebotwórczemu zwanego procesem rdzawienia. Gleby rdzawe cechuje duże zróżnicowanie pod względem trofii, stąd stanowią one podłoże dla kilku siedliskowych typów lasu. W warunkach gleb rdzawych bielicowych RDb tworzą się siedliska boru świeżego (Bśwl), boru mieszanego świeżego (BMśwl, BMśw2) i rzadziej lasu mieszanego świeżego (LMśwl, LMśw2). Gleby rdzawe właściwe RDw tworzą siedliska boru mieszanego świeżego (BMśw 1), lasu mieszanego świeżego (LMśwl, LMśw2) i rzadziej lasu świeżego (Lśw 1). Gleby rdzawe brunatne RDbr tworzą siedliska lasu mieszanego świeżego (LMśw 1, LMśw2) i lasu świeżego (Lśwl, Lśw2). Udział pozostałych gleb jest niewielki. Ich wykaz przedstawiono w tabeli 2.

29 Tabela 2 Gleby LKP „Bory Tucholskie”

Podtyp gleby Udział % Podtyp gleby Udział % Podtyp gleby Udział % ARi 0,3 RDw 8,2 MŁw 0,0 Arenosole Rdzawe właściwe Mułowe właściwe sporadycznie inicjalne ARw 0,3 RDbr. 2,8 MŁgy 0,1 Arenosole Rdzawe Mułowe gytiowe właściwe brunatne ARb 0,2 RDb 25,5 Tn 1,2 Arenosole Rdzawe bielicowe Torfowe torfowisk bielicowane niskich CZms 0,0 B 57,6 Tp 1,0 Czarne ziemie sporadycznie Bielicowe Torfowe torfowisk murszaste właściwe przejściowych CZw 0,0 BLw 0,5 Tw 0,1 Czarne ziemie sporadycznie Bielicowe Torfowe torfowisk właściwie właściwe wysokich CZwy 0,0 Bgw 0,1 Mt 0,4 Czarne ziemie sporadycznie Glejo-bielicowe Torfowo - wyługowane właściwe murszowe CZbr 0,0 Bgms 0,0 Mmł 0,0 Czarne ziemie sporadycznie Glejo – bielicowe sporadycznie Mułowo - sporadycznie brunatne murszaste murszowe BRw 0,0 Bgts 0,0 Mgy 0,1 Brunatne sporadycznie Glejo – bielicowe sporadycznie Gytiowo - właściwe torfiaste murszowe BRs 0,0 Gw 0,0 sporadycznie Mn 0,1 Szarobrunatne sporadycznie Gruntowoglejowe Namurszowe właściwe BRk 0,0 Gp 0,5 MRmm 0,4 Brunatne kwaśne sporadycznie Gruntowoglejowe Mineralno - próchnicze murszowe Pw 0,1 Gts 0,0 MRw 0,3 Płowe właściwe Grunowoglejowe sporadycznie Murszowate torfiaste właściwe Pbr 0,0 sporadycznie Gt 0,0 MRm 0,0 Płowe brunatne Gruntowoglejowe sporadycznie Murszaste sporadycznie torfowe Pb 0,0 sporadycznie Gmł 0,0 AUi 0,0 Płowe bielicowe Gruntowoglejowe sporadycznie Industrioziemne i sporadycznie mułowe urbanoziemne o niewykształcony profilu Pog 0,0 Płowe opadowo - sporadycznie glejowe

Jak wynika z tabeli 2 powyżej Lasy LKP występują w przewadze na terenach o słabej żyzności i urodzajności gleb leśnych, co znajduje swoje odzwierciedlenie w układzie typów siedliskowych lasu. Dominują siedliska borów świeżych i borów mieszanych świeżych. Opisując strukturę siedlisk w lasach LKP należy zaznaczyć, że stopień rozpoznania siedlisk jest całkowity na podstawie specjalistycznych prac glebowosiedliskowych wykorzystanych w

30 aktualnych planach urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola, Woziwoda i Trzebciny. W wyniku kartowania siedlisk udokumentowano wzrost udziału siedlisk bogatszych (BMśw, LMśw, Lśw) przy malejącym udziale siedlisk słabych (Bs, Bśw). Procentowy udział siedlisk na terenie LKP „Bory Tucholskie” przedstawia się następująco: Bór świeży (Bśw) - 58,7%, Bór mieszany świeży (BMśw} - 24,9%, Las mieszany świeży (LMśw)- 9,7%, Las świeży (Lśw) - 2,2%, Bór suchy (Bs), Oles (Ol)- 0,8%, Bór mieszany bagienny (BMb) - 0,7%, Las mieszany wilgotny (LMw) - 0,6%, Bór mieszany wilgotny (BMw), Las mieszany bagienny (LMb) - 0,4%, Las wilgotny (Lw), Oles jesionowy (OlJ) - 0,3% oraz Bór bagienny (Bb), Las łęgowy (Lł) - 0,1%.

VI. 3. Klimat

Klimat omawianego regionu, w którym położony jest teren LKP, wg. W. Okołowicza należy do klimatów strefy umiarkowanej grupy klimatów ciepłych jako przejściowy.

Obszar ten należy do Regionu Klimatycznego Pomorskiego i Nadwiślańsko -Żuławskiego ze średnim dominującym wpływem morza Bałtyckiego w części zachodniej oraz w strefie pośredniej między wpływami kontynentalnymi i oceanicznymi ze średnim modyfikującym wpływem morza Bałtyckiego.

LKP Bory Tucholskie leży w obrębie klimatu pojeziernego. Klimat ten jak przedstawiono cechują stosunkowo wysokie opady zmniejszające się ku wschodowi, mała stosunkowo amplituda średnich temperatur miesięcznych i krótki okres wegetacyjny. Jest to klimat wyraźnie ulegający wpływom bliskiego morza, ale pozostający jeszcze w zasięgu oddziaływania kontynentalizmu. Klimat chłodny i wilgotny oraz duża przepuszczalność podłoża sprzyjają procesom bielicowania gleb, które to procesy są już daleko posunięte. Silne zbielicowanie gleb sprzyja tworzeniu się borowych typów siedliskowych lasu z acidofilną roślinnością w runie, natomiast chłodny i wilgotny klimat sprzyja bukowi, który w obszarze Borów Tucholskich, także na terenie LKP, wykazuje znaczną prężność biologiczną i już na siedliskach borów mieszanych może występować jako gatunek domieszkowy. Niedaleko LKP w obrębie bytowskiej i człuchowskiej krainy klimatycznej, wkracza on nawet na siedliska borów żyźniejszych, kształtując tu formy podokapowe.

Cechy charakterystyczne dla całego obszaru to:

- względnie małe roczne amplitudy temperatury powietrza wzrastające w głąb lądu i ku wschodowi,

31 - duża liczba dni pochmurnych z zachmurzeniem warstwowym, szczególnie jesienią i zimą w części zachodniej

- wiosna w części wschodniej późniejsza i stosunkowo krótsza,

- stosunkowo duże roczne sumy opadów, zmniejszające się ku wschodowi,

- lato późne, dość chłodne i krótkie w części zachodniej, przedłużające się ku wschodowi,

- zima krótka i łagodna przedłużająca się ku wschodowi.

Na terenie LKP wyodrębniono dwie krainy klimatyczne: w części północnej i zachodniej krainę Nr 14 i krainę Nr 15 na przeważającej części ze słabym modyfikującym wpływie klimatu kontynentalnego.

Poniżej przedstawia się charakterystykę obydwu krain klimatycznych wg danych średnich. Kraina 14 Kraina 15 Temperatura powietrza w °C I -2,8 -2,4 VII 17,0 18,0 Czas trwania w dniach zimy 95 85 lata 70 90 Liczba dni pogodnych 57 53 pochmurnych 128 132 Opady roczne w mm 550 500 Liczba dni z szatą śnieżną 67 58

Panującym kierunkiem wiatrów na obszarze LKP „Bory Tucholskie” w ciągu roku są wiatry południowo - zachodnie i zachodnie o zbliżonym udziale bardzo słabych (do 2 m/s), słabych (2-5 m/s) i umiarkowanych. W ciągu roku wiatry zmieniają kierunki, ale udział wiatrów bardzo słabych, słabych i umiarkowanych pozostaje zbliżony i tak:

VI. 4. Warunki hydrologiczne

Głównymi rzekami, zbierającymi wody powierzchniowe z kompleksów leśnych LKP„Bory Tucholskie" do Wisły są Brda i Wda wraz z dopływami. Stanowią one dwie osie hydrograficzne LKP, których zlewnie oddzielone są działem wodnym II rzędu przechodzącym przez centralną części opisywanego terenu.

32 Dopływami rzeki Brdy na terenie LKP „Bory Tucholskie" są po stronie lewej: Czerska Struga, Bielska Struga, Ruda i Szumionka zaś po prawej płyną: Raciążska Struga i Kicz. Główne dopływy rzeki Wdy to: Prusina, Ryszka, Sobina. Obie rzeki, Wda i Brda, z dopływami tworzą zlewnie o charakterze zalesionym.

Bilans wodny Wyniki obliczeń bilansu wodnego w zlewni Wdy obejmującej w dużej części obszar LKP „Bory Tucholskie” wskazują, że jest on na opisywanym terenie w roku normalnym niezrównoważony i wykazuje ubytek wody retencjonowanej. Wyjaśnienia tego negatywnego zjawiska szukać należy w mechanizmie kształtowania się stosunków wodnych w glebach danego obiektu. W glebach leśnych obszaru LKP daje się wyróżnić dwa typy gospodarki wodnej: gospodarka opadowo - wodna i gruntowo - wodna. Pierwsza występuje w wyższych partiach zlewni, na równinie sandrowej, na wywyższeniach, gdzie poziom wód gruntowych jest niedostępny dla strefy korzeniowej. Drugi typ ma znaczenie w niższych częściach i nieckach gdzie wody gruntowe oddziaływują na pojemność wodną profilu i strefę korzeniową. Na wywyższeniach jedynym źródłem wilgoci jest warstwa wody zawieszonej, występująca dzięki siłom kapilarnym. Nadaje ona glebom charakterystyczną świeżość. Te zasoby wilgoci są jednak zmienne i nietrwałe. Okresem najbardziej intensywnego powstawania ich jest wiosna. Najczęściej wody te nie zabezpieczają potrzeb wodnych drzewostanów. Skutki deficytu wodnego pojawiają się w mniejszym przyroście i wydzielaniu posuszu. Gleby występujące w danym obiekcie w ekosystemach leśnych są glebami typowo leśnymi, korzystne dla rozwoju roślinności drzewiastej. Własności fizyczne tych gleb sprawiają, że lasy te mogłyby osiągnąć znacznie większą produkcyjność. Urodzajność gleb ograniczają jednak skąpe warunki wilgotnościowe. Wody opadowe przenikają przez gleby równin sandrowych dzięki bardzo dobrej przepuszczalności i poprzez wody gruntowe zasilają bezpośrednio wody rzeki Wdy, bądź pośrednio poprzez jej dopływy. Duże różnice w ciśnieniu hydrostatycznym zasobów wodnych pomiędzy równiną sandrową a dolinami rzek i cieków, spowodowane różnicami wysokości, powodują, że poziom wód gruntowych na równinach sandrowych ma zawsze tendencje spadkowe. Proces osiąkania i odciekania wody z gleb o obfitych opadach jest szybki, co świadczy o małych zdolnościach retencyjnych. Są one przyczyną niedoborów wodnych, które w najdotkliwszych dla ekosystemów leśnych rozmiarach mogą wystąpić w czerwcu i lipcu. Często występujące niedobory wodne w kwietniu powodują deficyt wodny u roślin drzewiastych. W latach suchych deficyt wodny może rozciągnąć się na cały okres wegetacyjny. Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują następujące rodzaje retencji: retencja jezior i bagien, retencja koryta i doliny rzecznej, retencja śnieżna, retencja gruntowa

33 i retencja lasu. Największe znaczenie w regulowaniu stosunków wodnych poprzez retencję, przypisać należy lasom oraz właściwościom gleb. Lasy skierowują znaczne ilości wody opadowej na drogę odpływu podziemnego, w konsekwencji wydłużając czas odpływu. Odpływ wód roztopowych, wskutek retencyjnego działania lasu jest również znacznie opóźniony. Lasy na siedliskach wilgotnych i bagiennych magazynują zasoby wodne. Zwierciadło wód gruntowych znajduje się na przeważającej powierzchni poza zasięgiem korzeni drzew i tylko odpływ wgłębny powodowany retencyjnym działaniem lasu jest tu jedynym sposobem dostarczenia glebom wilgoci potrzebnej dla rozwoju drzewostanów. Podstawowymi przyczynami małej zdolności retencyjnej gruntów są dobre właściwości przepuszczalne i odciekalne gleb, które powoduje nie tylko skład mechaniczny piasku luźnego tych gleb, ale także w dużej mierze biodrenaż w warstwie 1 - 1,5 m głębokości oraz włóknista ściółka sosnowa typu mor. Na znacznej powierzchni Borów Tucholskich zmiany retencji nie są zależne w dużym stopniu od wahań wód gruntowych, lecz duży wpływ wywierają: rozkład opadów atmosferycznych oraz zmieniające się w okresie rocznym potrzeby wodne drzewostanów. Potrzeby wodne drzewostanów. Drzewostany w ciągu całego roku potrzebują wodę. Wielkość zapotrzebowania na wodę jest różna w różnych okresach roku i zależy od natężenia procesów wzrostowych w ciągu roku i stadiów rozwojowych drzewostanów. Sosna, której udział określono na 94 % w powierzchni ekosystemów leśnych LKP, charakteryzuje się wzmożeniem procesów asymilacji i zjawisk wzrostowych od kwietnia do czerwca, W tym okresie zapotrzebowanie na wodę przez drzewostany sosnowe jest największe w roku. W sierpniu procesy życiowe tego gatunku słabną, bo wchodzi on w fazę spoczynku względnego kierowanego zjawiskami fotoperiodycznymi. W okresie tym drzewostany sosnowe zużywają mniejsze ilości wody. Drzewa iglaste charakteryzują się ogólnie mniejszym zużyciem wody. Są one przystosowane dzięki ksero litycznej budowie igieł do przetrwania suszy glebowej. Do określania potrzeb wodnych drzewostanów wykorzystano badania Ostrowskiego (1965). Autor ten podaje, że:

- potrzeby wodne drzewostanów, oceniane na tle przyrostu wysokości drzew i sum opadów brutto z okresu miesięcy listopad - lipiec są największe w okresie kumulacji przyrostu wysokości drzew.

- szacunkowo ocena parowania terenowego w badanych drzewostanach sosnowych uwzględniając transpirację oraz parowanie ze ściółki leśnej i gleby, przy założeniu z 9 miesięcy (XI - VII) warunkujących maksymalny roczny przyrost wysokości sosny, kształtuje się w granicach 160 – 190 mm.

34 Oszacowaną wartość 160 mm drzewostany powinny otrzymać dla potrzeb normalnego wzrostu z sum opadowych netto, z okresu od listopada do lipca normalnego roku. Znając przybliżoną wartość potrzeb wodnych drzewostanów sosnowych można się zorientować, w jakim stopniu wielkość opadów atmosferycznych zmniejszona o wartość szacunkową intercepcji zabezpiecza te potrzeby w danych warunkach, w czasie od listopada do lipca. Przyjmuje się brak zmian zasobów wodnych związanych z retencją. Wartość intercepcji za przykładem Ostrowskiego przyjęto równą 30 % sumy opadu atmosferycznego.

Możliwości zabezpieczenia potrzeb wodnych drzewostanów w warunkach ekosystemów leśnych Parku przedstawia poniższe zestawienie w tabeli 3. Tabela 3 Możliwości zabezpieczenia potrzeb wodnych drzewostanów LKP „Bory Tucholskie”

Miesiące XI XII I II III IV V VI potrzeby wodne drzewostanów sosnowych 160 160 160 w mm szereg kumulacyjny sum opadowych z roku 28,7 57,4 79,80 105,0 123,2 151,2 186,2 232,4 normalnego z posterunku Osie (mm)

Z tabeli 3 wynika, że opady od listopada do lipca w normalnym roku hydrologicznym zapewniają drzewostanom wodę w miesiącach maju i czerwcu. W czasie kulminacji przyrostu wysokości, który przypada dla drzewostanów sosnowych na czerwiec, sumy opadowe z roku normalnego w pełni zaspokajają potrzeby wodne występujące w tym okresie. Tylko w miesiącu kwietniu występują niedobory wody, które powodują deficyt wodny u roślin drzewiastych. W latach suchych deficyt wody może rozciągnąć się na cały okres wegetacyjny.

VI. 5. Szata roślinna

Według podziału geobotanicznego W. Szafera i B. Pawłowskiego (1977) analizowany teren położony jest w Okręgu Borów Tucholskich i w Krainie Pomorskiego Południowego Pasa Przejściowego Według regionalizacji geobotanicznej (J. Matuszkiewicz 1993) lasy LKP są położone w pięciu okręgach: Okręgu Borów Tucholskich (Podkraina Tucholska), Okręgu Starogardzkim (Podkraina Wschodniopomorska Właściwa) Okręgu Złotowsko-Chojnickim (Kraina Notecko-Lubuska) oraz w okręgach: Wysoczyzny Świeckiej i Doliny Dolnej Wisły w Podkrainie Chełmińsko-Dobrzyńskiej.

35 VI. 5.1. Zbiorowiska leśne

Bory sosnowe W szacie leśnej LKP „Bory Tucholskie" w 90% powierzchni zajmują zdecydowanie zespoły borowe. Gatunkiem prawie w 100% porastającym te ekosystemy leśne jest sosna, która jak świadczą badania palinologiczne, zawsze była gatunkiem dominującym w krajobrazie Borów. Człowiek poprzez swoją działalność powiększał jej areał wprowadzając ją także na siedliska lasowe. Obecnie ekosystemy borowe są sztucznymi kulturami sosnowymi. Naturalnych zespołów borowych na terenie LKP „Bory Tucholskie" prawie się nie spotyka. Jedynie niewielkie fragmenty drzewostanów przypuszczalnie naturalnego pochodzenia ocalały w postaci rezerwatów; i to głównie na siedliskach wilgotnych i bagiennych trudno dostępnych. Wg Boińskiego (2003) na terenie LKP „Bory Tucholskie występują następujące zbiorowiska borów i nasadzeń sosnowych: bór chrobotkowy, bór wrzosowy, bory świeże, śródlądowy bór wilgotny, kontynentalny bór bagienny, brzezina bagienna, chojniaki (sośniaki). Bór chrobotkowy Bór chrobotkowy Cladonio-Pinetum występuje dość rzadko stanowiąc zaledwie 0,8% powierzchni na glebach wykształconych z ubogich łatwo przepuszczalnych piasków wydmowych zalegających płytko i głęboko na utworach sandrowych gruboziarnistych, łatwo przepuszczalnych. Wyróżnia go skąpo rozwinięta warstwa runa, bardzo bobrze wykształcona warstwa porostów i mchów. Drzewostan o słabym zwarciu i niskiej bonitacji buduje sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) z nieznaczną domieszką brzozy brodawkowatej (Betela péndula). Warstwa podszytu bardzo słabo zaznaczona, oprócz słabego podrostu drzew, z krzewów sporadycznie pojawia się tu tylko jałowiec pospolity (Juniperus communis). W runie rosną w niewielkich ilościach: borówka brusznica (Vaccinium vitis -idaea), wrzos (Calluna vulgaris), turzyca wrzosowiskowa (Carex ericetorum), czasem pojawia się chroniony widłak goździsty (Lycopodium clavatum) lub traganek piaskowy (Astragalus arenarius). Dna lasu pokrywają zwarte murawki chrobotów (Cladonia) zwłaszcza Cl. silvática, Cl. unicialis, Cl. tenuis, Cl. cornuta, Cl. squamosa i inne. Z mchów najczęściej rosną tu Dicranum scoparium, Dicranum spurium, Polytrichum juniperinum, rzadziej Dicranum polysetum i Pleurozium schreberii. Częstym gatunkiem jest wątrobowiec (Ptilidium ciliare). Bór chrobotkowi wykształca się w warunkach następujących siedliskowych typów lasu: bór suchy (Bs), bór świeży zniekształcony (Bśw-z), bór świeży słabo zdegradowany (Bśw-d). Występuje w terenie falistym na suchszych, wywyższonych fragmentach sandru. Bór chrobotkowy zaliczany jest do siedlisk o znaczeniu naturowym.

36 Z przeprowadzonej w 2007 roku inwentaryzacji siedlisk o znaczeniu europejskim z listy Natura 2000 wynika, że siedlisko 91T0 śródlądowy bór chrobotkowy zajmuje na terenie LKP „Bory Tucholskie” 334,42 ha.

Sosnowe bory świeże Bory świeże są najbardziej rozpowszechnionym zbiorowiskiem w LKP „Bory Tucholskie" i zajmując około 60% powierzchni lasów, wykształcają się głównie na glebach bielicowych wytworzonych z sandrowych, luźnych, średnioziarnistych piasków o niskim poziomie wody gruntowej. Drzewostan borów sosnowych świeżych, zwykle jednowarstwowy, utworzony jest z sosny z niewielką domieszką brzozy brodawkowatej. Czasem w bardzo nielicznie już zachowanych zbliżonych do naturalnych fragmentów borów, wykształca się również dolna warstwa drzew i dobrze rozwinięty podszyt, który tworzą krzewy jałowca, czasem w miejscach wilgotniejszych występuje pojedynczo kruszyna (Frangula alnus) i jarzębina (Sorbus aucuparia). Runo wykształcone jest różnorodnie niekiedy bywa bujne i zwarte, czasami skąpe i wtedy bujnie wykształca się jedynie warstwa mszysta. W runie przeważają krzewinki: borówka czarna, borówka brusznica. Czasem w miejscach prześwietlonych, tworzy przyziemne płaty mącznica lekarska - roślina objęta częściową ochroną oraz wrzos zwyczajny. Często w borach świeżych rosną widłaki - rośliny chronione. Najczęstszym z nich jest widłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum) tworzący w miejscach wilgotnych duże zwarte łany. Częsty jest widłak goździsty, znacznie rzadszy widłak spłaszczony (zeglej) (Diphasiastrum complanatum). Najrzadziej występuje widłak cyprysowy (Lycopodium tristachium) znany między innymi ze stanowisk nad jeziorami: Zdręczno i Sztuczne. W borach świeżych rosną gruszyczki, z których spotykamy gruszyczkę jednostronną (Pyrola secunda) i gruszyczkę mniejszą (Pyrola minor), znacznie rzadziej gruszyczkę średnią (Pyrola media) i gruszyczkę zieloną (Pyrola chlorantha). Dość często pojawiają się: pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata (gat. podlegajacy ochronie scislej), siódmaczek leśny (Trientalis europea), pszeniec zwyczajny (Melampyrum pratense), nawłoć pospolita (Solidago virga-aurea) i jastrzębiec kosmaczek (Hieracium pilosella). W miejscach prześwietlonych spotyka się wiele chronionych gatunków roślin jak: sasanka łąkowa (Pulsatilla pratensis) oraz sasanka zwyczajna (Pulsatilla vulgaris). Najrzadziej występuje sasanka wiosenna (Pulsatilla vernalis), spotykana nad jeziorem Zdręczno w okolicach miejscowości Gacna Wielka i Rudzki Most. Do rzadkości florystycznych należy chroniony dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis). Z świetlistymi borami związane są gatunki: pajęcznica gałęzista (Anthericum ramosum), goździk piaskowy (Dianthus arenarius), dzwonek okrągłolistny (Campanula rotundifolia), występująca rzadko driakiew wonna

37 (Scabiosa canescens) oraz jeden z rzadszych storczyków - kruszczyk rdzawoczerwony (Epipactis atropurpúrea). Z borami świeżymi związany jest zimoziół północny (Linnea borealis) -relikt polodowcowy, roślina objęta ochroną gatunkową Bór świeży jest w LKP „Bory Tucholskie” zróżnicowany geograficznie na subkontynentalny bór świeży Peucedano Pinetum i suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum. Subkontynentalny bór świeży odznacza się udziałem dość licznej grupy gatunków wyróżniających o kontynentalnym typie zasięgu a mianowicie gorysza pagórkowatego (Peucedanum oreoselinum), wężymordu późnego (Scorzonera humilis), konwalii majowej (Convallaria maialis), nawłoci późnej (Solidago virga-aurea), kokoryczki wonnej (Polygonatum odoratum). Subnoceaniczny bór świeży w porównaniu z subkontynentalnym jest zespołem uboższym florystycznie i odznacza się brakiem gatunków kontynentalnych. Zamiast nich wchodzą tylko bardzo nielicznie zachodnie gatunki wyróżniające jak: buk zwyczajny, śmiałek pogięty (Deschampsia flexuosa) oraz mchy Leucobryum glaucum i Hypnum cupressiforme. Subkontynentalny bór świeży zajmuje południowo-wschodnią część LKP „Bory Tucholskie" a suboceaniczny północno-zachodnią. Bory świeże wykształcają się najczęściej w warunkach: boru świeżego umiarkowanie świeżego (Bśwl) i boru świeżego silnie świeżego (Bśw2).

Wg Boińskiego (2003) dość częstym zespołem w LKP „Bory Tucholskie" jest bór wrzosowy Calluno-Pinetum. Ma on charakter zbiorowiska antropogenicznego, wykształconego na leśnych gruntach porolnych i wypasanych. Zajmuje przede wszystkim potencjalne siedliska borów świeżych (Leucobryo-Pinetum, lub Peucedano-Pinetum) i powinien być traktowany jako ich lokalna zniekształcona postać. Zespół ten nie jest wyróżniany przez Matuszkiewicza (2001). Bór wrzosowy zajmuje okolo 20% powierzchni leśnej LKP. Gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna. W warstwie krzewów, obok sosny dużą rolę odgrywa jałowiec (Juniperus communis). Warstwa zielna jest słabo rozwinięta, pokrywa zaledwie 50-75% powierzchni. Charakterystyczną fizjonomię zbiorowisku nadaje wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris). Podkreślić należy również duży udział śmiałka pogiętego (Deschampsia flexuosa), borówki brusznicy, borówki czarnej (Vaccinium myrtillus). Osobliwością runa leśnego boru wrzosowego jest chroniony widłak goździsty. Warstwa mszysta jest bardzo dobrze rozwinięta i charakteryzuje się znaczną przewagą mchów nad porostami. Dużym stopniem stałości i pokrycia charakteryzują się: Dicranum undulatum, Dicranum scoparium, Entodon schreberii, Hypnum cupresiforme. Z porostów najczęściej występują chrobotki z rodzaju Cladonia. Bór wrzosowy tworzy się w warunkach: boru świeżego (Bśw), zniekształconego boru świeżego (Bśw-z), słabo

38 zdegradowanego boru mieszanego świeżego (BMśw-d), silnie zdegradowanego boru mieszanego świeżego (BMśw-D).

Śródlądowy bór wilgotny Śródlądowy bór wilgotny Molinio–Pinetum występuje na ubogim, piaszczystym podłożu, w miejscach nisko położonych, z wysokim i zmiennym w ciągu roku poziomem wody w glebie stanowiąc w LKP zaledwie 0,4% powierzchni lasów. O fizjonomii tego zespołu decyduje stała i bardzo liczna obecność w runie trzęślicy modrej (Molinia coerulea) - gatunku wyróżniającego, a w drzewostanie stała domieszka brzozy omszonej (Betula pubescens). W runie spotyka się krzewinki - borówkę czarną i borówkę brusznicę, wrzos zwyczajny oraz bagno zwyczajne (Ledum palustre). W warstwie mszystej wysoki stopień stałości wykazują: Pleurozium schreberi, Polytrichum commune, Dicranum polysetum. Rzadziej pojawiają się: Hylocommium splendens, Dicranum scoparium oraz Mnium affine. Niektóre fitocenozy tego zespołu można zaliczyć do wilgotniejszego wariantu z bagnem zwyczajnym Ledum palustre, które wyraźnie nawiązują do borów bagiennych. Utwierdza to dodatkowo w przekonaniu, że opisywany tu zespół boru wilgotnego ma charakter antropogeniczny i powstał w wyniku przekształceń siedlisk, potencjalnie odpowiadających borom bagiennym, będących aktualnie na różnych etapach wtórnej sukcesji. Molinio–Pinetum wykształca się przeważnie na siedliskach: boru wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (Bwl), boru wilgotnego silnie wilgotnego (Bw2), boru mieszanego wilgotnego umiarkowanie wilgotne (BMwl) i boru mieszanego wilgotnego silnie wilgotne (BMw2).

Subkontynentalny bór mieszany Między innymi w obrębie Świt (N-ctwo Tuchola), na terenie rezerwatu „Dolina rzeki Brdy” występują fitocenozy boru mieszanego subkontynentalnego Querco roborisi- PInetum. Ich drzewostan jest sosnowo-dębowy (dąb szypułkowy Quercus robur lub bezszypułkowy Q. petraea). Niekiedy w domieszce rosną również brzoza brodawkowata i świerk Picea abies. W warstwie krzewów o niskim na ogół zwarciu występuje głównie podrost wyżej wymienionych drzew liściastych. Czasami, pojedynczo spotyka się gatunki grądowe – grab zwyczajny i leszczynę. W stosunku do boru sosnowego runo wyróżnia obecność trzcinnika leśnego Calamagrostis arundinacea i duży stopień ilościowości konwalii majowej Convallaria majalis. Wnikaja do niego także niektóre gatunki grądowe np.: perłowka zwisla Melica nutans, fiolek leśny Viola reichenbachiana i wiechlina gajowa Poa nemoralis. Querco roborisi-PInetum zajmuje siedliska boru mieszanego świeżego. Z udziału tych siedlisk na terenie LKP wynika, że areał fitocenoz tego zespołu powinien być zdecydowanie wyższy niż obecnie.

39

Kontynentalny bór bagienny

Kontynentalny bór bagienny Vaccinio uliginosi - Pinetum Zbiorowisko to jest częste na brzegach torfowisk mszarnych, które okalają niewielkie jeziorka dystroficzne, w sumie zajmujące zaledwie ca 0,1% powierzchni leśnej LKP. Rozwija się na podłożu torfowym. W drzewostanie panuje wysokopienna sosna bagienna (Pinus silvestris fo. uliginosa). Czasem domieszkę stanowi brzoza omszona (Betula pubescens). Warstwę krzewów buduje prawie wyłącznie kruszyna. Runo złożone jest głównie z krzewinek. Przede wszystkim łanowo występuje bagno zwyczajne oraz borówka bagienna. Kępkami rośnie wełnianka pochwowata (Eriophorum vaginatum) niekiedy też łanowo widłak jałowcowaty. Cechą charakterystyczną jest wielka ilość torfowców (Sphagnum), głównie Sphagnum palustre, rzadziej Sph. acutifolium, Sph. recurvum i Sph. magellanicum. Vaccinio uliginosi - Pinetum w LKP wystepuje w warunkach : boru bagiennego dość silnie odwodnionego (Bbl), boru bagiennego mokrego (Bb2) i boru bagiennego bardzo mokrego (Bb3). Na omawianym terenie Vaccinio uliginosi - Pinetum zróżnicowany jest na 2 podzespoły: Vaccinio uliginosi - Pinetum tipicum i Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum palustris (Boin. 2002).

Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum stanowi ostatnie stadium sukcesji torfowisk przejściowych i wysokich. Świadczy o tym duży udział gatunków torfowiskowych -Vaccinium oxycoccos, Sphagnum magellanicum, S. fallax, Aulacomnium palustre, Polytrichum strictum, które są dobrymi gatunkami wyróżniającymi ten podzespół boru bagiennego. Fitocenozy tego zbiorowiska występują najczęściej w bezodpływowych zagłębieniach na dystroficznych i oligotroficznych glebach organicznych, powstałych z podsuszonych gleb torfowych, wysokich i najuboższych postaci torfowisk przejściowych, z opadowo-podsiąkową i podsiąkową gospodarką wodną. Spotykamy również te postaci boru bagiennego na brzegach mszarnych torfowisk okalających niewielkie jeziorka dystroficzne (suchary).

Kontynentalny bór bagienny w typowej postaci Vaccinio uliginosi - Pinetum typicum jest zbiorowiskiem dość rzadko spotykanym na terenie LKP. Drzewostan buduje Pinus sylvestris ze znaczną domieszką Betula pubescens. W bujnym dobrze wykształconym runie obficie występują obok Ledum palustre borówki - Vaccinium uliginosum, V. myrtillus, V. vitis- idaea. W warstwie mszystej dominują mchy - Dicranum undulatum, D. scoparium, Hylocomium spłendens a z torfowców - Shagnum capillifolium i Sph. palustre.

Brzezina bagienna Brzezina bagienna Betuletum pubescentis zajmuje nielicznie obniżone bezodpływowe niecki i zaklęśnięcia terenu wysłane płytką warstwą torfu. W drzewostanie dwuwarstwowym panuje brzoza omszona ze znaczną domieszką sosny. Warstwę krzewów o

40 stosunkowo małym zwarciu buduje kruszyna pospolita i jałowiec pospolity. W runie dużą stałość i pokrycie osiągają gatunki charakterystyczne zespołu: łanowo występujący widłak jałowcowaty i dość licznie spotykana narecznica szerokolistna (Dryopteris austriaca). Poza tym występuje borówka czarna, brusznica, trzęślica modra, pszeniec zwyczajny i inne. Pokrycie warstwy mszystej jest odwrotnie proporcjonalne do pokrycia wyższych warstw roślin. Najczęściej spotykany jest Pleurozium schreberii i Dicranum polysetum. Znacznie rzadsze są Ptilium crista-castensis, Polytrichum commune, Plagiothecium laetum. Dużą rolę w niektórych płatach tego zespołu odgrywają torfowce, co świadczy o podobieństwie tych fitocenoz do boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum. Brzezina bagienna w LKP wykształca się w warunkach : boru mieszanego bagiennego dość silnie odwodnione (BMbl), boru mieszanego bagiennego mokre (BMb2).

Bory, brzeziny i lasy bagienne (ols torfowcowy) znajdują się na liście siedlisk chronionych w Europie. Ich inwentaryzacja w 2007 roku wykazała, że w granicach opisywanego LKP *91D0-1 brzeziny bagienne zajmują 396,50 ha a 91D0-2a sosnowe bory bagienne typowe – 152,20 ha. Ponadto stwierdzono 41,65 ha ogólnie ujętego siedliska *91D0 bory i lasy bagienne.

Chojniaki sosnowe (Sośniaki) – nasadzenia sosny na siedliskach kwaśnych dąbrów, kwaśnych buczyn, czasem gradów a nawet łęgów Chojniaki sosnowe są to zbiorowiska ewidentnie antropogeniczne powstałe przez sadzenie sosny na zrębach zupełnych, jak również na glebach po użytkowaniu nieleśnym. Zajmują one najczęściej siedliska kwaśnych dąbrów, kwaśnych buczyn, czasem gradów a nawet łęgów i olsów. Świadczy o tym obecność niektórych roślin (reliktów dawnych zespołów), które wraz z gatunkami borowymi tworzą specyficzną kombinację gatunków. Boiński (1988, 1996) na terenie LKP „Bory Tucholskie” wyróżnił następujące chojniaki sosnowe: sosnowy chojniak zboczowy, chojniak sosnowy z Arrhenatherum elatius, chojniak sosnowy z Agrostis capillaris. chojniak sosnowy z Pteridium aquilinum.

Dąbrowy

Dąbrowy w LKP „Bory Tucholskie" wykształcone są w postaci dwu zespołów: świetlistej dąbrowy Potentillo albae-Quercetum oraz kwaśnej dąbrowy Calamagrostio-Qercetum petraeae, które łącznie zajmują około 7% powierzchni lasów.

41 Dąbrowa świetlista Potentillo-albae-Quercetum Obecnie spotkać można zaledwie niewielkie fragmenty dąbrów świetlistych nad Wdą w okolicy Gródka i Bedlenek, nad Brdą w okolicy Rudzkiego Mostu i Piły Młyna. Są to jednak fragmenty zniekształcone na skutek sadzenia sosny. Drzewostan naturalnych płatów dąbrów świetlistych budują dąb bezszypułkowy (Q. sessilis) i dąb szypułkowy. Z krzewów występują: suchodrzew, leszczyna, berberys (Berberis vulgaris), rzadziej jałowiec. Do dna lasu dochodzi w tych warunkach dość dużo światła, co umożliwia rozwój bujnej, wielogatunkowej i światłolubnej roślinności. Występują więc tu: pięciornik biały (Potentina alba), jaskier wielokwiatowy (Ranunculus polyanthwmos), wyka kaszubska (Vicia cassubica), koniczyna alpejska (Trifolium alpestre), koniczyna długokłosa (Trifolium rubens), bodziszek czerwony (Geranium sanguineum), ciemiężyk białokwiatowy (Vincetoxicum offlcinałe), czyścica storzyszek (Calamintha vulgaris), kokoryczka wonna (Polygonatum odoratum), groszek czerniejący (Lathyrus niger), dzwonek brzoskwiniolistny i wiele innych. Rozwijają się tu bujnie również trawy: trzcinnik leśny, turówka leśna, perlówka zwisła (Melica nutans), wiechlina gajowa, prasownica rozpierzchła, kupkówka i inne. Spotyka się gatunki borowe (borówki, gruszyczki), gradowe (zawilec, przylaszczki, fiołki), łąkowe - przytulię północną (Galium borealne), sierpika barwierskiego (Seratula tinctoria), czarcikęs łąkowy (Succisa pratensis) oraz łany konwalii (Convalaria majalis) i wiele innych roślin. Dąbrowy świetliste są bez wątpienia najbogatszymi florystycznie lasami na niżu. Na terenie LKP „Bory Tucholskie” tworzą się głównie w warunkach: lasu mieszanego świeżego umiarkowanie świeżego (LMśwl) i lasu świeżego umiarkowanie świeżego (Lśwl).

Środkowoeuropejska acidofilna dąbrowa niżowa Calamagrostio-Quercetum petraeae Zespół Calamagrostio-Quercetum petraeae jest najsłabiej scharakteryzowanym zbiorowiskiem acydofilnych dąbrów z klasy Querco robori-petraea, który jednocześnie nawiązuje do kontynentalnych borów mieszanych z klasy Vaccinio-Piceetea, głównie Querco roboris-Pinetum (Hereźniak 1993). Rozróżnienie tych dwóch zbiorowisk nastręcza duże trudności, gdyż są to syntaksony geograficzne występujące na analogicznych siedliskach w odmiennych strefach klimatycznych (Matuszkiewicz 1982). Sytuację dodatkowo komplikuje fakt, że lasy pierwotnie reprezentujące wyżej wymienione taksony, od najdawniejszych czasów jako pierwsze poddawane były różnym formom antropopresji (Olaczek 1972). Część siedlisk borów mieszanych została zajęta przez rolnictwo, a później wtórnie zalesiona, zwykle sosną, co w konsekwencji doprowadziło do powstania monokultur sosnowych. Jednak bywały i są niekiedy poddane zabiegom fitomelioracyjnym, polegających na dosadzaniu - w zależności od rozeznania i posiadanego materiału szkółkarskiego - sadzonkami dębów, buka a czasem również świerka. Generalnie, gospodarka leśna

42 protegująca od dawna sosnę - również na siedliskach ubogich grądów i acydofilnych dąbrów i buczyn oraz innych lasów liściastych i mieszanych - doprowadziła do daleko idącej degeneracji tych siedlisk i fizjonomicznego upodobnienia powstałych zbiorowisk zastępczych - chojniaków. Kwaśna dabrowa wystepuje głównie na siedlisku lasu mieszanego silnie świeżego (LMśw2).

O niewielkiej roli w krajobrazie LKP dąbrów świadczą wyniki inwentaryzacji siedlisk z listy Natura 2000. *91I0 ciepłolubne dąbrowy zajmują tu jedynie 6,92 ha powierzcni a 9190 kwaśne dąbrowy zaledwie 2,47 ha.

Lasy grądowe Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują dwa zbiorowiska (zespoły) lasów grądowych - grądy subkontynentalne (Tilio - Carpinetum) oraz klonowo-lipowy grąd zboczowy (Zb. Acer platanoides-Tilia cordara).

Grąd subkontynentalny Tilio - Carpinetum Zbiorowiska leśne zaliczane do grądu subkontynentalnego to wielogatunkowe lasy dębowo-grabowe z udziałem innych drzew liściastych: lipy drobnolistnej (Tilia cordata), klonu zwyczajnego (Acer platanoides), jaworu, osiki (Populus tremula), wiązu górskiego (Ulmus scabra) i brekinii. Dawniej zajmowały one znaczne obszary obecnie stanowią ca 0,5% powierzchni lasów LKP. Obecnie już tylko nieliczne fragmenty lasów dębowo-grabowych można jeszcze spotkać w rezerwacie „Szczerkowo" oraz środkowym i dolnym biegu rzek: Brdy i Wdy.

Drzewostan naturalnych lasów grądowych jest wielogatunkowy i wielowiekowy, zróżnicowany na dwie warstwy drzew, z bogatym podszyciem. Podszyt utworzony jest z gatunków budujących drzewostan, z krzewów leszczyny, trzmieliny zwyczajnej (Euonymus europaea), trzmieliny brodawkowatej (Euonymus verrucosa), suchodrzewu (Lonicera xylosteum), derenia świdwy (Cornus sanguinea) i porzeczki alpejskiej (Ribes alpinum).

Runo jest bardzo bujne, wielogatunkowe. W aspekcie wczesnowiosennym wyróżniają się: ; zawilec (Anemone ranunculoides, A. nemorosa), przylaszczki (Hepatica nobilis), miodunki (Pulmonaria obscura), fiołki leśne, złocie (Gagea lutea), groszki wiosenne(Lathyrus vermis), kokorycze (Cordalis cava). Nieco później zakwitają: gwiazdnica wielokwiatowa (Stellarla holostea), marzanka wonna (Galium odoratum), gajowiec (Lamiastrum galeobdolon), jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus), kokoryczka wielkokwiatowa (Polygonatum mułtiflorum) czworolist (Paris quadrifolia). Na początku lata kwitną: wiechlina

43 gajowa (Poa nemoralis), prasownica rozpierzchła (Milium effusum), kupkówka Aschersona (Dactylis Aschersoniana), wyka leśna (Vicia sylvatica), wyka zaroślowa (V. dumetorum), wyka płotowa (V. sepium), dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides), dzwonek pokrzywolistny (C. trachelium), dzwonek brzoskwiniolistny (C. persicifolia), żankiel zwyczajny (Sanicula europaea), zerwa kłosowa (Phyteuma spicatum) i podagrycznik.

Z roślin chronionych w płatach grądu spotyka się często gatunki chronione, takie jak np.: wawrzynek wilczełyko (Daphne mezereum, storczyki, podkolan biały (Plantathera bifołie), kruszczyk szerokolistny (Epipactis latifolia), listera jajowata (Listera ovata), gnieźnik leśny (Neottia nidusavis), lilia złotogłów (Liliom martagon).

Bogactwo florystyczne sprawia, że grądy należą do najpiękniejszych zjawisk przyrodniczych LKP „Bory Tucholskie". Grąd subkontynentalny zróżnicowany jest tu na cztery podzespoły: grąd niski czyśćcowy Tilio - Carpinetum stachyetosum, grad niski kokoryczowy Tilio-Carpinetum corydaletosum, grąd typowy Tilio - Carpinetum typicum i grąd wysoki trzcinnikowi Tilio - Carpinetum calamagrostietosum.. Grądy niskie wykształcają się w warunkach: lasu wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (Lwi), lasu wilgotnego silnie wilgotnego (Lw2), lasu mieszanego wilgotnego umiarkowanie wilgotnego (LMwl), lasu mieszanego wilgotnego silnie wilgotnego (LMw2), grądy typowe na siedlisku lasu świeżego Lśw, a grady wysokie – lasu mieszanego świeżego LMśw

Klonowo-lipowy grąd zboczowy (Zb. Acer platanoides-Tilia cordara) Klonowo-lipowy grąd zboczowy zachował się dość licznie na zboczach dolin rzecznych Brdy i Wdy w stosunkowo dobrym stanie naturalnym. Dwuwarstwowy drzewostan grądu zbudowany jest z wielu gatunków jak: lipa drobnolistna, grab zwyczajny, dąb szypułkowy, klon zwyczajny, wiąz górski. Domieszki tworzą: klon jawor, wiąz polny, jesion wyniosły i olsza czarna.W dobrze rozwiniętym podszycie występują krzewy: leszczyny, suchodrzewu, trzmieliny zwyczajnej, trzmieliny brodawkowatej, derenia świdwy, porzeczki alpejskiej i porzeczki czerwonej (Ribes schlechtendalii). Runo grądu zboczowego jest wielobarwne, bujne i bogate w gatunki. Aspekt wczesnowiosenny tworzą: kokoryczka pusta (Corydalis cava), złoć żółta, przylaszczka, zawilec żółty, zawilec gajowy, miodunka ćma, groszek wiosenny, ziarnopłon (Ranuncvulus ficaria). Na początku lata zakwitają dzwonki: jednostronny i pokrzywolistny, a w miejscach prześwietlonych brzoskwiniolistny. W grądach zboczowych częściej niż gdzie indziej spotyka się wiele roślin chronionych zwłaszcza: lilię złotogłów, wawrzynka wilczełyko, kruszczyka szerokolistnego, listerę jajowatą, gnieźnika leśnego, podkolana białego, żłobika koralowatego (Corallorhiza triflda), orlika pospolitego (Aquilegia vulgaris), turówkę leśną (Hierochloe australis), paprotkę zwyczajną (Polypodium vulgare).

44 Spośród rzadkich, ciekawszych roślin wymienić należy paprotnicę kruchą (Cystopteris fragilis), skrzypa zimowego (Equisetum hyemale), fiołka przedziwnego (Viola mirabilis), żankiela zwyczajnego (Sanicula europaea), czerńca gronkowego (Actea spicata), pluskwicy europejskiej (Cimicifuga europaea). Grądy zboczowe przedstawiają duże wartości przyrodnicze z racji obecności w nich sporej grupy gatunków chronionych i ginących. Należy konsekwentnie dążyć do rozpoznania naukowego najbardziej wartościowych obiektów z tymi lasami, w celu objęcia ich ochrona prawną oraz wykorzystania w przyszłości jako placówek dla wszechstronnych badań dokumentacyjnych, ekologicznych i monitoringowych. Tego typu lasy są już dużą rzadkością w Polsce, a spełniają bardzo ważną funkcję lasów wodochronnych i glebochronnych, chroniąc obszary zwłaszcza krawędziowe, a więc te najbardziej podatne na różnego rodzaju erozję. Zgodnie ze Światową Strategią Ochrony Przyrody - ochrona tego typu lasów należy do priorytetowych.

W grądzie zboczowym na terenie LKP „Bory Tucholskie" można wyróżnić dwie postacie – kokoryczową z Corydalis pl. sp. i trzcinnikową. Grądy zboczowe tworzą siedliska leśne głównie zaliczane do lasów świeżych silnie świeżych (Lśw2). Grądy zboczowe na terenie środkowej i północnej Polski Niżowej są wyróżniane dopiero od czasu ukazania się pracy Jutrzenki-Trzebiagtowskiego (1995) pt. „Zboczowe lasy klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce Północno-Wschodniej” . Wcześnie były traktowane najczęściej jako wariant lub postać zboczową odpowiedniego geograficznie zespołu grądu. Cyzman (1992) tego typu zbiorowiska na terenie Pradoliny Toruńsko- Eberswaldzkiej określał jako wariant zboczowy grądów niskich. Matuszkiewicz (2001) uważa, że użyta przez Jutrzenke-Trzebiatowskiego (1993) nazwa Aceri-Tilietum powinna zostać zmodyfikowana, aby zaznaczyć odrębność tej jednostki od zespołu Aceri-Tilietum platyphylli Faber 1936, który należy do związku Tilio platyphyllis-Acerion pseudoplatani Klika 1955. Niżowe grądy zboczowe Matuszkiewicz zalicza bowiem do związku Carpinion betuli.

Lasy grądowe zajmują na terenie LKP „Bory Tucholskie” największa powierzchnię wśród siedlisk o znaczeniu europejskim. W 2007 roku ich fitocenozy zaliczane do ogólnie ujętego siedliska 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy zinwentaryzowano na powierzchni ponad 1400 ha.

45 Buczyny Buczyny na terenie LKP „Bory Tucholskie" występują sporadycznie i tylko w postaci kwaśnej buczyny niżowej (Luzulo pilosae - Fagetum). Nielicznie już spotykane płaty tego zbiorowiska zachowały jednak naturalny skład zespołu. Drzewostan prawie wyłącznie bukowy z nieznaczną domieszką dębu szypułkowego (Quercus robur) wyraźnie zróżnicowany jest na dwie warstwy drzew. Buk (Fagus syłvatica) odnawia się tu w sposób naturalny, występuje we wszystkich warstwach, równomiernie przechodząc do drzewostanu (warstwy a1). Z uwagi na nielicznie zachowane fragmenty tego zespołu trudno coś powiedzieć o zróżnicowaniu tego zbiorowiska. Należy przypuszczać, że zespół ten w przeszłości występował częściej i zajmował znacznie większe obszary. Na siedliska kwaśnej buczyny została jednak wprowadzona sosna i tylko w runie tych zbiorowisk czasami można zaobserwować relikty dawnego zespołu wskazujące na lasowy charakter siedliska. Luzulo pilosae - Fagetum na badanym terenie jest najbardziej zbliżony do kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae - Fagetum typicum wyróżnionego przez Matuszkiewicza (Matuszkiewicz W. 1973) w syntetycznym opracowaniu lasów bukowych w Polsce. W umiarkowanie zwartym runie z najwyższą stałością występują gatunki charakterystyczne i wyróżniające dla zespołu: kosmatka orzęsiona (Luzula piłosa), turzyca pigułkowata (Carex piłulifera), siódmaczek leśny (Trientalis europaea) oraz mech Polytrichum formosum. Zbiorowisko to wyróżnia się wyraźnie udziałem szeregu gatunków mezofilnych, głównie z kl. Querco-Fagetea, np. gwiazdnica wielkokwiatowa, zawilec gajowy, wiechlina gajowa, perło wka zwisła oraz mech Atrichum undułatum. Z gatunków towarzyszących spotkać można tu najczęściej: konwalijkę dwulistną (Majanthemum bifolium), szczawik zajęczy, borówkę czarną, narecznicę krótkoostną (Dryoppteris cartusiana) i inne.

Inwentaryzacja siedlisk Natura 2000 w nadleśnictwach LKP „ Bory Tucholskie” wykazała, że kryteria siedliska 9110-1 kwaśne buczyny niżowe spełnia w nich zaledwie 33,12 ha lasów.

Olsy

Spośród lasów liściastych zespoły olsowe z klasy Alnetea glutinosae zajmują najbardziej zabagnione tereny. Występują w podtopionych fragmentach dolin rzecznych i mniejszych cieków oraz wokół nielicznych jezior i zabagnień. Zarówno powierzchnia poszczególnych biochor olsu, jak i ogólny jego areał na obszarze LKP „Bory Tucholskie” nie są duże. Spośród dwóch zespołów leśnych z klasy Alnetea glutinosae występujących w Polsce Środkowej – olsu porzeczkowego Ribeso nigri-Alnetum i olsu torfowcowego Sphagno squarrosii-Alnetum na opisywanym terenie występuje głównie ten pierwszy

46 Ols torfowcowy Sphagno squarosii - Alnetum Ols torfowcowy w swej typowej postaci na badanym terenie jest zbiorowiskiem stosunkowo rzadkim, wykształcającym się na niewielkich powierzchniach. Występuje zwykle na okrajkach torfowisk mszarnych (torfowiska przejściowe i wysokie) w zlądowiałych basenach pojeziernych. Warunki siedliskowe są bagienne jak w zespole porzeczkowym, ale podłoże jest bardziej kwaśne i mniej żyzne. Drzewostan olsu torfowcowego budują dwie warstwy drzew. W warstwie najwyższej dominuje olsza czarna (Alnus glutinosa) prawie zawsze ze stała domieszką sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), a niekiedy również brzoza omszona (Betula pubescens). Drugą warstwę drzew tworzy wyłącznie olsza czarna. Warstwa podszytu jest dobrze rozwinięta. Buduje ją podrost olszy czarnej a z krzewów kruszyna (Frangula alnus). Rzadziej spotykamy jarzębinę (Sorbus aucuparia), wierzbę szarą (Salix cinerea) i wierzbę pięciopręcikową (Salix pentandra). Runo w olsie torfowcowym jest dobrze rozwinięte. Pokrycie waha się w granicach 50-95%. Dominują tu gatunki z klasy Alnetea głutinosae: narecznica błotna (Thelypteris palustris), psianka słodkogórz (Solanum dulcamara), karbieniec (Lycopus europaea), trzcinnik lancetowaty (Calamagrostis canescens) i inne. Z gatunków towarzyszących najczęściej notowano: śmiałek darniowy (Deschampsia caespitosa), tojeść pospolita (Lysimachia vulgaris), fiołek błotny (Viola palustris), gorysz błotny (Peucedanum palustre) i inne. Warstwa mszysta wykształca się na ogół dobrze. Pokrycie waha się od 20-70%. Warstwę tę budują głównie torfowce: Sphagnum squarosum, S. palustre, S. fimbriatum - gatunki charakterystyczne i wyróżniające ols torfowcowy. Spotykamy tu jeszcze inne gatunki mszaków: Climacium dendroides, Plagiomnium affine, P. hornum, P. cuspidatum, Polytrichum gracie, Rytidiadelphus squarosus.

Ols porzeczkowy Ribeso nigri - Alnetum Ribeso nigri - Alnetum to najbardziej rozpowszechniony w całej Polsce niżowej typ bagiennego lasu olszowego (Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J., M. 1996, Jakubowska - Gabara 1999). W LKP „Bory Tucholskie ols porzeczkowy jest nieczęstym i małopowierzchniowym zbiorowiskiem leśnym. W przeszłości zajmował bez porównania znacznie większe powierzchnie, zajmując często powytopiskowe, względnie innego pochodzenia zagłębienia obecnie zajęte przez łąki lub pastwiska.

Ols porzeczkowy rozwija się w miejscach silnie wilgotnych, będących w większości pod działaniem wód wgłębnych. Zajmuje najczęściej gleby organiczne, wytworzone z torfów niskich ze znaczną domieszką części mineralnych pochodzących z namułów. Są to przeważnie torfy turzycowe, turzycowo - trzcinowe, rzadziej trzcinowe. W górnych warstwach torfu spotyka się niekiedy domieszkę drewna olchowego.

47 Płaty olsu można łatwo odróżnić od płatów innych zbiorowisk leśnych ze względu na jego specyficzną fizjonomie wyrażającą się kępiastą budową dna lasu i mozaikowym układem runa.

Drzewostan w olsie porzeczkowym stanowi prawie wyłącznie olsza czarna. Drzewa olszy rosną zwykle na wysokich kępach, na których skupia się nie znosząca podtopienia bogata flora różnych ziół i mchów. Między kępami rozpościerają się grząskie moczarowe dolinki, gdzie panuje specyficzna flora higrofilna. Podszyt w olsie jest na ogół dobrze wykształcony. Oprócz podrostu olchy występuje tu z krzewów najczęściej kruszyna, gatunek charakterystyczny dla zespołu - porzeczka czarna (Ribes nigrum) oraz jarzębina. W runie znaczący udział maja gatunki wyróżniające zespół oraz charakterystyczne klasy Alnetea glutinosae: turzyca błotna (Carex acutiformis), pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica), kosaciec żółty (Iris pseudoacorus), narecznica błotna, psianka słodkogórz, karbieniec, turzyca długokłosa (Carex elongata). Z gatunków towarzyszących najczęściej spotkać można: przytulię błotną (Galiom palustre), narecznicę szerokolistną (Dryopteris diletata), niezapominajkę błotną (Myosotis palustris), turzycę ciborowatą (Carex pseudocyperus), gorysza błotnego, tojeść pospolitą, fiołka błotnego i inne. Warstwa mchów w tym zespole jest rozwinięta umiarkowanie i tu z najwyższą stałością występuje Plagiomnium undulatum. Mniejszą rolę odgrywają Plagiomnium affine i Rhodobryum roseum.

Łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe Łęgi olszowo-jesionowe i wiązowo-jesionowe rozwijające się na żyznych glebach okresowo zalewanych wodami o ruchu powierzchniowym.

Łęg olszowo-jesionowy Fraxino - Alnetum Fraxino - Alnetum występuje w LKP na niewielkiej powierzchni (0,6%) nad rzekami Brdą i Wdą oraz ich dopływami. Czasem spotkać go można w formie szczątkowej nad jeziorami. Łęgi jesionowo - olchowe zajmowały dawniej znaczne przestrzenie, obecnie wycięte i zamienione na użytki zielone. Zbiorowisko to budują w zasadzie dwa gatunki drzew: olsza czarna i jesion wyniosły (Fraxinus excelsior). Podrost tworzy głównie jesion, a w podszycie występują masowo: bez czarny (Sambucus nigra), czeremcha zwyczajna (Prunus padus) rzadziej leszczyna (Corylus avellana) i kruszyna. Runo jest bujne i wielowarstwowe. O jego wyglądzie decydują: pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) i łanowo występujący niecierpek pospolity ( Impatiens noli - tangere). Częstymi roślinami są podagrycznik pospolity (Aegopodium podagraria), wiązówka błotna (Filipendula ulmaria), ostrożeń warzywny

48 (Cirsium oleraceum), gwiazdnica gajowa (Stellaria nemorum), śledzienica skretolistna (Chrysosplenium altermfolium) i inne.

Fraxino-Alnetum wykształca się w warunkach olsu jesionowego dość silnie odwodnionego (OlJ) lub olsu jesionowego mokrego (0lJ2). Na obszarze LKP „Bory Tucholskie" w zespole Fraxino-Alnetum wyróżniono dwie niższe jednostki systematyczne tej asocjacji: łęg typowy Fraxino-Alnetum typicum i łęg źródliskowy Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae.

Podzespół typowy łęgu jesionowo - olszowego Fraxino-Alnetum typicum zajmuje najczęściej średnio zabagnione powierzchnie pomiędzy olsem a grądem niskim. Drzewostan w tym zbiorowisku buduje wyłącznie olsza czarna. Podszycie jest bujne i wielogatunkowe. Poza podrostem olszy czarnej z dość dużą stałością występują krzewy: Prunus padus, Frangula alnus, Ribes nigrum, Corylus avellana. Brak natomiast Sambucus nigra, który spotykamy tylko w łęgu źródliskowym. Runo jest bujne o charakterze ziołorośli, osiągające pokrycie 100% powierzchni. Oprócz gatunków wspólnych dla obu podzespołów łęgowych, występują tu z większą stałością gatunki: Ranunculus repens, Athyrium filix-femina, Galium apparine. Negatywnie podzespół typowy łęgu jesionowo-olszowego różni się od podzespołu z Cardamine amara brakiem gatunków wyróżniających ten podzespół oraz innych gatunków jak np.: Cirsium oleraceum, Filipendula ulmaria, Dryopteris carthusiana. W warstwie mszystej dość dobrze wykształconej najczęściej występują Plagiomnium undulatum i Eurhynchium hians. Podzespół źrodliskowy Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae na badanym terenie występuje dość często, choć na niewielkich powierzchniach. Łęg ten spotykamy najczęściej na najniższych terasach w miejscach źródliskowych, na zboczach i u wysiękowych podnóży zboczy Brdy, Bielskiej Strugi, Stążki i mniejszych cieków wodnych. Decydującym czynnikiem występowania i rozwoju tego podzespołu jest powolny, lecz stały dopływ ruchliwych wód nasączających siedlisko (Jasnowski, Jasnowska, Friedrich 1986). Woda pochodzi ze źródeł i wychodni wodonośnych ze zboczy terenów otaczających. Łęg źródliskowy jest bujnie wykształcony we wszystkich warstwach. Najbujniejsze jest runo i warstwa mszysta. Gatunkami wyróżniającymi ten łęg są typowe rośliny młak źródliskowych jak: Cardamine amara, Veronica beccabunga, Scrophularia umbrosa oraz mchy: Brachythecium rivulare, Plagiomnium rostratum, Cratoneuron filicianum. Łęgi źródliskowe wyróżniają się szczególnym bogactwem flory skupiającej rzadkie, higrofilne gatunki roślin kwiatowych jak również mszaków, gdzie indziej już niespotykanych. Fraxino-Alnetum cardaminetosum amarae jest największą osobliwością zbiorowisk leśnych LKP, ponieważ zachował najbardziej puszczański charakter, pełen pierwotnego uroku, przydając dolinom rzecznym cech naturalności. Łęgi te spełniają bardzo istotną rolę biocenotyczną w

49 krajobrazie obszarów dolinnych. Porastając miejsca źródlisk zapewniają czystość wód zasilających rzeki i cieki wodne. Rola wodochronna tych lasów nie może być kwestionowana. W pełni zasługują więc na ochronę. Łęg jesionowo - wiązowy Ficario- Ulmetum minoris Nieliczne płaty łęgu wiązowo-jesionowego można spotkać jedynie w dolinach Wdy i Brdy. W jego drzewostanie panuje wiąz szypułkowy (Ulmus leavis) i wiąz polny (Ulmus campestris). Rzadziej występuje jesion wyniosły, czasami domieszkę stanowi olsza czarna. W podszyciu najczęściej rosną: leszczyna, czeremcha i kalina koralowa (Viburnum opulus).

Runo w łęgu wiązowo-jesionowym jest bujne i wielogatunkowe. Wczesną wiosną zakwitają: ziarnopłon, szczyr trwały (Mercurialis perennis), bniec czerwony (Melandrium rubrum). W lecie kwitną: jeżyna popielica (Rubus caesius), czartawa pospolita (Circaea lutetiana), świerząbek korzenny (Chaerophyllum aromaticum) i podagrycznik. Z traw występują: łanowo kłosownica leśna (Brachypodium sylvaticum), Kostrzewa olbrzymia (Festuca gigantea), stokłosa Beuekena (Bromus Benekeni), perz psi (Agropyron caninum). Drzewa i krzewy są oplatane przez pnącza chmielu (Humulus lupulus) bądź kielisznika zaroślowego (Calystegia sepium).

Opisywane zbiorowisko wykształca się w warunkach łegu olszowo-jesionowego OlJ lub lasu łęgowego umiarkowanie wilgotne (Lł 1).

Łęg wierzbowo-topolowy Salici -Populetum Łęgi wierzbowo-topolowe zajmują niewielką powierzchnię LKP „Bory Tucholskie”, występują bardzo rzadko i fragmentarycznie w dolinach Brdy i Wdy. Ich potencjalne siedliska zostały już dawno zamienione głównie na użytki zielone.

Łęgi jesionowo-olszowe, wiązowo-jesionowe i topolowo-wierzbowe są zaliczane do siedlisk o znaczeniu europejskim o symbolu *91E0 (* oznacza siedliska priorytetowe). Ich inwentaryzacja w 2007 roku wykazala, że na opisywanym terenie łacznie zajmują ponad 430 ha.

VI. 5.2. Ocena zróżnicowania i stopień naturalności roślinności leśnej

Szata leśna LKP „Bory Tucholskie" wykazuje dość bogate zróżnicowanie wynikające z rzeźby i stopnia uwilgotnienia terenu, zwłaszcza obecności licznych torfowisk, zbiorników wodnych, rzek i strumieni, wprowadzających zmienność warunków ekologicznych, urozmaicających obraz siedlisk i zbiorowisk roślinnych. Dna dolin rzek, strumieni, rynien glacjalnych oraz spływu wód glacjalnych zajmują fítocenozy łęgów: Salici-Popułetum,

50 Fraxino-Alnetum, Ficario-Ulmetum minoris oraz olsu porzeczkowego Ribeso nigri-Alnetum. Na zboczach dolin rzecznych występują głównie fítocenozy klonowo-lipowego grądu zboczowego (Zb. Acer platanoides-Tilia cordata). Subkontynentalne grądy Tilio - Carpinetum zajmują wysoczyzny przylegające bezpośrednio do krawędzi dolin rzecznych jak również wierzchowiny morenowe wynurzające się spod płaszcza sandrowego, gdzie sąsiadują z fitocenozami, kwaśnych dąbrów, buczyn oraz borów świeżych - Całamagrostio - Quercetum petraeae, Luzulo pilosae - Fagetum, Peucédano -Pinetum, Leucobryo - Pinetum. Fítocenozy grądów, kwaśnych dąbrów i borów świeżych w obrębie terenów przyległych do dolin maja wyraźnie pasmowy układ. Jest on szczególnie wyraźny w dolinie Brdy i jej dopływów. Na wysoczyznach sandrowych przeważa płatowy układ zbiorowisk roślinnych i siedlisk związanych głównie z jakością utworu geologicznego i uwilgotnienia. Odmienny typ rozmieszczenia wykazują fítocenozy brzeziny bagiennej Betuletum pubescentis, boru bagiennego Vaccinio uliginosi-Pinetum, boru wilgotnego Molinio -Pinetum i olsu torfowcowego Sphagno squarosii-Alnetum. Fitocenozy te występują głównie w obniżeniach bezodpływowych lub w obniżeniach o słabym, sztucznie wymuszonym przepływie (obniżenia powytopiskowe, w dnach dolin glacjalnych oraz na skrzydłach dolin rzecznych). Wśród powszechnie dominujących zbiorowisk subkontynentalnych borów świeżych Peucedano–Pinetum występują w układzie wielkopowierzchniowym zbiorowiska suche i skrajnie suche - bory wrzosowe i bory chrobotkowe ( w znacznym stopniu o charakterze antropogenicznym). Najczęściej spotyka się je na przekształconych eolicznie piaskach sandrowych w północno-wschodniej części LKP. Stopień naturalności roślinności leśnej badanego terenu jest stosunkowo niski. W najlepszym naturalnym stanie zachowały się lasy klonowo-lipowe (grądy zboczowe), zwłaszcza na stromych zboczach doliny Brdy i Wdy. Stosunkowo najmniej zniekształcone są również zbiorowiska borów świeżych, jednak większość płatów tych fitocenoz mimo zgodności drzewostanu z siedliskiem charakteryzuje się szeregiem cech wskazujących na ich degenerację. Należą do nich przede wszystkim uproszczona struktura wiekowa drzewostanu, a także zachwianie proporcji pomiędzy poszczególnymi elementami strukturalnymi zbiorowiska, w tym nadmierny rozwój warstwy porostowej, upodobniający je do fitocenoz boru suchego. Do najsilniej przekształconych zbiorowisk leśnych LKP należą fítocenozy na siedliskach grądu wysokiego Tilio-Carpinetum calamagrostietosum, kwaśnej dąbrowy Całamagrostio- Quercetum petraeae oraz kwaśnej buczyny niżowej Luzulo pilosae-Fagetum. Szereg czynników antropogenicznych, w tym protegowanie sosny oraz okresowe wylesienia, spowodowały daleko posunięte zmiany florystyczne i strukturalne, upodobniające je do zbiorowisk borowych. tego typu płaty zaliczono do chojniaków sosnowych. Część grądów,

51 kwaśnych dąbrów i kwaśnych buczyn zachowała się jednak w stanie zbliżonym do naturalnego. Odrębną grupę stanowią zbiorowiska siedlisk hydrogenicznych, stopień ich przekształceń jest różny. W najlepszym naturalnym stanie zachowały się wykształcone na niewielkich powierzchniach, ale o dużych walorach przyrodniczych łęgi źródliskowe Fraxino - Alnetum cardaminetosum amarae. Duża część siedlisk hydrogenicznych jest obecnie opanowana przez zastępcze zbiorowiska leśne, stanowiące różne stadia dynamiczno- rozwojowe w procesach sukcesyjnych prowadzących do powrotu lasu. Bory bagienne Vaccinio uliginosi - Pinetum w większości są zachowane w stanie naturalnym, ale niektóre płaty tego zespołu po osuszeniu siedlisk znajdują się w stadium sukcesyjnym prowadzącym do powstania brzezin bagiennych Betuletum pubescentis lub śródlądowych borów wilgotnych Molinio - Pinetum.

VI. 5.3. Zbiorowiska nieleśne Zbiorowiska nieleśne zajmują dużą powierzchnię w zasięgu terytorialnym LKP, ale na gruntach Lasów Państwowych stanowią niewielki procent. Są wśród nich zarówno zbiorowiska ekosystemów naturalnych, jak i antropogenicznych. Z przyrodniczego punktu widzenia najbardziej wartościowe są te pierwsze, których duża część (jeziora, bagna, torfowiska itp.) była integralnym składnikiem pierwotnego krajobrazu leśnego, a obecnie jest chroniona w formie użytków ekologicznych lub znajduje się w rezerwatach. Coraz mniej gruntów nieleśnych jest użytkowana rolniczo przez leśników lub inne osoby jako role, łąki itp. LKP „Bory Tucholskie" - obszar obfitujący w dość liczne jeziora, rzeki i cieki wodne – stwarza duże możliwości rozwoju bogatej i różnorodnej roślinności wodnej. Trzon flory roślin wodnych zbiorników LKP tworzą gatunki o szerokim rozprzestrzenieniu i szerokiej tolerancji w stosunku do wymagań klimatycznych. Lista wyróżnionych zbiorowisk jest bardzo bogata i obejmuje ponad 50 jednostek syntaksonomicznych. Ważnym elementem szaty roślinnej LKP „Bory Tucholskie" jest roślinność torfowiskowa zachowująca w dużym stopniu cechy naturalne. Najbardziej urozmaicony i zarazem zachowany w naturalnym stanie jest kompleks torfowisk w rezerwacie „Bagna nad Stążką", gdzie wykształciły się prawie wszystkie torfowiskowe zespoły roślinne badanego terenu. Również naturalny charakter ma roślinność innych obiektów objętych ochroną rezerwatową: „Jeziorka Kozie",, Jezioro Ciche", „Jezioro Zdręczno", „Dury", „Bagno Grzybna". W LKP zachowały się w naturalnym stanie wszystkie rodzaje trofowisk występujących w Borach Tucholskich a mianowicie: torfowiska niskie, wysokie, przejściowe i źródliskowe. Stanowią one bardzo ważny i przyrodniczo cenny element fizjocenozy tego regionu (Ceynowa-Giełdon; Boińska, Boiński 1972; Boińska 1974; Boiński, Boińska, Ceynowa-

52 Giełdon 1974, 1975; Boiński 1985, 1992, 1993; Boiński 1996, 1998; Boiński, Boińska 1988,1993,1998; Boińska, Boiński, Olszewska 1999). Torfowiska mszarne powstają na ograniczonej powierzchni, np. w nieckach i zagłębieniach terenu. W zależności od reżimu wodno - mineralnego rozwijają się mszary (torfowiska) przejściowe lub wysokie. Torfowiska przejściowe występują wokół niewielkich, dystroficznych zbiorników wodnych, tzw. sucharów, które są jednymi z bardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Borów Tucholskich. Zbiorniki te zarastają wokół płaskim kożuchem (płem), utworzonym przez torfowce (Sphagnum). Torfowiska wysokie wykształcają się w pewnej odległości od lustra wody zbiorników dystroficznych lub stanowią centralną, kopulastą partię torfowiska, podtopioną na obrzeżu. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że roślinność torfowisk mszarnych LKP „Bory Tucholskie" jest zachowana w bardzo dobrym stanie, a osobliwą cechą florystyczną jest tu znaczna koncentracja stanowisk gatunków roślin chronionych, reliktowych, rzadkich, ginących i zagrożonych wyginięciem (Jasnowska, Jasnowski, 1977, Jasiewicz, 1981, Zarzycki, Wojewoda. 1992, Boinski, Boińska, 1993). Mszary są również ostoją najrzadszych w skali kraju i zagrożonych wyginięciem zespołów roślinnych. Łąki mają charakter zbiorowisk antropogenicznych to znaczy, że wykształciły się pod wpływem gospodarczej działalności człowieka. Czynnikiem decydującym o trwaniu zbiorowisk łąkowych jest koszenie, które eliminuje rozwój drzew. Łąki powstały przeważnie wskutek wycięcia lasów, głównie łęgów, olsów i grądów, zwłaszcza niskich. W niektórych wypadkach powstały one jako naturalna sukcesja po torfowiskach niskich (turzycowych) bądź torfowiskach przejściowych. Na rozległych piaszczyskach sandrowych obszaru LKP „Bory Tucholskie" występują miejscami wydmy, które stanowią pewne urozmaicenia w dość monotonnym krajobrazie, ponadto stwarzają osobliwe środowiska dla roślin. Są to głównie tereny opanowane przez bory sosnowe. Zdarza się jednak, że w niektórych miejscach, wprawdzie nie na dużych przestrzeniach, wydmy zostały odlesione. Na częściowo już utrwalone przez porosty i mchy piaski wkraczają pionierskie murawy piaskowe, a zwłaszcza zespół szczotłichy siwej (Spergulo monsoni -Corynephoretum). Na utrwalone piaski wydmowe wkracza wrzos, sosna i inne gatunki borowe. Z biegiem czasu na utrwalonej wydmie w wyniku naturalnej sukcesji wykształca się suchy bór chrobotkowy. Z agrocenozami i innymi terenami przekształconymi przez człowieka jest ściśle związana roślinność synantropijna. Zbiorowiska związane z polami uprawnymi nazywamy roślinnością segetałną, natomiast towarzyszącą osiedlom i ośrodkom przemysłowym - roślinnością ruderalną.

Spośród roślinności nieleśnej na szczególną uwagę zasługują zbiorowiska, które wchodzą w skład siedlisk o znaczeniu europejskim. Do tych siedlisk na terenie LKP „Bory Tucholskie: 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami związków Nymphaeion i Potamion, 3160 naturalne, dystroficzne

53 zbiorniki wodne, *7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe), 7120 torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji, *7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska, *7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, Schoenetum nigricantis), *7230 torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk), 6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion, 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku Arrhenatherion elatioris, *6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae), 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi, 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion i Calluno-Arctostaphylion), 6210 murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea, 6430 niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium).

Powierzchnię nieleśnych siedlisk o znaczeniu europejskim przedstawiono poniżej w podrozdziale na temat ochrony przyrody.

VI.5. 4. Flora i jej osobliwości W wielu miejscach obszar LKP „Bory Tucholskie" charakteryzuje się naturalnymi (lub zbliżonymi do naturalnych) układami przyrodniczymi w powiązaniu z glebami wytworzonymi z ubogich piasków sandrowych, urozmaiconą rzeźbą terenu i dobrze rozwiniętą siecią hydrograficzną, najbardziej tłumaczy specyficzną florę naczyniową i niespotykaną obfitość stanowisk rzadkich i ginących roślin (Rejewski 1989; Boinski 1992; Ceynowa-Giełdon, Rutkowski 1993). Pod względem liczby taksonów nie należy ona do bogatych, a w niektórych rejonach wręcz ubogich. Na tle innych flor Niżu Polskiego przedstawia jednak wyjątkowe wartości. Osobliwością dendrologiczną najwyższej rangi jest bez wątpienia cis pospolity (Taxus baccata), który przetrwał na swym naturalnym stanowisku tu w Borach Tucholskich. Już bowiem od 1827 roku istniała ścisła ochrona uroczyska Ziesbusch, której celem było zachowanie i niedopuszczenie do wyginięcia tego cennego gatunku. Chodzi tu oczywiście o rezerwat noszący nazwę „Cisy Staropolskie" im. L. Wyczółkowskiego, szeroko znany po prostu jako „Rezerwat Cisów" w Wierzchlesie. Ochrona tego uroczyska była na tyle skuteczna, że największe skupienie starych okazów cisa w Polsce zostało uratowane i przetrwało do czasów obecnych1. W granicach LKP znajdują się naturalne stanowiska cisa w rezerwatach: „Brzęki" im.. Zygmunta Czubińskiego, „Dolina rzeki Brdy" i „Cisy nad Czerską Strugą". Inną osobliwością dendrologiczną LKP „Bory Tucholskie" jest jarząb brekinia (Sorbus torminalis), zwany również brzękiem, osiągający tu północno-wschodnią granicę swego zasięgu w Europie. Obecnie brekinia jest drzewem ginącym i została objęta

54 gatunkową ochroną. W LKP znajdują się trzy rezerwaty leśne z brekinia, przy czym jeden z nich - „Brzęki" im. Zygmunta Czubińskiego w Nadleśnictwie Osie - chroni najbogatsze stanowiska tego gatunku w Polsce. Do rzadko spotykanych drzew w zespołach leśnych LKP należy jawor (Acer pseudoplatanus). Został on wyniszczony wraz z lasami liściastymi, w których tworzył naturalną domieszkę. Obecnie spotkać go można w rezerwatach leśnych w Wierzchlesie i Szczerkowie. Występuje również w grądach zboczowych (lasach klonowo-lipowych) w dolinach rzeki Brdy i Wdy. Największą grupę gatunków rzadkich, dostosowanych do skrajnych warunków siedliskowych panujących na obszarze LKP „Bory Tucholskie", tworzą rośliny siedlisk ubogich, oligotroficznych, a więc te, którym najbardziej zagraża eutrofizacja nasilana przez działalność człowieka. W skład tej grupy wchodzą nie tylko, niektóre, rzadko spotykane rośliny borowe i wrzosowiskowe, ale również składniki chłodnych torfowisk i stosunkowo czystych jezior położonych na jałowym, mineralnym podłożu, z dała od zakładów przemysłowych i większych osiedli. Na „Czerwonej liście" roślin naczyniowych zagrożonych w Polsce, sporządzonej przez Zarzyckiego i Szeląga (1992) znajduje się około 100 gatunków z omawianego obszaru. Poza „Czerwoną listą" znalazła się znaczna część rzadko spotykanych roślin objętych w Polsce lub w Województwie Kujawsko-Pomorskim ochroną gatunkową lub częściową, co świadczy również o wysokich walorach omawianej flory.

Udział gatunków rzadkich wiąże się na obszarze Borów Tucholskich z dużym skupieniem reliktów, które wg Czubińskiego (1950) należy do największych na Niżu Środkowoeuropejskim. Relikty przetrwały tu między innymi z okresu glacjału i pierwszych okresów polodowcowych. Utrzymywaniu się ich sprzyjają liczniejsze i bardziej zróżnicowane niż w innych regionach kraju jeziora i torfowiska. Poza tym o przetrwaniu wielu z nich zadecydowało mniejsze niż w innych częściach kraju nasilanie oddziaływania gospodarczej aktywności człowieka zarówno w aspekcie historycznym, jak i współczesnym. Wpływ na to miało także położenie w pobliżu dwu głównych w Polsce szlaków wędrówek roślin: południkowego szlaku wzdłuż doliny Wisły i równoleżnikowego wzdłuż Pradoliny Toruńsko- Eberswaldzkiej. Na szczególną uwagę zasługuje grupa reliktów glacjalnych, czyli przeżytków polodowcowych. Trzcinnik prosty (Calamagrostis stricta) jest gatunkiem reliktowym występującym dość często i licznie, zwłaszcza na torfowiskach przejściowych, względnie na brzegach zarastających jeziorek dystroficznych (sucharów). W wykazie roślin chronionych i „Czerwonej listy" zaznaczono tylko najważniejsze stanowiska z masowym udziałem tego gatunku, tworzącego wyraźny zespół trzcinnika prostego.

55 Bagno zwyczajne (Ledum palustre), występuje dość powszechnie na wszystkich prawie istniejących torfowiskach w LKP „Bory Tucholskie". W wykazie roślin z „Czerwonej listy" zaznaczono te stanowiska gdzie Ledum palustre jest gatunkiem dominującym w tworzeniu zespołów roślinnych: mszary sosnowego (Sphagno magellanici pinetosum) lub boru bagnowego (Vaccinio uliginosi - Pinetum ledetosum). Bażyna czarna (Empetrum nigrum), gatunek amfi-atlantycki rośnie na kilkudziesięciu stanowiskach w Borach Tucholskich Empetrum nigrum w LKP „Bory Tucholskie" rośnie na torfowiskach wysokich w rezerwatach „Jeziorka Kozie", „Bagna nad Stążką", ‘Bagno Grzybna" oraz w projektowanym rezerwacie przyrody „Bagna Okoniny". Jest to rzadki na niżu relikt glacjalny, rozproszony na torfowiskach wysokich i przejściowych, wzdłuż wybrzeża i rozpowszechniony w górach. W Polsce bażyna czarna osiąga południową granicę swego zwartego zasięgu. Potem, po przerwie pojawia się w górach — w Karkonoszach, Tatrach, Beskidach i Bieszczadach (Staniewska-Zątek 1988). W Borach Tucholskich bażynę czarną spotykamy dość często w borze sosnowym (Calłuno-Pinetum). Brzoza niska (Betula humilis), gatunek borealno-euro-syberyjski i relikt późno- glacjalny. Przez Polskę przebiega południowa granica jego zasięgu. Stanowiska jej skupione są głównie na Pomorzu i Lubelszczyźnie. W Borach Tucholskich brzoza niska dość licznie występuje na torfowisku przejściowym i wysokim w rezerwacie „Jeziorko Mętno" położonym w otulinie LKP „Bory Tucholskie". Poza tym dawniej była podawana z więcej stanowisk. Obecnie wymagają one uaktualnienia, ponieważ w wyniku osuszania terenów podmokłych i zagospodarowania łąk- roślina ta ginie. Żurawina drobnolistkowa (Vaccinium microcarpum) należy do rzadziej od dawna notowanych reliktów w Borach Tucholskich. Na terenie LKP „Bory Tucholskie" spotkano ją między innymi w rezerwatach: „Bagna nad Stążką", „Bagno Grzybna", „Jeziorka Kozie", „Dury", „Rytki". Fiołek torfowy (Viola epipsiła) jest gatunkiem rzadkim i ginącym. Gatunek był dotychczas podawany z kilku stanowisk w Borach Tucholskich między innymi z rezerwatu „Bagno Grzybna". Weryfikacja materiałów zielnikowych zebranych z tych stanowisk wykazuje jednak, że są to okazy mieszańcowego pochodzenia. Gwiazdnica grubolistna (Stellaria crassifolia) należy do reliktów bardzo rzadko spotykanych w Borach Tucholskich. Na terenie LKP S. crassifolia rośnie w jednym miejscu w silnie podtopionych torfowiskach przejściowych, najczęściej w zespole Caricetum diandre w rezerwacie „Bagna nad Stążką". Z reliktów glacjalnych na szczególną uwagę zasługuje chamedafne północna (Chamedaphne calyculata), znaleziona w leśnictwie Sowiniec ND1. Tuchola w granicach Tucholskiego Parku Krajobrazowego (Tylżanowski 1975). Jest to jedyne stanowisko w

56 Borach Tucholskich i jedno z dwu stanowisk najdalej na zachód wysuniętym miejscem występowania tego gatunku w Europie. Z mszaków będących reliktami glacjalnymi występują: Calliergon trifarium, Helodium lanatum, Paludella squarosa na torfowisku przejściowym w rezerwacie „Bagna nad Stążką". Z reliktów postglacjalnych na szczególną uwagę zasługuje występowanie na terenie LKP „Bory Tucholskie" interesujących i rzadko spotykanych storczyków: poryblina jednolistnego (Microstylis monophyllos), wątlika błotnego (Malaxis paludosa) i grzybieni północnych. Wyblin jednolistny i wątlik błotny występują w rezerwacie , Jezioro Zdręczno", grzybienie północne są notowane m. in. w rezerwatach: „Dury", „Martwe",„Rytki" Do interesujących gatunków o charakterze atlantyckim spotykanych na terenie LKP „Bory Tucholskie" należy kłoć wiechowata (Cładium mariscus), występująca masowo nad Jeziorem Sztuczno i w rezerwatach: „Jezioro Zdręczno" i „Jezioro Piaseczno" oraz najrzadsza z naszych rosiczek - rosiczka pośrednia (Drosera intermedia), występująca w rezerwacie torfowiskowym „Jeziorka Kozie". Gatunkiem niewątpliwie ważnym, jest również przygiełka brunatna (Rhynchospora fusca). R. fusca jest przedstawicielem elementu atlantyckiego, subelementu euroatlantyckiego i ma amfiatlantycki charakter rozmieszczenia. Na obszarze Polski R. fusca występuje wyłącznie na siedliskach naturalnych - w wilgotnych, okresowo podtapianych zagłębieniach międzywydmowych, nadmorskich i śródlądowych, na obrzeżach skąpożywnych jezior, torfowisk wysokich oraz na torfowiskach przejściowych. W LKP „Bory Tucholskie" R. fusca występuje licznie w rezerwacie „Jeziorka Kozie" w rezerwacie „Rytki" i „Dury" oraz na interesującym torfowisku obok miejscowości Okoniny Polskie. Większość gatunków mniej lub bardziej związanych z klimatem atlantyckim rośnie na siedliskach kwaśnych i ubogich w składniki pokarmowe. Przeciwną im grupę stanowią gatunki kontynentalne zajmujące na ogół siedliska żyźniejsze, stosunkowo suche i ciepłe o odczynie zasadowym lub obojętnym. W skład tej grupy wchodzą rośliny stepowe i leśnostepowe mające centrum rozmieszczenia w południowo-wschodniej Europie i kontynentalnej Azji. Jedne z tych roślin mają niewątpliwie również reliktowy charakter, inne zawdzięczają swe rozprzestrzenienie działalności człowieka. Ogólna liczba stanowisk tzw. gatunków stepowych jest w LKP „Bory Tucholskie" stosunkowo mała. Spotyka się je najczęściej na zboczach zwłaszcza Brdy. Do omawianej grupy roślin LKP „Bory Tucholskie" należą dzwonek syberyjski (Campanula sibirica), ostrołódka kosmata (Oxytropis piłosa) i węzymord stepowy (Scorzonera purpurea). Są to najprawdopodobniej relikty roślinności, jaka rozprzestrzeniła się na terenach bezleśnych już w pierwszych okresach polodowcowych. Obok nich występują przybyłe prawdopodobnie później gatunki leśnostepowe i inne rzadko spotykane rośliny kontynentalne. Na szczególną uwagę zasługują: pluskwica europejska (Cimicifuga europaea), mająca nad Brdą i Wdą jedno

57 z swych najdalej na zachód wysuniętych stanowisk oraz groszek wielkoprzylistkowy (Lathyrus pisiformis), osiągający nad Brdą swoją zachodnią granicę zasięgu. Z dużym udziałem gatunków północnych kontrastuje w LKP „Bory Tucholskie" niewielka liczba roślin południowych, w szerokim znaczeniu przyśródziemnomorskich (submediterańskich). Najważniejszym przedstawicielem tej grupy jest jarząb brekima (Sorbus torminalis). Kolejną grupę roślin mających na niżu charakter reliktowy stanowią gatunki górskie, a wśród nich cis pospolity (Taxus bacata). Na jałowej glebie widnych borów sosnowych rośnie północnogórska dąbrówka piramidalna (Ajuga pyramidalis) i sasanka wiosenna (Pulsatilla veraalis). Obecność reliktów (tzw. gatunków przetrwałych z minionych okresów klimatycznych) na danym terenie świadczy o wysokim stopniu naturalności szaty roślinnej LKP i jednocześnie w dobitny sposób podnosi przyrodniczą rangę tego obszaru. Wyjątkowo bogata jest flora porostów LKP „Bory Tucholskie". Porosty są istotnym i absolutnie niezbędnym, chociaż powszechnie niedocenianym składnikiem środowiska leśnego. Już od dłuższego czasu istnieje i ciągle wzrasta zagrożenie ich wegetacji, nawet na terenach prawnie chronionych. Jest ono efektem przeprowadzonych zabiegów gospodarczych oraz napływu lokalnych i ponad lokalnych zanieczyszczeń powietrza. Na terenie LKP „Bory Tucholskie" występuje ponad 200 gatunków porostów. Obok wielu pospolitych i rozpowszechnionych są także gatunki prawnie chronione i zagrożone -umieszczone na krajowej „Czerwonej Liście Porostów", rzadkie w skali kraju i regionu. Ochrona ich stanowisk musi być uwzględniona w planach zagospodarowania i ochrony przyrody. Na korze brzóz rosnących przy leśnych drogach gospodarczych, duktach, pasach przeciwpożarowych i liniach oddziałowych na terenie całego LKP „Bory Tucholskie", a szczególnie w jego północno-wschodniej części, występują brodaczki i włostki (Usnea i Bryoria). Są to porosty w wielu rejonach naszego kraju już wymarłe, w innych należące do wymierających; wymierają także - chociaż w wolniejszym tempie - na terenie Borów Tucholskich. Znajdują się one na liście roślin objętych całkowitą ochroną prawną. Na terenie Borów Tucholskich, w tym także na obszarze LKP są to jeszcze stosunkowo często spotykane porosty. Ich ochrona zapoczątkowana w Borach Tucholskich na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych jest niejednokrotnie ochroną ostatnich lub jednych z nielicznych stanowisk na terenie kraju.Na korze brzóz występują także i inne chronione oraz zagrożone gatunki porostów, min.: płucnica modra i płucnica zielona (Platismatia glaca i Cetraria chlorophylla). Natomiast na korze starych drzew liściastych rosnących na zboczach i na szczycie skarpy w pobliżu Brdy oraz w jej dolinie, szczególnie na odcinku między osadami Woziwoda i Piła Młyn rosną bardzo interesujące rzadkie porosty skorupiaste. Specyficzne warunki klimatyczne, m.in. wilgotność powietrza, zacienienie itp. oraz stały skład

58 gatunkowy drzewostanów ze znacznym udziałem starych okazów drzew zapewnia trwałość stanowisk. Niewielkie rozmiary plech porostów utrudniają ich szybkie i bezbłędne rozpoznanie w terenie i m. in. z tego powodu znana jest niewielka liczba ich stanowisk. Porosty te tworzą bardzo interesujące ugrupowania, częstokroć świadczące o „naturalności" składu gatunkowego drzewostanu i potwierdzające puszczański charakter zbiorowisk leśnych. Wśród porostów rosnących na starych drzewach liściastych w pobliżu Brdy są takie jak np. Arthonia aspersella - poza jednym stanowiskiem w Borach Tucholskich - w Polsce występująca tylko w Drawieńskim Parku Narodowym oraz bardzo rzadkie na polskim Niżu łub w całym kraju np.: Arthothelium spectabile, Calicium glaucellum, Chaenotheca xyloxena, Cliostomum corrugatum, Pyrenula nitidella i wiele innych.

Wśród porostów objętych prawnie całkowitą ochroną znajdują się m.in. naziemne chrobotki o krzaczkowatej piesze. Są to: chrobotek alpejski (Cladina stełłaris = C. alpestris), chrobot leśny C. arbuscula (=C. sylvatica), chrobotek łagodny C. mitis, chrobotek najeżony Cladina portentosa (=C. impexa), chrobotek reniferowy C. rangiferina i chrobotek smukły C.ciliata (=C. tenuis). Wszystkie spośród wymienionych gatunków oprócz chrobotka alpejskiego Cladina stellaris należą do pospolitych na całym obszarze Borów Tucholskich. Są one również rozpowszechnione w innych rejonach kraju. Dla Borów Tucholskich charakterystycznym i cennym zarazem jest tworzenie się specyficznych kombinacji wszystkich lub większości tych gatunków; jest to charakterystyczne dla suchych borów (Cladonio-Pinetum i Callumo-Pinetum) naturalnego pochodzenia. Obecność bogatej warstwy porostów naziemnych w tego typu lesie jest podstawowym warunkiem zachowania właściwej wilgotności podłoża. Stąd też ochrona porostów naziemnych w borach suchych jest podstawowym warunkiem zapewniającym warunki mikroklimatyczne w lesie i pośrednio, poprzez to - zapewnienie właściwego rozwoju drzewostanów. Chronione chrobotki oraz płucnice (także chronione) - islandzka Cerraría islándica i kolczasta C. aculeata rosną również w zbiorowiskach okrajkowych na obrzeżach suchych borów przy liniach oddziałowych, duktach i drogach leśnych oraz w murawach psammofilnych. Porosty te ulegają niszczeniu podczas przeprowadzania prac zrębowych w lasach oraz podczas czynności zrywkowych. W odległości około 20-20 m od akweduktu w Fojutowie znajdują się resztki betonowych konstrukcji. Pionowa ściana od strony Wielkiego Kanału Brdy na powierzchni o wysokości ok. 1,5 m i długości od strony Czerskiej Strugi są prawie całkowicie pokryte plechami Aspicilia moenium (= A. excavata). Jest to najbogatsze stanowisko tego skorupiastego porostu w skali Borów Tucholskich i prawdopodobnie całego polskiego Niżu. Na terenie Polski po raz pierwszy znaleziony został w 1979 roku we wsi Powałki w zachodniej części Borów Tucholskich. Porost ten jak wykazały dotychczasowe obserwacje

59 ma tendencje do rozprzestrzeniania się i obecnie na terenie Borów Tucholskich znanych jest już kilka stanowisk; znane są również stanowiska w innych częściach kraju.

VI. 6. Fauna

Przedstawiona poniżej charakterystyka składu gatunkowego fauny kręgowców LKP „Bory Tucholskie" pochodzi z wieloletnich obserwacji terenowych prof. H. Andrzejewskiego i A. Przystalskiego, danych literatury naukowej, informacji pracowników administracji leśnej oraz inwentaryzacji zwierzyny łownej prowadzonej przez Koła Łowieckie. Z punktu widzenia bioróznorodności gatunkowej fauny kręgowców jak i liczebności do najcenniejszych obszarów w LKP należą bory mieszane, olsy, grądy, dąbrowy, lasy z domieszką buka, wszystkie starodrzewia liściaste oraz torfowiska różnych typów. Zasadniczy jednak wpływ na ogólny charakterystyczny dla LKP skład gatunkowy i liczebność fauny mają bory sosnowe, które zajmują dominującą pozycję w LKP. Odznaczają się one co prawda mniejszym bogactwem gatunków i małym ich zagęszczeniem, jednak z racji rozległości obszaru są olbrzymim rezerwuarem puli genetycznej. Ponadto rozległość terenów stanowi naturalną otulinę dla środowisk o większej różnorodności gatunkowej, wśród których występują formy wyspecjalizowane a więc bardziej zagrożone. LKP traktowany jako kompleks leśny stwarza możliwość występowania gatunkom o dużych powierzchniach osobniczych rodzinnych jak ptaki - bielik, puchacz, żuraw, ssaki drapieżne -potencjalnie wilk, ryś.

Ryby Największe cieki wodne LKP - Brda i Wda wraz z niektórymi ich dopływami stanowią krainę pstrąga (Salmo trutta morpha fario) i lipienia (Thymalłus thymallus). Jeziora z kolei charakteryzuje ichtiofauna o składzie typowym dla niżowych wód o średniej i małej troili. Istotnym bogactwem listy gatunków jest sieja (Coregonus lavaretus) i sielawa (Coregonus albula). Ogółem występuje 38 gatunków ryb stanowiących 90,5% ichtiofauny Niżu Polski.

Płazy LKP jest miejscem rozrodu wszystkich niżowych gatunków płazów, łącznie 13 gatunków. Najliczniej występują przedstawiciele Ranidae - żaba trawna (Rana temporaria) i moczarowa (R. arvalis) spośród „żab brunatnych" i żaba jeziorkowa (Rana lessonae) spośród „żab zielonych". Do najmniej licznych należą - traszka grzebieniasta (Tritunis eristatus) i ropucha paskówka (Bufo calamita). Z jeziorami związane są głównie żaby zielone. Zbiornikami, w których płazy pojawiają się sporadycznie są jeziora lobeliowe. Czynnikami ograniczającymi są tutaj głównie utrzymująca się przez dłuższy czas niska

60 temperatura wody i skąpa baza pokarmowa. Z podobną sytuacją spotykamy się na torfowiskach. Żaby brunatne rozmnażają się na torfowiskach turzycowych, żaby zielone na torfowiskach wysokich, natomiast nie spotyka się godujących płazów w zbiornikach dystroficznych. Naturalnym miejscem występowania płazów po okresie godowym są lasy i łąki. Dąbrowy, buczyny, olsy, grądy i łęgi zasiedlają głównie „żaby brunatne" i ropucha szara (Bufo bufo) a na obrzeżach występuje rzekotka drzewna (Hyla arbórea). W borach sosnowych świeżych po okresie godowym występują w dużym rozproszeniu głównie żaby moczarowe (Rana arvalis). W borach chrobotkowych płazy nie występują.

Gady Spośród gadów żyjących na Niżu Polski na obszarze LKP występują wszystkie gatunki oprócz żółwia błotnego (Emys orbicularis). Siedliska kserotermiczne, nasłonecznione zbocza zasiedla jaszczurka zwinka (Łacerta agiłis). Biotopy wilgotne jak bory, lasy, torfowiska są miejscami występowania: jaszczurki żyworodnej (Łacerta vivipara), padalca (Anguis fragilis) i żmiji zygzakowatej (Vipera benis). W sąsiedztwie zbiorników wodnych, podmokłych łąk, torfowisk wysokich stwierdza się obecność zaskrońca (Natrix natrix). W lasach liściastych sporadycznie można spotkać gniewosza plamistego (Coronella austriaca).

Ptaki Awifauna LKP liczy 135 gatunków lęgowych (nie jest to lista zamknięta), 25 gatunków przelotowych (regularnie pojawiających się na przelotach), 11 gatunków zalatujących (nie jest to lista zamknięta). Stwierdzona liczba gatunków łęgowych stanowi 75,4% potencjalnie lęgowej awifauny niżu Polski. Ponad przeciętne walory bogactwa gatunkowego przedstawiają : jezioro Miedzno, jezioro Martwe i zbiornik zaporowy k. Tlenia. Jeziora wraz z płatami roślinności wodnej i szuwarami są miejscem lęgowym dla ponad 30 gatunków.Na dużych jeziorach najliczniejszym gatunkiem jest perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus). Listę tę uzupełniają: łabędź niemy (Cygnus dor), łyska (Fułica atra) oraz mniej liczne kaczki krzyżówki (Anas płatyrhynchos), czernica (Agthya fuligula), głowienka. W strefach graniczących ze starodrzewiami charakterystyczna jest obecność takich ptaków jak: gągoł ( Bucephała clanguła), tracz nurogęś (Mergus merganser) czyli ptaków o szczególnych wymaganiach siedliskowych. Na mniejszych zbiornikach śródleśnych, zwłaszcza zarastających jeziorach lęgną się nieliczne krakwy (Anas streperà), cyraneczki kokoszki wodne (Gałlinus chloropus), a z gatunków pospolitszych łabędzie nieme, krzyżówki, łyski, perkozy dwuczube.

61 W trzcinowiskach i oczeretach gniazdują: trzcinniczek, robitniczka, brzęczka, potrzos i zaledwie na kilku stanowiskach (okolice Żalna i Piastoszyna) - bąk (Botaurus stellaris). Z rzędu drapieżnych (Falconiformes) nad większością jezior z rozwiniętym pasem trzcin lęgnie się błotniak stawowy (Circus aeruginosus). Najbogatszą jednak awifauną charakteryzują się starodrzewia, porośnięte doliny rzeczne i krawędzie rynien jeziornych. Gniazduje tutaj 45 gatunków o zróżnicowanym spektrum ekologicznym. Wśród, nich trzy najcenniejsze - rzadkie i nieliczne nie tylko w skali kraju gatunki: Bielik (Haliaectus albicilla), puchacz (Bubo bubo) i bocian czarny (Ciconia nigra). Znalazły tutaj rozległe, wolne od penetracji człowieka obszary, które zajmują od wielu lat. Obserwacje wskazują na to, że z reguły ich lęgi kończą się sukcesem. Na torfowiskach i bagnach lęgną się żurawie (Grus grus) najliczniejszy na terenie Borów Tucholskich gatunek o wąskim spektrum siedliskowym i silnej antropofobii. Z innych gatunków chronionych i wymagających opieki należy wymienić: pszczołojada (Pernis apivorus), gołębiarza (Accipiter geutilis), krogulca (A. nisus), sowę uszatą (Asiootus), paszkota (Turdus viscivorus), brodźca samotnego (Tringa ochropus) i słonkę (Scolopax rusticola). Na znacznej jednak przestrzeni LKP dominują bory suche z chrobotkiem charakteryzujące się ubustwem gatunkowym i ilościowym ptaków. Dla drzewostanów w średnich klasach wieku typowy zespół ptaków łęgowych stanowią dominanci: zięba (Fringilla coelebs), piecuszek (Phylloscopus trochilus), świergotek drzewny (Anthus trivialis), skowronek borowy (Lulłula arborea), kos (Turdus menila), trznadel (Emteriza citrinella) oraz kruk (Corvus corax), sójka (Garrulus glandarius), grzywacz (Cołumba pałumbus), sikory - czubatka (Parus cristatus), bogatka (P. major) i sosnówka (P. ater).

Ssaki Na obszarze LKP stwierdzono występowanie 46 gatunków ssaków, co stanowi 84% niżowej terriofauny. Większość gatunków związana jest z bogatszymi siedliskami drzewostanów liściastych, borów świeżych i bagiennych, ołsów i łęgów. Występuje tutaj 6 gatunków z rzędu owadożernych - jeż wschodni (Erinaceus concolor), kret (Talpa europaea), ryjówka aksamitna (Sorex araneus) i malutka (S. minutus), rzęsorek rzeczek (Nyomys fodiens), rzęsorek mniejszy (N. anomal us), 9 gatunków nietoperzy (Chiroptera), 14 gatunków gryzoni (Rodentia) wraz z introdukowanym bobrem europejskim (Castor fiber), 8 gatunków drapieżnych (Carnivora) z tak rzadkimi jak: wydra (Lutra łutra), gronostaj (Mustela erminea). Do tej liczby gatunków, zdaniem prof. prof. H. Andrzejewskiego i A. Przystalskiego, dołączyć powinny w niedalekiej przyszłości wilk (Canis lupus) i ryś (Felix lynx) jako naturalne elementy regulujące populację ssaków kopytnych. Z kolei grupa dużych ssaków łownych -

62 dzik (Sus scrofa), sarna (Capreolus capreolus), jeleń (Corvus alaphus), daniel (Dama dama) jest na obszarze LKP zbyt liczna i w wielu rejonach przekracza naturalną pojemność łowisk.

Tabela 4 Występowanie gatunków kręgowców w poszczególnych biotopach Borów Tucholskich (Źródło: H. Andrzejewski, A. Przystalski)

Biotopy Liczba gatunków Płazy Gady Ptaki Ssaki jeziora, szuwary, trzcinowiska 6 2 30 9 zadrzewienia i lasy dolin rzecznych 8 6 45 27 (olsy, łęgi) torfowiska, podmokłe łąki 13 2 16 7 suche łąki, pastwiska 6 3 6 5 starodrzew, lasy mieszane 6 3 37 10 bór świeży 4 - 16 8 bór suchy - - 10 5

Tabela 5 Liczba i status gatunków zasiedlających Bory Tucholskie (Źródło: H. Andrzejewski, A. Przystalski): Gromada Liczba gatunków Gatunki % udział gatunków przegrywające względem potencjalnej fauny niżu Ryby 38 - 90,5 Płazy 13 7 100,0 Gady 6 85,7 Ptaki 135 27 75,4 Ssaki 46 11 84,0

Głowacińiski do kategorii przegrywających zaliczył gatunki przeżywające regres (przynajmniej w ostatnim 15-leciu) oraz występujące w bardzo małych populacjach. Do zwycięskich zaliczył gatunki będące w ekspansji oraz pospolite i liczne. Lista gatunków przegrywających wg Głowacińskiego po uwzględnieniu tych dla których Bory Tucholskie są miejscem rozrodu przedstawia się następująco:

Płazy: traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), traszka zwyczajna (T. vulgaris), kumak nizinny (Bombina bombina), żaba moczarowa (R. arvalis), żaba jeziorkowa (R. łessonae), żaba wodna (R. esculenta), żaba śmieszka (R. ridibunda).

Gady: padalec (Anguis fragilis), gniewosz plamisty (Coronella austriaca), zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix).

Ptaki: bąk (Botaurus stellaris), bączek (Ixobrychus minutus), bocian biały (Ciconia ciconia), cyraneczka (Anas crecca), cyranka (A. guerguedula), tracz nurogęś (Mergus

63 merganser), pustułka (Falo tinnunculus), kuropatwa (Perdix perdix), derkacz (Crex crex), kureczka nakrapiana (Porzana porzana), kszyk (Gallinago gallinago), słonka (Scolopax rusticola), kulik wielki (Numenius arguata), krwawodziób (Tringa totanus), płomykówka (Tyto alba), puchacz (Bubo bubo), sowa uszata (Asio otus), zimorodek (Alcedo atthfs), dudek (Upupa epops), dzierlatka (Gałerida cristata), skowronek (Alauda arvensis), świergotek łąkowy (Anthus pratensis), podróżniczek (Luscinia svecica), białożytka (Oenanthe aenanthe), wilga (Oriolus oriolus), gąsiorek (Lanius cołlurio), bielik (Haliaeetus albicilla).

Ssaki: jeż zachodni (Erinaceus europaeus), nocek duży (Myotis myotis), nocek rudy (M. daubeutoni), karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus), nocek Natterera (M. nattereri), borowiec (Nyctalus noctula), moczek późny (Eptesicus serotinus), karlik większy (Pipistrellus nathusii), mopek (Barbastella barbastellus), borsuk (Meies meles), wydra (Lutra lutra)

VI. 7. Obszary i obiekty oraz gatunki chronione

Niemal cały obszar LKP „Bory Tucholskie” podlega ustawowym formom ochrony przyrody na poziomie krajowym i europejskim, co podkreśla jego wartość przyrodniczą i krajobrazową. Na terenie Kompleksu powołano rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, pomniki przyrody oraz obszary Natura 2000. Występują tu także liczne stanowiska i ostoje chronionych gatunków zwierząt, roślin, grzybów i porostów. W wielu miejscach zachowały się typy siedlisk przyrodniczych oraz gatunki roślin i zwierząt, w tym siedliska i gatunki o znaczeniu priorytetowym, wymagające ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000. Największe powierzchniowo są cztery parki krajobrazowe: Tucholski, Wdecki, Krajeński i Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego oraz dwa obszary chronionego krajobrazu: Śliwicki i Wschodni OChK Borów Tucholskich. Najcenniejsze obiekty przyrodnicze są chronione w rezerwatach przyrody. Jedną z form ochrony przyrody jest w Polsce ochrona gatunkowa. Ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona ta dotyczy gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych. Najbogatszymi florystycznie i faunistycznie obszarami są obszary związane z dolinami rzek, zwłaszcza z doliną Brdy, jeziora, lasy liściaste.

64 Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” występuje wiele chronionych gatunków roślin, w tym objęte ochroną ścisłą, jak: arcydzięgiel litwor Angelica archangelica, bagno pospolite Ledum palustre, chamedafne północna Chamaedaphne calyculata, cis pospolity Taxus baccata, fiołek torfowy Viola epipsila, goździk piaskowy Dianthus arenarius, gnieźnik leśny Neottia nidus-avis, jarząb brekinia Sorbus torminalis, kruszczyk błotny Epipactis palustris, lilia złotogłów Lilium martagon, listera jajowata Listera ovata, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, paprotka zwyczajna Polypodium vulgare, pluskwica europejska Cimicifuga europaea, podkolan biały Platanthera biforia, pomocnik baldaszkowy Chimaphila umbellata, przylaszczka pospolita Hepatica nobilis, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis, skrzyp olbrzymi Equisetum telmateia, storczyk błotny Orchis palustris, storczyk krwisty Dactylorhiza incarnata, storczyk Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri, wawrzynek główkowy Daphne cneorum, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, widłak goździsty Lycopodium clavatum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak spłaszczony Diphasiastrum complanatum, zimoziół północny Linnaea borealis, żłobik koralowy Corallorhiza trifida. Wody LKP „Bory Tucholskie” zasiedla ponad 20 gatunków ryb, wśród których szczególne miejsce zajmują łososiowate (troć, pstrąg potokowy, lipień) oraz rzadkie gatunki takie jak kleń czy jaź. Ponadto stwierdzono występowanie bardzo rzadkich w skali kraju mięczaków - poczwarówki jajowatej i zwężonej. Występują tu wszystkie pospolite na niżu gatunki gadów i płazów, wśród których na uwagę zasługują kumak nizinny i traszka grzebieniasta. Z ptaków chronionych objętych ochroną strefową należy wymienić bielika, kanię rudą i bociana czarnego. Poza tym na omawianym obszarze występują: czapla siwa, żuraw, zimorodek, żuraw, łabędź niemy i krzykliwy, bocian biały, brodziec krwawodzioby, bekas kszyk, rybołów, błotniak stawowy i wiele innych.

Tabela 6 Gatunki ptaków w LKP „Bory Tucholskie”, dla których wymagane jest ustalenie stref ochrony ostoi Nazwa gatunkowa Strefa ochrony Strefa ochrony Okresowy termin całorocznej w okresowej w promieniu ochrony promieniu do do bielik 200 m od gniazda 500 m od gniazda 1.01-31.07 kania ruda 100 m od gniazda 500 m od gniazda 1.03-31.08 bocian czarny 100 m od gniazda 500 m od gniazda 15.03-31.08

Ze ssaków najliczniej występują gatunki łowne. Z gatunków chronionych stosunkowo licznie występuje wydra i bóbr. Na uwagę zasługują nietoperze, szczególnie występujący tu rzadki mopek.

65 Niektóre gatunki roślin i zwierząt mają duże znaczenie dla całej Unii Europejskiej. Zostały one wymienione w załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywa Siedliskowa) oraz załączniku I Dyrektywy Komisji Europejskiej 79/409/EEC (Dyrektywa Ptasia). Gatunki te uznane zostały na terenie Wspólnoty za zagrożone lub rzadkie, wymagające szczególnej uwagi. Spośród gatunków roślin „naturowych” na terenie LKP „Bory Tucholskie” zinwentaryzowana została sasanka otwarta Pulsatilla patens. Natomiast spośród „naturowych” gatunków zwierząt występują: poczwarówka zwężona Vertigo angustior, poczwarówka jajowata Vertigo moulinsiana, czerwończyk nieparek Lycaena dispar, pachnica dębowa Osmoderma eremita, traszka grzebieniasta Triturus cristatus, kumak nizinny Bombina bombina, żółw błotny Emys orbicularis, mopek Barbastella barbastellus, nocek duży Myotis myotis, bóbr europejski Castor fiber, wilk Canis lapus, wydra Lutra lutra, bocian czarny Ciconia nigra, bielik Haliaeetus albicilla, żuraw Grus grus. Dotychczas na terenie LKP „Bory Tucholskie” utworzono 20 rezerwatów przyrody, w tym 8 torfowiskowych, 5 leśnych, 3 krajobrazowe oraz 1 florystyczny („Martwe”), stepowy („Ostnicowe Parowy Gruczna”), faunistyczny („Miedzno”) i wodny („Jezioro Zdręczno”). Największą powierzchnię (1 867,8 ha) zajmują 2 rezerwaty krajobrazowe „Dolina rzeki Brdy”, „Jezioro Piaseczno” i „Jezioro Fletnowskie”, gdzie chroni się wybitne walory krajobrazowe i geomorfologiczne doliny rzecznej oraz rynny jeziornej wraz z otaczającą je mozaiką siedlisk. Na obszarze Kompleksu występują w naturalnym stanie prawie wszystkie rodzaje torfowisk występujących w Borach Tucholskich: niskie, wysokie i przejściowe. Najbardziej urozmaicony, a zarazem zachowany w naturalnym stanie jest kompleks torfowisk w rezerwacie „Bagna nad Stążką”. Na terenie LKP „Bory Tucholskie” występują wszystkie główne typy siedliskowe lasu właściwe dla obszarów nizinnych, jednak zdecydowanie przeważają siedliska borowe. Zajmują one prawie 94 proc. powierzchni kompleksu, w tym głównie bór świeży i bór mieszany świeży. Dobrze zachowane zbiorowiska boru świeżego Leucobryo – Pinetum i Peucedano-Pinetum chronione są w rezerwatach „Dolina rzeki Brdy” i „Cisy nad Czerską Strugą”. Zbocza dolin rzecznych porastały pierwotnie grądy zboczowe, a u ich podstawy i na dnach licznych, poprzecznych wąwozów wyżłobionych przez wody spływające z wysoczyzn rozwijały się łęgi olszowo-jesionowe Fraxino – Alnetum i wiązowo-jesionowe Ficario- Ulmetum. Ich najcenniejsze fragmenty chroni się w rezerwatach: „Grabowiec”, „Dolina rzeki Brdy”, „Źródła rzeki Stążki”. Swoistą enklawę drzewostanów liściastych wśród dominujących w Borach Tucholskich borów sosnowych stanowi rezerwat „Brzęki”, gdzie występują fragmenty dąbrowy świetlistej oraz kwaśnej dąbrowy. Osobliwością rezerwatu, a także LKP „Bory Tucholskie” jest występowanie tu największego w Polsce i Europie Środkowej skupiska rzadko spotykanego jarzębu brekinii Sorbus torminalis.

66 Bezleśne, „ciepłe”, pocięte jarami zbocze doliny Wisły stwarza dogodne warunki dla rozwoju roślinności kserotermicznej o cechach muraw stepowych. Dla ich ochrony utworzono rezerwat „Ostnicowe Parowy Gruczna”. Szczególnie interesujące jest tu jedno z najbogatszych nad Wisłą stanowisk ciepłolubnej ostnicy Jana Stipa Joannis oraz ostnicy włosowatej Stipa capillata. Na uwagę zasługuje także faunistyczny (ornitologiczny) rezerwat „Miedzno”, gdzie celem ochrony jest zachowanie miejsc lęgowych i żerowisk ptaków wodnych, wodno - błotnych i drapieżnych. Łączna powierzchnia rezerwatów LKP „Bory Tucholskie” wynosi 2 547,73 ha z czego największy „Dolina rzeki Brdy” zajmuje 1 683,89 ha. Ich zestawienie i krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 7.

67 Tabela 7 Rezerwaty Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” Lp Nazwa, Położenie Przedmiot ochrony i krótka charakterystyka, Dominujące rok utworzenia, zespoły roślinne, powierzchnia, Wybrane gatunki chronione i osobliwości florystyczne typ rezerwatu, status ochronny 1 Jezioro Ciche Powiat: Świecie Ochronie podlegają dwa śródleśne jeziora wraz z ich 1994, Gmina: Osie otoczeniem. Zespoły roślinne: zespół lilii wodnej, zespoły 37,96 ha, Nadleśnictwo: Trzebciny szuwarowe, pło paprociowo – trzcinowe, turzycowiska, mszar (strefa ścisła – 1,68 Położony 1,5 km na południowy – wysokotorfowiskowy, pło mszarne, grąd subkontynentalny z ha) wschód od miejscowości Wierzchy, drzewostanem lipowo - grabowym. Wybrane gatunki roślin: torfowiskowy, w pobliżu południowego brzegu grzybień biały Nymphaea alba, grążel żółty Nuphar lutea, ścisły i częściowy Zalewu Żur na Wdzie pływacz pośredni Utricularia intermedia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, listera jajowata Listera ovata, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine, turzyca bagienna Carex limosa, turzyca sztywna Carex elata, Rezerwat posiada plan ochrony 2 Martwe Powiat: Świecie Ochronie podlega śródleśne jezioro dystroficzne wraz z 1996, Gmina: Osie otoczeniem. Zespoły roślinne: pło mszarne, mszar 4,07 ha Nadleśnictwo: Trzebciny wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: grzybień florystyczny, Położony 1,5 km na północ od wsi północny Nymphaea candida, rosiczka okrągłolistna Drosera ochrona częściowa Pruskie rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris , Rezerwat posiada plan ochrony 3 Jezioro Piaseczno Powiat: Świecie Ochronie podlega tu ekosystem jeziora, mający układ strefowy. 2001 Gmina: Osie Wody jeziora zaliczane są do I klasy czystości. 158,78 ha Nadleśnictwo: Trzebciny Zespoły roślinne: zespół lilii wodnej, szuwary, w tym szuwar krajobrazowy Położony 2 km na północny – kłociowy Cladietum marisci , pło mszarne, bór bagienny. ochrona częściowa wschód od wsi Łążek Wybrane gatunki roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak goździsty Lycopodium clavatum, grzybień biały Nymphaea alba, bagno zwyczajne Ledum palustre, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, , fiołek torfowy Viola epipsila, kłoć wiechowata Cladium mariscus. Rezerwat posiada plan ochrony 4 Jezioro Powiat: Świecie Rezerwat chroni ciekawą pod względem geomorfologicznym Fletnowskie Gmina: Dragacz rynnę jeziora Fletnowskiego z przylegającymi lasami i 1995 Nadleśnictwo: Dąbrowa torfowiskami. Zespoły roślinne: zespoły szuwarowe, pło 25,21 ha Położony 1 km na zachód od wsi paprociowo – trzcinowe, ols torfowcowi, zespół lilii wodnej. krajobrazowy Fletnowo Wybrane gatunki roślin: grzybień biały Nymphaea alba, grążel ochrona częściowa żółty Nuphar lutea Brak planu ochrony

68

5 Grabowiec Powiat: Świecie Ochronie podlega fragment zalesionej i pociętej wąwozami 1997 Gmina: Świecie skarpy krawędziowej strefy doliny Wisły. Zespoły roślinne: 27,38 ha Nadleśnictwo: Dąbrowa grąd zboczowy, grąd środkowoeuropejski, łęg jesionowo – leśny Położony w pobliżu szosy olszowy. Wybrane gatunki roślin: wawrzynek wilczełyko ochrona częściowa Bydgoszcz – Gdańsk, pomiędzy Daphne mezereum, barwinek pospolity Vinca minor, lilia leśniczówką Grabowiec a wsią złotogłów Lilium martagon, marzanka wonna Galium odoratum, Wiąskie Piaski. pierwiosnka lekarska Primula veris, łuskiewnik różowy Lathraea squamaria, kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine Brak planu ochrony 6. Ostnicowe Parowy Powiat: Świecie Ochronie podlegają zbiorowiska roślinności stepowej Gruczna Gmina: Świecie porastające pocięte jarami zbocze doliny Wisły. Zespoły 1999 Nadleśnictwo: Dąbrowa roślinne: Potentillo-Stipetum capillatae, - murawa ostnicowa. 23,82 ha Położony kilkaset metrów na Wybrane gatunki roślin: ostnica Jana Stipa joannis, ostnica stepowy południowy – zachód od centrum włosowata Stipa capillata, miłek wiosenny Adonis vernalis, ochrona częściowa wsi Gruczno wężymord stepowy Scorzonera purpura, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, gorysz siny Peucedanum cervaria, fiołek pagórkowy Viola collina, czosnek zielonawy Allium oleraceum, szparag lekarski Asparagus officinalis, sasanka łąkowa Pulsatilla pratensis Brak planu ochrony 7 Miedzno Powiat: Świecie Ochronie podlega zarastające jezioro wraz z przyległymi 1968 Gmina: Osie mokradłami, miejsca lęgowe i żerowiska ptaków wodnych, 88,52 ha Nadleśnictwo: Osie błotnych i drapieżnych. Wybrane gatunki ptaków: bocian faunistyczny Położony 2 km na północ od wsi czarny Ciconia nigra, łabędź niemy Cygnus olor, żuraw Grus (ornitologiczny) Miedzno. grus, kropiatka Porzana porzana, derkacz Crex crex, wodnik Ochrona częściowa Rallus aquaticus, bąk Botaurus stellaris, kszyk Gallinago gallinago, samotnik Tringa ochropus, kobuz Falco subbuteo, czapla siwa Ardea cinerea, bielik Haliaeetus albicilla, rybołów Natrix tessellata Brak planu ochrony 8 Dury Powiat: Świecie Ochronie podlegają cztery śródleśne jeziorka dystroficzne wraz 1975 Gmina: Osie z pasem torfowiska i bagnistego lasu. Zespoły roślinne: pło 12,59 ha Nadleśnictwo: Osie mszarne, mszar wysokotorfowiskowy z karłowatą sosną, mszar torfowiskowy Położony 4 km na północ od wsi przygiełkowy, sosnowy bór bagienny. Wybrane gatunki roślin: ścisły Osie. narecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, bagno zwyczajne Ledum palustre, żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus, grzybień północny Nymphaea candida, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, rosiczka pośrednia Drosera intermedia, rosiczka długolistna Drosera anglica, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, przygiełka brunatna Rhynchospora fusca, turzyca bagienna Carex limosa, turzyca nitkowata Carex lasiocarpa Rezerwat posiada plan ochrony

69

9 Brzęki Powiat: Świecie Ochroną objęty jest fragment grądu z największym w Polsce i im. Zygmunta Gmina: Osie Europie Środkowej skupiskiem rzadko spotykanego jarzębu Czubińskiego Nadleśnictwo: Osie brekinii. Zespoły roślinne: grąd subkontynentalny Tilio- 1975 Położony 6 km na północ od wsi Carpinetum, dąbrowa świetlista Potentillo albae-Quercetum, 102,21 ha Osie. kwaśna dąbrowa Calamagrostio-Quercetum. Wybrane gatunki leśny roślin: jarząb brekinia Sorbus torminalis, wawrzynek wilczełyko ochrona częściowa Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium martagon, żywiec cebulkowy Dentaria bulbifera, marzanka wonna Galium odoratum, rutewka orlikolistna Thalictrum aquilegifolium, podkolan biały Platanthera biforia, gnieźnik leśny Neottia nidus- avis, pięciornik biały Potentilla alba. Rezerwat posiada plan ochrony 10 Jezioro Łyse Powiat: Świecie Celem ochrony w rezerwacie jest zabezpieczenie i zachowanie 2006 Gmina: Warlubie cennych ekosystemów wodno – błotnych. Zespoły roślinne: 20,26 ha Nadleśnictwo: Osie mszar przygiełkowy, bór bagienny. Wybrane gatunki roślin: torfowiskowy przygiełka biała Rhynchospora alba, rosiczka pośrednia ochrona częściowa Drosera intermedia, widłaczek torfowy Lycopodiella inundata Brak planu ochrony 11 Kuźnica Powiat: Świecie Utworzony dla zachowania w celach naukowych fragmentu 1965 Gmina: Warlubie boru wilgotnego wyrosłego w specjalnych warunkach 7,27 Nadleśnictwo: Osie glebowych i wilgotnościowych. Zespoły roślinne: bór bagienny leśny, Położony 2 km na północ od wsi Vaccinio uliginosi-Pinetum, bór mieszany Querco – Roboris ochrona częściowa Krzewiny, pomiędzy jeziorami pinetum. Wybrane gatunki roślin: kruszyna Frangula alnus, Udziera i Radodzierz. widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, borówka bagienna Vaccinium uliginosum. Rezerwat posiada plan ochrony 12 Osiny Powiat: Świecie Utworzony w celu ochrony śródleśnego torfowiska wysokiego z 1962 Gmina: Warlubie roślinnością bagienno-torfowiskową. Zespoły roślinne: 21,91 ha Nadleśnictwo: Osie torfowiska wysokie i przejściowe z zespołem przygiełki białej torfowiskowy Położony na południe od wsi Rhynchosporetum albae, szuwar turzycowy, szuwar trzcinowy ścisły Płochocinek. Phragmitetum communis, ols torfowcowy Sphagno squarrosi- Alnetum. Wybrane gatunki roślin: bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, rosiczka długolistna Drosera anglica, wątlik błotny Hammarbya paludosa, lipiennik Loesela Liparis loeselii, przygiełka brunatna Rhynchospora fusca. Rezerwat posiada plan ochrony

70

13 Dolina rzeki Brdy Powiat: Tuchola Ochronie podlega 20-kilometrowy fragment doliny rzeki Brdy, 1994 Gmina: Tuchola, Cekcyn, Gostycyn na odcinku między mostami w miejscowościach: Woziwoda i 1683,89 ha Nadleśnictwo: Piła Młyn. Zespoły roślinne: grąd subkontynentalny Tilio – krajobrazowy Tuchola, Woziwoda Carpinetum, grąd zboczowy Aceri – Tilietum, łęg wiązowo – ochrona częściowa jesionowy Ficario-Ulmetum, łęg jesionowo – olszowy Circaeo – Alnetum, ols Carici elongateae – Pinetum, bór świeży Leucobryo – Pinetum. Wybrane gatunki roślin: jarząb brekinia Sorbus torminalis, bluszcz pospolity Hedera helix, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, lilia złotogłów Lilium martagon, orlik pospolity Aquilegia vulgaris, dzwonek syberyjski Campanula sibirica, sasanka otwarta Pulsatilla patens, kruszczyk błotny Epipactis palustris, storczyk kukawka Orchis militaria. Rezerwat posiada plan ochrony 14 Źródła rzeki Stążki Powiat: Tuchola Ochronie podlega fragment doliny rzeki Stążki wraz z jej 1994 Gmina: Cekcyn źródłami. Zespoły roślinne: łęg jesionowo – olszowy Circaeo 250,02 ha Nadleśnictwo: Tuchola – Alnetum oraz łęg jesionowo – olszowy źródliskowy Circaeo- torfowiskowy Położony 1 km na północ od wsi Alnetum cardaminetosum amarae, zbiorowiska roślinności ochrona częściowa Kowalskie Błota. źródliskowej, mszar wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum, bagno zwyczajne Ledum palustre, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, pluskwica europejska Cimicifuga europaea, storczyk kukawka Orchis militaria. Rezerwat posiada plan ochrony 15 Bagna nad Stążką Powiat: Tuchola Rezerwat utworzony w celu ochrony bagien i torfowisk niskich 1984 Gmina: Cekcyn oraz roślinności niskotorfowiskowej. Zespoły roślinne: 22,71 ha Nadleśnictwo: Tuchola torfowisko niskie, przejściowe i wysokie. Wybrane gatunki torfowiskowy Obejmuje 5-kilometrowy fragment roślin: widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak ochrona częściowa doliny Stążki, poniżej mostu goździsty Lycopodium clavatum, nasięźrzał pospolity drogowego na szosie Tuchola – Ophioglossum vulgatum, bażyna czarna Empetrum nigrum, Tleń. bagno zwyczajne Ledum palustre, storczyk kukawka Orchis militaria, ponikło sutkowate Eleocharis mammillata, pływacz drobny Utricularia minor, kruszczyk błotny Epipactis palustris. Rezerwat posiada plan ochrony 16 Jeziorka Kozie Powiat: Tuchola Na terenie chronionym znajdują się cztery jeziorka dystroficzne. 1984 Gmina: Tuchola Zespoły roślinne: torfowiska wysokie, pło mszarne, szuwar 12,30 ha Nadleśnictwo: Woziwoda oczeretowi, bór bagienny. Wybrane gatunki roślin: grzybień torfowiskowy Położony 2,5 km na południowy – północny Nymphaea candida, rosiczka długolistna Drosera ochrona częściowa wschód od wsi Zapędowo. anglica, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, bażyna czarna Empetrum nigrum, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, widłak goździsty Lycopodium clavatum. Rezerwat posiada plan ochrony

71

17 Cisy nad Czerską Powiat: Chojnice Ochronie rezerwatu podlega stanowisko występującego tu cisa Strugą Gmina: Czersk pospolitego oraz pozostały bór mieszany nad lokalnym leśnym 1982 Nadleśnictwo: Woziwoda ciekiem wodnym Czerską Strugą. Zespoły roślinne: 17,19 ha Położony na południowy – wschód subkontynentalny bór świeży Peucedano-Pinetum, grąd leśny od wsi Łukowo. subkontynentalny Tilio-Carpinetum. Wybrane gatunki roślin: ochrona częściowa cis pospolity Taxus baccata, zawilec gajowy Anemone nemorosa, marzanka wonna Galium odoratum, konwalijka dwulistna dwulistna Maianthemum bifolium. 18 Jezioro Zdręczno Powiat: Tuchola Obejmuje silnie zarastające eutroficzne jezioro i zespół 1982 Gmina: Tuchola torfowisk. Zespoły roślinne: lilii wodnych, zespół ramienic, 15,74 ha Nadleśnictwo: Woziwoda zespoły szuwarowe. Wybrane gatunki roślin: grzybień wodny Położony 2,5 km na południowy – północny Nymphaea candida, rosiczka okrągłolistna Drosera ochrona częściowa wschód od wsi Zapędowo. rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, widłak goździsty Lycopodium clavatum, jeżogłówka najmniejsza Sparganium minimum, wyblin jednolistny Malaxis monophyllos, kłoć wiechowata Cladium mariscus. Rezerwat posiada plan ochrony 19 Ustronie Powiat: Chojnice Ochronie podlega fragment naturalnego lasu liściastego o 1958 Gmina: Czersk charakterze naturalnym. Zespoły roślinne: grąd 9,64 ha Nadleśnictwo: Woziwoda subkontynentalny Tilio-Carpinetum, kwaśna dąbrowa leśny Położony 4 km na wschód od Calamagrostio-Quercetum, brzezina bagienna, bór bagienny. ochrona częściowa Czerska. Wybrane gatunki roślin: narecznica grzebieniasta Dryopteris cristata, widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum, bagno zwyczajne Ledum palustre, okrężnica bagienna Hottonia palustris, Na terenie rezerwatu gnieździ się bocian czarny. 20 Bagno Grzybna Powiat: Tuchola Ochronie podlega torfowisko wysokie, które powstało 1982 Gmina: Tuchola w zagłębieniu wytopiskowym. Zespoły roślinne: torfowisko 6,26 ha Nadleśnictwo: Woziwoda wysokie i przejściowe, turzycowisko, mszar torfowiskowy Położony 3 km na zachód od wsi wysokotorfowiskowy. Wybrane gatunki roślin: bażyna czarna ochrona częściowa Okoniny Polskie. Empetrum nigrum, bagno zwyczajne Ledum palustre, rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia, bagnica torfowa Scheuchzeria palustris, pływacz pośredni Utricularia intermedia, pływacz drobny Utricularia minor, przygiełka biała Rhynchospora alba. Na terenie rezerwatu gnieździ się żuraw. Rezerwat posiada plan ochrony Źródło: Rezerwaty przyrody w Polsce Północnej, monografia pod redakcją Grzegorza Rąkowskiego, Warszawa 2005, z uzupełnieniami własnymi autorów

Z przedstawionego powyżej zestawienia wynika, że w okresie funkcjonowania LKP „Bory Tucholskie” utworzono 6 nowych rezerwatów: „Martwe” , „Jezioro Piaseczno”, „Jezioro Fletnowskie”, „Grabowiec”, „Ostnicowe Parowy Gruczna” i „Jezioro Łyse”: Ponadto na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” projektuje się utworzenie następujących rezerwatów:

72 "Czarcie Góry" na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa o powierzchni 65,43 ha, który ma chronić krajobraz ekologiczny i biokompleksy naturalne, półnaturalne występujące na zboczu doliny Wisły, porośniętym lasem liściastym. "Gródek" na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa - rezerwat fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych o pow. 25,32 ha. Celem rezerwatu jest zachowanie fragmentu doliny rzeki Wdy z dobrze wykształconym grądem zboczowym. "Dolina rzeki Wdy" na terenie Nadleśnictwa Trzebciny.

Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Park krajobrazowy obejmuje obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. W parku krajobrazowym można kontynuować działalność gospodarczą z pewnymi ograniczeniami, np: nie przewiduje się wznoszenia nowych obiektów budowlanych (z wyjątkiem potrzebnych miejscowej ludności). Park taki ma służyć rekreacji krajoznawczej, to znaczy turystyce niepobytowej, wypoczynkowi, a także edukacji. Zestawienie Parków krajobrazowych na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” oraz ich krótką charakterystykę przedstawiono w tabeli 8.

73 Tabela 8 Parki krajobrazowe Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” L Nazwa, Położenie Charakterystyka p rok utworzenia powierzchnia

1 Wdecki Park Powiaty: Park Krajobrazowy chroni rozległy, puszczański krajobraz Krajobrazowy Tuchola, Świecie w środkowo-wschodniej części Borów Tucholskich, w dorzeczu rzeki Wdy 1993 Gminy: i jej dopływów Prusiny, Ryszki i Sobińskiej Strugi. To one i ich doliny 23 786,36 ha Cekcyn, Osie, stanowią o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych tego z czego: Drzycim, Śliwice, 3, terenu. Najbardziej malowniczy jest środkowy bieg Wdy, gdzie rzeka park – Warlubie przepływa, meandrując w głęboko wciętej dolinie przez kompleksy lasów 19177,24 ha Nadleśnictwa: liściastych. Interesującą częścią Parku jest także zbiornik zaporowy Żur, otulina - Nadleśnictwo Dąbrowa który wypełnia dawną dolinę Wdy, tworząc duże jezioro o urozmaiconej 4 609,12 ha (459 ha) linii brzegowej; podniesienie poziomu wody wskutek spiętrzenia Nadleśnictwo Osie spowodowało połączenie z dwoma zalanymi obniżeniami terenu, tj. (6 707 ha) obecnymi jeziorami Wierzchy i Mukrz. Typowym elementem krajobrazu Nadleśnictwo Trzebciny Parku są także liczne jeziora rynnowe oraz wytopiskowe. (8 377 ha) Lasy stanowią w Parku 58,7%. Na tym obszarze występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin, np. widłaki, rosiczki, wiele gatunków storczyków, listera jajowata, kopytnik pospolity, wiele gatunków torfowców, wawrzynek wilczełyko, lilia złotogłów i wiele innych. Osobliwością parku jest największe w Polsce skupisko jarzębu brekini w rezerwacie przyrody Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego. Bogata jest również ichtiofauna. Obok wielu pospolitych gatunków ryb, w czystych wodach Wdy żyje pstrąg potokowy i lipień. Dotychczas w granicach Wdeckiego Parku Krajobrazowego utworzono 5 rezerwatów: „Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego", „Dury", „Jezioro Miedzno", „Jezioro Łyse". Zachowały się liczne zabytki kultury materialnej. Są to przede wszystkim chałupy borowieckie i kociewskie o konstrukcji sumikowo-łątkowej lub zrębowej. Interesujące są również całe zespoły wiejskie, zespoły, cmentarze i inne obiekty. 2 Tucholski Park Powiaty: Park położony jest w rozległym kompleksie Borów Tucholskich. Wraz Krajobrazowy Tuchola, Chojnice z pozostałymi parkami Borów Tucholskich i obszarami chronionego 1985 Gminy: krajobrazu tworzą zwarty system ekologiczny, składający się na park – Tuchola, Śliwice, Cekcyn, unikatowy, bardzo cenny obiekt przyrody, pretendujący do statusu 36 983 ha Lubiewo, Gostycyn, rezerwatu biosfery. Lasy zajmują 72%, użytki rolne - 21%, wody - 3%, a otulina – Chojnice, Czersk pozostałe tereny - 4%. Główną oś systemu hydrograficznego Parku 15 946 ha Nadleśnictwa: stanowi rzeka Brda wraz z jej dopływami: Czerską Strugą, Bielską Strugą, Nadleśnictwo Tuchola Rudą, Szumionką, Kiczą i Raciąską Strugą. (9 180 ha) Teren, na którym jest położony Park został ukształtowany przez Nadleśnictwo Woziwoda lodowiec skandynawski. Urozmaiceniem tego młodoglacjalnego (11 440 ha) krajobrazu są tu liczne rozcięcia erozyjne w postaci dolin i rynien. Kolejnym typowym elementem krajobrazu są jeziora wytopiskowe o nieregularnym zarysie linii brzegowej oraz nieliczne jeziora rynnowe z unikalną florą i fauną. Na tym obszarze występuje wiele chronionych i rzadkich gatunków roślin, z czego 100 znajduje się na czerwonej liście roślin naczyniowych

74 zagrożonych w Polsce, z gatunków podlegających ochronie prawnej, stwierdzono na terenie Parku 43 gatunki podlegające ochronie całkowitej i 16 częściowej. Zróżnicowanie siedlisk TPK- od żyznych lasów łęgowych do ubogich, kserotermicznych stoków rynien jeziornych i rzecznych sprawia, że różnorodność występujących tutaj gatunków zwierząt jest znaczna. W Brdzie w okolicy Rudzkiego Mostu stwierdzono występowanie minoga strumieniowego, znajdującego się na liście Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt. 3 Krajeński Park Powiaty: Bogactwo form rzeźby tego terenu związane ze zlodowaceniem Krajobrazowy Sępólno Krajeńskie, Nakło, bałtyckim, występują tu liczne dobrze zachowane formy morfologiczne: 1998 Tuchola ozy, drumliny, kemy, wzgórza morenowe, rynny jeziorne. Występują tu 73 850 ha Gminy: liczne jeziora i bagna, które dają początek dwunastu wypływającym z tego Więcbork, Sępólno obszaru rzekom. Pojezierze Krajeńskie leży w dorzeczach dwóch rzek Krajeńskie, Kamień bałtyckich Wisły i Odry, a przez Krajeński Park Krajobrazowy przebiega Krajeński, Mrocza, Sośno i główny wododział Polski. Do systemu rzeki Wisły należą rzeki: Kamionka, Kęsowo Sępolenka, Krówka, Wytrych, Kicz, Lucimka (dopływy Brdy), pozostałe: Nadleśnictwa: Łobzonka z wodami Lubczy, Orlej, Rokitki, wpadają do Noteci i są Nadleśnictwo Tuchola dorzeczem Odry. (370 ha) Na terenie Parku występuje 80 zbiorników wodnych, z czego ponad 66 jezior ma powierzchnię powyżej 1 ha, a największe to: Więcborskie (218 ha), Sępoleńskie (159 ha), Lutowskie (156 ha). Tereny leśne Parku stanowią 26% i porastają je bory sosnowe, a na morenach występują lasy mieszane z domieszką grądów, których główny gatunek stanowią dęby z domieszką buka i innych drzew liściastych. Roślinność Pojezierza Krajeńskiego jest zróżnicowana. Występują tu liczne stanowiska roślin chronionych i rzadkich, m.in. rosiczka, borówka bagienna, żurawina błotna, modrzewica zwyczajna, a z wodnych: grążel żółty i grzybień biały. Bogata jest również fauna Parku. Występują tu takie gatunki jak: bocian czary, żuraw, czaple, łabędzie, rybołowy, bieliki, puchacze, bąki, bardzo rzadkie cietrzewie, łosie, wydry, bobry, jaszczurki, zaskrońce, padalce, żmije. Na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego zarejestrowano 96 pomników przyrody w skład, których wchodzą 993 obiekty. Głównie należą do nich drzewa oraz głazy narzutowe. Ponadto na terenie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego istnieje 75 obiektów uznanych jako użytki ekologiczne.

75

4 Zespół Parków Powiaty: Na terenie Zespołu Parków ochronie podlega prawo i lewobrzeżna Krajobrazowych Bydgoszcz, Chełmno, część Wisły na odcinku od Bydgoszczy do miejscowości Nowe. Obszar o Chełmińskiego i Świecie, Grudziądz długości prawie 100 km. i powierzchni ponad 60 tys. ha jest największym Nadwiślańskiego Gminy: zespołem prawnie chronionym w województwie kujawsko-pomorskim. z czego: Dąbrowa Chełmińska, Bogactwo form rzeźby tego terenu związane jest ze zlodowaceniem Nadwiślański PK Kijewo Królewskie, bałtyckim, występują tu liczne dobrze zachowane formy morfologiczne, 1993 Chełmno, m.in. wysoczyzna morenowa płaska i fragmenty wysoczyzny falistej. 33 306,5 ha Unisław Najbardziej zróżnicowaną morfologicznie i ekologiczne jednostkę Chełmiński PK Bydgoszcz stanowią zbocza wysoczyzny, które dochodzą do 70 m wysokości. Na 1998 Osielsko znacznych odcinkach zbocza porozcinane są przez dolinki z małymi 22 336 ha Dobrcz ciekami odwadniającymi wysoczyznę. Terasy pradolinne i dolinne Pruszcz Pomorski występują w prawobrzeżnej części Zespołu Parków. Równiny sandrowe Świecie zajmują powierzchnie jedynie w Basenie Grudziądzkim. Stolno Dno doliny Wisły oraz występujące tu terasy nadzalewowe to najbardziej Jeżewo rozległa jednostka geomorfologiczna na terenie Zespołu Parków Dragacz, Grudziądz, Krajobrazowych. Warlubie, Nowe, Chełmno Szczególne walory przyrodnicze, duże zróżnicowanie rzeźby terenu, gleb, Nadleśnictwa: klimatu oraz wód znajduje swoje odzwierciedlenie w bogactwie flory i Nadleśnictwo Dąbrowa fauny. Na terenie Zespołu Parków znajduje się 14 rezerwatów przyrody, (2 967 ha) występuje wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, które chronione są w Nadleśnictwo Osie ramach opracowanego programu czynnej ochrony gatunków (144,25 ha) zagrożonych. W granicach Parku znajduje się 97 pomników przyrody ożywionej (pojedyncze drzewa i ich zgrupowania) oraz 4 obiekty przyrody nieożywionej (jaskinia, głaz narzutowy i dwa źródła), które wzbogacone są przez cenne obiekty historyczne Chełmna, Świecia i Nowego.

Obszar chronionego krajobrazu (OChK) jest także formą ochrony przyrody reprezentowaną na obszarze Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Obszar chronionego krajobrazu, zgodnie z art. 23 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Obszary takie zajmują rozleglejsze tereny niż parki krajobrazowe i najczęściej obejmują pełne jednostki środowiska naturalnego taką jak: doliny rzeczne, kompleksy leśne, ciągi wzgórz, pola wydmowe czy kompleksy torfowiskowe. Obszary chronionego krajobrazu są przeznaczone głównie na rekreację, a działalność gospodarcza podlega tylko niewielkim ograniczeniom, takim jak zakaz wznoszenia obiektów szkodliwych dla środowiska i niszczenia środowiska naturalnego. Obszar chronionego krajobrazu tworzony jest na mocy rozporządzenia wojewody (lub rady gminy) i uwzględniany przy opracowywaniu planów przestrzennego zagospodarowania. W granicach LKP „Bory Tucholskie” znajdują się fragmenty czterech obszarów chronionego krajobrazu, które scharakteryzowane zostały w tabeli 9.

76 Tabela 9 Obszary chronionego krajobrazu (OChK) Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” L Nazwa, Położenie Charakterystyka p rok utworzenia powierzchnia

1 Śliwicki OChK Powiaty: Śliwicki Obszar Chronionego Krajobrazu jest jednym z największych 1991 Świecie, Tuchola obszarów chronionych położonych na terenie Borów Tucholskich. Jest 26 487 ha Gminy: ekologicznym pomostem pomiędzy Tucholskim i Wdeckim Parkiem Cekcyn, Lniano, Lubiewo, Krajobrazowym. Na jego terenie największą powierzchnię zajmują lasy - Osie, Śliwice 17487 ha (66%). Nadleśnictwa: Ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów na podstawie Nadleśnictwo Tuchola rozporządzenia nr 9/2007 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 (1 890 ha) października 2007 r.: racjonalna gospodarka leśna, polegająca na Nadleśnictwo Trzebciny zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk kompleksu Borów (8 016,11 ha) Tucholskich. Nadleśnictwo Woziwoda (1 860 ha) 2 Wschodni OChK Powiat: Świecie Stanowi on równinę sandrową ze znacznym udziałem wód Borów Tucholskich Gminy: powierzchniowych o dużych walorach przyrodniczych, krajobrazowych i 1991 Dragacz, Jeżewo, Nowe, rekreacyjnych i jest pomostem ekologicznym między parkami 26 140,00 ha Świecie, Warlubie krajobrazowymi Wdeckim i Nadwiślańskim. Lasy stanowią około 84 % Nadleśnictwo: powierzchni. Osie (9 381 ha) Do stref ochrony akustycznej na tym obszarze chronionym na Dąbrowa (11 200 ha) podstawie Rozporządzenia nr 46/99 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 25 marca 1999r. (Dz. U. Województwa Kujawsko-Pomorskiego nr 19 z 1999r.) należą następujące jeziora: Miedzno, Łąkorz, Radodzierz, Jaszczerek, Mątosek, Płochocińskie, Rybno Duże, Rymarz. Ustalenia dotyczące czynnej ochrony ekosystemów na podstawie rozporządzenia nr 9/2007 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 26 października 2007 r.: racjonalna gospodarka leśna, polegająca na zachowaniu różnorodności biologicznej siedlisk kompleksu Borów Tucholskich. 3 Nadwiślański Powiat: Świecie Obszar OChK obejmuje część doliny Wisły oraz leżące wyżej tereny Obszar Gminy: pojezierne. Występują tu znaczne deniwelacje, rozcięcia erozyjne Chronionego Bukowiec, Pruszcz, urozmaicające rzeźbę terenu. Większość obszaru pokrywają lasy, głównie Krajobrazu Świecie, sosnowe, często w zmieszaniu z innymi gatunkami zarówno iglastymi jak i 1991 Nadleśnictwo: liściastymi. Spotkać tu można roślinność stepową o charakterze 1 795 ha Dąbrowa (2 ha) kserotermicznym, wskazującą na wyjątkowe warunki klimatyczne tego obszaru. Ograniczenia i zalecenia sprowadzają się do podjęcia ochrony czynnej szaty roślinnej, ochrony stoków doliny Wisły i dolinek erozyjnych przed erozją.

77

4 Swiecki Obszar Powiat: Świecie Obszar OChK odzanacza się dużymi walorami krajobrazowymi. Obejmuje Chronionego Gminy: on swym zasięgiem Wysoczyznę Świecką rozciętą doliną rzeki Wdy. Krajobrazu Drzycim, Jeżewo, Świecie, 1991 Nadleśnictwo: 2 516 ha Dąbrowa (1,952 ha)

Użytki ekologiczne są to „zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genów i typów środowisk, jak: naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, wydmy, płaty nie użytkowanej roślinności, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, itp. Jak do tej pory tworzone są najczęściej na gruntach Lasów Państwowych. Szczególne znaczenie na terenie Borów Tucholskich mają użytki ekologiczne stanowiące małe śródleśne oczka wodne, bagienka i podmokłe łąki. Stanowią one nieocenione źródła wody w suchym klimacie Borów Tucholskich. Poza tym odgrywają ogromną rolę w ekosystemach leśnych dając schronienie różnym gatunkom zwierząt. Mają bezcenne znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i naturalnego bogactwa przyrody. W Nadleśnictwach, które tworzą LKP „Bory Tucholskie” utworzono 313 użytków ekologicznych, które zajmują łączną powierzchnię 1 159,45 ha. Są to najczęściej śródleśne bagna, łąki i pastwiska oraz jedno oczko wodne (Nadleśnictwo Tuchola).

Pomniki przyrody to pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Na terenie LKP „Bory Tucholskie” ochronie w formie pomników poddano 216 obiektów. Są wśród nich głównie dorodne drzewa - zwłaszcza dęby, grupy lub aleje drzew, głazy narzutowe i pomniki o charakterze powierzchniowym. Do najcenniejszych należy grupa 44 pomników przyrody zebranych w dawnym parku dworskim w Laskowicach pomorskich (Nadleśnictwo Dąbrowa) oraz aleja przydrożna składająca się z 16 dębów szypułkowych (Nadleśnictwo Woziwoda). Na uwagę zasługuje także ponad 300- letni dąb „Wisielec” w Nadleśnictwie Tuchola – na którym prawdopodobnie były wykonywane egzekucje w czasie wojen napoleońskich. Interesujące są także trzy pomnikowe egzemplarze 85- letniej brzozy brodawkowatej, których pnie porośnięte są porostem z rodzaju brodaczka. Najliczniej reprezentowany w Borach Tucholskich gatunek – sosna pospolita, posiada swoich przedstawicieli wśród okazów pomnikowych, a najokazalszy z nich zwany jest „Królową Borów Tucholskich”.

78 Pomnikami przyrody się także stanowiska roślin chronionych - chamedafne północnej (Nadleśnictwo Tuchola), bagna zwyczajnego, wawrzynka wilczełyko i chrobotka alpejskiego (Nadleśnictwo Woziwoda). Jako pomnik przyrody chroni się również głaz narzutowy „Świętego Wojciecha” na terenie Nadleśnictwa Dąbrowa, a wśród pomników powierzchniowych przyrody nieożywionej - źródlisko rzeki Stążki o nazwie „Wodogrzmoty Krasnoludków” (Nadleśnictwo Tuchola). Zespoły przyrodniczo-krajobrazowe ustanawiane są dla ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego dla zachowania ich wartości estetycznych. Takie sformułowanie kryteriów utworzenia zespołu pozwala na objęcie tą formą ochrony bardzo różnorodnych terenów - także takich, które oprócz wysokich wartości estetycznych posiadają walory przyrodnicze. Podobnie jak w przypadku użytków ekologicznych - także zespoły przyrodniczo krajobrazowe stosowane są niekiedy jako „czasowe zabezpieczenie” obiektów, które kandydują do rangi rezerwatów przyrody. Ich utworzenie leży w gestii wojewody lub rady gminy. Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” znajdują się trzy takie obiekty: 1. Dolina rzeki Sobińska Struga o powierzchni łącznej 335,47 ha w Nadleśnictwie Dąbrowa (39 ha), Osie (335,5 ha), Trzebciny (36,5 ha). Utworzony został w celu zachowania ekosystemów z wieloma gatunkami roślin chronionych i rzadkich, a także dla zachowania wybitnych walorów krajobrazowych. Jest to jedna z najpiękniejszych dolin rzecznych w tej części Borów Tucholskich, otoczonych łąkami, murawami o charakterze kserotermicznym i acidofilnym. Zbiorowiska leśne sąsiadujące z rzeką to przede wszystkim olsy i grądy z obszarami źródliskowymi na zboczach. 2. Dolina rzeki Ryszki o powierzchni ogólnej 358,41 ha (Nadleśnictwo Trzebciny – 161,22 ha). Rzeka Ryszka, która jest prawym dopływem Wdy o długości 22,2 km na całej długości objęta jest ochroną w ramach wspomnianego zespołu przyrodniczo - krajobrazowego. Swoje źródło ma w okolicach wsi Zielonka. Przepływa w całości przez Bory Tucholskie i częściowo przez Wdecki Park Krajobrazowy. Uchodzi do Jeziora Wierzchy, które łączy się bezpośrednio z Wdą. Dolina rzeki jest mocno wcięta w równinę sandrową Borów Tucholskich, zróżnicowana pod względem florystyczno – fitosocjologicznym i charakteryzująca się niezwykle malowniczym krajobrazem. 3. Dolina rzeki Prusiny o powierzchni ogólnej 234,32 ha (Nadleśnictwo Trzebciny – 112,17 ha). Ochroną została objęta dolina rzeki na odcinku Tleń – Szarłata. Występuje tu wiele rzadkich gatunków roślin charakterystycznych dla siedlisk grądowych. Jest to wyjątkowo geomorfologicznie i krajobrazowo zróżnicowany obszar.

79

Sieć Natura 2000 została utworzona w celu ochrony i zachowania cennych przyrodniczo gatunków i siedlisk występujących na kontynencie europejskim i składa się z obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSOP) oraz specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOOS). Są one wyznaczane zgodnie z zaleceniami Dyrektywy Siedliskowej (Habitatowej) i Dyrektywy Ptasiej. Obszary specjalnej ochrony ptaków tworzy się dla ochrony populacji dziko występujących ptaków jednego lub wielu gatunków, w którego granicach ptaki mają korzystne warunki bytowania w ciągu całego życia, w dowolnym jego okresie albo stadium rozwoju. Specjalne obszary ochrony siedlisk wyznacza się w celu trwałej ochrony siedlisk przyrodniczych lub populacji zagrożonych wyginięciem roślin lub zwierząt albo w celu odtworzenia właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych lub właściwego stanu ochrony tych gatunków. Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 5 września 2007 roku na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego wyznaczono sześć obszarów specjalnej ochrony ptaków, w tym jeden, którego granice znajdują się w zasięgu działania terytorialnego Nadleśnictw Dąbrowa i Osie - PLB040003 „Dolina Dolnej Wisły”. Obszar ten nie obejmuje jednak gruntów wymienionych Nadleśnictw – rzeka Wisła stanowi ich granicę. Dolina Dolnej Wisły zajmuje powierzchnię 33559,04 ha. Obszar ostoi obejmuje odcinek doliny Wisły w jej dolnym biegu, od Włocławka do Przegaliny, zachowujący naturalny charakter i dynamikę rzeki swobodnie płynącej. Rzeka płynie w dużym stopniu naturalnym korytem, z namuliskami, łachami piaszczystymi i wysepkami, w dolinie zachowane są starorzecza i niewielkie torfowiska niskie; brzegi pokryte są mozaiką zarośli wierzbowych i lasów łęgowych, a także pól uprawnych i pastwisk. Miejscami dolinę Wisły ograniczają wysokie skarpy, na których utrzymują się murawy kserotermiczne i grądy zboczowe. Występuje tu co najmniej 46 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi, gniazduje ok.180 gatunków ptaków. Obszar stanowi ważną ostoję dla ptaków migrujących i zimujących, w tym bardzo ważny teren zimowiskowy bielika. Awifauna obszaru nie jest jednak dostatecznie poznana. Ponadto, w dniu 31 sierpnia 2007 roku Minister Środowiska przekazał do Komisji Europejskiej propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Wśród nich trzy, które w dużej części leżą na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Należą do nich: PLH040023 „Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich”, PLH040017 „Sandr Wdy” oraz PLH040025 „Zamek Świecie”. Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich obejmuje powierzchnię 3948,35 ha. Stanowi fragment Tucholskiego Parku Krajobrazowego, obejmujący dolinę Brdy od miejscowości Gostycyn do wysokości jeziora Zdręczno wraz z tym jeziorem i Stążki - w większości już chronione w rezerwatach przyrody. Obszar stanowi „reprezentatywną próbkę”

80 przyrody zachodniej części Borów Tucholskich. Ostoja znajduje się na obszarze Nadleśnictwa Tuchola oraz Woziwoda. Sandr Wdy obejmuje powierzchnię 6320,75 ha. Obszar położony jest na równinie sandrowej, w którą głęboko wcina się Wda i jej dopływy. W rynnach polodowcowych i zagłebieniach wytopiskowych położone są rozmaite cenne ekosystemy wodne i bagienne. Rdzeniem obszaru jest projektowany rezerwat przyrody Dolina Rzeki Wdy. Ostoja znajduje się na obszarze Nadleśnictw: Osie, Dąbrowa (niewielki fragment) oraz Lubichowo z terenu działania RDLP w Gdańsku. Na obszarze administrowanym przez Nadleśnictwo Dąbrowa znajduje się również Potencjalny Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Zamek Świecie o powierzchni 15,78 ha. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody dla obszarów Natura 2000 nie ustanawia się zakazów, tak jak dla większości innych form ochrony przyrody. Jedynym zakazem obowiązującym na ich terenie jest zapis art.33 ust. 1 „Zabrania się podejmowania działań mogących w istotny sposób pogorszyć stan siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt, a także w istotny sposób wpłynąć negatywnie na gatunki, dla których ochrony został wyznaczony obszar Natura 2000. Natomiast działalność związana z utrzymaniem urządzeń i obiektów służących bezpieczeństwu przeciwpowodziowemu, działalność gospodarcza, rolna, leśna, łowiecka i rybacka, a także amatorski połów ryb nie podlega ograniczeniom, jeżeli nie zagrażają one zachowaniu siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin lub zwierząt ani nie wpływają w istotny sposób negatywnie na gatunki roślin i zwierząt, dla których został on wyznaczony (Kujawsko-Pomorskie Obszary Chronione – Mapa, 2007).

Powszechna inwentaryzacja siedlisk o znaczeniu europejskim z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej przeprowadzona w 2007 roku w Lasach Państwowych, wykazała, że w lasach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” zajmują one łączną powierzchnię 3 675,41 ha. Ich wykaz zamieszczono w tabeli nr 4. Wynika z niej, że największy areał - 881,19 ha porastają lasy grądowe zaliczane do siedliska o kodzie 9170 - grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy. Występują one najliczniej w Nadleśnictwach Osie i Tuchola. Poza tym w Nadleśnictwie Dąbrowa na powierzchni 473,53 ha występują lasy należące do podtypu grądów środkowoeuropejskich i subkontynentalnych typowych o kodzie 9170a. W pozostałych Nadleśnictwach LKP ten rodzaj lasu reprezentowany jest nielicznie. Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” zinwentaryzowane zostały siedliska zaliczane do priorytetowych, czyli takich, których zasięg koncentruje się w granicach Unii Europejskiej i za których ochronę odpowiedzialna jest przede wszystkim Unia Europejska. Siedliska priorytetowe nie są rozumiane jako najrzadsze czy ginące, ale takie które mogą

81 bezpowrotnie zginąć bez skutecznej ochrony w Europie, gdyż występują tylko lub głównie w jej granicach. W związku z tym kładzie się wybitny nacisk na tworzenie obszarów Natura 2000 właśnie w obrębie występowania takich siedlisk. Siedliska o charakterze priorytetowym zajmują na obszarze LKP łączną powierzchnię 1180,14 ha. Największy udział ma tu siedlisko brzeziny bagiennej (*91D0) – 396,5 ha z czego 246,23 ha znajduje się na terenie Nadleśnictwa Osie. Dużą powierzchnię (258,46 ha) zajmuje także priorytetowy typ siedliska *91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe, które występują głównie w Nadleśnictwie Dąbrowa (206,5 ha). W pozostałych nadleśnictwach LKP ich udział nie przekracza 40 ha. Na bardzo małej powierzchni natomiast występuje siedlisko ciepłolubnej dąbrowy (*91I0). Zinwentaryzowano 6,92 ha powierzchni odpowiadającej temu typowi siedliska, z czego ponad 6,5 ha przypada na nadleśnictwo Trzebciny. Chronione siedliska nieleśne na gruntach Lasów Państwowych na terenie LKP zajmują 521,84 ha (tabela). Spośród nich na największym areale występują siedliska o kodzie 6510 - niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku Arrhenatherion elatioris. Zajmują ogółem 147,20 ha. W związku z urozmaiconą rzeźbą terenu, a w związku z tym występowaniem dolin rzecznych i jezior różnego pochodzenia, na obszarze LKP „Bory Tucholskie” znajdują się siedliska towarzyszące tego typu formom geomorfologicznym, jak starorzecza czy torfowiska. Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami związków Nymphaeion i Potamion (kod 3150) zajmują powierzchnię 74,5 ha, natomiast torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej regeneracji (kod 7120) – 80,7 ha. Stanowią one ważny element krajobrazu Kompleksu.

82 Tabela 10 Występowanie siedlisk o znaczeniu europejskim na gruntach Lasów Państwowych w granicach LKP „Bory Tucholskie” Typ (podtyp) siedliska Pow. na obszarze LKP Siedliska leśne (ha) *91D0 bory i lasy bagienne 41,65 *91D0-1 brzeziny bagienne 396,50 *91D0-2a sosnowe bory bagienne typowe 152,20 9170 grąd środkowoeuropejski i subkontynetalny oraz grąd zboczowy 881,19 9170-2 grąd subkontynentalny 0,37 9170-3 grądy zboczowe 23,64 9170a grądy środkowo europejskie i subkontynentalne - typowe 491,26 9170-c grądy środkowo europejskie i subkontynentalne - połęgowe 1,94 91T0 śródlądowy bór chrobotkowy 334,42 *91I0 ciepłolubne dąbrowy 6,92 9190 kwaśne dąbrowy 2,47 9110-1 kwaśne buczyny niżowe 33,12 9190-2 kwaśne dąbrowy (śródlądowe kwaśne dąbrowy) 357,42 *91E0 łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 258,46 *91E0-3 niżowy łęg jesionowo-olszowy Fraxino - Alnetum 152,09 *91E0-4 źródliskowe lasy olszowe na niżu 3,13 91F0 łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe 16,79 Razem: 3153,57 Siedliska nieleśne 3150 starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne ze zbiorowiskami 74,58 związków Nymphaeion i Potamion 3160 naturalne, dystroficzne zbiorniki wodne 19,80 *7110 torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 76,26 7120 torfowiska wysokie zdegradowane, zdolne do naturalnej i stymulowanej 80,78 regeneracji *7140 torfowiska przejściowe i trzęsawiska 89,14 *7210 Torfowiska nakredowe (Cladietum marisci, Caricetum buxbaumii, 0,04 Schoenetum nigricantis) *7230 torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk) 2,54

6410 zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion 0,61 6510 niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie ze związku 147,20 Arrhenatherion elatioris *6120 ciepłolubne śródlądowe murawy napiaskowe (Koelerion glaucae) 1,21 2330 wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi 3,23 4030 suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio-Callunion i Calluno- 15,74 Arctostaphylion) 6210 murawy kserotermiczne z klasy Festuco-Brometea 7,04 6430 niżowe, nadrzeczne zbiorowiska okrajkowe (Convolvuletalia sepium) 3,67 Razem: 521,84 Źródło: Archiwum RDLP w Toruniu

83 Jedną z form ochrony przyrody są rezerwaty biosfery. Zadaniem ich jest zachowanie „próbek reprezentatywnych” biosfery we wszystkich strefach klimatycznych Ziemi i wszystkich obszarach kulturowych ludzkości jako trwałych poligonów badawczych. Idea utworzenia rezerwatów biosfery powstała w 1972r. w Komitecie Koordynacyjnym UNESCO do spraw MaB (Człowiek i Biosfera). Obecnie funkcjonuje na świecie ponad 300 rezerwatów biosfery. Istotą rezerwatu biosfery jest nie tyle działalność ochronna, ile naukowo - badawcza, oświatowo - szkoleniowa, kooperacyjna, popularyzatorska i doświadczalna. Rezerwat biosfery to instytucja, której program obejmuje m.in. szeroką współpracę z lokalnymi społecznościami. Naturalne i antropogeniczne zróżnicowanie ekosystemów obszaru Borów Tucholskich oraz jego reprezentatywność dla niżowej prowincji biogeograficznej na postglacjalnych obszarach Europy, a także potencjał naukowy związany z tym obszarem, sprawiają, że obszar ten spełnia wymogi stawiane przez program UNESCO Wojewoda Kujawsko-Pomorski przygotowuje dokumenty do wystąpienia z wnioskiem do UNESCO o uznanie Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. Jego obszar ma obejmować, leżący już poza terenem województwa, Park Narodowy Borów Tucholskich wraz z otuliną, obszary parków krajobrazowych: Tucholskiego i Wdeckiego oraz Zaborskiego i Wdzydzkiego (województwo pomorskie). Leśny Kompleks Promocyjny jest ważnym ogniwem w projektowanym Rezerwacie. Najcenniejsze obiekty znajdują się w „strefie centralnej” obejmującej m.in. rezerwaty zlokalizowane na obszarze LKP: Dolina Rzeki Brdy, Źródła Rzeki Stążki, Bagna nad Stążką, Brzęki im. Zygmunta Czubińskiego. VI. 8. Zagrożenia dla lasu

Predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzew.

Stopień wykorzystania predyspozycji chorobowej drzew przez fitofagi nie jest wielkością stałą. Skuteczność przeciwstawiania się działaniu szkodliwych fitofagów zależy przede wszystkim od stanu fizjologicznego drzew. W warunkach przyrodniczych Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie" i jego otoczenia na niekorzystne zmiany stanu fizjologicznego drzew ogromny wpływ wywiera zachwiana gospodarka wodna drzew określana często stosunkiem zawartości wody oraz azotu w glebie i w roślinach drzewiastych. Według Schwenke (1963) wilgotność gleb jest koniecznym warunkiem rozpuszczania się związków pokarmowych niezbędnych do życia drzew, uaktywnienia mikroorganizmów w celu mineralizacji kwaśnej próchnicy i aktywizacji fauny glebowej wprowadzającej próchnicę do mineralnej warstwy gleby. Dostateczne zaopatrzenie roślin drzewiastych w wodę umożliwia przechodzenie wody z ciał koloidalnych do soku komórkowego i zapewnia właściwy udział związków azotowych, a szczególnie białka w żywych komórkach. Następuje wzrost asymilacji i transpiracji co objawia się zwiększeniem

84 bonitacji o jedną do dwóch klas w obszarze rynnowym LKP drzewostanów sosnowych z domieszką świerka w stosunku do otoczenia. Dostateczna wilgotność gleby ogranicza względną zawartość cukrów, co -podobnie jak nadmiar białka - obniża wartość liści (igieł), jako pokarmu dla żerujących szkodliwych owadów i wpływa hamującą na ich rozwój. Inaczej jest w warunkach braku wody w strefach peryferyjnych obszaru rynnowego. Długotrwały niedostatek wody dostępnej dla drzew osłabia oddychanie roślin, a tym samym zwiększa zawartość cukrów w liściach i ciśnienie osmotyczne. Zwiększony udział cukrów wpływa korzystnie na rozwój fitofagów, zmniejsza ich śmiertelność, natomiast wyraźnie zwiększa udział samic w populacji i ich płodność.

Predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzewostanów. Warunkują je czynniki naturalne oraz są wywołane czynnikami antropogenicznymi. Do czynników naturalnych warunkujących podatność chorobową drzewostanów należą także warunki siedliskowe, których wskaźniki, np. zasobność gleb w związki pokarmowe, stosunki wodne gleb lub czynniki klimatyczne, znajdują się na skraju amplitudy ekologicznej miejscowych gatunków lasotwórczych. Ma to miejsce w strefach peryferyjnych obszaru rynnowego przy kontaktach wymagających gatunków liściastych z ubogimi sandrami i w strefie kontaktowej gatunków iglastych jak sosna i świerk z pobrzeżem jeziora. Wówczas niedobór lub nadmiar wody czy składników pokarmowych nie tylko obniża bezpośrednio sprawność fizjologiczną drzew ale prowadzi również do zawężenia granic tolerancji drzewostanów wobec innych czynników środowiskowych. Powoduje to słabość drzewostanów i ich podatność na działanie chorób i szkodliwych fitofagów oraz tzw. szkodników owadzich nękających i wtórnych. Gradacje zwójek sosnowych występują w otoczeniu obszarów rynnowych na glebach ubogich w składniki pokarmowe o głębokim poziomie wód gruntowych. Gradacje mogą rozwijać się szczególnie silnie, gdy gleby te znajdują się w strefie opadów rocznych poniżej 600 mm przy niskiej wilgotności powietrza i częstych wiatrach. Naturalna predyspozycja chorobowa drzewostanów uwidacznia się szczególnie, w okresach anomalii meteorologicznych (wysokich temperatur i suszy w okresie wegetacyjnym oraz katastrofalnych wiatrów i opadów śnieżnych). Ubóstwo gleb oraz ich niekorzystne cechy fizykochemiczne w otoczeniu obszarów rynnowych i wytopiskowych sprzyjają powstawaniu na tym terenie łańcuchowych chorób lasu inicjowanych wpływami pogodowymi. Rozmiar szkód wyrządzonych przez owady i choroby uzależniony jest w tych warunkach od wieku, zwarcia, składu gatunkowego drzewostanu i bonitacji siedliska. Gradacje borecznika sosnowca występują najczęściej tutaj w drzewostanach jednogatunkowych sosnowych III klasy wieku i III klasy bonitacji siedliska. Rozwijają się one również w latach o małej ilości opadów w okresie wczesnej wiosny i kiedy temperatura w lipcu jest powyżej średniej wieloletniej. W obecnych warunkach środowiska przyrodniczego

85 danego obiektu predyspozycje chorobowe drzewostanów powodowane czynnikami naturalnymi zostały szczególnie wzmocnione wpływami antropogenicznymi. Czynniki antropogeniczne wpływają na podatność chorobową drzewostanów terenu LKP można podzielić na dwie grupy: do pierwszej należy działalność gospodarcza człowieka w lesie, do drugiej oddziaływanie na las czynników antropogenicznych nie związanych z tą działalnością występujących głównie w przeszłości niejednokrotnie zamierzchłej. W drugiej grupie czynników można wyróżnić zjawiska inicjowane na terenach leśnych jak: pożary leśne, grabienie ściółki, wypas bydła owiec lub trzody chlewnej, a także wypalanie popiołów. Umieszczenie w grupie czynników antropogenicznych pożarów wynika z faktu, że w tych warunkach przyczyną powstania ognia w lesie był człowiek. Już w przeszłości poważne zagrożenie dla danych terenów leśnych stanowił ogień. Pożary szczególnie często i w sposób dotkliwy zagrażały młodym drzewostanom. Specjalną pozycję w drugiej grupie czynników zajmuje zmiana charakteru użytkowania gleb, a zatem objęcie gospodarką leśną gruntów porolnych, nieużytków podlegających zalesieniu od końca XIX wieku do dziś, gdzie uprawy i drzewostany odznaczają się aktualnie dużą podatnością chorobową. Działalność gospodarcza człowieka w lesie prowadząca do wywołania zjawisk chorobowych drzewostanów przejawiła się głównie, w danym obiekcie wpływem składu gatunkowego i genetycznego drzewostanu, wpływem cięć pielęgnacyjnych i rębni, uprawy gleb leśnych i zabiegów nawożeniowych. Działalność zmierzająca do ustalenia składu gatunkowego drzewostanów niezgodnego z warunkami siedliskowymi była świadoma i nieświadoma. Motywem świadomego postępowania były względy finansowe, organizacyjno - gospodarcze, jak łatwo dostępny materiał sadzeniowy, proste zabiegi pielęgnacyjne w monokulturach sosnowych. Nieświadome działania związane były z brakiem dokładnego, przestrzennego rozpoznania siedlisk. Żadne konsekwencje biologiczne nie dają się porównać z powagą tych, jakie spowodowane zostały niedostosowaniem przez człowieka zasad hodowli drzewostanów do miejscowych warunków siedliskowych. Objawia się to w LKP „Bory Tucholskie” tworzeniem monokultur sosnowych na powierzchni borów mieszanych i lasów mieszanych oraz tworzeniem monokultur ogólnie niedostosowanych do pozostałych siedlisk. Mechanizm pogłębiania naturalnej predyspozycji chorobowej drzewostanów i wyzwalania nowych dyspozycji polega w danym obiekcie zarówno na wytwarzaniu się nowych warunków mikroklimatycznych drzewostanów jednogatunkowych, jak i zmienionych reakcji fizjologicznych drzew rosnących w odmiennych warunkach glebowych, a często w odmiennych, niekorzystnych warunkach gospodarki wodnej sprzyjających łańcuchowym chorobom lasu. Największa podatność chorobowa drzewostanów sosnowych wywołana przyczynami antropogenicznymi występuje na peryferiach obszarów rynnowych i wytopiskowych w litych wielkopowierzchniowych i jednowiekowych drzewostanach sosnowych często na

86 niewłaściwych siedliskach o zachwianych stosunkach wodnych, gdzie sosna występowała w naturze w zmieszaniu z gatunkami liściastymi. Podatność chorobowa jednogatunkowych drzewostanów sosnowych na bogatszych siedliskach LMśw i LMw wynika stąd, że gospodarcza ingerencja człowieka w stosunki florystyczne biocenoz leśnych wpłynęła tu silniej na uproszczenie i zubożenie składu entomocenoz niż na siedliskach borowych, w związku z czym zmalała ich zdolność regulacyjna (Szujecki 1976). Rola domieszek liściastych jako bazy pokarmowej żywicieli pośrednich i zastępczych pasożytniczych gąsieniczników jest więc znacznie większa na siedliskach lasowych niż na siedliskach boru świeżego. Nieprzestrzeganie właściwego dla danego siedliska składu gatunkowego drzewostanu jest jako czynnik dyspozycji chorobowej drzewostanów potęgowane zmianami środowiska abiotycznego, degradacją siedlisk oraz pogorszeniem się stanu fizjologicznego roślin drzewiastych. Źródła podatności chorobowej drzewostanów w danym obiekcie wywołane zrębami zupełnymi tkwią oprócz efektu termicznego, powierzchniowego i wiekowego w zakłóceniu procesów glebotwórczych. Jakkolwiek bowiem odsłonięcie gleby na zrębie wpływa w początkowym okresie stymulująco na procesy mineralizacji zgromadzonych szczątków organicznych, warunki wilgotnościowe - powietrzne i odczynowe gleby, to jednak w ciągu paru lat brak drzew prowadzi do zahamowania dopływu masy organicznej, a większe niż pod okapem ilości opadów docierających na powierzchnię zrębu wymywają z wierzchnich warstw substancje pokarmowe roślin oraz niszczą naturalną strukturę gleby. Mniejsze negatywne znaczenie od zrębów zupełnych miałyby w danych warunkach w kształtowaniu biocenoz zręby smugowe, kulisowe i gniazdowo - zupełne, a zwłaszcza rębnie częściowe - wszystkie wykorzystujące pojawiające się tu grupy i kępy naturalnego odnowienia. Degradacja gleb leśnych danego obiektu jako konsekwencja wielowiekowego odprowadzania z lasu materii organicznej i niszczenia warstwy próchniczej w czasie odnowienia, a także nawożenia lasu ujawnia ciągle zwiększoną podatność chorobową drzewostanów.

Choroby łańcuchowe lasu. W warunkach LKP mają jeszcze miejsce procesy regeneracji naturalnych układów biocenotycznych i zdolność ich homeostazy dlatego, że totalne wpływy antropogeniczne na środowisko leśne mają tutaj bardzo krótką historię w stosunku do wieku formacji leśnej. Jednak poprzez zachodzące straty energii i ubytki organizmów człowiek zmienił naturalne mechanizmy homeostatyczne na tyle aby zostały realizowane zastępczo przez niepełne układy ekologiczne. Świadczą o tym już nie klęskowe, pojedyncze wystąpienia szkodliwych

87 organizmów, ale ich permanentne, chroniczne i wzajemnie powiązane oddziaływania na las, często układające się w system przyczyn, następstw i skutków, które określane są jako choroby łańcuchowe lasu. Bodźcem do powstania chorób łańcuchowych są przede wszystkim wyszczególnione wcześniej predyspozycje i dyspozycje chorobowe drzew i drzewostanów aktywizowane najczęściej pod wpływem określonych warunków meteorologicznych. Są to zwykle sploty lat suszy i wysokich temperatur z jednej strony, z drugiej zaś strony ubóstwo i degradacja gleb, niedostosowanie gatunkowej i genetycznej struktury drzewostanów do miejscowych warunków siedliskowych. Następne ogniwa łańcuchowych chorób tego lasu stanowią owady żerujące na igłach oraz choroby wywołane przez grzyby. Dalszym ogniwem są szkodniki wtórne. Zdarza się, że silnie działające pierwotne bodźce chorobowe prowadzą do ominięcia pośrednich ogniw chorób łańcuchowych i natychmiastowego wkroczenia szkodników wtórnych do silnie osłabionych drzewostanów. Tak więc układ chorób łańcuchowych może być w danych warunkach różny, zależny nie tylko od lokalnych warunków siedliskowych ale i przebiegu pogody w kolejnych okresach tworzenia się łańcucha chorobowego. Choroby te mogą mieć charakter permanentny bądź utrwalić się w środowisku lub zakończyć się na dowolnym ogniwie. W drzewostanach sosnowych LKP na łańcuch chorobowy składają się silne dyspozycje, spowodowane brakiem zharmonizowania właściwości siedlisk z wymaganiami sztucznie wprowadzonych na dużych powierzchniach drzewostanów sosnowych z domieszka świerka, duże wahania poziomu wód gruntowych w okresie wegetacyjnym, rozpowszechnienie grzybów pasożytniczych, częste lokalne klęski wiatro - i śniegołomów, duża liczebność szkodników wtórnych. Na glebach porolnych, których jest znaczna ilość w danym obiekcie, ogniwem chorobowym są obce dla środowiska leśnego warunki glebowe. Stwarzają one dyspozycję chorobową drzewostanów sosnowych wykorzystaną najpierw przez szkodniki igieł i korzeni następnie przez hubę korzeniową i wreszcie przez szkodniki wtórne. Cechą charakterystyczną chorób łańcuchowych lasów Borów Tucholskich jest sukcesyjne włączanie się ich kolejnych ogniw w różnych etapach rozwojowych drzewostanów, co powoduje zagrożenie lasu w ciągu całego cyklu produkcyjnego. Zjawisko to jest szczególnie charakterystyczne tam, gdzie ubóstwo siedlisk doprowadziło do powstania wielkich powierzchni litych drzewostanów sosnowych. Drzewostany te były w przeszłości miejscem wielkoobszarowych gradacji, tzw. pierwotnych szkodników sosny, w wyniku których powstały duże zręby. Drzewostany te są obecnie nękane w różnych okresach swego rozwoju przez liczne choroby i szkodniki od szeliniaka, zwójki do brudnicy mniszki, poprocha cetyniaka, boreczników i innych pierwotnych szkodników sosny i następujących wtórnie za nimi szkodników miazgi i drewna.

88 Znaczenie układów biocenotycznych dla przebiegu zjawisk chorobowych lasu. Biocenoza wyróżnia się charakterystycznym składem gatunkowym, udziałem w obiegu materii i przepływie energii danego ekosystemu, zajmowaniem określonego obszaru i trwałością w czasie. Utrzymaniu struktur i funkcji biocenozy służą mechanizmy regulacji wewnętrznej biocenozy, czyli mechanizmy homeostatyczne, właściwe dla każdego układu lub organizmu biologicznego, gdzie samoregulacja jest warunkiem istnienia. Zjawiska gradacyjne, wystąpienia organizmów szkodliwych w obiekcie i jego otoczeniu świadczą o zakłóceniu procesów samoregulacyjnych populacji określanych fitofagów lub patogenów drzew. Oznacza to, że od czasu do czasu zawodzą w danym terenie mechanizmy biocenotyczne regulacji liczebności. Dotyczy to szczególnie sytuacji w biocenozach o słabo rozwiniętych zdolnościach homeostatycznych. Należą do nich najczęściej liczne w danych warunkach jednogatunkowe drzewostany sosnowe o uproszczonym obiegu materii poddane w niedalekiej przeszłości wpływom antropogenicznym. Poznanie mechanizmów regulujących biocenoz jest niezbędne dla prawidłowego stosowania metod ochrony lasu. Każda biocenoza ma określoną strukturę opartą na specjalizacji ekologicznej jej komponentów. Wyróżnia się następujące typy takich struktur: troficzną, konkurencyjną, paratroficzną.

Strukturę troficzną osiąga się przez układ zależności eksploatacyjnych, wiążących poszczególne człony biocenozy (od produkujących roślin przez roślinożerców i pasożytów do koprofagów, nekrofagów kolejnych rzędów). Są to łańcuchy i sieci pokarmowe biocenozy. Struktura ta w danym obiekcie jest bardzo uboga i składa się z nielicznych populacji w każdym ogniwie łańcuchów pokarmowych. Jest ona dlatego szczególnie wrażliwa na bodźce pozaukładowe, co przejawia się małą stabilizacją ilościową jej komponentów. Takie pierwotne struktury troficzne nie są trwałe i dążą do rozbudowy, a warunki siedliskowe tutaj na to pozwalają. Wyrazem struktury konkurencyjnej biocenozy jest; zróżnicowanie ilościowe jej komponentów, występowanie w zespołach zwierząt hierarchii dominującej gatunków. W nowych sytuacjach ekologicznych inne gatunki przejmują pozycję dominantów, co zapewnia funkcjonowanie zespołów, jest wyrazem homeostatycznych zdolności biocenozy. Sytuację taką ilustruje w warunkach obiektu reakcja zgrupowania ściółkowych kusakowatych borów sosnowych na wycięcie drzewostanu zrębem zupełnym polegająca na przejęciu w okresie regeneracji struktury zgrupowania (zachodzącej w miarę wzrostu drzewostanu) funkcji dominantów przez gatunki poprzednio mało liczne jak Sipalia circellaris Struktura paratroficzna biocenozy obejmuje m.in. związki troficzne między jej komponentami nie mające charakteru eksploatacyjnego, odgrywające natomiast ogromną rolę stymulacyjną w procesach życiowych organizmów. Dla funkcjonowania biocenotycznych mechanizmów regulujących szczególną rolę odgrywa możliwość odżywiania się dorosłych

89 osobników pasożytniczych blonkówek i muchówek nektarem kwiatów łub spadzią. W ubogich drzewostanach sosnowych danego obiektu rolę kwiatów niejednokrotnie spełnia intensywnie produkowana przez mszyce spadź. Zapewnienie regulatorom liczebności szkodliwych owadów leśnych właściwego pokarmu z zasobów związków paratroficznych stanowi jeden z elementów homeostazy danej biocenozy. Homeostazę biocenozy w danych warunkach zapewniają jednak wszystkie komponenty jej struktury. Uszkodzenie jakiegokolwiek ogniwa struktury ekologicznej biocenozy, które nie może być zastąpione, może więc prowadzić do zniszczenia całego ekosystemu.

Powtarzające się w Borach Tucholskich gradacje szkodliwych owadów żerujących na igłach sosny mogą być rozpatrywane nie tylko w aspekcie ich negatywnego znaczenia gospodarczego, ale i jako zjawiska przepływu energii i krążenia materii ekosystemie. Gradacja w tych warunkach jest więc „umotywowaną" wielką kumulacją jednorodnej masy organicznej litych drzewostanów sosnowych na dużych przestrzeniach wymagającą przyspieszonego jej włączenia w bioenergetyczny obieg ekosystemu.

Masowe pojawy szkodliwych owadów.

Historycznie najgroźniejszą okazały się gradacje strzygoni choinówki i brudnicy mniszki, które rozprzestrzeniły się na cały obszar Borów Tucholskich. Do dzisiaj spotyka się ziemne kopce w drzewostanach, także danego obiektu, jako sposób walki z strzygonią. Powstawanie populacji szkodliwych owadów poprzez fazę wzrostu pozytywnego towarzyszyło w danych warunkach zasiedleniu terenów odzyskiwanych dla gospodarki leśnej w drzewostanach na gruntach porolnych oraz w pewnym sensie także w miarę stwarzania warunków do zasiedlania gatunkom ściśle związanym z określoną klasą wieku drzewostanu przy gospodarce zrębami zupełnymi. W przypadku gospodarstwa zrębowego zasiedlanie ma charakter cykliczny związany z koleją rębu i dokonywane jest siłami lokalnych populacji. Istotnym momentem decydującym o wysokim poziomie liczebności jest pokrywanie się zasięgu gatunków roślinożernych i zasięgu jego rośliny pokarmowej. Zasięg szkodliwych fitofagów na danym terenie pokrywa się całkowicie z zasięgiem jej rośliny żywicielskiej - sosny, tworząc optymalną strefę szkodliwości. Utrzymywanie się więc średniego poziomu liczebności szkodliwych owadów jest w pewnym stopniu uwarunkowane istnieniem dywergencji ekologicznej polegającej na równoczesnym zaistnieniu optimów ekologicznych sosny, fitofagów i ich prześladowców. Nie płodność, ale miejsce w sieci pokarmowej biocenoz danego gatunku może wyznaczać jego średnią liczebność. Sytuację taka dobrze ilustruje wysoki poziom liczebności szkodników sosny w jednogatunkowych drzewostanach sosnowych danego obiektu, gdzie byt wielu gatunków drapieżców i pasożytów uzależniony jest od monofagów sosny. Wcześniej przypomniano, że gradacje obejmują zwykle tysiące hektarów drzewostanów. Jednak rozwój ich następuje w miejscach najbardziej

90 odpowiadającym szkodliwym fitofagom, czyli w tzw. pierwotnych ogniskach gradacyjnych. Ogniskami gradacyjnymi w danych warunkach są najczęściej jednogatunkowe drzewostany sosnowe rosnące na ubogich glebach. W historii tych drzewostanów odnotowano silny wpływ czynnika antropogenicznego stwarzającego szczególną predyspozycję chorobową drzewostanów, a wyrażającego się niegdyś wypalaniem, używaniem do odnowienia nasion niewłaściwego pochodzenia, grabieniem ściółki do niedawna oraz wypasaniem bydła i owiec. Osłabienie samych drzew oraz osłabienie wrogów naturalnych fitofaga prowadzi zwykle do łatwych i częstych wzrostów jego liczebności, które w ogniskach gradacyjnych wyprzedzają rozwój gradacji w sąsiednich drzewostanach zwykle o około 2 lata. Na terenie obszarów rynnowych i wytopiskowych LKP powstają zwykle wtórne ogniska gradacyjne. Powstają one w drzewostanach mniej odpowiednich dla rozmnażania się szkodliwych fitofagów, w których występuje silniejsze działanie abiotycznych i biotycznych czynników środowiskowych. Wzrost liczebności szkodników w związku z mniejszą ich płodnością i większą liczbą wrogów naturalnych następuje tu w wolniejszym tempie. W opisywanym terenie daje się zauważyć bezpośrednie i pośrednie działanie warunków meteorologicznych. W pierwszym przypadku chodzi o bezpośrednie działanie na owady takich czynników jak temperatura i wilgotność powietrza. Od dawna można obserwować synchronizację masowych pojawów owadów z okresami suszy i lat upalnych. Gradacje brudnicy mniszki przypadają zwykle na ciepłe i suche okresy jej cyklu rozwojowego. Pośrednie działanie warunków meteorologicznych polega na zmianach stanu roślin pokarmowych i stwarzaniu różnic w przedziałach tolerancji owadów roślinożernych i ich wrogów naturalnych przez czynniki pogodowe. Z obserwacji w danych warunkach można np. dojść do wniosku, że im dłużej gąsienice brudnicy mniszki mogą odżywiać się kwiatostanami męskimi sosny, co zależy od pogody i charakteru drzewostanu, tym mniejsza jest śmiertelność tego szkodnika, a większa płodność. Stopień takiej koincydencji wyraźnie się zmienia w zależności od przebiegu pogody i jest główną przyczyną masowych pojawów tego szkodnika lub może prowadzić do załamania się gradacji (chłodne, deszczowe dni). Większe jeszcze znaczenie w dynamice liczebności owadów roślinożernych odgrywa stan fizjologiczny roślin pokarmowych, kształtujący się pod wpływem pogody. Często zdarzające się ostatnio susze fizjologiczne na opisywanym terenie prowadzą do: zwiększenia w sośnie rozpuszczalnych związków azotowych, zmniejszenie azotu ogólnego oraz zwiększenia cukrów redukcyjnych. Prowadzi to do wzrostu liczebności fitofagów. Przyczyną powstania procesów gradacyjnych może być sprzyjający układ czynników meteorologicznych dla fitofagów, równoczesne niekorzystny dla jego pasożytów lub drapieżców. Nunberg (1937) stwierdził, że procent spasożytowanych poczwarek strzygoni jest odwrotnie proporcjonalny do sumy opadów w okresie żerowania larw tego szkodnika.

91 Istnieje oprócz powyższych czynników cała gama regulatorów dynamiki populacji szkodliwych owadów. Skuteczność działania poszczególnych regulatorów w danych warunkach jest mniejsza ponieważ tutaj decydującym czynnikiem w kształtowaniu się zjawisk gradacyjnych jest predyspozycja chorobowa drzewostanów. Zjawiska zanikania gradacji szkodliwych owadów leśnych pod wpływem czynników regulujących ma miejsce w biocenozach bogatszych od opisywanych.

Szkody powodowane przez owady LKP „Bory Tucholskie” leży w zasięgu największego zagrożenia lasów przed szkodami powodowanymi przez owady. Wiąże się to z rozległością jednogatunkowych i jednowiekowych drzewostanów sosnowych, uformowanych na ubogich, przemytych glebach piaszczystych, pochodzenia lodowcowego, często o głębokim poziomie wód gruntowych. W katastrofalnych gradacjach występowała tu strzygonia choinówka, poproch cetyniec, brudnica mniszka i boreczniki. Licznie pojawiają się szkodniki upraw, jak: szeliniak sosnowiec, sieciech niegłębek, zmienniki oraz szkodniki młodników, jak: zwójka sosnóweczka, opaślik sosnowy, borecznik rudy, smolik znaczony i korowiec sosnowy. Rozprzestrzenianiu i nasileniu szkód ze strony szkodników wtórnych sosny, jak cetyńce i przypłaszczek granatek sprzyjają , oprócz gradacji szkodników pierwotnych pożary lasu. Wciąż ujawniają się nowe zagrożenia dla lasów ze strony owadów. Na wiosnę bieżącego (2008) roku zaszła konieczność zwalczania w niektórych jednostkach RDLP, np. w Nadleśnictwie Trzebciny owada o specyficznej biologii i charakterystycznej nazwie - rozwałek korowiec (Aradus cinnamomeu). Jest to drobny owad z rzędu pluskwiaków różnoskrzydłych o długości 4-5 mm: żeruje na sosnach, długą ssawką wysysa miazgę drzew, powodując wyciek żywicy i pękanie kory. Zimują zarówno imaga jak i larwy schowane pod łuskami kory lub w ściółce. Dorosłe owady składają jaja od końca kwietnia do początku maja na korze 5-15 i starszych sosen, a czasem także młodych modrzewi. W przypadku masowego występowania korowca następuje odpadanie płatów kory od pnia, a także żółknięcie i opadanie igieł. Szczególnie groźny korowiec jest dla młodników. Efektem jego długotrwałego żerowania jest powolne zamieranie drzew od ich wierzchołków. Do naturalnych wrogów korowca należą wielbłądki. W ostatnich latach znacznie pogorszył się w Polsce stan zdrowotny drzewostanów dębowych. W okresie od 2001 do 2004 roku pozyskanie drewna dębowego w ramach cięć sanitarnych wzrosło do nienotowanej od wielu lat wielkości (Hilszczański J., Sierpiński A. 2006). Podstawową przyczyną takiego stanu rzeczy jest susza i obniżenie w jej wyniku poziomu wód gruntowych. Powoduje to znaczne osłabienie kondycji drzewostanów dębowych i zwiększenie ich podatności na choroby grzybowe, a także na zasiedlenie przez owady z grupy szkodników wtórnych, szczególnie przez opiętka dwuplamkowego. Wiele

92 starszych i młodych drzewostanów dębowych ulega szybkiemu osłabieniu, a nawet zamarciu, w następstwie inwazji tego gatunku. Ponad 70 % drewna pozyskanego w ramach cięć sanitarnych to drewno wykazujące objawy występowania opietka dwuplamkowego i towarzyszących mu gatunków (Hilszczański J., Sierpiński A. 2006). Niestety dotychczas nie opracowano metod monitorowania i zwalczania tych owadów. Jedynym sposobem walki z opiętkami jest wycinanie i usuwanie z lasu zasiedlonych drzew, przed okresem wylotu młodych chrząszczy. Dużą trudność sprawia wyznaczanie drzew zasiedlonych, zwłaszcza przez młodociane larwy, z uwagi na brak specyficznych objawów zasiedlania. Można jedynie ograniczać populacje opiętków poprzez następujące działania: jesienią i zimą (do końca kwietnia) wyznaczanie i usuwanie drzew z zimującą dorosłą larwą w korze,w sezonie wegetacyjnym obserwacja, wyznaczanie i usuwanie drzew zdradzających objawy zasiedlania przez młodsze stadia larw. Należy pamiętać, że dorosłe larwy opiętka dwuplamkowego zimują w korze, stąd bardzo ważnym zabiegiem jest niszczenie kory – rozdrabnianie i palenie (Hilszczański J., Sierpiński A. 2006).

Szkody powodowane przez grzyby Lasy LKP są podatne na choroby grzybowe. Grzywacz (1998) wymienia następujące choroby sosny wywołane w tym regionie przez grzyby wraz z gatunkami je powodującymi (tabela nr 11).

93 Tabela 11

Choroby sosny wywoływane przez grzyby

Nazwa choroby grzybowej Gatunek (gatunki) grzybów

Osutka sosnowa Lophodermium pinastri

Osutka wiosenna Lophodermium seditiosum

Osutka jesienna Sclerophomia pythiohila, Cyclaneusma minus, Coniothyrium fuckełii, Epiococcum purpurascens i inne

Osutka śnieżna

Osutka północna

Skrętak sosny Mełampsora piniotorgua

Szara pleśń Botritis cinirea (rdza dwudomowa - sosna i osika oraz topola biała)

Obwar (rdza kory sosny, osmól, sprawcą jest Gnonartium foccidium suchoczub)

Huba sosny powoduje ją czerń sosnowy Phellinius pini

Huba korzeni zgnilizna drewna powoduje ją Heterebasidion annosum

Opieńkowa zgnilizna korzeni powoduje ja głównie opieńka ciemna Armilłaria ostyae (A. obscura), jeden z gatunków (armikarioza) szeroko ujmowanej opieńki miodowej (A. mellea)

Choroba zamierania pędów sosny wywołują ją następujące grzyby: Gremmenielła abietina (Scleroderris łagebergii), Cenangium ferruginosum, Scolecontheria cucurbitula, Gremmenielła abietina, Sclerophoma pityophilla, Schaeropsis sapinea

Porażenie igliwia igłówka sosnowa Thecodiplosis brachyntera, pryszczarka Baera Cecidomyia baeri

94 Tabela nr 12

Kalendarium gradacyjnych wystąpień owadów i szkód odgrzybowych, które wywarły największy wpływ na kształtowanie się ekosystemów leśnych LKP „Bory Tucholskie”

Lata Gatunek oraz rozmiar strat (formy zwalczania) 1820, 1855, 1859, 1866, 1876, gradacja barczatki sosnówki w Nadleśnictwach: Gołąbek i Świt. 1883, 1893,1907 1837, 1867 gradacja strzygoni choinówki w Nadleśnictwach: Gołąbek i Świt 1922-1924 katastrofalna gradacja strzygoni choinówki. Zaszła konieczność wycięcia dużych połaci lasu, przy czym szerokość zrębów wynosiła często 150 m a nawrót cięć 2 lata 1978 żer borecznika na powierzchni 5867 ha w Nadleśnictwie Dąbrowa. 1979-1982 gradacja brudnicy mniszki na całej powierzchni lasów oraz jej zwalczanie środkami Ambusz i Decis poprzez opryski samolotowe. 1984-1985 w lasach LKP powstaje zagrożenie od boreczników. Podejmuje się walkę poprzez opryski samolotowe na powierzchni 5322 ha

1986 powstaje zagrożenie gradacją strzygoni choinówki, które powoduje decyzję wykonania oprysku samolotowego preparatem Decis na powierzchni 3284 ha

1988 zaistniała konieczność wykonania zabiegu zwalczania gąienic strzygoni choinówki na łącznej powierzchni 4880 ha preparatem Ripcord w Nadleśnictwie Osie oraz borecznika preparatem Decis na powierzchni 7083 ha w Nadleśnictwie Dąbrowa.

1992 na powierzchni 4322 ha zaistniała konieczność zwalczania boreczników w Nadleśnictwie Osie

1994 zwalczanie ognisk: barczatki sosnówki na powierzchni 1617 ha, strzygoni choinówki i brudnicy mniszki łącznie na powierzchni 2809 ha i boreczników 550 ha

1995-1996 na jesieni 1995 roku wystąpiły masowo główka sosnowa i pryszczarek Baera w wyniku których nastąpiło w 1996 roku obumieranie pędów sosny

Niekorzystny wpływ czynników atmosferycznych

W lasach LKP „Bory Tucholskie” duże znaczenie gospodarcze ma zagrożenie ujemnym działaniem czynników natury nieożywionej spośród niekorzystnego wpływu czynników atmosferycznych na czoło wysuwają się wiatry i huragany, opady atmosferyczne w postaci śniegu, a także niskie temperatury. Zależnie od prędkości wiatru, szkody polegają na łamaniu wierzchołków i gałęzi, łamaniu pni (wiatrołomy) i wywracaniu całych drzew (wywały), a także na trwałym pochyleniu. Szkody o mniejszym nasileniu występują częściej i mają charakter gwałtowny. Groźne szkody w LKP wyrządza również okiść śniegowa, powstająca najczęściej późną jesienią lub wczesną wiosną. Skutkiem okiści jest łamanie wierzchołków, łamanie i wyrywanie gałęzi, kabłąkowate przyginanie drzew cienkich, wreszcie łamanie pni i wywracanie drzew. Okiść śniegowa wyrządziła bardzo duże szkody w 1973 i 1982 roku. U schyłku zimy przy dużych różnicach między temperaturą nocy, a temperaturą

95 panującą w słoneczne dni coraz częściej występuje opadzina mrozowa. Objawia się obumieraniem, czerwienieniem i opadaniem igieł spowodowanym działaniem mrozów.

Tabela 13

Kalendarium wydarzeń wpływających na ochronę i kształtowanie ekosystemów leśnych LKP Lata Rodzaj (rozmiar) strat 1871, 1875, 1894 poważne zniszczenia od huraganów w drzewostanach Nadleśnictwa Świt 1980 podtopienia po ulewnych deszczach, szkody od śniegołomów i wiatrołomów.

1993 od wiatrołomów i śniegołomów

1995 od wiatrołomów i śniegołomów 1996 od wiatrołomów i śniegołomów

Niekorzystne właściwości gleby

W grupie czynników abiotycznych znaczenie gospodarcze w lasach LKP mają niekorzystne właściwości gleb, takie jak: niedostateczna wilgotność gleb leśnych, objawiająca się najczęściej ostrym niedoborem wody oraz niedobór substancji pokarmowych w glebach.

Występujący coraz częściej ostry niedobór wody związany jest z dużymi wartościami odpływu wody ze zlewni leśnych. Powodowany jest przez długotrwały brak opadów potęgowany przez nadmierne upały i suche wiatry. Wielkości odpływu w warunkach LKP są w przybliżeniu wyższe od średnich krajowych o 60 - 100 %. Związane jest to przede wszystkim ze specyficzną dla tego obszaru budową geologiczną, która umożliwia występowanie intensywnych procesów infiltracyjnych. Deficyt wody na tym obszarze jest zapewne częściowo zmniejszany poprzez dopływ wód podziemnych spoza granic LKP oraz podczas lat mokrych z opadami znacznie przekraczającymi wartości średnie. Najgroźniejsza w skutkach, szczególnie dla upraw, jest długotrwała posucha w okresie wiosny. Skutki susz wiosennych potęgują się, jeśli występują one po zimie z małymi opadami śniegu. W przeważającej powierzchni gleb leśnych bielicowych występuje niedobór makroelementów (azot, fosfor, potas, magnez, wapń, żelazo) i mikroelementów (miedź, bor, mangan), który pociąga za sobą wielokierunkowe zaburzenia w procesach życiowych drzew i jest przyczyną przewlekłych schorzeń całych drzewostanów. Przyczyna niedostatku substancji potrzebnych drzewom leżą w naturalnym ubóstwie wspomnianego typu gleby, a także w zjawisku wtórnym spowodowanym wyługowaniem składników odżywczych prze z wodę i wyczerpaniem tych gleb przez sosnowe drzewostany jednogatunkowe (monokultury).

96 VII. OCENA WARUNKÓW DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

VII. 1. Nasiennictwo i selekcja.

Najbardziej efektywnym sposobem zwiększania i ulepszania produkcji leśnej jest selekcja. Uważa się, że przez użycie nasion z najlepszych jakościowo drzewostanów można zwiększyć końcową produkcję o 15-20 %. Istnieją dwa podstawowe rodzaje selekcji: populacyjna i indywidualna. Selekcja populacyjna polega na wybraniu najlepszych drzewostanów w danych warunkach siedliskowych i pozyskiwania z nich nasion. Są to wyłączone drzewostany nasienne (WDN) i gospodarcze drzewostany nasienne (GDN). Na wyłączone drzewostany nasienne typuje się zgrupowania drzew dojrzałych, dobrze ukształtowanych o najlepszych cechach genotypowych, zdolne do obfitego obradzania nasion. Są one wyłączone z wyrębu. Nasiona pozyskuje się również z gospodarczych drzewostanów nasiennych GDN. Są to drzewostany korzystnie wyróżniające się jakością hodowlaną, użytkowane w latach dobrego urodzaju nasion danego gatunku. Od drzewostanów tej kategorii wymaga się aby były pochodzenia rodzimego, w wieku rębnym lub bliskorębnym a tworzące je drzewa wykazywały pełną zdrowotność, dobrą jakość i dużą produkcyjność. Selekcja indywidualna polega na wykorzystywaniu generatywnego potomstwa drzew doborowych i elitarnych o najlepszych i pożądanych cechach zewnętrznych do produkcji wegetatywnego potomstwa (klonów), w postaci szczepów do zakładania plantacji nasiennych. Przy wyborze drzew doborowych analizuje się przede wszystkim ich cechy jakościowe. Są one w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie. Natomiast cechy przyrostowe zależą od wielu czynników, w tym od zabiegów hodowlanych i żyzności siedliska. Typowane drzewa powinny wyróżniać się, spośród otaczających je osobników tego samego gatunku większą grubością i wysokością oraz lepszą jakością strzały i dobrze uformowaną koroną. W lasach LKP wytypowano 37 drzew doborowych. W zakresie selekcji i nasiennictwa w lasach LKP kontynuuje się politykę, zalecaną przez Dyrekcję Lasów Państwowych, która polega miedzy innymi na następujących działaniach: - Zachowaniu naturalnego bogactwa lasu poprzez wprowadzenie gatunków drzew i krzewów, które rosły ongiś liczniej na tym terenie, takich jak np.: lipa drobnolistna, jesion wyniosły, klon zwyczajny, wszystkie gatunki wiązów, a w części południowo- zachodniej także klon jawor i klon polny. W tym celu poprawia się warunki biocenotyczne i stopniowo przebudowuje drzewostany dostosowując je do uwarunkowań siedliskowych i składu gatunkowego potencjalnych zespołów leśnych.

97 Wzorcem tych ostatnich są lasy naturalne występujące na analogicznych siedliskach w licznych tu rezerwatach. - Stałym zabezpieczeniu nasion gatunków lasotwórczych na odpowiednim poziomie ilościowym i jakościowym dla Lasów Państwowych i lasów innych właścicieli w granicach zasięgu terytorialnego LKP. - Wykorzystywaniu nasion z Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych WDN, Gospodarczych Drzewostanów Nasiennych GDN, drzew doborowych i swobodnym ich zagospodarowaniu w ramach rejonów. - Zagospodarowaniu i wykorzystaniu najcenniejszych populacji rodzimych gatunków drzew o utrwalonych, w trakcie długotrwałego doboru naturalnego, cechach fenotypowych i genotypowych na całym obszarze Borów Tucholskich. - Wyeliminowaniu lub drastycznemu ograniczeniu udziału w reprodukcji lasu nasion drzew i krzewów obcego pochodzenia lub występujących tu poza naturalnym zasięgiem występowania oraz nasion nieznanego pochodzenia. - Zachowaniu naturalnego zróżnicowania genetycznego populacji miejscowych populacji gatunków drzew leśnych i utrwaleniu ich cech lokalnych. - Rozszerzaniu zasięgów najlepszych populacji o charakterze uniwersalnym, odznaczających się dużymi zdolnościami adaptacji do zmieniających się warunków środowiska Nasiona pozyskane z wyłączonych drzewostanów nasiennych stanowią podstawę zakładania upraw pochodnych oraz do hodowania sadzonek na podkładki do szczepień. Rejestrowane uprawy pochodne mają stanowić bazę nasienną o ulepszonej wartości genetycznej. Zagadnienia selekcji drzew dla potrzeb nasiennictwa leśnego są realizowane w oparciu o Zarządzenie nr 7 Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 07.04.1988r. oraz „Program zachowania leśnych zasobów genowych w hodowli selekcyjnej drzew leśnych na lata 1991-2010 roku"

Wyłączone drzewostany nasienne (WDN) Zgodnie z obowiązującymi Zasadami hodowli lasu bazy nasienne o znaczeniu ogólnokrajowym stanowią wyłączone drzewostany nasienne dla sosny w warunkach niżowych - Bory Tucholskie a w nich drzewostany LKP. Na jego terenie występuje 10 wyłączonych drzewostanów nasiennych sosnowych o łącznej powierzchni 116,56 ha. We wszystkich przeprowadzono, zgodnie z wytycznymi, cięcia sanitarno-selekcyjne oraz w uzgodnieniu z RDLP wyznaczono drzewa docelowe pozostawione do końca istnienia drzewostanu. Na wszystkich dokonuje się systematycznie zbioru szyszek w ilości średnio

98 rocznie ca 494 kg oraz na niektórych pozyskuje się zrzezy dla plantacji nasiennych. Sporadycznie nawozi się te drzewostany wapnem i poprzez obsiew łubinu.

Gospodarcze drzewostany nasienne (GDN)

Aktualnie powierzchnia gospodarczych drzewostanów nasiennych GDN w LKP Bory Tucholskie przedstawia się następująco: sosnowe – 2085,00 ha, świerkowe – 3,30 ha, dębowe (Dbs) – 17,27 ha, brzozowe – 3,50 ha, olchowe (Olc) – 5,72 ha i bukowe – 5,00 ha. Niski rozmiar użytkowania rębnego oraz duży zapas nasion pochodzących z GDN nie pozwala na wykorzystanie pełnych możliwości zbioru szyszek. W bardzo niezadawalającym stopniu drzewostany te odnawiają się naturalnie, głównie z powodu braku doświadczeń leśników w tym zakresie i wypracowanych sposobów zagospodarowania drzewostanów sosnowych przy wykorzystaniu samosiewów. Obowiązujące zasady hodowli lasu w § 48 p. 2 z definicji obligują hodowców do przeznaczenia tych drzewostanów do odnowienia naturalnego przed wyrębem.

Drzewostany nasienne zachowawcze Na terenie LKP wytypowano na powierzchni 18,70 ha sosnowe drzewostany nasienne zachowawcze. Ich celem jest zachowania puli genowej ze względu na jej cenne wcześniej określone cechy. Areał tych drzewostanów w LKP jest stanowczo za mały. Drzewa doborowe Na terenie LKP wytypowano 148 sztuk drzew doborowych sosny pospolitej. Uprawy pochodne W LKP założono 724,06 ha głównie zblokowanych upraw pochodnych z nasion pochodzących przeważnie z WDN, w tym: sosnowych – 676,12 ha, brzozowych – 38,32 ha i dębowych (Dbc) – 9,62 ha Powierzchnia upraw pochodnych w LKP jest zbyt mała w stosunku do zakładanych upraw biorąc pod uwagę możliwości nasienne i potrzebę upowszechniania cennego genotypu sosny pospolitej w warunkach nizinnych.

VII. 2.Gospodarka szkółkarska

W LKP „Bory Tucholskie” gospodarkę szkółkarską prowadzi się na 29,88 ha powierzchni produkcyjnej czterech szkółek. Produkcja szkółkarska w pełni zaspakaja potrzeby związane z zadaniami odnowieniowymi i zalesieniowymi w lasach LKP ale także w lasach prywatnych położonych w zasięgach terytorialnego działania nadleśnictw wchodzących w skład LKP. W szkółkach produkuje się sadzonki około 25 gatunków drzew

99 i 16 gatunków krzewów. Średnioroczna wydajność z 1 ara dla większości gatunków jest wyższa niż normy przyjęte w zasadach hodowli lasu. Najlepiej przedstawia się ona dla brzozy i sosny zwyczajnej . Niższa jest jedynie dla takich gatunków jak: klon zwyczajny, klon jawor , jarząb pospolity, lipa drobnolistna i grab zwyczajny. Intensywna produkcja szkółkarska sprzyja występowaniu grzybów zgorzelowych Rhizoctonia, Fusarium i Pythium. W celu polepszenia stanu biologicznego szkółek związanego z wytworzeniem środowiska korzystnego dla mikoryz, szkółki nawozi się kompostem sporządzanym z torfu, mielonej kory sosnowej i świeżych trocin sosnowych.

VII. 3. Drzewostany

Zdecydowana przewaga siedlisk borowych powoduje, że w strukturze gatunkowej drzewostanów LKP „Bory Tucholskie” panuje bezwzględnie sosna zwyczajna zajmując ponad 95 proc. obszaru leśnego. Spośród innych gatunków można wymienic udział brzozy (1,8 %), dębów (1,1), olszy czarnej (1,0 %) i świerka - 0,5 %. Sosna tworzy monokultury z niewielką domieszką brzozy. Tylko w południowej części kompleksu, na żyźniejszych glebach, pojawiają się drzewostany mieszane z udziałem dębów szypułkowego i bezszypułkowego, rzadziej buka, świerka i brzozy. Przeprowadzona poniżej charakterystyka ważniejszych cech taksonomicznych drzewostanów oraz określenie stopnia zgodności ich składów z warunkami siedliskowymi wykazuje, że istnieją możliwości zwiększenia w pewnym zakresie udziału w strukturze drzewostanów gatunków liściastych, ale sosna wciąż pozostanie elementem dominujacym w krajobrazie Borów Tucholskich

Bogactwo gatunkowe Bogactwo gatunkowe drzewostanów analizowano pod względem ilości gatunków w składzie warstwy górnej drzew (zapisanych w składzie gatunkowym 1-ego piętra). Zestawienie powierzchni [ha] drzewostanów i bogactwa gatunkowego przedstawiono w poniższej tabeli.

100 Tabela 14 Zestawienie powierzchni drzewostanów i bogactwa gatunkowego w LKP „Bory Tucholskie”

Bogactwo gatunkowe Jednostka ha/m3 Udział (%) drzewostanów d-stany jednogatunkowe ha 73,756425,27 d-stany dwugatunkowe ha 18,013834,60 d-stany trzygatunkowe ha 5,03875,05 d-stany cztero i więcej ha 3,32632,31 gatunkowe

Ogółem 76767,23 ha

Zestawienie to wskazuje na bardzo zbliżony stopień bogactwa gatunkowego w całym LKP na skutek wyrównanych warunków siedliskowych. Ogólnie LKP charakteryzuje się ubóstwem gatunkowym, spowodowanym nie niską żyznością i wilgotnością siedlisk, ale przede wszystkim niepożądaną w tym kierunku działalnością hodowlaną w poprzednich okresach gospodarczych, która nie przynosiła efektów w zakresie domieszkowego wzbogacenia składu gatunkowego. Wśród drzewostanów jednogatunkowych, które w skali LKP zajmują aż 73,7 %powierzchni lasów przewagę powierzchniową bezwzględnie stanowią monokultury, złożone wyłącznie z jednego gatunku i przeważnie jednego wieku. Pozostałą powierzchnię w grupie drzewostanów jednogatunkowych zajmują drzewostany jednogatunkowe słabo urozmaicone, ze sporadyczną i pojedynczą domieszką innych gatunków, głównie brzozy, mało zróżnicowane wiekowo (5÷10 lat). Możliwości siedliskowe hodowli drzewostanów dwugatunkowych są w dużym stopniu niewykorzystane w całym LKP. W całym LKP na 26,7% powierzchni leśnej możliwości hodowlanych drzewostanów dwugatunkowych zinwentaryzowano jedynie 18% powierzchni leśnej tych drzewostanów. Siedliska żyzne lasowe są również niewykorzystane w 50% do hodowli drzewostanów trzy cztero i więcej gatunkowych. Można zaobserwować wzrost bogactwa gatunkowego w młodszej grupie wiekowej poniżej 40 łat a obecnie zakładane uprawy całkowicie składem są dostosowane do warunków siedliskowych, wykazując nieraz znaczne urozmaicenie gatunkowe. Gatunki obce, ani jako panujące, ani będące w składzie drzewostanów nie mają w LKP gospodarczego znaczenia i nie stanowią problemu w ochronie przyrody poza nielicznymi plantacjami topolowymi, które są w przebudowie. Budowa pionowa Budowę pionową drzewostanów przedstawia poniższa tabela nr 15. Zestawiono w niej powierzchnię [ha] drzewostanów.

101

Tabela 15 Budowa pionowa drzewostanów

Struktura Ogółem (ha) Udział (%) drzewostanów d-stany jednopiętrowe 73704,74 96,0 d-stany dwupiętrowe 791,62 1,0 d-stany w KO i KDO 2270,87 3,0 OGÓŁEM 76767,23 100,00

Drzewostany LKP „Bory Tucholskie” pod względem struktury ze względu na uboższe warunki przyrodnicze należą do mniej zróżnicowanych niż w RDLP Toruń. Zasadniczym czynnikiem decydującym o tym jest duży udział siedlisk borowych, a mniejszy siedlisk lasowych. Nie bez znaczącego wpływu na prostą strukturę miała gospodarcza protekcja w poprzednich okresach hodowli litych drzewostanów sosnowych bez względu na stopień zróżnicowania siedliskowego. Z tabeli wynika, że nie są dostatecznie wykorzystane możliwości hodowli drzewostanów dwupiętrowych i więcej. Znaczna powierzchnia 2270,87 ha drzewostanów w KO i KDO świadczy o coraz większym wykorzystywaniu uwarunkowań siedliskowych do hodowli o zróżnicowanym składzie gatunkowych i strukturze. Na znacznie większą skalę należy liczyć na odnowienie naturalne w sosnowych drzewostanach nasiennych, chociażby dla podtrzymania i utrwalenia pożądanego genotypu. Zaniechania w hodowli drzewostanów wielopiętrowych powodują dużą utratę produkcji drzewnej, ale i przynoszą straty ekonomiczne. Zapas d-stanów dwupiętrowych jest o 30% wyższy od drzewostanów jednopiętrowych rosnących w podobnych warunkach siedliskowych.

Pochodzenie Zestawienie powierzchni w [ha] drzewostanów wg pochodzenia drzewostanów przedstawiono w poniższej tabeli nr 16.

Tabela 16 Powierzchnia drzewostanów wg pochodzenia

Rodzaj i pochodzenie Jednostka ha Udział (%) drzewostanów d-stany odroślowe ha 0176,04 d-stany z samosiewu ha 0,5350,34 d-stany z sadzenia ha 99,476340,85 OGÓŁEM 76767,23 ha

Z zestawienia w tabeli wynika, że drzewostany LKP, na przeważającej powierzchni pochodzą z odnowień sztucznych stanowiąc 99,4% powierzchni leśnej. Drzewostanów

102 pochodzących z samosiewów w całym LKP zainwentaryzowano na powierzchni 350,34 ha. Drzewostany z odrośli stanowią w LKP 0,1% powierzchni zalesionej. Do drzewostanów pochodzenia odroślowego zaliczono tylko te, w których z odrośli pochodzi ponad 50% warstwy drzew. Rosną one w siedliskach bagiennych (Ol, OIJ), a gatunkiem, który je tworzy jest olcha. Na wszystkich siedliskach pojawiają się samosiewy brzozy i osiki lecz na siedliskach BMśw i żyźniejszych nie są to gatunki pożądane, ze względu na kształtowanie innych docelowych typów drzewostanów.

Zgodność składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi.

Analizę zgodności składu gatunkowego drzewostanów z warunkami siedliskowymi wykazano zgodnie z wytycznymi instrukcji urządzania lasu.

Uprawy i młodniki do lat 10 ocenione według § 40 ust. 2 w dziale elaboratu: „Ocena gospodarki ubiegłego okresu". Ocenę zgodności składu gatunkowego drzewostanów starszych przeprowadzono według § 40 ust. 3 W drzewostanach niezgodnych z siedliskiem dodatkowo wyróżniono: - niezgodność obojętną w przypadku, gdy zalecany gatunek liściasty zastąpiony jest przez inny gatunek liściasty; - niezgodność negatywną gdy zalecany gatunek liściasty lub modrzew zastąpiony jest przez sosnę lub świerk. Zestawienie powierzchni wg zgodności składu gatunkowego z siedliskiem przedstawiono w tabeli. Za podstawę określenia zgodności składu gatunkowego przyjęto: aktualne siedliskowe typy lasu określone w planie u.l.; oraz gospodarcze typy drzewostanów zgodne z orientacyjnymi składami gatunkowymi upraw zalecanych przez wytyczne KTG.

Tabela 17 Zestawienie powierzchni wg zgodności składu gatunkowego z siedliskiem Drzewostany o składzie gatunkowym zgodnym częściowo zgodnym niezgodny obojętnie niezgodny negatywnie ha % ha % ha % ha % 62463,12 81,4 11839,68 15,4 1151,07 1,5 1313,36 1,7

Z zestawienia wynika wniosek jednoznaczny, że większość powierzchniowa drzewostanów, bo aż 81,4 %, ma skład gatunkowy zgodny z siedliskiem. Drzewostany o składzie częściowo zgodnym* z siedliskiem występują na powierzchni leśnej na 15,4 %. Powierzchnia drzewostanów o niezgodnym składzie z siedliskiem stanowi w LKP – 3,2%. W zasadzie jak wynika z danych, problem nie byłby tak ważki, gdyby nie fakt, że nadal siedliska żyzne i wilgotne od LMśw począwszy są w ok 76% niewykorzystane, ani

103 produkcyjnie, ani ekologicznie przez składy drzewostanów częściowo zgodne i niezgodne z siedliskiem. Na siedliskach żyźniejszych i wilgotniejszych występuje głównie nadmiar takich gatunków jak: sosna, brzoza, osika, topola które powodują przeważnie niezgodność obojętną. Wszędzie tam, gdzie występuje niezgodność obojętna nie obserwuje się mocnych procesów degradacji siedlisk lecz zniekształcenia ograniczające naturalną bioróżnorodność gatunkową i strukturalną.

Przeprowadzona analiza wykazuje ścisły związek pomiędzy żyznością siedlisk a stopniem zgodności składu gatunkowego. Im uboższe siedliska tym bardziej dostosowane do warunków siedliskowych są porastające ją drzewostany. Na siedliskach żyznych o składzie gatunkowym jeszcze w dużej mierze decyduje przypadek i otoczenie gatunkowe ukierunkowujące naturalne procesy sukcesji. Na siedliskach lasów mieszanych i świeżych znacznie więcej (ok 85%) jest drzewostanów częściowo zgodnych i niezgodnych a sama niezgodność przekracza 50% powierzchni w tym niezgodność negatywna jest największa osiągając ok. 40% powierzchni. Sytuacja w tych drzewostanach wymaga zdecydowanych działań prowadzących do ich przemiany.

VII. 4. Aktualny stan siedliska Bardzo ważną cechą lasów LKP jest aktualny stan siedliska. W kompleksowym systemie typologicznym siedlisk leśnych IBL uwzględnia się aktualny stan siedlisk jako określający aktualny stan żyzności i produkcyjności siedlisk. Aktualny stan siedliska uwzględnia się w celu wyróżnienia siedlisk zdegradowanych. Za degradację siedlisk uważa się ogólnie niekorzystne dla naturalnego ekosystemu, sztucznie spowodowane czynnikami gospodarczymi, zubożenie naturalnej żyzności lub obniżenie sprawności siedliska, co powoduje ograniczenie rozwoju roślinności oraz zmniejszenie produkcyjności siedlisk i innych funkcji ekosystemu leśnego. Ocenę aktualnego stanu siedliska przeprowadzono zgodnie z poniższą tabelą.

Tabela 18 Ocena aktualnego stanu siedliska Forma stanu siedliska Jednostka Ogółem Udział (%) Siedliska naturalne ha 56745,33 73,9 Siedliska zniekształcone ha 19641,68 25,6 Siedliska zdegradowane ha 380,22 0,5 OGÓŁEM 76767,23

W lasach LKP podczas IV rewizji zarejestrowano 25,6 % powierzchni siedlisk zniekształconych, 0,5 % powierzchni zdegradowanych w tym śladową ilość siedlisk silnie zdegradowanych. Najliczniej siedliska zniekształcone występują na obrzeżach kompleksów

104 leśnych w pobliżu użytków rolniczych. Zniekształcenie siedlisk głównie spowodowane jest ich pochodzeniem porolnym. Na siedliskach lasowych próchnica przyjmuje formę moderu butwinowego, roślinność runa wykazuje cechy diagnostyczne boru mieszanego świeżego a drzewostany są przeważnie dwugatunkowe sosnowe z nieliczną domieszką gatunków liściastych. Siedliska zdegradowane koncentrują się na powierzchni 380,22 ha głównie w południowej części obrębu leśnego Laskowice. Degradacje te spowodowane są niedostosowaniem składu gatunkowego do warunków siedlisk w sytuacji silnego zagrożenia przemysłowego. Drzewostany są sztucznie wprowadzane, utrwalane od dwóch, trzech generacji, głównie lite sosnowe , wykazują obniżoną bonitację o dwie klasy.

Zasobność drzewostanów obniża się w miarę wzrostu stopnia degradacji siedlisk. W przypadku siedlisk zniekształconych zasobność przeciętna jest niższa o 3,2%. Z tabeli 18 wynika także, że w skali całego LKP 73,9 % powierzchni leśnej zajmują siedliska w stanie naturalnym. Pozostałe 26,1 % powierzchni stanowią siedliska zmienione, w tym: siedliska zniekształcone – 25,6 % i siedliska słabo zdegradowane – 0,5 % Siedliska w stanie naturalnym określa się jako ukształtowane i pozostające stale pod wpływem naturalnej lub mało zmienionej roślinności leśnej, a elementy trwałe (gleby) i łatwo zmienne (roślinność) siedliska odpowiadające sobie pod względem ekologicznym. W warunkach LKP oznacza to dla poszczególnych typów siedliskowych lasu

Tabela 19 Siedliska w stanie naturalnym Aktualna i Typ pokrywy Forma Gatunki drzew w Naturalna żyzność naturalna runa próchnicy stanie naturalnym siedlisk i prod. d- żyzność. Typ stanów wyrażona siedliskowy lasu bonitacją Bs chrobotkowa butwina So III - IV rozdrobniona Bśw brusznicowo- butwina włóknista So II - III mszysta BMśw czernicowa moder butwinowy So+Db, Bk, Św I - II LMśw majownikowo- moder typowy So,Db, Bk, Św Ia- I śmiałkowa Lśw marzankowo- moder mullowy Db, Bk I - II szczawikowa BMw siódmaczkowa butwina typowa So+Brz, Ol, Św I - II LMw pokrzywowo- moder murszowaty So+Db,OI,Brz, św la - I szczawikowa Lw gwiazdnicowa muli typowy So+Ol, Brz, Św I - II

105 Największą powierzchnię w stanie naturalnym zajmują siedliska borowe (ok. 90%) i lasowe ok. 80%. Najmniej powierzchniowo siedlisk w stanie naturalnym jest na lasach mieszanych i borach mieszanych ok. 50%. Z kolei z tych grup typów siedliskowych lasu jest najwięcej siedlisk zniekształconych i zdegradowanych. W skali LKP siedliska zniekształcone zajmują największą powierzchnię wśród siedlisk podlegających degradacji stanowiące 25,6 %. Ten stopień degradacji siedlisk BMśw i LMśw. Siedliska zniekształcone wyodrębnia się na podstawie poniżej wymienionych cech: a) siedliska w stanie słabo zmienionym, trwałe elementy (gleba) siedliska bez zmian, elementy łatwo zmienne słabo zmienione, z których głównie aktualna forma (podtyp) próchnicy wykazuje pogorszenie o jedną formę, co oznacza pod względem diagnostycznym obniżenie o około jeden typologiczny stopień żyzności siedlisk na siedliskach lasowych, a mniej niż o jeden stopień na siedliskach borowych. b) roślinność runa słabo zmieniona wykazuje cechy diagnostyczne siedlisk uboższych o około jeden typologiczny stopień żyzności siedlisk na siedliskach łasowych, a o jeden typ runa i o jedną formę próchnicy, czyli mniej niż o jeden stopień żyzności - na siedliskach borowych. c) drzewostany - na zniekształconych siedliskach łasowych jednogatunkowe sosnowe lub świerkowe, niekiedy z mała domieszką gatunków liściastych, z reguły sztucznie wprowadzone, często w pierwszej generacji, podszyt wyraźnie zredukowany, na siedliskach borowych - lite drzewostany sosnowe: produkcyjność drzewostanów zazwyczaj słabo obniżona, według cech diagnostycznych o jeden typologiczny stopień żyzności siedliska lub mniej.

W warunkach LKP oznacza to dla poszczególnych typów siedliskowych lasu: (symbol „z" siedliska zniekształcone)

106 Tabela 20 Cechy siedlisk zniekształconych Aktualna i Typ pokrywy runa Forma Gatunki drzew na Naturalna żyzność naturalna próchnicy siedliskach w siedlisk i prod. d- żyzność, Typ stanie stanów wyrażona siedliskowy lasu zniekształconym bonitacją Bśw-z chrobotkowo butwina włóknista So III mszysta, mszysta, brusznicowo - mszysta BMśw - z mszysto butwina typowa So+Db, Bk, Św II czernicowa czernicowa LMśw - z majownikowo - moder butwinowy So,Db, Bk, Św I-II czernicowa Lśw - z majownikowo - moder typowy So,Db, Bk, Św So - I śmiałkowa Db-II szczawikowa BMw - z czernicowa butwina typowa So+Brz, Ol, Św II LMw - z szczawikowo moder butwinowy I So+Db,OL,Brz Św mszysta Lw- z gajowcowo moder mullowy Db+OL,Brz, Św II szczawikowa

W całym LKP 0,5% powierzchni leśnej zajmują siedliska zdegradowane. Ograniczają się one do siedlisk Bśw i BMśw. Najliczniej występują na siedliskach borów mieszanych oraz Bśw. Przeważnie objawiają się symptomami słabego stopnia degradacji, sporadycznie są silnie zdegradowane.

Siedliska słabo zdegradowane charakteryzują się następującymi cechami:

a) siedliska silnie niekorzystnie zmienione: trwałe elementy siedlisk bez wyraźnych zmian, w elementach łatwo zmiennych wyraźne degradacyjne zmiany zaznaczają się

- w aktualnej formie próchnicy, która wykazuje pogorszenie swego stanu o dwie formy,

- w glebie, szczególnie wyraźnie na siedliskach LMśw i Lśw, która wykazuje cechy wtórnego bielicowania (gleby brunatne i płowe), przy znacznym obniżeniu odczynu i nasycenia kompleksu sorbcyjnego, zubożenia w azot i ogólnym pogorszeniem zasobności oraz szeregu właściwości fizycznych, chemicznych i biologicznych wierzchnich poziomów gleb, a zwłaszcza jej poziomów akumulacyjnych b) roślinność runa - silnie zmieniona pod względem składu gatunkowego i zastąpiona przez zbiorowiska wskazujące aktualnie na siedliska uboższe o jeden (d) sporadycznie dwa (D) stopnie typologiczne na siedliskach borowych, o dwa (d) lub trzy (D) stopni na siedliskach lasowych.

107 c) drzewostany - sztucznie wprowadzone, utrwalone często od dwóch generacji, głównie sosnowe, o bonitacji obniżonej o dwie lub nawet trzy klasy; diagnostyczne cechy drzewostanu a zwłaszcza jego produkcyjności wykazują zbieżność z diagnozą cząstkową żyzności według formy próchnicy i runa, lecz na zdegradowanych siedliskach lasowych wykazują wahania rzędu jednej jednostki diagnostycznej w kierunku podstawowej żyzności siedliska. W warunkach LKP ogólne cechy siedlisk słabo zdegradowanych przekładają się na następujące symptomy szczegółowe:

Tabela 21 Cechy siedlisk słabo zdegradowanych

Aktualna i Typ pokrywy Forma próchnicy Gatunki drzew Żyzność siedlisk naturalna runa siedliskach w i prod. d-stanów żyzność, Typ stanie wyrażona siedliskowy lasu zdegradowanym bonitacją

Bśw-d mszysto- butwina So III-IV chrobokowa rozdrobniona

BMśw - d mszysta butwina włóknista So, mjsc. Św III

LMśw - d mszysto- butwina typowa So, mjsc Św II czernicowa

Lśw - d majownikowo- moder butwinowy So, mjsc Św So - II czernicowa Św - II

W pracach kartograficznych wyróżniono ponadto siedliska na gruntach porolnych o glebach z wyraźną warstwą orną (Ap) z drzewostanami 1 i 2 generacji wprowadzonymi na grunty długo użytkowane przez rolnictwo. Znacząca powierzchnia siedlisk, bo aż ok. 20% w LKP jest zlokalizowana na glebach porolnych. Największy udział bo aż 94% stanowią gleby porolne na siedliskach świeżych, mniejszy - 6 % na siedliskach wilgotnych. Spośród siedlisk świeżych z glebami porolnymi dominują BMśw i LMśw. Z danych powierzchniowych wynika wniosek, że istnieje silny związek siedlisk w stanie zniekształconym i zdegradowanym z siedliskami na glebach porolnych. Związek ten wskazuje na bezsprzeczną przyczynę degradacji tych siedlisk, która tkwi w ich porolności. Tylko siedliska boru suchego są pozbawione gleb porolnych, ponieważ są one ukształtowane z natury rzeczy na glebach suchych o bardzo cienkiej i słabej warstwie próchniczej z poziomem wody gruntowej nieosiągalnym dla korzeni. W kolejnych rewizjach urządzania lasu obecne siedliska boru świeżego zniekształcone (Bśw 1 - z) i słabo zdegradowane (Bśw 1 - d) zaklasyfikowano do siedlisk boru suchego (Bs) stąd powierzchnia

108 siedlisk boru suchego w LKP była niewspółmiernie większa. Proces kształtowania się ekosystemów leśnych w LKP ściśle wiąże się z historią Borów Tucholskich. Naturalne lasy puszczańskie byty lasami mieszanymi i w mniejszym stopniu lasami liściastymi. Prawdopodobnym jest, że pojęcie lasu mieszanego obejmowało szeroki zakres stroficzności i obejmowało siedliska uboższe zaliczane obecnie do borów mieszanych i żyźniejsze zwane dzisiaj lasami mieszanymi.

VII. 5. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych Na obszarze LKP „Bory Tucholskie” stwierdzono następujące formy degeneracji zespołów leśnych: 1. Pinetyzacja (borowacenie) - dotyczy głównie żyźniejszych postaci siedlisk: lasów mieszanych świeżych i lasów świeżych; 2. Monotypizacja - opanowanie warstwy drzew przez jeden gatunek, ale właściwy dla danego siedliska; 3. Caespityzacja (zadarnienie - nadmierny rozwój runa trawiastego) spotkano ją we wszystkich siedliskach; 4. Defruticetyzacja - bardzo słaby rozwój krzewów (pokrycie podszytu 0+10%) obserwowano ją prawie we wszystkich siedliskach; 5. Neofityzacja - udział gatunków obcych dla flory polskiej - problem ten występuje na niewielkiej powierzchni nadleśnictwa Ze względów praktycznych, wynikających z możliwości interpretacji danych zawartych w „Planach urządzania gospodarstw leśnych poszczególnych nadleśnictw zestawiono powierzchnie leśne, które uległy procesowi borowacenia (pinetyzacji), monotypizacji (ujednoliceniu gatunkowemu i wiekowemu) oraz neofityzacji. Borowacenie (Pinetyzacja). Jedną z form degeneracji zbiorowisk leśnych jest proces borowacenia zwany też pinetyzaeja. Proces ten dotyczy borów mieszanych, lasów mieszanych i lasów liściastych. W zależności od udziału sosny lub świerka wyróżniono następujące stopnie borowacenia: a) słabe, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie drzewostanów wynosi: - ponad 80% na siedliskach borów mieszanych; - 50+80% na siedliskach lasów mieszanych; - 10+30% na siedliskach lasów liściastych.

b) średnie, jeżeli udział sosny lub świerka wyniósł: - ponad 80% na siedliskach lasów mieszanych; - 30+60% na siedliskach lasów liściastych.

109 c) mocne, jeżeli udział sosny lub świerka w składzie drzewostanów wynosi: - ponad 60% na siedliskach lasów liściastych. Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów wg form degeneracji lasu – borowacenie przedstawiono w poniższej tabeli nr 22:

Tabela 22 Zestawienie powierzchni drzewostanów wg form degeneracji lasu – borowacenie Obszar Stopień borowacenia Ogółem (ha) Ogółem (%) LKP „Bory Tucholskie” brak 51687,81 67,3 słabe 19769,48 25,8 średnie 4838,49 6,3 mocne 471,45 0,6 Razem 76767,23 ha

Z zestawienia wynika, że proces pinetyzacji obejmuje 32,7 % powierzchni leśnej LKP. Stopień średni i mocny pinetyzacji związany jest ściśle z niezgodnością negatywną składu gatunkowego drzewostanów z siedliskiem. Stopień mocny pinetyzacji stanowi niski udział 0,6 % powierzchni leśnej, występując nielicznie, ale mając duże znaczenie gospodarcze i jeszcze większe znaczenie ekologiczne. Związany jest on z nadmiernym udziałem sosny w drzewostanach na siedliskach lasowych. Duże znaczenie gospodarcze odgrywa natomiast stopień słaby pinetyzacji, występujący przeważnie na siedliskach borów mieszanych. Powoduje go brak na tym siedlisku gatunków liściastych, głównie dębu bezszypułkowego i buka w drzewostanie. Zjawisko to występuje na powierzchni leśnej w LKP na 25,8 % powierzchni leśnej. Pinetyzacja w LKP występuje na dużej powierzchni i powiększa monotypizację gatunkową, obniżając znacznie próg odpornościowy na kompleksowe choroby lasu.

Monotypizacja. Zestawienie dotyczące monotypizacji wykonuje się dla kompleksów powyżej 200 ha z uwzględnieniem grup wiekowych drzewostanów: 1-40, 41-80 oraz powyżej 80 łat. Wyróżnia się dwa rodzaje monotypizacji: a) częściową, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi 50- 80%, lub gdy udział jednej klasy wieku drzewostanów różnych gatunków przekracza 80%, b) pełną, gdy udział drzewostanów jednego gatunku i jednej klasy wieku wynosi ponad 80%.

110 Monotypizację wyróżnia się w przypadku gdy drzewostany jednogatunkowe lub jednowiekowe występują w zwartych, co najmniej 100 ha powierzchniach. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, z bezwzględną dominacją sosny, na terenie LKP w kompleksie głównym występują obszary pełnej monotypizacji gatunkowej i wiekowej. Spowodowana jest ona udziałem jednogatunkowych drzewostanów sosnowych. Monotypizacja wiekowa związana jest z jednowiekowymi (w granicach klas wieku) obszarami drzewostanów powstałych głównie wskutek wielkoobszarowych odnowień, wymuszonych sytuacjami nadzwyczajnymi - gradacjami i pożarami. Monotypizację wiekową w kompleksie głównym powodują drzewostany skoncentrowane powierzchniowo w wieku 31-40 lat, 41-50 lat, 51-60 lat, 61-70 Lat i 81-90 lat a także w Nadleśnictwie Dąbrowa do 86 lat po pożarze z 1992 roku.

Neofityzacja. Neofityzacja jest zjawiskiem wynikającym ze sztucznej uprawy lub samoistnego wnikania obcych drzew i krzewów. Zestawienie powierzchni (ha) drzewostanów wg form degeneracji lasu - neofityzacja zamieszczono w poniższej tabeli:

Tabela 23 Powierzchnia drzewostanów podlegających neofityzacji Gatunek obcy Ogółem (ha) Ogółem (%) 1. Dąb czerwony 92,15 0,1 2. Sosna Banksa 5,92 0,0 3. Sosna czarna 13,84 10,0 4. Sosna wejmutka 174,97 0,2 5. Daglezja zielona 8,62 0,0 6. Grochodrzew 23,79 0,0 7. Klon jesionolistny 0,59 0,0 8. Kasztanowiec biały 0,60 0,5 Razem 320,48 ha

Z tabeli wynika, że w LKP, w składzie gatunkowym drzewostanów o udziale co najmniej 10 % występują następujące gatunki obcego pochodzenia, wg malejącego areału: sosna wejmutka, dąb czerwony, grochodrzew, sosna czarna, daglezja zielona, sosna banksa, kasztanowiec biały, klon jesionolistny. Największą powierzchnię 174,97 ha zajmuje wejmutka. Dąb czerwony i grochodrzew tworzy drzewostany i domieszki o roli biocenotycznej, natomiast wszystkie inne gatunki mają znaczenie egzotyczne i poznawcze. Zakres neofityzacji w warstwach dolnych drzewostanów: podrostu i podszytu jest bardzo skromny. W warstwach dolnych występują: dąb czerwony, czeremcha amerykańska i śnieguliczka biała. Najbardziej niepożądanym gatunkiem jest czeremcha amerykańska. Zajmuje ona niepotrzebnie miejsce gatunkom rodzimego pochodzenia o roli domieszek biocenotycznych i podszytu, stanowiących składniki naturalnych zespołów roślinnych. Udział czeremchy amerykańskiej w zbiorowiskach leśnych Borów Tucholskich jest w porównaniu z

111 innymi regionami np. „Lasami Gostynińsko-Włocławskimi” wciąż jeszcze niewielki, ale problem jej ekspansji będzie i tu narastać. Rozpatrując proces neofityzacji należy pamiętać, że jest on powodowany także przez rośliny zielne, ale ze względów technicznych jego zakres nie został określony. Wiadomo jednak, że najbardziej ekspansywnym gatunkiem w runie lasów grądowych i przesuszonych postaci łęgów jest niecierpek drobnokwiatowy.

VII. 6. Lasy ochronne

Lasy ochronne ustalono na podstawie Zarządzeń Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w sprawie uznania za ochronne lasów stanowiących własność Skarbu Państwa będących w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe. - dla Nadleśnictwa Dąbrowa zarządzenie Nr 137 z dnia 11 września 1996 - dla Nadleśnictwa Osie zarządzenie Nr 185 z dnia 24 października 1996r. - dla Nadleśnictwa Tuchola zarządzenie Nr 186 z dnia 24 października 1996r. - dla Nadleśnictwa Woziwoda zarządzenie Nr 85 z dnia 21 czerwca 1996r. Powierzchnia i kategorie lasów ochronnych w nadleśnictwie Trzebciny zostały ustalone w planie urządzania lasu na lata od 2007 do 2016, wg stanu w dniu 1 stycznia 2007 roku.

Tabela 24 Podział lasów LKP „Bory Tucholskie” na grupy i kategorie ochronności wg obowiązujących planów u.l. Grupa i kategorie ochronności Powierzchnia w ha Udział w % I. REZERWATY 1874,60 2,4 II. LASY OCHRONNE 22298,27 29,2 Lasy glebochronne 797,77 1,0 Lasy wodochronne 14972,85 19,7 Cenne fragmenty rodzimej przyrody 335,43 0,4 Lasy znajdujące się na starych pow. 318,44 0,4 badawczych i doświadczalnych (GFW) Ostoje zwierzą podlegający ochronie 90,19 0,1 gat. Lasy stanowiące drzewostany 65,61 0,1 nasienne i użytkowania rębnego Lasy uszkodzone od szkodliwej 255,41 0,3 działalności przemysłu Lasy w granicach administracyjnych 5462,57 7,2 miast i w odległości do 10km od granic miast liczących ponad 50 tys. mieszkańców III. LASY GOSPODARCZE 52275,27 68,4 RAZEM 76448,14 100,0

112 Lasy glebochronne chronią gleby przed erozją na stromych zboczach dolin rzecznych, strumieni i wzgórzach morenowych. Zadania gospodarcze są w nich sprawowane w ograniczonym zakresie bowiem należą one do gospodarstwa specjalnego. Nie naruszają one ich podstawowych funkcji ochrony gleb. Ograniczenie polega głównie na konieczności prowadzenia cięć porządkujących stan sanitarny lasu, w wyjątkowych wypadkach stosowania rębni złożonych, z długim okresem odnowienia w zależności od warunków lokalnych predysponujących naturalne odnowienia. Wchodzą w tych przypadkach jedynie formy rębni kształtujące środowisko dla młodego pokolenia, pod osłoną górną zanikającą stopniowo. Lasy wodochronne chronią zasoby wód pod względem ilości i jakości wzdłuż rzek i cieków, wokół jezior oraz na wszystkich siedliskach wilgotnych i bagiennych. Funkcje gospodarcze sprawują one w ograniczonym zakresie. Proces gospodarczy w tych lasach jest zorganizowany w oparciu o wyznaczony, długookresowy cel produkcyjny z uwzględnieniem umiarkowanego wykorzystania produkcyjności siedlisk i produktywności drzewostanów. Przeważnie stosuje się w drzewostanach już przeszłorębnych rębnie złożone z długim okresem odnowienia a w drzewostanach przedrębnych cięcia sanitarne. Na siedliskach bagiennych działalność gospodarcza jest ograniczona głównie do cięć sanitarnych i to w okresie zagrożenia zdrowotnego lasów. Lasy te nad rzekami pokrywają się z lasami glebochronnymi o bardziej zaostrzonych rygorach gospodarczych. Lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody obejmują przeważnie projektowane rezerwaty przyrody, w bliższej lub dalszej perspektywie. Działalność gospodarcza leśników sprowadza się w nich wyłącznie do ochrony lasu w oczekiwaniu na zatwierdzenie jako rezerwat i plan jego ochrony. Dopuszcza się w nich, w określonym zakresie, zabiegi techniczno - gospodarcze, których zadaniem jest ukierunkowanie procesów rozwojowych przyrody zgodnie z zamysłem konserwatora, tak aby chroniony element lub całe zespoły miały najlepsze warunki, nie tylko przetrwania, ale wzrostu i rozwoju. Pozyskiwanie drewna w tych lasach nie jest celem, a odbywa się ono niejako na marginesie właściwych celów ochronnych przyrody. Lasy stanowiące drzewostany nasienne (wyłączone drzewostany nasienne WDN) występują na powierzchni 116,50 ha. Są to fragmenty lasu pochodzenia naturalnego i sztucznego, gdzie sosna jest zdrowa, odporna, dobrze produkująca i o wyborowej jakości. Lasy te stwarzają naturalną bazę nasienną złożoną z wartościowego ekotypu lokalnego sosny. Ponieważ baza ta ulegała stałemu uszczupleniu wobec wzmożonego tempa użytkowania i wybitnej przewagi odnowienia sztucznego nad naturalnym przeto poddana została ochronie i odrębnym zasadom zagospodarowania pozwalającym przetrzymać te drzewostany nasienne do wieku dojrzałości biologicznej.

113 Wśród lasów chroniących środowisko przyrodnicze wyróżniono także lasy stanowiące ostoje zwierząt podlegających ochronie gatunkowej. Wszystkie działania w tych lasach zmierzają do ochrony i rozwoju naturalnych biotopów, a ograniczone czynności gospodarcze związane z pielęgnowaniem siedlisk i drzew są wykonywane w okresach po godowych i poza lęgowych. W celu zabezpieczenia miejsc rozrodu bielika, puchacza oraz bociana czarnego zostały utworzone strefy ochronne stanowisk tych rzadkich gatunków zwierząt. Są one utworzone wokół miejsc gniazdowania tych ptaków. Wymienione gatunki są to zwierzęta rzadko spotykane i w dodatku nie tolerujące w otoczeniu swoich gniazd obecności człowieka. Niepokojenie ich w okresie rozrodu grozi porzuceniem wysiadywanych jaj i w związku z tym - utratą lęgów. Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem o ochronie gatunkowej zwierząt, w promieniu 200 m od miejsc lęgowych tych gatunków ( a od 1 lutego do 31 sierpnia w promieniu 500m) zabronione jest dokonywanie wszelkich zmian w otoczeniu, przebywanie poza miejscami wyznaczonymi i prowadzenie jakichkolwiek prac mogących mieć wpływ na chronione zwierzęta. Przepisy powyższe są respektowane w aktualnym planie u.l. i ustanowieniu odpowiedniej kategorii lasów ochronnych. Drzewostany trwale uszkodzone od działalności przemysłu wykazują uszkodzenia na skutek gazów i pyłów emitowanych przez zakłady przemysłowe, objawiające się ubytkiem liści w ponad 25 % oraz zniekształceniem koron. Są to lasy zdegradowane, w których drzewostany przewidziane są do przebudowy. W LKP do tej kategorii ochronności zaliczono drzewostany należące do strefy średniego (II) zagrożenia przemysłowego występujące na powierzchni leśnej. W znacznej części nakładają się na lasy trwale uszkodzone od działalności przemysłowej lasy innych kategorii. Instrukcja sporządzania programu ochrony przyrody w nadleśnictwie wyodrębnia wśród lasów ochronnych: - lasy ochronne ogólnego przeznaczenia, do których należą lasy glebochronne wodochronne, stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody - w tym projektowane rezerwaty oraz ostoje zwierząt. - lasy ochronne specjalnego przeznaczenia, do których zaliczono w LKP drzewostany nasienne oraz drzewostany uszkodzone na skutek działalności przemysłu. Podział ten przedstawiono poniżej w tabeli.

Tabela 25 Lasy ochronne w LKP „Bory Tucholskie” Grupy ochronności Powierzchnia w ha Udział w % Lasy ochronne ogólnego 21 977,25 98,6 przeznaczenia Lasy ochronne specjalnego 321,02 1,4 przeznaczenia Ogółem 22 298,27 100

114 Z powyższej tabeli wynika, ze większość powierzchni lasów ochronnych, bo 98,6% stanowią lasy ochronne ogólnego przeznaczenia umotywowane warunkami przyrodniczymi i fizjograficznymi. Lasy ochronne cechują się bardziej urozmaiconym składem gatunkowym i udziałem gatunków liściastych niż w lasach wielofunkcyjnych. Przeciętny średni przyrost ma wartość nieco niższą w lasach ochronnych, co jest związane z przetrzymywaniem drzewostanów ponad wiek dojrzałości rębnej ze zrozumiałych względów oraz nakładaniem się drzewostanów uszkodzonych od działalności przemysłu. Świadczy o tym większy przeciętny wiek drzewostanów w lasach ochronnych i niewspółmiernie wyższy przeciętny zapas. Lasy położone w granicach administracyjnych miast: Tuchola, Świecie i w odległości do 10 km od granic administracyjnych miasta Grudziądza liczącego ponad 50 tys. mieszkańców, w tym lasy położone wokół zakładów przemysłowych, mają za zadanie ochronę zdrowia człowieka przed szkodliwym oddziaływaniem zanieczyszczeń atmosfery i hałasem. Stanowią one także miejsce masowej turystyki i rekreacji. Lasy te podlegają zagospodarowaniu rekreacyjnemu z następujących powodów: - położenia kompleksów leśnych w bezpośrednim sąsiedztwie miast, - walorów rekreacyjnych borów sosnowych, - określonej, naturalnej odporności środowiska leśnego mierzoną chłonnością i pojemnością rekreacyjną, - społecznych funkcji lasów LKP, - walorów środowiska charakteryzującego się sąsiedztwem jezior, rzek, cieków i walorów krajobrazowych, - powszechnej dostępności runa leśnego, - istnienia miejsc widokowych, ścieżek dydaktycznych, izb edukacyjnych. W lasach ochronnych przeznaczonych do zagospodarowania turystycznego .wyodrębnia się dwie strefy: strefa A - intensywnego zagospodarowania rekreacyjnego dla wypoczynku pobytowego, gdzie lokalizuje się: kampingi, biwaki, parkingi, ujęcia wody, urządzenia sanitarne. strefa B - dla wypoczynku jednodniowego, wyposażona w najprostsze urządzenia rekreacyjne i sanitarne. Sposób zagospodarowania lasów w strefach A i B powinien uwzględniać zachowanie lub przywracanie naturalnego charakteru lasu z utrzymaniem możliwie dużej ilości ścieżek, polan i miejsc widokowych. Czynności gospodarcze w tych lasach, zwłaszcza w zakresie użytkowania lasu, zrywki i wywozu drewna, powinny być wykonywane w okresie zmniejszonego nasilenia ruchu turystyczno-wypoczynkowego.

115 VII. 7. Użytkowanie uboczne

Ze względu na stosowanie proekologicznych zasad gospodarki leśnej od 1991 r. zaprzestano w Lasach Państwowych pozyskiwania żywicy, a pozyskiwania karpiny zaniechano znacznie wcześniej. W bieżącym okresie gospodarczym pozyskuje się w jednostkach gospodarczych na terenie LKP jedynie choinki z istniejących plantacji choinkowych. Teren LKP „Bory Tucholskie” jest obszarem intensywnej penetracji w celu użytkowania runa leśnego. Oprócz takich płodów runa leśnego jak grzyby, które zbiera się tu od kwietnia do listopada, użytkuje się tu masowo owoce leśne i w mniejszej skali zioła. Z owoców leśnych najliczniej zbierana jest borówka czernica, w znacznie mniejszych ilościach borówka brusznica, malina, jeżyna i żurawina.

VII. 8. Zagrożenia

Zagrożenia spowodowane działalnością człowieka. Największa podatność chorobowa drzewostanów sosnowych w ekosystemach leśnych LKP, wywołana przyczynami antropogenicznymi występuje w litych wielkopowierzchniowych i jednowiekowych drzewostanach, często na niewłaściwych siedliskach, o zachwianych stosunkach wodnych, gdzie sosna występowała poprzednio w zmieszaniu z gatunkami liściastymi. Podatność chorobowa jednogatunkowych drzewostanów sosnowych na bogatszych siedliskach wynika stąd, że gospodarcza ingerencja człowieka w stosunki florystyczne biocenoz leśnych wpływa tam silniej na uproszczenie i zubożenie składu entomocenoz, niż na siedliskach borowych, w związku z czym maleje ich zdolność regulacyjna (A. Szujecki). Nie przestrzeganie właściwego dla danego siedliska składu gatunkowego drzewostanu było w historii ekosystemów leśnych LKP potęgowane, jako czynnik dyspozycji chorobowej drzewostanów, zmianami środowiska abiotycznego, degradacją siedlisk oraz pogorszeniem się stanu fizjologicznego roślin drzewiastych wskutek imisji przemysłowych. Były to efekty tworzenia dużych powierzchni drzewostanów jednogatunkowych, często wyhodowanych z nasion niewłaściwego pochodzenia, o uproszczonym obiegu materii i zniekształconym runie. Zwiększona podatność chorobowa drzew i drzewostanów w ekosystemach leśnych LKP powodowała postępująca degradacja gleb i procesy zniekształcające siedliska. Degradacja gleb leśnych była konsekwencją wielowiekowego odprowadzania z lasu materii organicznej do innych ekosystemów oraz niszczenia warstwy próchniczej podczas odnowienia, poprzez stosowanie ciężkiego sprzętu w działalności gospodarczej, szczególnie w pracach odnowieniowych oraz pełne orki niszczące warstwową budowę gleb leśnych i nawożenie mineralne lasów

116 W lasach LKP największą powierzchnię zajmują pogradacyjne drzewostany IV klasy wieku. Fakt nierównomiernego ustosunkowania powierzchni klas wieku pogarsza ich nierównomierny układ przestrzenny w lasach. Istnieją do dziś kilkuset hektarowe powierzchnie jednowiekowych drzewostanów sosnowych, które ze względu na obniżony próg oporu środowiska nie mogą osiągnąć dojrzałości rębnej z powodu, że stanowią ogniska gradacyjne owadzich szkodników pierwotnych. Pierwotne ogniska gradacyjne owadzich szkodników odznaczają się optymalnym dla nich układem warunków ekologicznych. Jednowiekowość upraw i drzewostanów powstałych z odnowień na zrębach zupełnych ułatwia koncentrację i sprzyja wzrostowi liczebności owadów związanych z określonymi fazami rozwoju drzew. W ekosystemach leśnych LKP na siedliskach zagospodarowanych sposobem zrębowym w ciągu całego okresu rozwojowego drzewostanu, nie słabną zagrożenia od szkodliwych owadów. W uprawach istnieje zagrożenie od pędraka chrabąszcza, zdarzają się masowe pojawy szeliniaka sosnowca. W młodnikach sosnowych o zubożałym i zdegradowanym przez zręby ranie istnieje zagrożenie występowania skośnika tuzinka. W średniowiekowych i starszych drzewostanach sosnowych pozbawionych krzewów i domieszek drzew liściastych, występuje zagrożenie gradacjami owadów żerujących na igłach (borecznika, strzygoni, brudnicy, barczatki)

Ruch turystyczny i wypoczynkowy w lasach LKP.

Rozwój turystyki i masowego wypoczynku w obszarze LKP powoduje nieskoordynowaną penetrację terenów leśnych, która zaczęła poważnie zagrażać środowisku leśnemu. Obecnie obserwuje się następujące szkody związane z nasileniem turystyki: - udeptywanie gleby, jakie występuje najczęściej wzdłuż dróg, w otoczeniu parkingów leśnych, ośrodków wypoczynkowych, miejsc biwakowania i na pobrzeżach dostępnych jezior, powoduje naruszenie powierzchniowej warstwy gleby, a tym samym niszczenie runa i deprecjację struktury fizycznej gleby, co wstrzymuje przyrost drzew i przyspiesza proces ich wydzielania, - utrata powierzchni produkcyjnej wskutek wyłączenia dla celów turystycznych pod parkingi, kempingi, itp., - wzmożony ruch pojazdów mechanicznych wzdłuż dróg publicznych i udostępnionych dla ruchu turystycznego powoduje skażenie powietrza spalinami, - nadmierny ruch turystyczny zagraża pojedynczym drzewom, niepokoi ptaki (orzeł bielik) i zwierzęta łowne,

117 - ruch turystyczny łączy się na tym terenie ze zbieraniem grzybów i jagód. Zbyt duże, w niektórych miejscach natężenie zbieractwa zakłóca naturalne procesy ekologiczne i powoduje szkody w materialnych zasobach użytków niedrzewnych, - w sezonie turystycznym i wczasowym wzrasta zagrożenie pożarami,

Stan ochrony środowiska.

Stan środowiska w ekosystemach leśnych LKP jest pochodną wpływów szkodliwego oddziaływania na środowisko szkodliwych emitorów od: Bydgoszczy na północ, Chojnic na południowy wschód a także Grudziądza na zachód. Wskaźniki emisji dla terenu LKP utrzymują się na poziomie wyższym od średniego w skali województwa i dla pyłów i dla gazów. W obszarze negatywnego oddziaływania na lasy LKP najbardziej uciążliwymi ośrodkami jest powiat świecki i miasto Świecie oraz miasto Grudziądz.

Dominujący wpływ na wielkość i strukturę emisji zanieczyszczeń powietrza na opisywanym terenie mają zakłady szczególnie uciążliwe, które reprezentują energetykę, przemysł drzewno - papierniczy, chemiczny, spożywczy, elektromaszynowy i rolniczy. Szacuje się, że z tych źródeł pochodzi 60-70 % globalnej emisji, 15-20 % przypada na kotłownie i paleniska indywidualne, 10-15 % na źródła mobilne, reszta to wtórne źródła emisji np. hałdy, wysypiska, a także źródła naturalne (np. pożary lasów,, burze pyłowe, pyły kosmiczne). Największa emisja pyłów i gazów oprócz miast: Bydgoszczy, Grudziądza, Świecia, Tucholi i Chojnic dokonuje się z zakładów szczególnie uciążliwych zlokalizowanych w powiecie świeckim. Emisje pyłowe pochodzą głównie ze spalania paliw, a gazowe zawierają dwutlenek siarki, dwutlenek węgla i tlenki azotu. Od 14 lat w województwie kujawsko-pomorskim obserwuje się systematyczny spadek emisji zanieczyszczeń pyłowych i gazowych do powietrza atmosferycznego. W porównaniu z 1993 rokiem emisja globalna zanieczyszczeń w województwie zmalała o 20,2% do 2001 roku i aż o 40,5 %, do 2006 roku, w tym było mniej: pyłów – o 47,9 % w 2001 i 78 % mniej w 2006 roku oraz gazów, mniej o 11,6 % w 2001 roku i 30 % mniej w 2006 roku. Zmniejszenie emisji zanieczyszczeń w ostatnich latach można wiązać nie tylko z upadkiem przemysłu, jak było na początku lat 90-tych, ale w coraz większym stopniu z zatrzymywaniem zanieczyszczeń w zakładach szczególnie uciążliwych Należy jednak podkreślić, że największy spadek emisji gazów dotyczy przede wszystkim dwutlenku siarki, znacznie niższy dwutlenku azotu, w przeciwieństwie do tlenku węgla, którego emisja wzrosła.

118 W tabeli nr 26 przedstawiono porównanie bilansu emisji zanieczyszczeń z miast i powiatów województwa kujawsko-pomorskiego z rejonu LKP „Bory Tucholskie” w latach 2001 i 2006.

Tabela 26 Bilansu emisji zanieczyszczeń z rejonu LKP „Bory Tucholskie” w latach 2001 i 2006, na tle województwa Powiat (miasto) Emisja zanieczyszczeń, Emisja zanieczyszczeń pyłowych , Emisja zanieczyszczeń gazowych w Mg/rok Mg/rok Mg/rok pyłowych gazowych ze spalania przemysłowych ze spalania paliw przemysłowych paliw Rok 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006 2001 2006 Grudziądz 578 177 1830 777 523 151 55 28 1192 772 2,7 4,7 Powiat 27 23 148 394 26 23 1 0,2 80 393 0,0 0,3 grudziądzki Powiat świecki 1067 384 5476 3461 739 1333 328 252 3885 2548 835 413 Powiat 17 61 108 151 17 47 0,6 13 29 0,0 0,0 151 tucholski Razem: 1689 645 7562 4783 1305 1554 384,6 293,2 5186 3713 837,7 569 Województwo 11942 6393 75715 66491 9487 5046 2455 1347 57327 61643 5212 4849 kuj-pom.

Z tabeli nr 26 wyraźnie wynika, że emisja zanieczyszczeń przemysłowych z miast i powiatów w rejonie LKP w ciągu ostatnich wyraźnie spadła, szczególnie w ośrodkach miejskich – Grudziądzu i Świeciu. Wzrosła jedynie nieco emisja pyłów ze spalania paliw. Niepokoi jednak wzrost emisji, zwłaszcza gazowych z obszarów powiatów, a więc terenów bezpośrednio leżących w granicach LKP „Bory Tucholskie”. Fakt zmniejszenia się globalnej emisji pyłów i gazów jest optymistyczny dla realizacji jednolitego programu gospodarczo - ochronnego lasów LKP, bowiem rodzi nadzieję, że zagrożenie od imisji przemysłowych lasów będzie mniejsze w skali powierzchni i stopnia nasilenia. Daje to szansę wyhodowania zdrowszych lasów. W odniesieniu do 1993 roku ogólnie zmalała wyraźnie również ilość ścieków odprowadzonych. Więcej ścieków zostało skierowanych do kanalizacji miejskiej, zwiększył się również udział wód chłodniczych w ogólnej ilości ścieków odprowadzonych. Zmniejszeniu uległ również udział procentowy ilości ścieków nie oczyszczonych. Jest to wynikiem oszczędnej gospodarki wodnej w zakładach, wprowadzenia zamkniętych obiegów wód chłodniczych, a także nowych technologii. Zmniejszona ilość ścieków nie oczyszczonych to efekt realizowanych w ostatnim pięcioleciu nowych inwestycji. Istnieje ogromne zróżnicowanie w powiatach ilości ścieków odprowadzanych w zakładach przemysłowych. Największe ilości odprowadzają najbardziej zindustrializowane powiaty, takie jak świecki. Znacznie mniejsze wielkości są odprowadzane z powiatów: chojnickiego i tucholskiego.

119 W aspekcie programu gospodarczo - ochronnego LKP utrwalające się znaczne tendencje zmniejszenia zanieczyszczenia wód powierzchniowych są procesem bardzo pozytywnym, ponieważ umożliwiają w istniejących i przyszłych ekosystemach leśnych zwiększać bioróżnorodność gatunkową i prowadzić skuteczniejszą gospodarkę leśną opartą na zasadach zrównoważonego rozwoju. Póki co stan wód powierzchniowych wymaga działań na szeroką skalę. Występuje duże zróżnicowanie jakościowe wód odwadniających dorzecze Wisły wynikające z warunków naturalnych oraz stopnia antropogenicznych przemian stosunków wodnych tych obszarów. Konsekwencją większej zasobności w wodę jak również większej lesistości zlewni jest większa zdolność do samooczyszczania rzek zlokalizowanych w północnej części województwa. Niekorzystny wpływ na stan czystości środowiska wodnego ma ponadto lokalizacja w tym regionie dużych, szczególnie uciążliwych dla środowiska zakładów przemysłowych oraz jego rolniczy charakter zagospodarowania. Stan czystości rzek w których zlewniach położony jest LKP, co wykazały wyniki badań, nie jest zadowalający, pomimo pewnych dodatnich tendencji przemian jakościowych. Jest to obszar, który z pewnością wymagać będzie w przyszłości jeszcze wielu inwestycji ekologicznych. Ogólna ocena wskazuje na niską jakość wód jezior położonych na terenach LKP. W większości przypadków spowodowane jest to zanieczyszczeniami obszarowymi, mającymi swe przyczyny w intensywnym rolniczym wykorzystaniu zlewni. Zjawisko to pogłębiane jest słabą odpornością zbiorników na wpływy degradacyjne. W rezultacie, badane jeziora wykazują symptomy zaawansowanej eutrofizacji. Przejawiają się one w pierwszej kolejności złą kondycją tlenową w okresie letniej stratyfikacji i wynikającą z tego nadmierną koncentrację związków fosforu w strefie nadennej. Stałym elementem są także masowe pojawy fitoplanktonu mającego do dyspozycji w warstwie trofogenicznej znaczne zasoby związków pokarmowych oraz skorelowane z tym wysokie stężenie chlorofilu i z kolei niewielka przezroczystość wód. Możliwość realizacji programów ochronnych jezior przed zanieczyszczeniami typu przestrzennego lub poprawa jakości wód samych zbiorników jest w świetle dotychczasowych doświadczeń mało realna w krótkiej perspektywie czasowej. W roku 1995 dla potrzeb planów urządzenia lasu Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej oddział w Gdyni przeprowadziło w lasach Nadleśnictw: Tuchola, Woziwoda i Dąbrowa a w 1994 Osie, inwentaryzację szkód przemysłowych zgodnie z metodyką zamieszczoną w instrukcji u.l. Badania stopni uszkodzeń od emisji przemysłowych przeprowadzono na dominujący wpływ dwutlenku siarki SO2 przy zastosowaniu jako bioindykatora gatunku sosny. Drzewa próbne wybierano z klas I, II, III wg. Krafta, z drzewostanu panującego, biorąc pod uwagę ich stan sanitarny tak, aby odzwierciedlały typowy wpływ na danym terenie emisji

120 przemysłowych. Powierzchnie badawcze lokalizowano w takich miejscach, gdzie warunki przyrodnicze były reprezentatywne dla danego fragmentu terenu.

Inwentaryzacja zagrożenia przemysłowego przeprowadzona na okoliczność prac urządzeniowych potwierdziła objawy słabego zagrożenia we wszystkich lasach LKP poprzez ustalenie I strefy uszkodzeń przemysłowych oraz średniego zagrożenia w okolicach miasta Świecia poprzez ustalenie II strefy zagrożeń przemysłowych. Najczęstszymi objawami szkód przemysłowych występującymi w lasach LKP byty: przebarwienia liści, osychanie pędów, osłabiony przyrost na wysokość. Symptomem szkodliwości przemysłu na ekosystemy leśne LKP jest obniżona zdolność do naturalnego odnowienia oraz słabsza odporność na czynniki szkodotwórcze natury abiotycznej i biotycznej. W warunkach geograficznych LKP występują szkody gospodarcze spowodowane skażeniem powietrza atmosferycznego przez gazy w postaci lotnych związków siarkowych, w których dominuje dwutlenek siarki (SQ2) oraz wszelkiego rodzaju pyły. Sposób rozprzestrzeniania się w/w emisji zależy przede wszystkim od charakterystyki źródła emisji, pogody i reliefu. Te trzy cechy, które same w sobie skupiają szereg zależności wpływają na zasięg zagrożenia oraz zmiany ilościowe i jakościowe w drzewostanach. Geografia stopni uszkodzenia na drzewach pozwoliła ustalić główne kierunki rozprzestrzeniania się emisji: z ośrodków przemysłowych Grudziądza, Świecia i Bydgoszczy. Nie bez znaczenia są zanieczyszczenia komunalne powietrza z miejscowości Tuchola, Chojnice i Czersk. Źródła emisji są bardzo zróżnicowane co do wielkości emisji, wysokości i średnicy kominów, która waha się od kilku do 200 m. Ze względu na niewielkie oddalenie od ośrodków emisji pyłów i gazów takich jak Chojnice, Czersk, Tuchola które mają charakter w przewadze źródeł komunalnych zanieczyszczeń powietrza oraz istnienie oddalonych, ale intensywnych ośrodków emisji z zespołami paliwowo - energetycznymi jak Grudziądz, Świecie, Bydgoszcz lasy LKP nie są wolne od emisji przemysłowych. Zespoły paliwowo - energetyczne wydzielają do środowiska niemal wszystkie rodzaje trucizn, które negatywnie oddziaływują zarówno na wodę, glebę jak i na atmosferę, zwierzęta, a przede wszystkim ludzi. Szlaki komunikacyjne prowadzące w ekosystemach leśnych LKP jak drogi państwowe: Świecie - Tuchola - Chojnice, a także kolej relacji Bydgoszcz - Kościerzyna stanowią najbardziej rozprzestrzenione źródła zanieczyszczeń akustycznych, gazowych, pyłowych i płynnych. Gazy odlotowe silników spalinowych zawierają liczne składniki toksyczne dla floty, fauny i ludzi. Są to przede wszystkim: dwutlenek siarki, tlenek azotu, dwutlenek azotu, węglowodory, tlenek siarki i dwutlenek ołowiu. Wszystkie te substancje wpływają ujemnie na środowisko, zwłaszcza w okolicach jezdni czy torowiska. W ramach Monitoringu Biologicznego Lasu Instytut Badawczy Leśnictwa określa depozyt zanieczyszczeń w lasach.

121 Ewentualne zwiększanie emisji przemysłowych zagraża przetrwaniu zespołów roślinnych, zbliżonych do naturalnych i przekreśla możliwości realizowania celów ochrony i kształtowania ekosystemów leśnych w LKP.

Według stanu na 31.12. 2002 r. powierzchnia szkód przemysłowych w LKP wynosiła - 76448,14ha w tym: w I strefie zagrożenia - 76192,73 ha, w II strefie zagrożenia - 254,41 ha

Zagrożenia lasów spowodowane pożarami Pożary są jednym z najpoważniejszych niebezpieczeństw zagrażających lasom, w których wyróżnia się 2 kategorie pożarów: pożary przyziemne najczęstsze i rzadziej występujące wierzchołkowe. W pożarach przyziemnych zwanych dolnymi materiał palny stanowi: runo, ściółka, próchnica a także chrust, leżanina, podszyt i podrost. Prędkość przesuwania się czoła pożaru zależy od wielu czynników z których najważniejsze są rodzaj runa i stopień jego wilgotności oraz wilgotność ściółki, prędkość wiatru i konfiguracja terenu. Pożar najszybciej rozprzestrzenia się w okresie długotrwałych susz oraz wczesną wiosną, w maju, gdy runo się jeszcze nie zazieleniło. Gdy pożarowi przyziemnemu towarzyszą silne wiatry pożary tworzą nazwę przelotowych, które wyrządzają w drzewostanach znacznie mniejsze szkody niż pożary przesuwające się wolno. Te często przekształcają się w pożary wierzchołkowe zwłaszcza w młodnikach. Pożar wierzchołkowy zwany górnym rozprzestrzenia się w koronach drzew i najczęściej występuje w drzewostanach sosnowych I-III klasy wieku. Towarzyszące pożarom wierzchołkowym prądy powietrzne oraz wybuchy substancji eterycznych przerzucały płonące żagwie nawet na odległość ponad 200 m stwarzając ogromne zagrożenie dla drożyn ratowniczych. W warunkach LKP najczęściej występują pożary przyziemne w zależności od powierzchni objętej przez ogień: - ugaszone w zarodku - do 0,05 ha - małe - 0,05 -1 ha - rzadziej średnie - 1-10 ha O dużych pożarach ponad 10 ha wspominają kroniki.

Biorąc pod uwagę statystykę w lasach LKP w ciągu minionego okresu gospodarczego należy wymienić następujące główne przyczyny powstawania pożarów: - umyślne podpalenia, - nieostrożne obchodzenie się z ogniem na terenach leśnych przez dorosłych w związku z nasilającą się penetracją lasu przez ruch turystyczny i wypoczynkowy, - awarie linii energetycznych,

122 - wyładowania atmosferyczne. Nie udaje się jednak ustalić przyczyn ok. 25% pożarów ze względu na trudności w prowadzeniu dochodzeń na rozległych obszarach leśnych LKP oraz nie kontrolowany ruch turystyczny w lasach Zagrożenia lasów LKP przez pożary zależą nie tylko od poszczególnych składników drzewostanu jak runo czy podszyt ale od drzewostanu jako całości oraz od warunków pogody. Z doświadczenia wynika, że szczególnie silne zagrożone przez pożary w LKP są drzewostany sosnowe zwłaszcza młodszych klas wieku I - III ki. w których występują łany trzcinnika i wrzosu a także podszyt jałowcowy. Drzewostany te są zagrożone przez pożary szczególnie w okresie wczesnej wiosny, a przy długotrwałej suszy także w ciągu lata. Wtenczas ogień rozprzestrzenia się tam bardzo szybko, a niskie ugałęzienie lub podszyty z jałowca lub świerka ułatwiają przekształcenie się pożaru przyziemnego w wierzchołkowy. Natomiast zwarte łany paproci lub borówki czernicy utrudniają w okresie wegetacyjnym powstawanie pożarów. Największą odporność na pożary wykazują silnie zwarte, starsze drzewostany liściaste zwłaszcza pozbawione runa. Wprowadzenie chociażby domieszek liściastych czyni trwalszy także cały ekosystem poprzez przeciwdziałanie pożarom. Zgodnie z obowiązującą instrukcją zabezpieczania przeciwpożarowego obszarów leśnych, wyróżnia się w lasach LKP 2 kategorie zagrożenia zależnie od typu lasu jego wieku i innych czynników. Kategorię I-szą, dużego zagrożenia stanowią drzewostany sosnowe równowiekowe I-III klasy wieku, na siedliskach boru suchego, boru świeżego i boru mieszanego świeżego o grubej warstwie nierozłożonej ściółki i runie składającym się z chrobotka, wrzosu, trzcinnka i traw, będących łatwopalnym materiałem zwłaszcza w okresie wczesnej wiosny - na powierzchni 35309 ha. II kategorię zagrożenia średniego stanowią drzewostany na siedliskach boru mieszanego wilgotnego i lasu mieszanego gdzie materiał palny stanowią suche trawy i paprocie na powierzchni 43935 ha. Przy ustalaniu stopnia zagrożenia drzewostanów przez pożary wzięto również pod uwagę i inne czynniki ułatwiające powstawanie pożarów jak: wielkość monokultur, stan sanitarny drzewostanów, zagęszczenie sieci dróg, intensywność ruchu drogowego czy nasilenie ruchu ludności w lasach. W okresie istnienia LKP „Bory Tucholskie” nie zanotowano większych pożarów. Jednak o wciąż potencjalnym zagrożeniu na jego terenie, niech świadczą dane historyczne pożarów, które spowodowały najdotkliwsze straty w zasobach leśnych (tabela 27).

123 Tabela 27 Kalendarium największych pożarów w lasach LKP „Bory Tucholskie” Lata Rozmiar strat 1807, 1809, 1810, 1812, pożary w nadleśnictwie Świt w otoczeniu toru kolejowego o 1813, 1828 poważnym znaczeniu gospodarczym 1842 groźny pożar niszczący drzewostany Leśnictw Biała i Barłogi w Nadleśnictwie Woziwoda 1862 pożar niszczący 1200 ha młodników na terenie Nadleśnictwa Woziwoda 1887 wielki pożar w lasach Leśnictw Sobiny i Stara Rzeka. Po roku 1887. na zrębach po wielkim pożarzysku występuje masowo pędrak chrabąszcza majowego. Celem ograniczenia gradacji chrabąszcza stosuje się zręby kotlinowe o powierzchni kilku arów z nadzieją na naturalny ich obsiew. Metoda ta nie sprawdziła się. Gradacja chrabąszcza uległa załamaniu dopiero w 1898 r. 1992 w Nadleśnictwie Dąbrowa wybucha 26 pożarów' o łącznej powierzchni 576,76 ha

Zagrożenia lasów od szkód powodowanych przez zwierzynę. Najsilniej zagrażają lasom w LKP „Bory Tucholskie” jeleniowate jak: jeleń, daniel, sarna. Gatunki te zasiedlają dość licznie większość drzewostanów LKP toteż rozmiar powodowanych przez nie strat jest najwyższy. Szkody te występują głównie w najmłodszych 1-4 letnich uprawach. Odkryte bowiem i nasłonecznione powierzchnie są szczególnie chętnie odwiedzane przez zwierzęta poszukujące pokarmu. Jeleniowate chętnie zgryzają pędy młodych drzew i krzewów. Ich żerowanie ma charakter wybiórczy i objawia się dość wyraźną preferencją rzadszych w biotopie gatunków liściastych lub iglastych występujących w domieszkach. Wśród liściastych do najczęściej zgryzanych należą: jesion, dąb, buk, grab, klon, wiąz, lipa, osika, jarząb, wierzby z iglastych zaś świerk i sosna. Brzoza i olsza są zagrożone w mniejszym stopniu. Sosna, jako gatunek dominujący w lasach LKP nie jest w zasadzie atrakcyjnym żerem dla zwierzyny płowej. W pokarmie jelenia sosna i jałowiec uważane są wręcz za rośliny ostatniego wyboru określane mianem żeru głodowego. Toteż dopiero przy znacznie ograniczonej zasobności naturalnych baz żerowych, jak w LKP, szczególnie zimą oraz przy nadmiarze jeleniowatych, sosna staje się gatunkiem również masowo zgryzanym jak inne. Często bowiem stanowi ona jedyny dostępny w tych warunkach pokarm. Szkody powstające wskutek zgryzania wyrządzane są przez jeleniowate w ciągu całego roku, największe jednak ich nasilenie przypada w okresie jesienno - zimowym oraz wczesną wiosną. W najmłodszych uprawach szkody potęgowane są w czasie długotrwałych deszczów kiedy to przy zgryzaniu wyrywane są całe sadzonki oraz podczas śnieżnych zim, kiedy to wzrastający głód zwierzyny staje się przyczyną masowego zgryzania wystających spod śniegu szczytowych pędów sadzonek. Sadzonki zgryzane wielokrotnie w ciągu kilku lat, pozbawione pędu głównego, później szych pędów zastępczych oraz bocznych gałązek regenerują znacznie trudniej, a brak przyrostu na wysokość przyczynia się

124 do powstawania formy krzewiastej. Uszkodzenia III stopnia wg. Habera (1961) polegające na zgryzieniu lub złamaniu pędu głównego w pobliżu szyji korzeniowej lub systematycznie powtarzającym się zgryzaniu powodują zamieranie młodych roślin głównie sosny. Z liściastych gatunków bardziej wrażliwy na zgryzanie jest buk. Szkody spowodowane spałowaniem w LKP wyrządza głównie jeleń. Do najczęściej i najchętniej spałowanych gatunków drzew należą świerk i jesion, a także sosna, dąb, buk, lipa, osika, klon i wierzby. Przypuszcza się, że występujące w domieszce rzadsze gatunki, silniej jak wiadomo zgryzane są również intensywniej od innych spałowane. Często jelenie zastrugują delikatną i bardziej soczystą korę wierzchołkowych partii drzew ściętych. Uważa się, że lepiej im to odpowiada niż spałowanie drzew rosnących ze względu na ułatwiony dostęp do żeru, szczególnie pożądanego w porze zimowej. Sosna w warunkach LKP narażona jest na największe niebezpieczeństwo spałowania stosunkowo niedługo bo w wieku od 7 do 15 łat. Stwierdzono, że uprawy i młodniki sosnowe, wyhodowane z sadzenia lub siewu podlegają uszkodzeniom wcześniej i w znacznie większym stopniu niż pochodzące z samosiewu (Nunberg 1969). Wynika to stąd, że w przypadku odnowień sztucznych zwierzyna ma większą swobodę poruszania się i łatwiejszy dostęp do rozmieszczonych w rzędach drzewek, czego nie zapewniają jej samosiewy. Ponadto sosna z sadzenia a nawet z siewu ma większe przyrosty roczne na wysokość i szybciej uzyskuje konieczną przy spałowaniu sztywność strzałki. Okres intensywnego spałowania drzewostanów sosnowych rozpoczyna się zazwyczaj jesienią i trwa przez całą zimę osiągając maksimum w ostatnich jej tygodniach oraz na przedwiośniu. Od maja do lipca intensywność spałowania słabnie. Skutki spałowania głównie letniego powodują: zahamowanie przyrostu drzew, powstawanie wad technicznych drewna i spadek jego wartości użytkowej (martwica, zakorek, zabitka), znaczne zmniejszenie wytrzymałości strzał na działanie wiatru i okiści, obniżenie naturalnej odporności drzewostanów na ujemny wpływ grzybów pasożytniczych i szkodliwych owadów oraz zamieranie i wypadanie drzew, a w efekcie pogarszanie się struktury drzewostanów, wzrost kosztów ich ochrony i pielęgnacji. W wyniku spałowania w sośninach zwykle giną tylko te drzewa, które zostały okaleczone na całym obwodzie pnia. Na powstanie szkód przez jeleniowate w warunkach LKP mają następujące czynniki: - niska zasobność żerowa drzewostanów w łowiskach przy znacznym zagęszczeniu jeleniowatych, - konieczność uzupełniania naturalnej diety jeleniowatych składnikami grubowłóknistymi, zawartymi w korze i pędach drzew, - zapotrzebowanie jeleniowatych na wodę, składniki mineralne, witaminy i substancje lecznicze zawarte w tkankach roślinnych, pędach i korze,

125 Natomiast na wielkość szkód, wyrządzanych w lasach LKP przez zwierzynę zasadniczy wpływ wywiera: - dysproporcja pomiędzy liczebnością jeleniowatych a wydolnością żerową drzewostanów, - tendencja do nadmiernego zwiększania się liczebności jeleniowatych,

- doszczętne wytępienie drapieżników: rysia i wilka,

- duże zdolności przystosowawcze jeleniowatych do zmieniających się warunków środowiskowych, - błędy w gospodarce łowieckiej, np.: eliminowanie z łowisk najsilniejszych, starszych byków, przy równocześnie ograniczonym odstrzale łani i młodzieży oraz niedostateczne zagospodarowanie terenów leśnych pod względem łowieckim, sprowadzające się do formalnego minimum - jednowiekowe monokultury sosnowe o niskiej wydajności żerowej, - brak stanu spokoju w łowisku wskutek wzmagającego się ruchu turystycznego, rozwoju motoryzacji i mechanizacji prac leśnych, zmuszający zwierzynę do przebywania w młodnikach W ostatnich dziesięcioleciach w lasach LKP znaczenia gospodarczego nabrał problem szkód od gatunku chronionego, jakim jest bóbr. Powoduje on znaczące szkody w drzewostanach, pojedynczych drzewach oraz zagraża prawidłowemu funkcjonowaniu urządzeń wodno - melioracyjnych i drogowych. W zakresie szkód od bobra brak jest aktualnie w Polsce dostatecznych uregulowań prawnych w zakresie ograniczenia strat gospodarczych w lasach.

VIII. ZARYS HISTORII BORÓW TUCHOLSKICH

Od początku istnienia grup ludzkich w Borach Tucholskich istniały silne oddziaływania uzależnienia między człowiekiem i środowiskiem leśnym. Najstarsze ślady działalności ludzkiej są znane z okolic jeziora Charzykowskiego (T. Grabarczyk 1999). Były to krótkotrwałe obozowiska związane ze schyłkiem starszej epoki kamienia (Z. Bagniewski 1987). Pobyt ludzi w tych okolicach zdeterminowany był zmieniającą się szatą roślinną po okresie wycofywania się lodowca. Klimat w okresie borealnym się poprawiał i nieprzerwanie już panowały lasy mieszane. Z archeologicznego punktu widzenia zarejestrowano środkową epokę kamienia (mezolit). W rejonie jeziora Charzykowskiego odkrytych zostało z tego okresu kilkanaście miejsc osadniczych między innymi Swornegacie, Turowiec, Zbrzyca, Męcikał. Ludność mezolityczna według źródeł archeologicznych trudniła się wyłącznie

126 prowadzeniem gospodarki łowiecko - zbierackiej. Na terenie dzisiejszej LKP brak jest stanowisk osadniczych z młodszej epoki kamienia (neolitu) co oznacza, że nie rozwijało się tu jeszcze rolnictwo i hodowla. W czasie gdy na terenach okolicznych działają już społeczności rolniczo - hodowlane, w Borach Tucholskich przeżywa się bardzo długo osadnictwo, które w dalszym ciągu zajmowało się zbieractwem i łowiectwem żyjąc w niewielkich i samowystarczalnych gromadach. Osadnictwo epoki brązu rozpoczyna się na tym obszarze ok. 1500r. p.n.e. Początkowo są to plemiona, które przybyły na ten obszar z Kujaw i Ziemi Chełmińskiej i reprezentowały tzw. kultury wczesnobrązowe. Zajęcia ich stanowiło rolnictwo i hodowla. Dowodem ich działalności są diagramy pyłkowe opracowane dla osadów jeziornych - jezior Wielkie Gacno, Suszek, Mały Suszek i Kęsowo (G. Miotk - Szpiganowicz 1992r.). W okresie tym już istniało zróżnicowanie w intensywności oddziaływania człowieka na środowisko. W centralnej części Borów Tucholskich działalność człowieka zaznaczała się bardzo słabo (Suszek, Mały Suszek) podczas gdy w okolicach Wielkiego Gacna i Kęsowa była o wiele wyraźniejsza przejawiająca się oprócz wypasów śródleśnych także wypasami łąkowymi. Lepiej poznana od kultur wczesnobrązowych jest kultura łużycka która trwała w Borach Tucholskich od ok. 1100 do ok. 600 p.n.e. Źródła archeologiczne podają, że ludność w tym okresie preferowała bardziej osiadły tryb życia niechętnie kolonizując ten teren. Działalność ludzka była wielokierunkowa polegająca na sezonowej uprawie zbóż ( pyłki zbóż z okolic Kęsowa) w połączeniu z hodowlą. Ok. 600 lat p.n.e. pojawia się w Borach Tucholskich bardzo intensywne osadnictwo kultury pomorskiej. Spotykane są ślady osad i cmentarzysk z charakterystycznymi grobami skrzynkowymi. Kultura pomorska trwała do ok. 300 lat p.n.e. Łagodny i wilgotny klimat okresu subatlantyckiego przyczyniał się niewątpliwie do rozwoju osadnictwa, które we wczesnej fazie tej kultury ograniczało się do dolin rzek i niecek jeziornych. W okresie późniejszym osadnictwo przesunęło się na wysoczyzny morenowe. W okresie 700-600 lat p.n.e. przeważała zdecydowanie na tych terenach gospodarka hodowlana na pastwiskach otwartych głównie mokrych. Badania palinologiczne odkryły, że pszenica i jęczmień mogły już pochodzić z upraw. W okresie 300 - 200 p.n.e. podlegające procesowi rozrzedzenia osadnictwo nie wygasło całkowicie. Analiza pyłowa poświadcza istnienie nadal niewielkich ludzkich gromad. Badania datowane na 300 lat p.n.e. i 60 n.e. dostarczają bardzo skąpych źródeł na działalność ludności kultury pomorskiej. Te ograniczone źródła pozwalają jednak przypuszczać, iż w zakresie form gospodarowania w dalszym ciągu podstawą była hodowla, prawdopodobnie z marginalnie stosowaną uprawą roli i wciąż znacznym udziałem zbieractwa, myślistwa i rybołówstwa (T. Grabarczyk 1992r.).

127 W II połowie I w p.n.e. pojawiły się w Borach Tucholskich plemiona germańskie, których korzenie sięgają obszaru Półwyspu Skandynawskiego. Stanowiskami z tego okresu są cmentarzyska z kręgami kamiennymi w Odrach i Leśnie, z bogato wyposażonymi grobami, zwłaszcza kobiecymi. Niestety, nie znane są osady z tego okresu ponieważ odkrycie utrudnia duży kompleks leśny. Z analiz pyłowych wynika, że były prowadzone odlesienia celem uzyskania powierzchni pod łąki i suche pastwiska. Podstawą gospodarowania była więc nadal hodowla, co potwierdzają odkrycia tkanin wełnianych i liczne przęśliki. Najnowsze ustalenia dotyczące zawartości wisiora z Odrów, gdzie wnętrze jest wypełnione sierścią żbika lub rysia (K. Czyżewska 1996) świadczą o polowaniach na żyjące wtedy te zwierzęta. Na znacznie mniejszą skalę zajmowano się uprawą roli i zbóż takich jak pszenica, jęczmień i żyto. Hodowla i rolnictwo zaczęły w tym okresie nabierać równego znaczenia. Po tym okresie intensywnej działalności gospodarczej badania dokumentują regenerację lasu związaną z wyludnieniem całego Pomorza Wschodniego, w tym Borów Tucholskich, począwszy od III w n.e. Wyludnienie to trwało bardzo długo, bowiem najstarsze osadnictwo wczesnosłowiańskie pojawiło się nie wcześniej niż w TX wieku. Wówczas to zmiany w ekosystemach leśnych postępowały nieprzerwanie najczęściej w sposób niekontrolowany. Rozwój kultury materialnej na terenie obecnego LKP związany był ściśle z historią trzech jej ośrodków, skoncentrowanych w dzisiejszych miastach powiatowych: Tucholi, Chojnic i Świecia. Miasta te emanowały na okolice rozwój sztuki, rzemiosła, gospodarki, kultury codziennego życia, przyczyniając się tym samym do rozwoju cywilizacyjnego interesującego nas obszaru.

IX. UDOSTĘPNIENIE LASU

IX. 1. Turystyka Turystyka i rekreacja to formy aktywności człowieka, które nie muszą wpływać negatywnie na biocenozy i siedliska leśne. Ale źle zorganizowane i słabo kontrolowane są dla nich zagrożeniem, stwarzając niebezpieczeństwo pożarów, niszczenia roślinności, nieracjonalnego zbioru „owoców” runa leśnego i ziół, płoszenia zwierząt, zaśmiecania, zatruwania gleby i innych niekorzystnych zjawisk. Ze względu na duży ruch osobowy, zadbano więc na terenie LKP o odpowiednią infrastrukturę turystyczną. Podlega ona stałej kontroli przez leśników, w tym strażników leśnych, którym pomagają także strażnicy parku krajobrazowego. Systematycznej kontroli poddawana jest również baza turystyczna i wypoczynkowa innych właścicieli oraz zachowanie się w lesie ludzi.

Turystyka jako jeden ze sposobów aktywności człowieka obejmuje szereg form spędzania czasu wolnego poza miejscem zamieszkania, jak pobyt na wczasach, pobyt we

128 własnym domku rekreacyjnym, wędrowanie i inne turystyczne formy rekreacji. Dla lasów LKP, z racji ich wartości biocenotycznych, funkcje ochrony przyrody wysuwają się na plan pierwszy. Nie wyklucza to użytkowania turystycznego, pod warunkiem dostosowania form, natężenia zagospodarowania i jego lokalizacji w przestrzeni do typu geokompleksu i wymogów ochronnych. Waloryzacja lasów LKP pod względem przydatności dla rekreacji przedstawia się następująco: a) lasy o bardzo dużej przydatności zajmują około 15% powierzchni leśnej zalesionej i obejmują łasy V i wyższych klas wieku na świeżym siedlisku borowym (Bśw, BMśw), VI i wyższych klas wieku na świeżych siedliskach lasowych (LMśw, Lśw), b) lasy o dużej przydatności zajmują około 30% powierzchni i obejmują lasy V klasy wieku na świeżym siedlisku lasowych oraz V klasy wieku na świeżych siedliskach borowych, c) lasy o średniej przydatności zajmują około 20% powierzchni i obejmują łasy V i wyższych klas wieku na siedliskach boru suchego, lasy IV klasy wieku na świeżych siedliskach lasowych oraz lasy III klasy wieku na świeżych siedliskach borowych, d) lasy o małej przydatności dla rekreacji zajmują około 20% powierzchni i obejmują lasy IV i wyższych klas wieku na siedliskach wilgotnych (Bw, BMw, LMw i Lł), lasy III i IV klasy wieku na siedliskach boru suchego, lasy II i III klasy wieku na siedliskach świeżych lasowych oraz lasy II klasy wieku na świeżych siedliskach borowych, e) lasy nieprzydatne do rekreacji zajmują około 15% powierzchni i obejmują lasy wszystkich klas wieku na siedliskach bagiennych i olsowych (Bb, BMb, LMb, OU, Ol), lasy I klasy wieka na wszystkich siedliskach, II i III kl. wieku na siedliskach wilgotnych oraz lasy II klasy wieku na siedliskach boru suchego Niezależnie od powyższego podziału do lasów nie wskazanych dla rekreacji zalicza się zręby, drzewostany objęte intensywnymi zabiegami hodowlanymi i ochronnymi, tereny narażone na erozję gleb, tereny o wysokim zagrożeniu pożarowym, ostoje zwierzyny, powierzchnie doświadczalne, tereny źródliskowe i ujęcia wody pitnej. Lasy LKP jako znaczna część Borów Tucholskich zaliczone zostały do obszarów o wysokim stopniu walorów estetycznych krajobrazu (Atlas środowiska geograficznego Polski, Warszawa 1994 PAN), z najwyższym średnim tzw. wskaźnikiem turystyczno – klimatycznym. Ruch turystyczny koncentruje się wzdłuż pieszych, wodnych i rowerowych szlaków turystycznych, a przede wszystkim wokół ośrodków wypoczynkowych w Raciążu, Kręgu, Tleniu, Białej nad jeziorami: Ostrowite, Okierskie, Cekcyńskie, Radodzierz, Żurskie, Stelchno, Deczno.

129 Na terenie LKP wytyczono szlaki kajakowe, piesze i rowerowe. Kajakami można pływać po rzekach Brdzie, Wdzie i Mątawie. Niewątpliwie największą atrakcją turystyczną dla wodniaków jest rzeka Brda. Od lat organizuje się na niej wczesnowiosenne spływy kajakowe, które należą do głównych imprez turystycznych w kraju o randze międzynarodowej. Dużym zainteresowaniem cieszy się także akwedukt w Fojutowie, zbudowany w 1848 roku na Wielkim Kanale Brdy. Jest to najdłuższa (75m), tego typu budowla w Polsce, gdzie tunelem pod kanałem przepływa Czerska Struga Przez teren LKP „Bory Tucholskie” przebiegają następujące szlaki turystyczne: 1. „Ścieżynka Zagłoby”; Tleń - jezioro Piaseczno - Stara Rzeka Radańska – Osie - Tleń (21,7 km, szlak czarny), 2. Szlak im. Zdzisława Zyglera; Tleń – Grzybek – jezioro Wierzchy – Tleń (15,5 km, czerwony), 3. Szlak „Harcerzy Światowida”; Łążek – Czarna Woda – ścieżka nad Wdą – Stara Rzeka (10,7 km, niebieski), 4. Szlak Piętaszków; Tleń – jezioro Wierzchy – Tlen (4,2 km, żółty), 5. Szlak „Wszędołazów; Tleń – Wierzchy – Zdroje – Zielonla – Cekcyn (niebieski), 6. Szlak „Cisów Staropolskich”: Tleń – Wierzchy – Jakubowo – Mszano – rezerwat „Cisy Staropolskie” (zielony), 7. Szlak Hoffmanna wzdłuż Wdy; Błędno – Stara Rzeka – Tlen – Grzybek – Żur – Gródek – Leosia (żółty), 8. Szlak „Stu z Nieba”; Warlubie – Lipinki – Borsukowo – Orli Dwór – Stara Rzeka – Zazdrośc – Sarnia Góra – Śliwiczki – Szlachta, 9. Szlak „Partyzantów AK”; Stara Huta – Sobiny – Błędno – Brzeźno – Śliwiczki (niebieski), 10. Szlak im. Doktora Kazimierza Karasiewicza; Tuchola – Rudzki Most – Gołąbek – Woziwoda (23 km), 11. Szlak im. Bartłomieja Nowodworskiego; Plaskasz – Tuchola – Rudzki Most – Piła Młyn – Szumiąca – Cekcyn (34 km), 12. Szlak Uroczysk Brdy; Tuchola – Świt – Uroczysko „Piekiełko” – Piła Młyn – Zamrzenica – Sokole Kuźnica (21 km) Dla celów turystycznych i rekreacji udostępniane są także opisane w rozdziale poniżej obiekty edukacyjne. Zainteresowane grupy mogą też zwiedzać osobliwości przyrodnicze w licznych rezerwatach. Muszą jednak uzyskać na to zgodę kierownictwa nadleśnictw i Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Podstawowe zagadnienia dotyczące zagospodarowania rekreacyjnego i turystycznego ujęte są syntetycznie na mapach funkcyjnych lasów oraz zagospodarowania rekreacyjnego w skali 1 : 20000 jako integralny element planów urządzania gospodarstwa leśnego poszczególnych nadleśnictw. Na mapach tych przedstawia się między innymi: rezerwaty i inne osobliwości przyrodnicze, lasy ochronne, pola biwakowe, parkingi i miejsca postoju pojazdów, szlaki turystyczne, ośrodki wczasowe i wypoczynkowe, plaże, miejsca historyczne, przystanki PKS itd. Wszystkie lasy, gdzie występuje zmasowany ruch turystyczny uznano za lasy przeznaczone do masowego wypoczynku, zaliczając je do gospodarstwa specjalnego.

130 IX. 2. Edukacja

Wśród wielu szczegółowych celów i zadań, jakie realizują leśne kompleksy promocyjne do najważniejszych należy obowiązek prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa. W tym celu wykorzystuje się ośrodki edukacyjne, izby leśne, ścieżki dydaktyczne i inne obiekty. Prowadzi się działalność wydawniczą, współpracuje ze szkołami różnych typów i lokalnymi społecznościami. Edukacja leśna (nazywana również przyrodniczo-leśną, ekologiczno-leśną), jest składową częścią szeroko rozumianej edukacji ekologicznej. (Grzywacz 2001), którą można określić jako formowanie wiedzy, a także rozwijanie wrażliwości oraz chęci działania na rzecz kształtowania i ochrony środowiska. Głównym celem edukacji ekologicznej jest nauczenie człowieka gospodarowania w środowisku tak, aby jak najmniej w nim zmieniać i żyć w zgodzie z zasadami zrównoważonego ekorozwoju. Dużą rolę w ukształtowaniu obecnego charakteru edukacji ekologicznej odegrały dokumenty przyjęte podczas międzynarodowych konferencji, spośród których wymienić należy: Deklarację Sztokholmską (1972), Międzynarodową Strategię Edukacji Ekologicznej UNESCO – UNEP (1988), Materiały z Konferencji w Rio zwanej „Szczytem Ziemi” w tym „Agenda 21” i „Deklaracja z Rio”, Zasady Programu Wspólnoty Europejskiej w dziedzinie ochrony środowiska. Wśród ważnych dokumentów i wydawnictw międzynarodowych, które traktują o edukacji leśnej społeczeństwa można wymienić: Deklarację Viterbską (1990), Deklarację Helsińską (1994), Wydawnictwo FAO „Leśna edukacja – nowe trendy i perspektywy” (1994), Raport Światowej Komisji Lasów i Trwałego Rozwoju „Nasze lasy – nasza przyszłość” (1999) oraz Konwencja z Aarchus (1999). Z polskich opracowań, z których wynika, że edukacja ekologiczna jest niezbędna do dalszego funkcjonowania Lasów Państwowych na uwagę zasługują: „Polityka ekologiczna państwa” (Ministerstwo Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, maj 1991 r.); „Polityka ekologiczna państwa” (Ministerstwo Środowiska 2000 r.), Porozumienie Ministrów Edukacji Narodowej oraz Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 19 kwietnia 1995 r. w sprawie opracowania i wdrożenia narodowej strategii edukacji ekologicznej (Narodowa strategia edukacji ekologicznej, zatytułowana „Przez edukację do zrównoważonego rozwoju” została wydana przez Ministerstwo Środowiska w 2001 r) oraz Zarządzenie nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 19 grudnia 1994 r. w sprawie leśnych kompleksów promocyjnych (LKP), „Polityka leśna państwa” (Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, marzec 1997 r.), Bezpośrednio jednak obowiązek prowadzenia edukacji leśnej wynika z Ustawy o Lasach z dnia 28 września, 1991 oraz z Zarządzenia nr 57. Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z 9 maja 2003 r w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej

131 społeczeństwa w Lasach Państwowych. Wprowadziło ono w życie dokument o nazwie „Kierunki edukacji leśnej w Lasach Państwowych” oraz obowiązek sporządzania „Programu edukacji leśnej społeczeństwa w (każdym) nadleśnictwie”. Edukacja leśna społeczeństwa stała się więc jednym z najważniejszych zadań administracji Lasów Państwowych. Ogólnym celem edukacji leśnej jest stałe podnoszenie poziomu świadomości społeczeństwa w odniesieniu do problemów jak i możliwych rozwiązań w dziedzinie ochrony i kształtowania szeroko rozumianych zasobów leśnych oraz zbudowanie podstaw w pełni świadomego i aktywnego uczestnictwa jednostek (dzieci, młodzieży i dorosłych) w ochronie ekosystemów leśnych, a także w mądrym, racjonalnym korzystaniu z wielorakich dóbr i pożytków, które dostarcza las. W kontaktach ze społeczeństwem leśnicy muszą wysuwać na pierwszy plan znaczenie lasów dla zdrowia i życia człowieka, pomyślnego rozwoju społeczeństwa oraz wskazywać na służebny charakter swojej pracy. Ludzie muszą zostać przekonani, że las jest w dobrych rękach, zarządzany fachowo i według najnowszych osiągnięć nauki, przy zachowaniu etycznych zasad w stosunku do przyrody. Społeczeństwo powinno wiedzieć, że lasy – dobro ogólnonarodowe nie są własnością leśników, a jedynie zarządzane przez nich, w imieniu całego społeczeństwa. Zadaniem edukacji leśnej jest dostarczanie rzetelnej wiedzy o ekosystemach leśnych, leśnictwie i ludziach lasu. Aby była skuteczna, musi przemawiać do wyobraźni, rozbudzać emocje oraz sumienie ekologiczne, wrażliwość na piękno i bogactwo lasów. Powinna kształtować pozytywny i odpowiedzialny stosunek do przyrody oraz wdrażać umiejętności i chęci do stałego i konkretnego działania na rzecz środowiska leśnego. Edukacja leśna ma dotyczyć całego społeczeństwa i odzwierciedlać zachodzące zmiany gospodarcze i społeczno-polityczne oraz kształtowanie zrozumienia relacji między dzisiejszymi działaniami leśnictwa i ochrony przyrody w lasach a konsekwencjami dla następnych pokoleń. Cele edukacji ekologicznej i promocji w LKP „Bory Tucholskie” powinny się skupiać się przede wszystkim na: - kształtowaniu postaw i świadomości ekologicznej społeczeństwa, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dotyczących gospodarki leśnej, - poznawaniu funkcji lasu w przyrodzie i życiu człowieka, - uczeniu postaw właściwego zachowania się w lesie, - uświadamianiu zagrożeń dla lasu oraz poznawaniu metod przeciwdziałania tym zagrożeniom, - kształtowaniu pozytywnego wizerunku leśnika i leśnictwa, - promowaniu wiedzy leśnej, kultury i historii związanej z leśnictwem, - upowszechnianiu wiedzy o działaniach Lasów Państwowych w zakresie ochrony przyrody i środowiska.

132 Wymienione cele są realizowane między innymi w trakcie zajęć prowadzonych przez pracowników Służby Leśnej. Zajęcia w terenie pod „okiem” leśników są podstawową i niezastąpioną formą zaszczepienia umiłowania przyrody.

Infrastruktura edukacyjna w LKP „Bory Tucholskie” Baza edukacyjna nadleśnictw wchodzących w skład LKP „Bory Tucholskie” jest stosunkowo dobrze rozwinięta i wciąż jest rozbudowywana. Poniżej, pokrótce przedstawiono jej elementy w poszczególnych nadleśnictwach. Nadleśnictwo Tuchola w świetlicy biura urządzono salę edukacji ekologicznej, dysponującą sprzętem audiowizualnym oraz publikacjami i pomocami naukowymi o tematyce leśnej. W budynku biurowym jest też „Pokój historii leśnej”, w którym zgromadzono stare sprzęty i narzędzia leśne, wykorzystywane dawniej do prac w lesie. Zajęcia można prowadzić w Parku Dendrologicznym „Nad Stążką”, w którym na powierzchni 2,72 ha można poznać ponad 150 gatunków i odmian drzew i krzewów. Zlokalizowano w nim „Letnią klasę” – drewniany obiekt, w którym odbywają się lekcje przyrody, konkursy, warsztaty. Jednorazowo mogą z niej korzystać 24 osoby. Z kolei ścieżka przyrodniczo- dydaktyczna „Jelenia Wyspa” prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne występujące na terenie Borów Tucholskich, skupiając się na wybranych zagadnieniach ochrony przyrody i gospodarki leśnej. Trasa liczy 3,5 km i 12 przystanków, częściowo biegnie wzdłuż rzeki Stążki. Ścieżkę można zwiedzać indywidualnie lub w zorganizowanych grupach, oprowadzanych przez leśnika. Nadleśnictwo Tuchola jest nadleśnictwem dydaktycznym, co oznacza, że na jego terenie odbywają praktyczną naukę zawodu uczniowie Zespołu Szkół Leśnych i Agrotechnicznych w Tucholi. Nadleśnictwie Osie posiada wytyczoną leśną ścieżkę dydaktyczną „Zatoki” (czas przemarszu 2 godz.), która ukazuje ciekawe krajobrazowo fragmenty nadleśnictwa, przybliża pracę leśnika i prezentuje elementy zrównoważonej gospodarki leśnej. Ilustruje m.in. takie zagadnienia, jak: typy siedlisk (łęg źródliskowy), znaczenie małej retencji w lesie, przyczyny przebudowy gatunkowej drzewostanów, konieczność zachowania zgodności biocenozy z biotopem, formy ochrony przyrody, sortymenty drewna itp. Przystanek 12. urządzono na tarasie widokowym nad zalewem Wdy – jeziorem Żur. Nadleśnictwo Dąbrowa nawiązało współpracę ze szkołą podstawową w Lipinkach. Wspólnym wysiłkiem urządzono, bogato wyposażoną w przyrządy do obserwacji i poznawania świata przyrody, salę edukacyjną, zieloną klasę i stację meteorologiczną. W szkole jest 50 miejsc noclegowych, dostępnych całorocznie, są też kuchnia i stołówka. Na terenie nadleśnictwa utworzono dwie ścieżki przyrodniczo-leśne. Pierwszą z nich „Grabowiec” wytyczono na skarpie rzecznej, z której rozciąga się malownicza panorama

133 doliny Wisły. Trasa ścieżki znajduje się na terenie Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły, biegnie granicą rezerwatu „Grabowiec” i w pobliżu projektowanego rezerwatu „Czarcie Góry”. Rzecz charakterystyczna – ścieżka prezentuje m.in. fragmenty lasu liściastego (dębowo-grabowego i klonowo-lipowego) – rzadkości w Borach Tucholskich. Ścieżka przyrodniczo-leśna „Rybno” biegnie historycznym szlakiem partyzanckim, łącząc przysiółek Rybno ze wsią Lipinki. Prowadzi poprzez sędziwy drzewostan i obok upraw leśnych, ilustrując m.in. stadia życia lasu, zagadnienia ochrony lasu i gospodarki łowieckiej. Pełni również rolę ścieżki rowerowej. Wyposażona w wiaty, ławy i zadaszenia, jest dobrze przygotowana w równej mierze do edukacji, co do wypoczynku i rekreacji. Ponadto w Laskowicach istnieje Park Dendrologiczny z dorodnymi pomnikami przyrody, który rocznie odwiedza około 400 ludzi. Nadleśnictwo Trzebciny posiada w swojej ofercie miejsce biwakowe nad Jeziorem Trzebcińskim. Planuje się wytyczenie i przygotowanie ścieżki dydaktycznej i izby edukacyjnej. Nadleśnictwo Woziwoda w chwili tworzenia LKP „Bory Tucholskie” przyjęło rolę centrum edukacyjnego tego kompleksu. Zaowocowało to powstaniem zespołu obiektów: Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, „Zielonej Szkoły”, ścieżki dydaktycznej, „Stodoły” wystawowo-konferencyjnej, „Bramy”, czyli punktu informacyjnego, oraz powierzchni dydaktycznych w terenie. Ośrodek Edukacji Przyrodniczo-Leśnej leży na skarpie doliny Brdy, przy siedzibie nadleśnictwa. Centralną część obiektu zajmuje dwupoziomowa sala, w której znajdują się m.in.: ekspozycje związane z lasem i gospodarką leśną (ptaki, zwierzyna, użytkowanie lasu, łowiectwo, kącik historyczny), miejsce na wystawy okolicznościowe, kącik projekcyjny dla ok. 30 osób, mieszcząca 30 osób sala na konferencje, szkolenia bądź lekcje oraz sala multimedialna ze stanowiskami komputerowymi z łączem internetowym. Ośrodek bogato wyposażony jest w pomoce dydaktyczne: książki, filmy, czasopisma, publikacje, zbiory, zestawy tablic edukacyjnych, sprzęt audiowizualny itp.

Budynek „Zielonej Szkoły” znajduje się w sąsiedztwie pola biwakowego na malowniczej, starej bindudze nad Brdą. Mieszczą się tu: sala edukacyjna wyposażona w pomoce dydaktyczne (tablice edukacyjne, zbiory, mikroskopy, sprzęt audio), cztery sale noclegowe z 37 miejscami, sanitariaty i niewielka kuchnia. Pozwala to organizować nie tylko kilkugodzinne zajęcia dla młodzieży, ale także kilkudniowe obozy czy warsztaty. Obok „Zielonej Szkoły” urządzono ścieżkę sportową wyposażoną w urządzenia do ćwiczeń sportowo-rekreacyjnych. Ścieżka jest wykorzystywana do zajęć głównie z młodszymi dziećmi. „Stodoła” wystawowo-konferencyjna to obiekt o charakterze sezonowym (dostępna latem), usytuowany w sąsiedztwie siedziby nadleśnictwa i Ośrodka Edukacji Przyrodniczo-Leśnej. Istnieje możliwość zainstalowania w nim nagłośnienia i podłączenia

134 sprzętu komputerowego. Przestronne wnętrze pozwala organizować warsztaty dla maksymalnie 100 osób. Ścieżka edukacyjna w postaci pętli, z początkiem przy siedzibie nadleśnictwa, ma ok. 4 km długości, przy czym możliwy jest wybór krótszych wariantów. Na trasie urządzono przystanki z opisem różnych zagadnień z zakresu gospodarki leśnej, ochrony przyrody i środowiska leśnego. Przy ścieżce ustawiono ławki i zadaszenia, a jej część, od Woziwody do leśniczówki (ok. 1 km), jest utwardzona. Można ją zwiedzać indywidualnie i w zorganizowanych grupach. Punkt informacyjny „Brama” tworzą tablice informacyjne umieszczone przy bramie wjazdowej na dziedziniec nadleśnictwa: „Mapa Nadleśnictwa Woziwoda” (krótki opis walorów przyrodniczych, ogólne dane o nadleśnictwie), „Plan sytuacyjny miejscowości Woziwoda”, „Zwierzęta Borów Tucholskich – ssaki”, „Zwierzęta Borów Tucholskich – ptaki”. Przy pomnikowym dębem oraz w wybranych miejscach na ścieżce ustawione są w półkolach ławki, tworząc „zielone klasy”. Można tam prowadzić ćwiczenia z wykorzystaniem pomocy dydaktycznych. Punkt edukacyjny „Biologiczna oczyszczalnia ścieków” Obiekt zlokalizowano przy siedzibie Nadleśnictwa, funkcjonujący, zbudowany dla potrzeb biurowca. Dostępność oraz zamontowanie tablicy poglądowej ze schematem działania oczyszczalni, pozwala na prezentację obiektu i bliższe omówienie zagadnienia Posiadanie przez Nadleśnictwo Woziwoda autokaru i busa ułatwia organizację zajęć edukacyjnych w sytuacji konieczności przewiezienia grupy osób na bardziej odległą powierzchnię dydaktyczną. Dodatkowo Nadleśnictwo Woziwoda ma na swoim wyposażeniu melexa zabierającego 18 osób), który pozwala na przeprowadzenie zajęć w postaci n. p. zwiedzania ścieżki przyrodniczej osobom niepełnosprawnym czy też osobom starszym mającym problemy w poruszaniu się na dłuższych odcinkach. Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda znajduje się wybudowany w połowie XIX w. system nawodnień Wielkiego Kanału Brdy. To niezwykłe dzieło hydrotechniczne, które – mimo znacznej dewastacji – jeszcze dzisiaj budzi podziw. System budowany dla rolnictwa utracił wprawdzie na znaczeniu, ale wciąż odgrywa ważną rolę, jako czynnik sprzyjający bioróżnorodności w lasach, zwłaszcza na ubogich siedliskach oraz w monolitycznych drzewostanach sosnowych leżących w zasięgu jego oddziaływania. W sezonie letnim Wielki i Mały Kanał Brdy stają się łatwym i bezpiecznym szlakiem spływów kajakowych, szczególnie polecanym dla rodzin z małymi dziećmi i osób mniej wprawnych w pływaniu kajakiem. Warto też zobaczyć inny obiekt inżynieryjny – akwedukt w Fojutowie – ok. 3 km na północny zachód od wsi Legbąd, podobnie jak i uroczysko „Zielona Łąka” (2 km na południowy wschód od Woziwody) – obszar łąk na piaszczystych glebach, nawadnianych niegdyś metodą stokowo-zalewową.

135

Edukacja i promocja w praktyce W nadleśnictwach należących do leśnych kompleksów promocyjnych na terenie całej Polski realizowane są te same formy edukacji leśnej, co w pozostałych nadleśnictwach Lasów Państwowych. Jednak wg „Raportu z działalności edukacyjnej Lasów Państwowych w 2007 roku” frekwencja ogółem, jak i w poszczególnych formach edukacji jest w nich znacznie wyższa. Dane porównawcze dla przeciętnego nadleśnictwa z LKP i nadleśnictwa spoza LKP zestawiono w tabeli poniżej.

Tabela 28 Średnia liczba uczestników i form edukacji na jedno nadleśnictwo w 2007 roku (dane dla całego kraju) Nadleśnictwo Uczestnicy Zajęcia Zajęcia Lekcje Spotkania Kon- Akcje Wysta- edukacji terenowe w izbie w poza kursy wy leśnej szkole szkołą

1) w LKP 9 645 67,9 50,1 14,9 9,6 4 7,4 3,5 (57 nadleśnictw)

2) poza LKP 3 148 26,6 7,8 10,8 3,6 3 5,8 0,7 (374 nadleśnictwa)

Relacja 1:2 3,1 2,6 6,4 1,4 2,7 1,3 1,3 5,0

Nadleśnictwo „promocyjne” było odwiedzane w 2007 r. średnio przez 9 645 osób – uczestników różnych form edukacji, podczas gdy w nadleśnictwie poza LKP frekwencja była średnio 3 razy mniejsza i wynosiła 3 148 osób. W tabeli powyżej porównano liczbę jednostek zajęć edukacyjnych. W każdym przypadku nadleśnictwo LKP przeprowadziło tych zajęć więcej – od 1,3 (konkursy leśne, akcje edukacyjne) do nawet 5 razy (wystaw edukacyjnych) – niż nadleśnictwo spoza LKP. Aktywność edukacyjna nadleśnictw w poszczególnych Leśnych Kompleksach Promocyjnych jest zróżnicowana i zależy od wielu czynników. Ma na to wpływ m.in. infrastruktura edukacyjna, zatrudnienie na etatach edukacyjnych, nakłady na edukację, położenie na mapie Polski, rok utworzenia LKP (doświadczenie pracowników, programy edukacyjne, współpraca itp.). Wg syntetycznej informacji z zakresu działalności edukacyjnej Nadleśnictw LKP „Bory Tucholskie” , sporządzonej na podstawie sprawozdań zgodnie z ujednoliconym wzorem w całej Regionalnej Dyrekcji LP w Toruniu uczestniczyło w 2007r blisko 86 tysięcy osób, w większości dzieci i młodzież szkolna. W omawianym okresie leśnicy toruńscy przeprowadzili 938 zajęć terenowych, 270 lekcji w szkole i 450 lekcji w izbach edukacyjnych (T. Chrzanowski 2008).

136

Tabela 29 a Formy edukacji leśnej zrealizowane przez nadleśnictwa LKP „Bory Tucholskie” w 2007 roku Nadleśnictwo Lekcje w lesie Lekcje w sali Lekcje w szkole Prelekcje poza szkoła edukacji leśnej Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba zajęć uczestników zajęć uczestnikó zajęć uczestnik zajęć uczestnikó w ów w Dąbrowa 16 670 9 290 8 220 6 230 Osie 12 400 3 100 Trzebciny 5 186 5 320 2 60 Tuchola 48 1819 8 256 5 180 Woziwoda 256 7751 349 8817 11 255 3 54 Razem 337 10826 357 9073 32 1075 11 344

Tabela 29 b

Konkursy, akcje i inne imprezy okolicznościowe, wystawy i inne (cd form edukacji leśnej) Nadleśnictwo Konkursy Akcje okolicznościowe i Wystawy Inne festyn, targi, imprezy ,rezerwat itp. Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba Liczba uczestników zajęć uczestników zajęć uczestników zajęć uczestników Dąbrowa 3 250 3 470 1 150 Osie 1 323 7 650 500 Trzebciny 2 260 Tuchola 3 1200 3 90 1 968 4000 Woziwoda 6 348 790 Razem 9 2033 19 1558 2 1118 5290

W zamieszczonej tabeli pokazano formy wymagające dobrego przygotowania merytorycznego i dużego zaangażowani pracowników. W pokazanym zestawieniu uwidacznia się wiodąca rola Woziwody jako centrum edukacyjnego na terenie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu.

137 Tabela 30 Pracownicy nadleśnictw zaangażowani w edukacje leśną społeczeństwa w 2007r. Nadlesnictwo Nad- Zas- Inżynier Specjali- Leśniczy i Strażnik Stażysta Razem leśniczy tępca nadzoru sta pod- leśny leśniczy Dąbrowa 1 1 2 1 5 1 11 Osie 1 1 1 6 9 Trzebciny 1 1 1 7 10 Tuchola 1 2 4 1 8 Woziwoda 1 1 1 1 11 15 Zielona Szkoła 2 2 Razem 4 4 4 6 33 2 2 55

W 2007 roku tylko w jednym nadleśnictwie z 5 miało miejsce wewnętrzne podnoszenie wiedzy z zakresu edukacji leśnej społeczeństwa. Zaleca się większe zaangażowanie służb terenowych (porównywalne do innych nie skupionych w LKP nadleśnictwach) oraz przeprowadzenie szkoleń tematycznych dla leśniczych z zakresu celów, treści , form i metod edukacji leśnej społeczeństwa W trakcie 14 lat istnienia LKP edukacja leśna społeczeństwa należy do najważniejszych zadań i jest prowadzona w sposób wzorcowy, promocyjny, przodujący we wdrażaniu osiągnięć edukacyjnych w ramach całości tego typu działalności w LP; do sukcesów należy zaliczyć:

• opracowanie i wdrożenie prawnych podstaw i zasad edukacji leśnej; edukacja leśna stała się działalnością strategiczną i planowaną, opartą o „Program edukacji w nadleśnictwie”,

• edukacja jest działaniem stałym i obejmującym coraz szersze kręgi społeczeństwa, zwłaszcza dzieci i młodzieży;

• edukacja leśna twórczo ewoluuje, pozytywnie się zmienia, poszukując najbardziej optymalnych form, metod i treści kształcenia;

• stały wzrost uczestników usług edukacyjnych

• gromadzenie i udostępnianie publikacji z zakresu edukacji leśnej społeczeństwa oraz materiałów promocyjnych i innych opracowań przydatnych w edukacji leśnej

• dbałość o aktualizację informacji o działaniach edukacyjnych na stronach internetowych.

• współpraca leśników z wychowawcami dzieci i młodzieży oraz innymi podmiotami zajmującymi się edukacją ekologiczną społeczeństwa i wychowaniem obywatelskim.

138 • opracowanie i rozpowszechnianie materiałów promocyjnych i środków dydaktycznych, kształtujących w społeczeństwie pozytywny wizerunek leśnictwa wielofunkcyjnego opartego na idei zrównoważonego rozwoju.

• współpraca z samorządami, placówkami oświatowymi, organizacjami pozarządowymi, kościołami i związkami wyznaniowymi w realizacji programów edukacyjnych, zmierzających do trwałych i pozytywnych zmian w świadomości ekologicznej społeczeństwa, uwzględniających specyfikę regionu, lokalną tożsamość i tradycje kulturowe.

• współpraca z lokalnymi mediami w przekazywaniu rzetelnej wiedzy o lesie i leśnictwie.

• dzięki szerokim kontaktom ze społeczeństwem, wzrasta ilość ludzi przekonanych, że polskie lasy są w dobrych rękach oraz że własność ogólnonarodowa, którą są ekosystemy leśne, jest dobrze zarządzana;

• przychylna ocena działalności od młodzieży, nauczycieli oraz naukowców

• wzrost profesjonalizmu kadr leśnych do prowadzeniu zajęć edukacyjnych, powstanie nowych i oryginalnych pomysłów i inicjatyw;

• nawiązanie kontaktów i współpracy z osobami, placówkami i instytucjami profesjonalnie zajmującymi się edukacją

• organizowanie ogromnej liczby lekcji terenowych wycieczek, spotkań z leśnikami w szkołach, akcji, imprez okolicznościowych, warsztatów edukacyjnych, pokazów, wystaw, konkursów, różnego typu imprez edukacyjnych - przez leśników lub przy współudziale leśników;

• przygotowanie profesjonalnych miejsc do prowadzenia zajęć z edukacji leśnej, doskonale wyposażonych i ogólnie dostępnych

• wykonanie profesjonalnych stron internetowych, zawierających informacje o lasach, przyrodzie, możliwościach skorzystania z usług edukacyjnych (np. Nadleśnictwo Woziwoda,);

• wydanie bardzo dużej ilości broszur, książek, podręczników i folderów o zróżnicowanej tematyce, przeznaczeniu, przygotowaniu merytorycznym, dla różnych grup wiekowych.

Grzywacz (2007) do mankamentów realizacyjnych dotychczas prowadzonej edukacji leśnej w Lasach Państwowych zalicza (Grzywacz):

139 • małe docenianie i wyróżnianie tej części załóg nadleśnictw i innych jednostek organizacyjnych LP, które ponadprzeciętnie angażują się w proces edukacji leśnej;

• mały zasięg usług edukacyjnych w stosunku do mieszkańców dużych aglomeracji;

• tendencję do zawężania treści programowych tylko do typowej problematyki leśnej, z ograniczaniem zagadnień ochrony przyrody w lasach i szerszego tła ekologicznego;

• uznawanie przez znaczną część służb leśnych czasu poświeconego edukacji za zajęcia dodatkowe, a nie, jako element stałej powinności i obowiązku;

• zniechęcania się dewastacją ścieżek, sprzętu i urządzeń edukacyjnych, co skutkuje niewykonywaniem ich napraw, remontów i modernizacji;

• zbyt duży udział jest w LP ścieżek dydaktycznych uniwersalnych (przeznaczonych dla wszystkich), podobnie jak i treści kształcenia, a zbyt mało ścieżek i programów kierowanych do określonych grup wiekowych;

• zdarza się, że tablice informacyjne na przystankach ścieżek dydaktycznych zawierają niezrozumiałe, trudne terminy, zaczerpnięte z fachowego języka leśników, a także skróty nazw gatunkowych drzew, typów siedlisk lasów bez wyjaśnień oraz niepotrzebne dla dzieci i młodzieży łacińskie nazwy organizmów i zespołów roślinnych (Żornaczuk 2000, Grzywacz i in. 2000);

• marginalizacja działań z zakresu zintegrowanej edukacji leśnej, realizowanej wspólnie przez nadleśnictwa Lasów Państwowych i szkoły przerabiające swój program, na odpowiednio przygotowanych ścieżkach lub w innych obiektach edukacyjnych.

• brak uwypuklenia roli lasów i leśnictwa w działalności ochrony przyrody, i uznania zrównoważonego użytkowania różnorodności biologicznej za współczesną formę ochrony przyrody, uznania przez społeczeństwo, że w większości obszarowe formy ochrony przyrody obejmują tereny leśne, administrowane obecnie lub dawniej przez Lasy Państwowe

• brak wiedzy na temat sposobów i metod odbywania rozmów i konsultacji oraz umiejętności rozwiązywania konfliktów z samorządami, działaczami partii politycznych i ekologicznych organizacji pozarządowych.

140 Wdrażanie programów edukacji leśnej w nadleśnictwach LKP

Wszystkie nadleśnictwa na terenie LKP „Bory Tucholskie” opracowały programy edukacji leśnej społeczeństwa. Programy te są tworzone i realizowane na podstawie Zarządzenia nr 57 Dyrektora Generalnego LP z dnia 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w Lasach Państwowych (to zarządzenie wraz z dwoma załącznikami jest dostępne na stronie internetowej LP www.lp.gov.pl). Zgodnie z tym zarządzeniem programy te są realizowane równolegle z okresem obowiązywania Planu Urządzania Lasu. W związku z tym w nadleśnictwach Osie, Trzebciny i Dąbrowa zostały przygotowane na lata 2007-2016, a w nadleśnictwach Woziwoda i Tuchola na lata 2008- 2017. Wszystkie zostały przygotowane przez powołane w nadleśnictwach do tego celu „Komisje programu edukacji leśnej społeczeństwa”. Komisje składały się z pracowników nadleśnictwa zajmujących się edukacją leśną, nauczycieli szkól, przedstawicieli parków krajobrazowych i innych instytucji zajmujących się szeroko ujętą edukacją ekologiczną. Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w Komisji reprezentował koordynator edukacji leśnej na szczeblu regionalnym.

W pierwszej części programów podsumowano dotychczasową działalność edukacyjną nadleśnictwa. Następnie przedyskutowano, a potem przyjęto założenia programowe ujęte w grupy tematyczne, które obejmowały zwykle takie zagadnienia jak:

- charakterystyka bazy edukacyjnej, - potencjalni partnerzy nadleśnictwa w edukacji, - potencjalni odbiorcy oferty edukacyjnej, - wydawnictwa o charakterze informacyjnym i edukacyjnym, - finansowanie zadań edukacyjnych, - zespól osób prowadzących edukację leśną, - planowane przedsięwzięcia edukacyjne, - planowane nowe obiekty przyrodnicze, - utrzymanie istniejących obiektów edukacyjnych

Z przyjętych programów edukacyjnych na przyszłe lata wynika, że nadleśnictwa LKP „Bory Tucholskie” realizują lub zamierzają realizować między innymi:

Własne przedsięwzięcia (w nawiasie nazwa nadleśnictwa): 1. Prowadzenie lekcji przyrodniczych na Ścieżce Przyrodniczo- Dydaktycznej „Jelenia Wyspa” i w Parku Dendrologicznym ‘Nad Stążką” (Tuchola), 2. Prowadzenie lekcji przyrodniczych na ścieżce edukacyjnej „Zatoki” (Osie),

141 3. Prowadzenie zajęć z zakresu edukacji przyrodniczo-leśnej w ośrodku edukacyjnym i na ścieżce edukacyjnej 4. Zajęcia w lesie – zgodnie z zapotrzebowaniem na tematy proponowane i oczekiwane przez uczestników (Tuchola), 5. Imprezy środowiskowe: - konkurs „Przyroda wokół nas”, adresowany do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów (nadleśnictwo Tuchola, razem z Tucholskim Parkiem Krajobrazowym), - konkurs przyrodniczy dla dzieci i młodzieży „Pomóżmy im przetrwać zimę” (Tuchola), - konkurs „Woziwoda w obiektywie” (Woziwoda), - konkurs „Zaproszenie do Woziwody” (Woziwoda), - konkurs i wystawa „Woziwoda pędzlem malowana” (Woziwoda), - konkurs i wystawa „Praca leśniczego – powołanie, misja, służba (Woziwoda) -akcja „Dzień przedsiębiorczości” – jednodniowe praktyki dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych (Woziwoda), - akcja „Wiosenne spotkania z przyrodą osób niepełnosprawnych” (Woziwoda), - akcja „Sadzenie lasu” (Tuchola, Dąbrowa), - prelekcje i pogadanki prowadzone przez leśników (Tuchola, Osie, Dąbrowa, Trzebciny, Woziwoda), - warsztaty dla nauczycieli (Tuchola, Dąbrowa, Woziwoda), - Akcja „Dokarmiania ptaków i zwierzyny łownej” dla szkół podstawowych(Osie), - Akcja „Chrońmy las przed pożarem”, szkoły podstawowe, gimnazja (Osie, Trzebciny), - Akcja „Choinka dla szkół” (Osie, Dąbrowa, Trzebciny, Woziwoda), - Akcja „Drzewko dla szkoły” (Dąbrowa ).

Współorganizowanie lub uczestnictwo w imprezach i akcjach edukacyjnych innych podmiotów 1. „Dzień Ziemi” – organizator Tucholski Park Krajobrazowy (Tuchola, Trzebciny, Osie, Woziwoda, Dąbrowa), 2. „Dni Gminy Cekcyn” – organizator Gmina Cekcyn (Tuchola), 3. Targi Gospodarki Leśnej Przemysłu Drzewnego i Ochrony Środowiska „Eko-Las” (Tuchola, Osie), 4. Akcja „Sprzątanie Świata (Tuchola, Osie, Dąbrowa, Trzebciny, Woziwoda), 5. Akcja „Śmieciobranie” (Tuchola), 6. Warsztaty „Grzyby Borów Tucholskich” (Tuchola), 7. „Grzybobranie” – Klub Seniora (Tuchola), 8. Konkursy organizowane przez szkoły i inne instytucje (Tuchola),

142 9. Konkurs plastyczny „Bory Tucholskie w oczach dziecka” – GOK Osie, Wdecki Park Krajobrazowy (Osie), 10. Międzygimnazjalny Konkurs Wiedzy Ekologicznej, Regionalnej i Przyrodniczej (Osie), 11. Quiz przyrodniczy – SP Wierzchy (Osie), 12. „Lato w Parkach Krajobrazowych” (Osie), 13. „Dni Osia” (Osie), 14. Konkurs „Jestem młodym ekologiem” (Dąbrowa, wraz ze Szkołą Podstawową w Lipinkach), 15. Konkurs „Las szansą na zdrowie” (Dąbrowa, wraz z Gimnazjum w Warlubiu), 16. „Piknik ekologiczny” (Dąbrowa, wraz ze Szkoła Podstawową i Gimnazjum w Jeżewie), 17 Konkurs „Przyroda regionu i ochrona środowiska (Dąbrowa, Zespól Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego), 18. Konkurs plastyczny „Młodzież zapobiega pożarem” (Trzebciny, wspólnie ze strażakami), 19. Wiedzy pożarniczej „Zapobiegajmy pożarom” , (Trzebciny, wspólnie ze strażakami).

Planowane nowe obiekty edukacyjne 1. Bezpieczne połączenie Parku Dendrologicznego i Ścieżki Przyrodniczo-Dydaktycznej „Jelenia Wyspa” – pod warunkiem uzyskania dotacji zewnętrznej (Tuchola), 2. Budowa nowej ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej na terenie rezerwatu „Źródła rzeki Stązki” – po zatwierdzeniu planu ochrony rezerwatu i uzyskaniu dotacji (Tuchola), 3. Utworzenie profesjonalnej ścieżki do jazd konnych, przebiegającej przez teren kilku nadleśnictw LKP „Bory Tucholskie”, 4. Wykonanie platform widokowych przy leśniczówce Woziwoda i na polu biwakowym w Zielonce (Woziwoda), 5. Zaprojektowanie i budowa ścieżki dydaktycznej oraz izby edukacyjnej – pod warunkiem pozyskania środków (Trzebciny).

IX. 3. Inne formy udostępniania lasu.

Zgodnie z art. 26 Ustawy o lasach, lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane dla ludności z wyjątkiem terenów objętych stałym zakazem wstępu, tj.: - uprawy leśne do 4 m wysokości, - powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne, - ostoje zwierząt, - źródliska rzek i potoków, obszary zagrożone erozją.

143 Terenów objętych okresowym zakazem wstępu, tj.:

- gdzie wystąpiło zniszczenie albo znaczne uszkodzenie drzewostanów lub degradacja runa leśnego,

- gdzie występuje duże zagrożenie pożarowe,

- gdzie wykonywane są zabiegi gospodarcze związane z hodowlą, ochroną lasu lub pozyskaniem drewna.

Lasy stanowiące własność Skarbu Państwa są udostępniane z uwzględnieniem wszystkich zakazów do zbioru płodów runa leśnego: - na potrzeby własne, - dla celów przemysłowych, gdy zbiór runa leśnego nie zagraża środowisku leśnemu. W lasach LKP pozyskuje się corocznie znaczne ilości owoców leśnych, grzybów i ziół. Odgrywają one poważną rolę w przychodach, nieraz jedynych, budżetów rodzinnych społeczności lokalnej. W związku z wzrastającym zapotrzebowaniem w kraju i zagranicą oraz rozwojem sieci punktów skupu zbieractwo runa leśnego i przerób nabiera wyraźnych cech celów przemysłowych. Wśród owoców leśnych w lasach LKP najwięcej pozyskuje się borówki czarnej, brusznicy oraz w mniejszvch ilościach - żurawiny, maliny i jeżyn. W lasach LKP rośnie wiele gatunków grzybów jadalnych zbieranych, nie tylko na potrzeby własne. Spośród najbardziej znane i najchętniej zbierane to: borowik, kurka, koźlarz, maślak, rydz, podgrzybek a późną jesienią także gąska i opieńka. Lasy LKP są naturalną bazą wielu surowców zielarskich używanych na potrzeby lecznicze i przemysłowe (przemysł drogeryjny) i ozdobne. Do ważniejszych roślin leczniczych występujących w lasach LKP zalicza się: bagno pospolite, bez czarny, borówki, dziurawiec, jałowiec, macierzanka piaskowa, pokrzvwa. wrzos. Niektóre z roślin użytkowych, np. kruszyna, bagno i konwalia majowa objęte są ochroną częściową i ich zbiór może odbywać się tylko za zezwoleniem Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Należy też pamiętać, że w trakcie zbiorów płodów runa leśnego w lasach zabrania się niszczenia roślin, np. :”borówczysk” oraz grzybów, grzybni, a także rozgarniania ściółki. Lasy LKP chętnie udostępniają nieodpłatnie (zgodnie z art. 27, pkt. 4 Ustawy o lasach) swoje tereny pod zakładanie pasiek. W związku z pozyskiwaniem płodów runa leśnego w lasach LKP odbywa się z roku na rok intensywniejszy ruch pojazdów silnikowych. Zgodnie z art. 29 ruch ten dozwolony jest jedynie drogami publicznymi oraz leśnymi udostępnionymi dla ruchu kołowego, specjalnie oznakowanymi. Postój tych pojazdów na drogach leśnych jest dozwolony wyłącznie w miejscach oznakowanych. Zasady ruchu po drogach leśnych nie dotyczą inwalidów

144 poruszających się pojazdami przystosowanymi do ich potrzeb. Wzrasta również częstotliwość jazdy konnej w lesie. Należy zaznaczyć, iż jest ona dopuszczalna tylko drogami leśnymi, wyznaczonymi przez nadleśniczego.

IX. 4. Promocja

Nadleśnictwa wchodzące w skład LKP „Bory Tucholskie” prowadzą akcję informacyjną promującą walory przyrodnicze, turystyczne i rekreacyjne terenów na których gospodarują. Równolegle przedstawiają swoje osiągnięcia w zakresie urządzania, hodowli, ochrony i uzytkowania lasu. Do tego celu służą foldery i inne publikacje. O działaniach leśników na terenie LKP „Bory Tucholskie” można się także dowiedzieć z biuletynów RDLP w Toruniu i innych wydawnictw. Również lokalne ośrodki telewizyjne i radiowe często realizują programy na ich temat. Przedstawia się w nich zarówno sukcesy jak i problemy trudne do rozwiązania. Promocji lasów i walorów przyrodniczych Borów Tucholskich sprzyjają przedsięwzięcia prowadzone przez instytucje i organizacje współpracujące z kierownictwami nadleśnictw LKP. Organizują one liczne konkursy i akcje, między innymi: konkurs plastyczny „Przyroda wokół nas" (Tucholski Park Krajobrazowy), konkurs fotograficzny „Cztery pory roku w Parku" (Wdecki Park Krajobrazowy) i konkurs ekologiczny „Czyste Bory" (patronat Wydział Ochrony Środowiska Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy, koordynowany przez Tucholski i Wdecki Park Krajobrazowy). Wspólnym zadaniem wszystkich parków krajobrazowych Województwa Kujawsko - Pomorskiego jest program promocyjny przygotowany przez Wydział Ochrony Środowiska Kujawsko - Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy pt. „Lato w Parkach". Jest on realizowany od 2000r. Na wzór programu JUCN „Parki dla Życia" rozpoczęto promocję zasobów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych terenów chronionych. Celami tego programu są przede wszystkim: promocja walorów przyrodniczych oraz różnych form ochrony przyrody,przedstawienie ochrony przyrody jako jednej z form użytkowania zasobów, nie tylko nie sprzecznej z rozwojem gospodarczym, ale wręcz niezbędnej dla rozwoju turystyki, ekoturystyki, agroturystyki i rolnictwa ekologicznego, rozwój współpracy administracji parków krajobrazowych z samorządami terytorialnymi, w tym przekazywanie informacji, konsultacje, doradztwo, itp. oraz prezentacja poradników, publikacji z zakresu ochrony przyrody oraz technologicznej ochrony środowiska i proekologicznych metod gospodarowania i użytkowanie zasobów. W ramach tych działań w parkach krajobrazowych przygotowywane są cykle spotkań, imprez, konkursów dla lokalnej społeczności, władz samorządowych i turystów. Poza prezentacją unikatowych obiektów przyrodniczych i krajobrazowych działania te są

145 pomocne przy realizacji programów rolnośrodowiskowych, wdrażania sieci „Natura 2000", czy działaniach w zakresie ochrony przyrody w regionie. Szczegółowe informacje o edukacji ekologicznej udzielane są bezpośrednio w siedzibach parków krajobrazowych.

Tucholski Park Krajobrazowy, 86-500 Tuchola ul. Podgórna 1 tel./fax. (0-52) 33 43 712, Wdecki Park Krajobrazowy, 86-150 Osie ul. Rynek lla tel./fax. (0-52) 33 29 486, Zespół Parków Krajobrazowych Nadwiślańskiego i Chełmińskiego, 86-100 Świecie, ul. Sądowa 5, Tel.fax. (052) 33 15 000, Krajeński Park Krajobrazowy, 89-410, Więcbork, Pocztowa 2 , tel. 0 52 389 64 85

IX. 5. Zagrożenia

Użytkowanie turystyczne terenów LKP „Bory Tucholskie” środowiska przyrodniczego stało się pewnym zagrożeniem dla jego środowiska przyrodniczego. Oddziaływanie turystyki na środowisko przyrodnicze dotyczy wg R. Dysarza (1990, 1992): - oddziaływania obiektów i urządzeń na obszarze ich lokalizacji oraz na sąsiednie geokompleksy, - oddziaływania turystów na obszar lokalizacji infrastruktury turystycznej oraz na sąsiednie geokompleksy. Presję turystyczną należy więc odnieść do form turystyki, z podziałem na urlopową i weekendową. Oddziaływanie turystyki na środowisko przyrodnicze w lasach LKP należy rozpatrywać w dwóch grupach wpływu: oddziaływanie lokalne i oddziaływanie w skali regionalnej Oddziaływania lokalne (miejscowe) odnoszą się do ośrodków wypoczynkowych, pól namiotowych. Zmiany związane są z budową, rozbudową obiektów, urządzeń, infrastruktury technicznej (kąpieliska, sieć energetyczna, wodno - kanalizacyjna). Obejmują one przekształcenie gleby, zmiany stosunków wodnych, wprowadzanie roślinności obcej. Zaburzenia naturalności ekosystemów dotyczą również wartości fizjonomicznych krajobrazu, co jest konsekwencją koncentracji bazy turystycznej w strefie 150 - 200m od brzegów zbiorników wodnych. Zmiany dotyczą również strefy brzegowej zbiorników wodnych (kąpielisko, plaża, przystań), w tym strefy literalne (niszczenie roślinności wodnej). Użytkowanie turystyczne powoduje wzrost natężenia procesów degradacyjnych. Zmianie podlegają między innymi właściwości fizyczne i chemiczne gleb, nasilenie erozji wodnej i wietrznej, wzrost tempa odpływu materii organicznej i mineralnej, wód powierzchniowych, odprowadzanie ścieków do gleby i wód powierzchniowych i płoszenie zwierząt

146 Wzrost zaburzeń o charakterze regionalnym w ekosystemach sąsiadującymi z elementami infrastruktury turystycznej powodują takie zjawiska jak na przykład: rozbudowa sieci dróg bitych, wzrost zwiększenie natężenia ruchu, powstające i rozbudowywane ośrodki turystyczne oraz wzrost natężenia ruchu pieszego na szlakach turystycznych i trasach spacerowych. Zmiany w ekosystemach związane są także ze zbieractwem grzybów, jagód i innych „darów lasu”. Grochowski (1992) twierdzi, iż codzienne poruszanie się 4 osób tylko przez godzinę na powierzchni 1 ha lasu powoduje już w nim wyraźne skutki ujemne. Są one między innymi następstwem niszczenia grzybni i dewastacji krzewinek jagodowych. Jest to szkodliwe nie tylko dla dna, ale także dla całego lasu, przede wszystkim w następstwie przerwania mikoryzowych związków grzybów i roślin Autorzy poprzedniego programu szacowali, że główne rejony penetracji obejmują około 25% powierzchni leśnej LKP, a ślady zmian w runie widoczne są w około 60% oddziałów. Jednak badań na ten temat nie prowadzono na analizowanym terenie dlatego nie można dokładnie stwierdzić, jak dużę straty dla przyrody przynosi zbieractwo. Problemem może być nadmierna penetracja w poszukiwaniu i zbieraniu darów runa w rezerwatach, ostojach zwierząt i w miejscach koncentracji gatunków roślin i zwierzat objętych ochroną gatunkową. Najbardziej narażone są w tym względzie torfowiska wysokie i przejściowe na których intensywnie pozyskuje się żurawinę i niekiedy bagno zwyczajne. Jednak jak dotychczas największe zagrożenie związane z turystyką i rekreacją wynika z negatywnego wpływu na walory estetyczne krajobrazu ludzi pozbywających się śmieci w lesie .

147 X. KIERUNKI I SPOSOBY DOSKONALENIA GOSPODARKI LEŚNEJ Analiza warunków przyrodniczo - leśnych w aspekcie ekologiczno - fizjologicznym pozwoliła wyodrębnić na obszarze LKP następujące obszary siedliskowe: 1. Bory świeże i mieszane na sandrach. 2. Lasy mieszane. 3. Siedliska gradowe i towarzyszące im bagienne Podział ten nawiązujący do podziału na obręby ochronne, stosowany jest w praktyce ochroniarskiej, w obiektach objętych ochroną prawną. W każdym obrębie z osobna realizuje się jednakowe pod względem intensywności działania ochronne, zmierzające do realizacji tych samych celów. Do każdego obrębu ochronnego należą wszystkie ekochory, w których stosuje się ten sam sposób ochrony niezależnie od ich położenia. Pojęcie ekochory stosuje się w tym przypadku jako obszar jednorodny pod względem warunków środowiskowych, którego granice są oparte na cechach siedlisk. Siedliska są rozpoznane zgodnie z przeprowadzonymi pracami glebowo - siedliskowymi. Prace glebowo -siedliskowe zapewniają rozpoznanie warunków biotopu, określają stopnie degradacji i zniekształcenia siedlisk i zasady ich rewitalizacji. Badania glebowo - siedliskowe potwierdzają i merytorycznie uzasadniają przyjęte zasady podziałów ochronnych. Niniejsze wytyczne nawiązują do jednostek regulacji użytkowania rębnego i długookresowego planowania hodowlanego i podziału gospodarczego lasów LKP, które zawarto w poniższej załączonej tabeli.

148 Tabela 31 Jednostki regulacji użytkowania rębnego i długookresowego planowania hodowlanego (gospodarstwa siedliskowe) Lasy LKP „Bory Tucholskie" Gospodarstwo Powierzchnia (ha) Hodowlany typ Siedliskowe typy Rębnia Wiek Okres Techniczny Uwagi siedliskowe drzewostanu lasu rębności odnowienia cel produkcji Gospodarstwo specjalne I 3941,56 So, BrzSo, Bs, Bśw, Bw I b, I c, IIa 5 lat I 2942,93 So, BkDbSo, DbSo BMśw BMw I b, III a 5-7 lat lub 15 lat II 1497,25 Db, So, SoDb, LMśw IlIa, Illb, Ib, Ilb 15 lub 5-7 lat BkDbSo, BkDb lub 20-25 lat SoBkDb, BkDbSo, Bk III 31,50 LpDb, SoDb, OlDb LMw Ib, Ic, lIc, Ila, Illb 15 lub 5-7 lat DbSo lub 20-25 lat III 1014,72 Db, LpDb Lśw IIa, IIb, Illb 20-25 lat III 65,85 JsDb Lw IIa, IIb, Illb 20-25 lat

149 Gospodarstwo Powierzchnia Hodowlany Siedliskowe typy Rębnia Wiek rębności Techniczny cel Uwagi siedliskowe (ha) typ lasu Okres produkcji odnowienia drzewostanu III 125,24 Ol Ol Ib, Ic 5-7 lat III 41,40 SoBrzOl LMb Ia,V - III 70,01 JsOl, DbJs OIJ, Lł II, III 20-25 lat III 61,93 So, SoBrz BMb (- ), V - RAZEM 9792,39 Gospodarstwo zrębowe I 42187,52 So, Brz So Bs Bśw I b, I c, IIb So-120 i 100 lat 5 lat drewno wiel- Db- 140 lat kowymiarowe I 17222,20 So, DbSo, BMśw, BMw I b, IlIa, lid So-120 Db-140 5-7 lat lub 15 lat drewno wiel- BkDbSo lat kowymiarowe III 238,89 OlSoBrz, BrzOl LMb Ib, Ic, IIa,V 100 lat 5-7 lub 30 lat III 522,06 Ol Ol Ib, Ic 80 lat 5-7 lat RAZEM 60170,67

150 Gospodarstwo Powierzchnia Hodowlany Siedliskowe typy Rębnia Wiek rębności Okres Techniczny cel Uwagi siedliskowe (ha) typ lasu odnowienia produkcji drzewostanu

Gospodarstwo zrębowo -przerębowe I 535,91 So, SoBrz BMb Bb ( - ) , V II 6375,51 SoDb, BkDb, Bk LMśw IlIa, Illb, Ib, Ilb So -120 i 100 lat 15 lub 5-7 lat lub drewno wiel- SoBkDb, DbSo, Db - 140 lat 20-25 lat kowymiarowe BkSoDb III 327,85 SoDb, Db, LMw Ib, Ic, lIc, Ila, Illb So-120 lat Bk - 15 lub 5-7 lat lub drewno wiel- LpDb 110 lat Db - 140 20-25 lat kowymiarowe lat III 1008,01 Db, Bk, BkDb, Lśw II a, Il b, IIIa, Illb Bk - 100 lat Db - 20-25 lat drewno wiel- : LpDb 140 lat So-120 kowymiarowe lat III 178,06 Js Db Lw Illb Db - 140 lat 20-25 lat drewno wiel- kowymiarowe III 189,71 Ol, Js, Db Ol Js OIJ, Lł Ilb, Ic, IlIa Db Js-140 Ol - 20-25 lat 80 lat lub 15 lat RAZEM 8615,05 Gospodarstwo przerębowe III 62,84 So Bb Lasy pozostawione naturalnej sukcesji

151 Szczególowa charakterystyka obrębów ochronnych

Bory świeże i mieszane na sandrach

Celem wyodrębnienia tego obrębu jest ochrona pola sandrowego poprzez hodowlę i sposób zagospodarowania lasów zbliżonych do potencjalnej roślinności naturalnej, którą określono jako: bór suchy - chrobotkowy (Cladonio-Pinetum) skupiający siedliska Bśw – z Bśw – d na glebach porolnych, subkontynentalny bór świeży (Peucedano-Pinetum) skupiający siedliska Bśw i Bw, subkontynentalny bór mieszany typowy (Querco roboris – Pinetum typicum) obejmujący siedliska BMśw1, BMśw 2, bór wilgotny (Molinio - Pinetum) skupiający siedliska Bwl, Bw2, bór mieszany wilgotny (Querco – Pinetum molinietosum) skupiający siedliska BMw. W tym obrębie ochronnym jako jednostki regulacji rozmiaru użytkowania rębnego wyodrębniono gospodarstwa: zrębowe i specjalne. Forma rębni pasowej (Ib) o szerokości 40-60m w pełni zabezpiecza cele ochronne gospodarstwa zrębowego. Na siedliskach borowych zdegradowanych położonych na wyjałowionych glebach porolnych szerokość zrębu nie powinna jednak przekraczać 40m. Na znacznych obszarach opisywanego obrębu ochronnego, na siedliskach borowych występują gleby zdegradowane. Spotyka się je w zniekształconych i degradacyjnych postaciach boru świeżego (Bśwl). Zdegradowany jest w nich przede wszystkim profil próchniczy charakteryzujący się słabo wykształconym poziomem organicznym (A), o małej miąższości i zawartości prochnicy. Gospodarka rolniczo -hodowlana będąca przyczyną degradacji gleb i biocenoz leśnych została w nieodleglej przeszłości zaniechana, ale jej negatywne skutki degradacyjne obserwować jeszcze będzie można w glebach przez wiele lat. Niejednokrotnie głównym czynnikiem degradacyjnym na tych piaszczystych glebach była w przeszłości nieracjonalna gospodarka leśna polegająca na stosowaniu zrębów zupełnych na dużych powierzchniach. Podobne, a nawet bardziej nasilone są skutki rozległych pożarzysk i wylesień pogradacyjnych. Gleby zdegradowane podlegają na drodze naturalnej procesom prowadzącym do odtworzenia dojrzałego poziomu próchniczego i profilu glebowego z pełną sekwencją poziomów. Jest to proces powolny, nie krótszy niż 150 lat. Wobec tego, zalecane byłoby, w ramach gospodarstwa specjalnego, prowadzić gospodarkę zrębową z wydłużonym cyklem produkcyjnym co najmniej 140-160 lat lub zrębowo – przerębową z naturalnym odnowieniem drzewostanu. Każda powierzchnia odnowieniowa powinna być przeanalizowana pod kątem możliwości realizacji samosiewnego odnowienia. Takie możliwości widzi się na niektórych siedliskach: Bśw1, Bśw2 i Bw1. Odnowienia naturalne w tych warunkach powinno być świadomym wyborem leśniczego i nadleśniczego. Możliwości wykorzystania naturalnego odnowienia widzi się także przez świadomy wybór rębni zupełnej

152 z pozostawieniem nasienników. Rębnia ta nie powinna być stosowana powszechnie, ale umiejętnie zlokalizowana i przeprowadzona może dać pomyślne wyniki. Powodzenie tej rębni w dużej mierze zależy od tego, jakie drzewa oraz drzewostany mateczne wypełnią rolę nasienników. W związku z tym wybór nasienników należy traktować jako sposób selekcji - sztucznego doboru. Należy wybierać drzewa najlepsze jakościowo, aby było większe prawdopodobieństwo, że ich potomstwo będzie miało dobre cechy. Na nasienniki należy poza tym wybierać drzewa, które należą do wyższych klas wzrostowych, mają dobrze rozwinięte korony, nie mają korzeni blisko powierzchni, gdyż takie łatwo ulegają wiatrom, nie są ani bardzo stare, ani bardzo młode, ponieważ jedne i drugie dają mało nasion, przy tym gorszej jakości. Nasienniki przechorowują zmianę środowiska kończącą się niekiedy ich zgubą. Źle znoszą nagłe zmiany temperatury na otwartym terenie, ujemnie wpływa na nie zwiększenie transpiracji. Bardzo też cierpią na skutek kołysania przez wiatr, który nadrywa przy tym ich system korzeniowy. Stresy te jednak mogą korzystnie wpływać na obfitość owocowania. Usuwanie nasienników należy przeprowadzić po obsiewie zrębu, gdy samosiew dochodzi do wieku 2 - 4 lat. Wczesne usuwanie nasienników jest potrzebne dlatego, aby odnowienie było mniej uszkadzane w czasie ścinki i zrywki, które w miarę możliwości należy przeprowadzać przy wysokim śniegu. Chociaż odnowienie za pomocą nasienników jest pewniejsze niż z samosiewu bocznego, jednak ma wiele wad, na przykład: wywracanie nasienników przez wiatr, przetrzymywanie pewnej miąższości drewna na zrębie, uszkodzenie nalotów przy usuwaniu nasienników i ginięciu nalotów w kilkumetrowym promieniu dookoła nasienników Uszkodzenie nalotów jednak daje się ograniczyć przez zorganizowanie ścinki w powiązaniu po z góry zaplanowanych szlakach. W przygotowaniu gleby do odnowienia w zasadzie wyklucza się pełne orki a wyorywanie bruzd powinno być stosunkowo płytkie. Nie zaleca się nawożenia mineralnego i organicznego czy też niektórych zabiegów fitomelioracyjnych z użyciem gatunków introdukowanych, a w szczególności czeremchy amerykańskiej. Działania te mogłyby bowiem zainicjować procesy degeneracyjne zbiorowisk leśnych. Melioracje agrotechniczne zwiększają produkcyjność siedlisk, ale jednocześnie powodują rozchwianie biocenozy i sukcesji fitocenozy w nie zawsze dającym się przewidzieć kierunku. Odtworzenie poziomu próchniczego ma na celu nie tylko podniesienie żyzności gleby i przez to produkcyjności siedlisk leśnych, ale również stworzenie zróżnicowanych biocenotycznie stabilnych ekosystemów. Wspomniane rębnie wykorzystujące możliwości naturalnego odnowienia przede wszystkim sosny nie powinny być stosowane w tym obrębie ochronnym powszechnie, ale chociaż nieliczne umiejętnie* zlokalizowane i przeprowadzone konsekwentnie mogą dać pomyślne wyniki, zwłaszcza w drzewostanach nasiennych.

153 Przy odnowieniu sztucznym, jeśli pozwolą na to warunki takie jak nie zachwaszczona glebą odpowiednia wilgotność (mokre lata) zanim zdecydujemy się na sadzenie powinno się rozpatrzyć możliwość zastosowania siewu, jako zabiegu bardziej zbliżonego do odnowienia naturalnego. Na siedliskach borowych należy wprowadzać niewielką ilość domieszek (do 10 %), które mogą odegrać nie tylko rolę pomocniczą ale i produkcyjną. Przewiduje się tu głównie brzozę gruczołkowatą, dąb bezszypułkowy, buk i lipę (w warunkach melioracyjnego wzbogacania siedliska) zależnie od stopnia zbliżenia siedliska do sąsiedniego typu mieszanego w naturalnym szeregu rozmieszczenia. Część z nich bowiem z biegiem czasu spadnie do roli podszytu lub dolnego piętra. Przed przystąpieniem do trzebieży późnych zadbać należy o wprowadzenie podszytu dęba, buka i krzewów jagodowych zwłaszcza w strefach ekotonowych i okrajkowych.

Lasy mieszane Lasy mieszane zajmują siedliska żyźniejsze niż bór mieszany świeży. W ich warunkach tworzy się zwykle grad wysoki Tilio-Carpinetum typicum. Rzadziej na terenie LKP Bory Tucholskie wykształcają się dąbrowy – świetlista Potentillo albae – Quercetum lub kwaśna Calamagrostio-Quercetum. Najczęściej jednak na miejscu tych zbiorowisk występują lite drzewostany sosnowe powodujące pinetyzację siedliska i zniekształcenie form próchnicy. Rzadkością jest w warunkach LKP opanowanie tych siedlisk przez lite drzewostany dębowe. Piętro dolne w warunkach siedliskowych lasu mieszanego jest niekiedy silnie zwarte tak, że warstwa podszytowa może z tego powodu się nie rozwijać. Przy braku zwartego podrostu gatunków cienioznośnych w podszycie silnie rozwijają się krzewy jak leszczyna, trzmielina, kruszyna, bez, czeremcha i inne. Siedliska lasu mieszanego odpowiadają w równym stopniu drzewom liściastym i iglastym, wykazując przy tym w lasach LKP szerokie spektrum troficzności. Stąd zaakceptowanymi i właściwymi typami gospodarczymi drzewostanów dla tego siedliska są następujące: SoDb, BkDbSo, Db, Bk. Z listy typów gospodarczych drzewostanów wynika, że gatunkami panującymi mogą być: sosna i dąb. Wszystkie pozostałe gatunki powinny być wykorzystywane jako domieszka w dogodnych dla nich warunkach. W warunkach siedlisk lasu mieszanego w LKP dopuszczalna jest dominującą rola sosny a towarzyszące jej gatunki, zwłaszcza cieniste będą sprzyjały lepszemu kształtowaniu się jej formy i wybitnie przyczynią się do zwiększenia wydajności drewna z jednostki powierzchni. Jako gatunki domieszkowe można stosować buk, brzozę, klon, jawor, lipę i dzikie drzewa owocowe, a w wyjątkowych przypadkach także modrzew europejski. Na miejscach żyźniejszych może tu być użyty jesion i wiąz, a na wilgotniejszych olsza czarna.

154 Na siedliskach lasu mieszanego świeżego dla gatunków cienioznośnych jak buk, a ponadto dla dębu rębnia zupełna nie stwarza dogodnych warunków odnowienia. Gatunki cienioznośne źle rosną na otwartej powierzchni zrębu, a dąb nie wytrzymuje konkurencji sosny, przerastającej go i głuszącej. Właściwą więc jest w tych warunkach forma rębni gniazdowo-zupełnej (IlIa) przy całkowitym, w przypadku dębu, odsłanianiu gniazd. Gniazda należy zakładać tak, aby wykorzystywać pojawiające się grupy i kępy nalotu i podrostu dębu, buka i innych gatunków towarzyszących sośnie, bądź sprowadzać je drogą sztuczną, jeżeli uzyskanie samosiewu jest niemożliwe. Dla domieszki dęba starać się powinno uzyskać formę kępową, wykorzystując dla niego miejsca najbardziej odpowiednie. Wielkość kęp może przy tym niekiedy przekraczać 20 arów i nie być mniejsza niż 10 arów.. Większe kępy uniemożliwiają wykorzystanie żyźniejszych fragmentów gleby, ułatwiają odnowienie i pielęgnowanie. Gatunki cienioznośne powinny występować w formie grupowej lub drobnogrupowej, nie przekraczając powierzchni 20 arów. Gęściejsze przetkanie tła sosnowego lub dębowego tymi domieszkami pozwala na lepsze spełnienie roli pielęgnacyjnej. Dopiero po cięciu uprzątającym wprowadzać należy gatunki światłożądne: sosnę, modrzew, brzozę. W zasadniczych typach drzewostanu DbSo i BkDbSo najstosowniejsza jest więc rębnia gniazdowo-zupełna (IlIa). Rębnię zupełną można będzie stosować w typie drzewostanu So lub BrzSo w formie cięć uprzątających przy występowaniu wystarczającej ilości wartościowego, dostatecznie wyrośniętego podrostu dęba, buka powstałego przed przystąpieniem do cięć rębnych. W tych przypadkach może być także uzasadnione usunięcie drzewostanu w kilku kolejnych cięciach, mających charakter rębni częściowej. Wobec znaczniejszego udziału gatunków wymagających osłony okres odnowienia przyjęto jako średni do 15 lat. W okresie tym zachodzić będzie konieczność wykonywania dużej ilości uzupełnień. W związku z pilnymi potrzebami regulowania składu gatunkowego zwiększy się zakres prac pielęgnacyjnych skoncentrowanych na granicach poszczególnych grup i kęp gatunków głównych i domieszkowych. Czyszczenia w okresie odnowienia powinny być prowadzone częściej, dwukrotnie, a nawet trzykrotnie, gdyż zaniedbania pod tym względem prowadzić będą do znacznych zniekształceń składu gatunkowego drzewostanów. W trzebieżach trzeba dbać o odpowiedni udział poszczególnych gatunków wśród wytypowanych drzew dorodnych i zawsze starać się o stworzenie dolnego pietra, niezbędnego do prowadzenia silniejszych cięć pielęgnacyjnych w okresie późnych trzebieży.

Siedliska grądowe i towarzyszące im siedliska bagienne Typy siedliskowe tworzące tę grupę siedlisk obejmują najżyźniejsze i najbardziej wilgotne tereny dolin rzecznych, zlewni jezior, zagłębień bezodpływowych obniżeń

155 terenowych i źródlisk oraz wierzchowin moren czołowych. Tę grupę tworzą następujące zespoły roślinne oraz odpowiadające im w sposób niespecyficzny typy siedliskowe lasu: grąd wysoki (Tilio-Carpinetum calamagrostietosum) na siedlisku LMśw1, grąd typowy (T-C typicum) - siedliska Lśw1, Lśw2, grąd niski kokoryczowy lub czyśćcowy (T-C corydaletosum lub T-C stachyetosum) - siedliska Lśw2, LMw1, LMw2, Lw1, Lw2, zboczowy las klonowo - lipowy (zb. Acer platanoides – Tilia cordata) - siedliska Lśw2, Lw1, LMśw1, LMśw2, łęg olszowo - jesionowy (Fraxino - Alnetum) i podzespół śledzienicowy łęgu wiązowo- jesionowego (Ficario-Ulmetum minoris), - siedliska OlJ1, OlJ2, rzadziej Ol1, Ol2, ols torfowcowy (Sphagno squarrosii - Alnetum) LMb oraz ols porzeczkowy (Ribeso nigri - Alnetum) - Ol 2, Ol3. Drzewostany rosnąc na tych siedliskach na ogół zachowały często najwięcej elementów lasu naturalnego, z wyjątkiem niektórych, gdzie błędy gospodarki sprzed wielu okresów spowodowały ujednostajnienie składu gatunkowego, prowadząc do litych drzewostanów sosnowych, brzozowych rzadziej topolowych, osikowych i dębowych. Sosna poza siedliskiem lasu mieszanego wykazuje tu bardzo niską jakość techniczną. Na siedliskach lasowych wobec braku jakiegokolwiek uzasadnienia utrzymania lub wprowadzenia sosny w charakterze gatunku głównego skala zmienności typów gospodarczych drzewostanów jest węższa niż w lesie mieszanym. Leśnicy na tych żyźniejszych siedliskach stają wobec konieczności przebudowy drzewostanów niedostosowanych do warunków siedliskowych. W celach przebudowy właściwa jest rębnia gniazdowa zupełna z tworzeniem gniazd przede wszystkim dla dębu i buka, rębnie częściowe oraz rębnie modyfikowane (np. ciecia korytarzowe) a to w celu ich skutecznej obrony przed naporem gatunków lekko nasiennych oraz zapewnieniu mlodemu pokoleniu odpowiednich osłon. Gniazda należy zakładać tak, aby wykorzystywać pojawiające się grupy i kępy nalotu i podrostu dębu, buka i innych gatunków towarzyszących sośnie, bądź wprowadzać je drogą sztuczną jeżeli uzyskanie samosiewu jest niemożliwe. Przy użytkowaniu drzewostanów w grupie siedlisk lasowych najwłaściwszą rębnią będzie typowa rębnia częściowa z gniazdowym odsłanianiem zjawiającego się nalotu lub sztucznie wprowadzanego odnowienia dębowego lub bukowego. W drzewostanach odpowiadających składem gatunkowym zamierzonemu celowi hodowlanemu należy w pełni wykorzystać możliwość odnowienia naturalnego przez umiejętne prowadzenie cięć częściowych. Najpierw muszą być zaspokojone potrzeby środowiskowe dębu i innych gatunków głównych. Odnowienie gatunków lekkonasiennych powinno następować na końcu, po wykonaniu cięcia uprzątającego. Zarówno naturalne jak i sztuczne odnowienia wymagają w tych warunkach starannych i często powtarzanych zabiegów pielęgnacyjnych. Szczególna czujność w czyszczeniach jest wskazana wobec nadmiaru gatunków lekkonasiennych, pojawiających się w gniazdach oraz gatunków cienioznośnych - pod okapem drzewostanu.

156 Żywe przyrosty wszystkich gatunków drzew i większa wskutek tego skłonność do nabywania wad wzrostu stwarzają potrzebę w czyszczeniach poprawiania formy strzałek i koron poszczególnych drzewek, zwłaszcza dębu i jesionu. Trzebieże wczesne i późne wykonuje się według zasad selekcji bacząc na dobór najlepszych drzew jako dorodnych i stwarzających im najdogodniejsze warunki wzrostu i rozwoju. W trzebieżach trzeba także dbać o odpowiedni udział poszczególnych gatunków wśród wytypowanych drzew dorodnych i zawsze starać się o stworzenie dolnego piętra, niezbędnego do prowadzenia silniejszych cięć pielęgnacyjnych w okresie późnych trzebieży. Jak dotychczas zgodnie z Zarządzeniem 11A Dyrektora Generalnego LP, należy pozostawić w trakcie wykonywania zrębów zupełnych w otoczeniu bagien, jezior oraz wzdłuż cieków strefę ekotonową. Bezpieczna strefa ekotonowa powinna obejmować również stoki rynien jeziornych i innych zagłębień terenowych oraz zbocza dolin rzecznych wraz ze strefą krawędziową do 20 m. Założenia aktualnych planów urządzenia lasu idą w tym kierunku aby w perspektywie zbiorowisko leśne w stanie zagospodarowywania, samo w sobie zapewniało trwałość swego istnienia, tzn. przejawiało wysoki stopień odporności na niepomyślne wpływy atmosferyczne, zdolność regulowania wzajemnego stosunku, różnych jego komponentów i nie dopuszczania do nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości. Ponadto zbiorowisko takie powinno gwarantować utrzymanie siedliska i środowiska leśnego w stanie największej sprawności, umożliwiającej przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i wydajniejsze formy istnienia. Ponadto należy podczas realizacji planu u.l. dodać większego znaczenia niż zwykle projektowanym dolesieniom i prześwietleniom. Dolesienia obok tradycyjnego znaczenia produkcyjnego i czynnika częściowej przebudowy, mogą być wykorzystane przy przyszłym odnowieniu, wchodząc w skład następnej generacji, o ile stanowią dostatecznie dużą powierzchnię. W tym działaniu zawarta jest również ich rola ekologizacyjna, wprowadzająca element bioróżnorodności gatunkowej i wiekowej. Im żyźniejsze jest siedlisko, tym większe są możliwości wprowadzenia szerszego wachlarza gatunków i wykorzystania mniejszych powierzchni. Na ubogich siedliskach tylko duże luki (7 - 10 arów), mogą być przeznaczone do dolesień, ponieważ praktycznie brak jest gatunków cienioznośnych, o bardzo skromnych wymaganiach glebowych, a gatunki światłożądne w tych warunkach stają się jeszcze mniej wytrzymałe na ocienienie. Przystępując do dolesień należy rozpatrzyć możliwość i celowość wykorzystania pojawiających się nalotów. Pozostawia się je wtedy, gdy zapowiadają dobry rozwój i są złożone z pożądanych siedliskowo gatunków drzew. W warunkach dogodnych do naturalnego odnowienia za bardzo ważny element należy uznać trzebieże późne, wykonywane w starszych klasach wieku. Noszą one nazwę prześwietleń i mogą łączyć się z równoczesnym odnowieniem na zrębach zupełnych, pełniąc charakter cięć

157 przygotowawczych. W ten sposób uniknąć będzie można ryzyka powstawania halizn i sprawdzić w konkretnych warunkach możliwość wykorzystania naturalnego odnowienia. W młodszych klasach wieku szerokie zastosowanie powinny mieć tzw. cięcia przekształceniowe. Z ich użyciem można ewolucyjnie wpływać na kształt szaty roślinnej.

XI. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU I EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH

Zgodnie z zasadami strategii generalnej ochrony za najważniejsze dla ochrony ekosystemów leśnych i dla gospodarki leśnej na terenie LKP uznaje się: 1. Działania na rzecz dostosowania składu gatunkowego drzewostanów do siedlisk poprzez ograniczenia sosny na rzecz gatunków liściastych. 2. Zwiększenie stabilności ekosystemów leśnych poprzez zróżnicowanie struktury pionowej drzewostanów, urozmaicenie formy zmieszania. 3. Dostosowanie sposobu zagospodarowania lasu do pełnionych przez nie funkcji ochronnych poprzez znaczne ograniczenia powierzchni zrębów zupełnych. 4. Monitorowanie środowiska przyrodniczego poprzez dbałość i staranność dostarczania próbek do pomiaru oraz stałą rzetelną ocenę stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu. 5. Pozyskanie gruntów celem racjonalnego zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych. 6. Rekreacyjne udostępnianie lasów.

Powyższe cele osiągnie się poprzez dalsze wdrażanie działań opisanych w podrozdziałach poniżej.

XI. 1. Kształtowanie drzewostanów

Przebudowa drzewostanów w celu osiągnięcia składów gatunkowych drzewostanów zgodnych z warunkami siedliskowymi oraz mniej narażonych na działanie zanieczyszczeń przemysłowych.

Działania te należy prowadzić zgodnie ze sposobem, miejscem i czasem przedstawionych w planach cięć i hodowli zatwierdzonych planów u.l.

W zakresie składów gatunkowych drzewostanów, w aspekcie strategii ochrony ekosystemów leśnych należy podkreślić bezwzględną konieczność wprowadzenia na najmocniejsze rodzaje siedlisk w typie boru świeżego Bśw gatunków domieszkowych, takich

158 jak dąb bezszypułkowy i brzoza brodawkowata. Na siedlisku BMśw (zwłaszcza na BMśw2 wariant silnie świeży) zachodzi, w warunkach ulepszonych możliwość wprowadzenia domieszki lipy drobnolistnej i klonu zwyczajnego. Jako gatunki biocenotyczne w podszycie należy preferować na siedlisku Bśw – jarzębinę i kruszynę, na BMśw – kruszynę, jarzębinę, jawora i buka. Na pozostałych siedliskach borów mieszanych (BMb, BMw) również należy umiarkowanie ograniczać ilość sosny na rzecz gatunków liściastych, a zwłaszcza brzozy brodawkowatej i omszonej (BMw), dębu bezszypułkowego (BMw), brzozy omszonej (BMb). Wraz ze wzrostem żyzności siedlisk udział sosny powinien zdecydowanie zmaleć na korzyść dębu bezszypułkowego (LMśw), dęba szypułkowego (LMw, Lw, LMw) oraz innych gatunków liściastych (buka zwyczajnego, jesionu wyniosłego, lipy drobnolistnej, klonu zwyczajnego, jawora, graba i innych). Na żyźniejszych siedliskach powinien również zwiększać się udział drzew i krzewów biocenotycznych i fitomelioracyjnych jak: grab, grusza, jabłoń, głóg, czeremcha zwyczajna, leszczyna, kruszyna, kalina hordowina i inne w zależności od lokalnych warunków. Na siedliskach olsu (Ol) nie należy zapominać o wprowadzeniu w nielicznym udziale domieszek jesionu wyniosłego (gdy skończy się obserwowany aktualnie proces jego intensywnego zamierania), wiązów (szypułkowego i polnego), topoli (białej i czarnej). Poleca się stosować na terenie LKP gatunki rodzimego pochodzenia z wyznaczonych w tym celu drzewostanów nasiennych i drzew doborowych- źródeł nasion. Nie zaleca się wprowadzania do składów gatunków drzewostanów gatunków introdukowanych i obcych geograficznie, o ile nie ma na ten temat zapisu w planie urządzania lasu.

Kształtowanie prawidłowej przestrzennej budowy lasu oraz budowy piętrowej drzewostanów.

Działania te należy prowadzić zgodnie ze sposobem, miejscem i czasem przedstawionych w planach cięć i hodowli obowiązujących planów u.l. W trakcie realizacji planów cięć i odnowienia należy zwrócić szczególną uwagę na: - pozostawienie na powierzchni, gdzie usuwane są drzewostany w ramach prowadzonych rębni (zwłaszcza zupełnych) około 5% drzew o dobrej żywotności , które mają tworzyć zespoły biogrup o pow. minimum 15-20 arów wraz z roślinnością krzewów i runa. Kępy tych drzew będą stanowiły miejsce, z którego będzie następowało szybkie wypełnianie „niepełnego" biotopu powierzchni pozrębowej. Najlepiej jeżeli grupy drzew będą posiadały w swoim składzie gatunki liściaste (dąb, buk, jawor i inne) w celu naturalnego obsiewu, - stosowanie rębni złożonych (gniazdowych, częściowych i stopniowych) o różnym, w zależności od potrzeb okresu odnowienia (10-30 lat) oraz rębni przerębowej wszędzie tam, gdzie tylko w okresie gospodarczym zaistnieje możliwość ich stosowania. Dotyczy to

159 zwłaszcza drzewostanów na żyznych siedliskach (wprowadzanie dębu i innych gatunków liściastych), drzewostanów w przebudowie, narażonych na zachwianie stosunków wodnych (bagienne, olsowe, łęgowe) oraz drzewostanów spełniających funkcje ochronne (glebochronne, wodochronne, cenne przyrodniczo), - stosowanie zróżnicowanych form zmieszania wprowadzonych gatunków od zmieszania jednostkowego, grupowego do kępowe i pasowego, w zależności od warunków siedliskowych i zagrożeń, - wprowadzanie dolnych warstw złożonych z gatunków cienioznośnych mających pozytywny wpływ na warunki siedliskowe. Dotyczy to przede wszystkim monokultur sosnowych. Powinny to być gatunki liściaste takie jak: dąb, buk, jawor i inne, gwarantujące powstanie drugiego piętra drzewostanu lub wykorzystanie ich do zastępowania sosny w przyszłości, - inicjowanie naturalnego odnowienia wszędzie tam gdzie jest to możliwe, - maksymalne wykorzystanie istniejących odnowień wraz z krzewami i roślinnością runa przy odnowieniu i zalesianiu powierzchni, - prowadzenie cięć selekcyjnych zmierzających do nierównomiernego rozmieszczenia drzew i kształtowanie naturalnej struktury przestrzennej drzewostanów charakteryzujących się istnieniem biogrup drzew, - pozostawienie drzew starych lub martwych (pojedynczych lub w grupach), a zwłaszcza dziuplastych, jako miejsce rozwoju ptaków oraz pożytecznych i chronionych owadów i grzybów, stanowiących naturalną biologiczną „broń" przeciw szkodnikom, - zagospodarowanie specyficzne, zapewniające zachowanie istniejących naturalnych elementów lasu, lub zbliżonych do naturalnych wraz z ich całym bogactwem przyrodniczym, - w razie konieczności wykonywanie cięć pozaplanowych, przestrzeganie prawidłowych ostępów i prowadzenie cięć z nimi zgodnych w celu ochrony drzewostanów przed wiatrami i insolacją, - nieschematyczne wyznaczanie granic powierzchni zrębowych,szczególnie w rębni gniazdowej i częściowej, kierując się celem hodowlanym i reliefem, - pozostawienie nieodnowionych małych powierzchni luk oraz odwodnionych bagien i terenów podmokłych, jak również "dzikich" łąk i pastwisk do sukcesji naturalnej, - zachowanie w miarę możliwości wszystkich „oczek" wodnych, torfowisk i bagien aby nie dopuścić do wyprowadzania wody z lasu (poprzez ich melioracje i zalesienia). - na siedliskach żyznych należy dążyć do kształtowania drzewostanów dwu - i wielopiętrowych. - na siedliskach zdegradowanych i w strefach oddziaływania przemysłu powinien być kształtowany podszyt

160

XI. 2. Kształtowanie naturalnych zbiorowisk leśnych

Aktualny stan ekosystemów leśnych na terenie LKP tak jak i całej Polski jest głównie pochodną dotychczasowej, ponad 200 – letniej, zorganizowanej gospodarki leśnej. Była ona przez długi czas podporządkowana dostarczaniu dużych ilości wysokiej jakości drewna. Należy też pamiętać, że znaczący wpływ na ukształtowanie się obecnych ekosystemów leśnych wywarł człowiek jeszcze w czasach dawniejszych. Dzisiejsze obszary leśne wielokrotnie spełniały inne funkcje gospodarcze i przyrodnicze. Wzrost populacji ludzkiej i zwiększone zapotrzebowanie na płody rolne wywoływały w niektórych okresach “głód ziemi” i zamianę terenów leśnych na grunty rolne, łąki i pastwiska. Nawet tak ubogie pod względem trofii tereny, jak obszary sandrowe Borów Tucholskich były okresowo w dużym stopniu wylesione. Kiedy jednak ustawały przyczyny obszar lasów rozszerzał się wskutek naturalnej sukcesji lub w wyniku celowej działalności człowieka. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku można było obserwować proces zwiększający powierzchnię lasów kosztem innych naturalnych i półnaturalnych ekosystemów. Dążono wówczas do “uprodukcyjnienia” obszarów zabagnionych, zamieniając je po odwodnieniu na użytki rolne, łąki i pastwiska, ale także i lasy lub plantacje drzew. Znacznym przeobrażeniom podlegały również lasy wilgociolubne w dolinach rzek. Regulacja ich koryt oraz odwodnienie dolin umożliwiły użytkowanie ich zasobów oraz prowadzenie planowanych działań hodowlanych. Jednocześnie jednak spowodowały nieodwracalne zmiany w siedliskach naturalnych olsów i łęgów, przyśpieszając na dużym obszarze ich grądowienie. Warunki wilgotnościowe wielu kompleksów leśnych uległy radykalnym zmianom także wskutek melioracji przylegających do nich obszarów rolnych. Z przedstawionych powyżej uwarunkowań historycznych w gospodarowaniu obszarami, na których występują obecnie lasy wynika, że duża ich część zajmuje tereny, które były niejednokrotnie użytkowane w inny sposób lub podlegały oddziaływaniu jakiegoś silnego czynnika antropogenicznego. Nie ma więc właściwie obszaru leśnego w LKP, na którym zachowałyby się pierwotne uwarunkowania siedliskowe. Nawet lasy w rezerwatach, uważane za naturalne porastają siedliska w mniejszym lub większym stopniu zmienione. Oceniając aktualny stan ekosystemów leśnych musimy więc zdawać sobie sprawę, że przyrodnicze uwarunkowania w jakich się one znajdują obecnie są odmienne od tych jakie istniały dawniej. W warunkach współczesnych mamy więc prawie zawsze do czynienia z lasami w większym lub mniejszym stopniu zdegenerowanymi. Określenie stopnia degeneracji zespołów leśnych jest zadaniem, które powinno poprzedzać wszystkie inne przedsięwzięcia zmierzające do renaturalizacji lasu. W praktyce ocena stanu zbiorowisk leśnych jest częścią składową oceny zniekształcenia siedliska leśnego. Dokonuje się jej w trakcie kartowania siedlisk leśnych. Od końca lat dziewięćdziesiątych w

161 nadleśnictwach, które weszły w skład leśnych kompleksów promocyjnych równolegle z badaniami glebowo-siedliskowymi prowadzi się badania fitosocjologiczne. Dzięki temu uzyskuje się pełniejszy obraz stopnia naturalności zespołów leśnych oraz określa powierzchnię i zasięg zniekształceń. Z badań i obserwacji wynika, że najbardziej naturalne lasy zachowały się na siedliskach skrajnych pod względem uwarunkowań troficznych i wilgotnościowych. Z jednej strony są to bory świeże, z drugiej zaś olsy, grądy niskie i łęgi olszowo-jesionowe. Dane na temat degeneracji zespołów leśnych korespondują z wynikami badań zniekształceń siedliska. Największy areał siedlisk zniekształconych i zdegradowanych występuje w zakresie BMśw, LMśw i Lśw. Wyniki badań nad zniekształceniami zespołów leśnych wyraźnie wskazują, że największe problemy w drodze do zwiększenia powierzchni lasów naturalnych w LKP stwarzać będą zespoły borów mieszanych - Querco roboris- Pinetum oraz grądy wysokie Tilio-Carpinetum calamagrostietosum. Zajmują one stosunkowo dużą powierzchnie w krajobrazie leśnym, zajmując siedliska BMśw i LMśw, które jednocześnie stwarzają optymalne warunki dla wzrostu, rozwoju i hodowli sosny zwyczajnej. Są też najbardziej wrażliwe na czynniki antropogeniczne. Hodowla sosny,| w aktualnych warunkach gospodarczych LKP, jak i całego kraju jest na nich najbardziej opłacalna i jednocześnie najmniej kosztowna. Natomiast gatunki liściaste – dąb, a na siedliskach LMśw - także lipa, klon zwyczajny, grab i inne drzewa liściaste nie znajdują optymalnych warunków wzrostu i rozwoju. Ich wprowadzanie jest kosztowne, a efekty gospodarcze niepewne. Dlatego program regeneracji naturalnych borów mieszanych, kwaśnych dąbrów i grądów wysokich, jak również zespołów dąbrowy świetlistej Potentillo albae-Quercetum, musi być bardzo wyważony, tak by optymalnie połączyć dążenie do uzyskiwania zbiorowisk jak najbardziej naturalnych z rentownością działań gospodarczych. Pierwszym etapem odzyskiwania lasów o cechach naturalnych jest stopniowe dostosowanie składów drzewostanów leśnych do siedliskowych typów lasu. Powinny być one przy tym zgodne z cechami naturalnych zespołów leśnych. Im bardziej oddalony jest skład gatunkowy drzewostanu (typ gospodarczy drzewostanu) od siedliska, tym większej wymaga ochrony. Skrajnym tego przykładem jest las posadzony na gruntach porolnych - szczególnie narażony na liczne choroby grzybowe, gradacje owadów itp. Dostosowany do siedliska drzewostan pozwoli na stopniowe przywracanie naturalnej fizjonomii i składu florystycznego zbiorowisk leśnych. Można też przypuszczać, że wraz z odzyskującymi swoje nisze siedliskowe drzewami, krzewami, roślinami runa i warstwy mszystej wróci towarzyszący im świat zwierząt i drobnoustrojów. Opracowania glebowo-siedliskowe wykonywane w ostatnich latach lub rewizje poprzednich wykazują, że potencjalne możliwości siedlisk są wyższe niż dotąd uważano. Wyrazem tego jest wzrost powierzchni siedlisk zniekształconych, wcześniej zaliczanych do siedlisk naturalnych o mniejszej żyzności. Właściwą ich wartość potwierdziły również prowadzone w leśnych kompleksach promocyjnych badania fitosocjologiczne.

162 Proces renaturalizacji będzie przebiegał prawidłowo tylko wtedy, gdy obok odpowiednio zaplanowanych zabiegów hodowlanych i ochroniarskich wyeliminuje się jednocześnie lub przynajmniej ograniczy radykalnie oddziaływanie czynników degeneracyjnych, niezależnych od sposobu gospodarowania w lasach takich jak. np. szkodliwe oddziaływanie zanieczyszczeń przemysłowych. Dotyczy to również poprawy stosunków wodnych poprzez realizację programu retencji oraz większej kultury korzystania z zasobów leśnych. Doceniając rolę i znaczenie drzewostanów w lasach zbliżonych do naturalnych w 1995 roku w ramach wstępnej nadzwyczajnej waloryzacji przyrodniczej lasów i gruntów nieleśnych przeprowadzono ich inwentaryzację. Wyniki tej inwentaryzacji przedstawiono w poniższym zestawieniu:

Tabela 32 Wykaz drzewostanów w lasach zbliżonych do naturalnych (stan na 1995) Obręb leśny Oddziały Przybliżona powierzchnia w ha Świt 175, 225A, 227, 228 20 Zalesie 85, 131,311,319, 339,321 30 Woziwoda 3, 29, 127, 243 25 Twarożnica 9, 11, 27, 28, 31, 42, 46, 48, 64, 65, 66. 104, 105, 133, 188,217, 219, 90 263 Dąbrowa 118, 121, 135, 155, 156,224,225 35 Laskowice 27. 70, 71, 196-198, 209, 210, 215, 223, 226, 227, 234, 235, 240, 400 241, 245-247, 271-275, 323, 336-338, 380-382, 384 Warlubie 6, 11, 18, 19, 52, 53, 63, 64, 65-67, 77, 78-80, 91, 92-96, 121-124, 420 131, 132, 138, 139, 146, 161, 162, 180-182, 199, 200, 209, 222, 223, 283-285, 298, 299, 309, 323, 334, 335, 342, 358, 360, 368, 369 Osie 5, 132, 137, 138, 152, 172, 199, 200, 201, 202, 228-230, 256, 257, 120 279, 289, 296, 310, 313, 319, 325, 328, 329, 335, 340 Sarnia Góra 5, 10, 11, 12, 25, 39, 54, 62, 173, 174, 320 50 Szarłata 79, 106, 107, 129, 130, 115, 181, 184, 239, 247, 248, 257, 261A, 265, 70 269, 274, 277, 278 Razem 1260

Oprócz wyszczególnionych powyżej drzewostanów znaczną powierzchnie zajmują drzewostany zbliżone do naturalnych.

XI. 3. Kształtowanie właściwych stosunków wodnych

Działalność w powyższym zakresie powinna skupić się na zachowaniu stabilności istniejących stosunków wodnych poprzez:

- zwiększanie retencyjności gleb leśnych,

- utrzymywanie retencji jezior, cieków, dolin,

- opiniowanie negatywne projektów jednostronnych melioracji odwadniających nie tylko w lasach, ale w ich otoczeniu w obszarze tej samej zlewni,

-racjonalną gospodarkę wody na istniejących urządzeniach wodno - melioracyjnych prowadzoną na podstawie retencji jesienno - zimowej,

163 - projektowanie prostych zastawek i przegród na rowach i ciekach leśnych przy nie naruszaniu praw osób trzecich , co oznacza, iż piętrzenie lub regulowanie odpływu nie spowoduje podtopienia lub zalania gruntów obcych. XI. 4. Kształtowanie różnorodności biologicznej na siedliskach borowych

Wg Pakalskiego (2007) znaczny udział siedlisk boru świeżego i boru mieszanego zajmujących łącznie na obszarze RDLP w Toruniu 72,6% powierzchni, a więc u nas dominujących, powoduje że należy w sposób szczególny zająć się zagadnieniami ochrony i kreowania różnorodności biologicznej. Są to, bowiem siedliska i zbiorowiska leśne bardzo wrażliwe – stosunkowo łatwo poddające się zniekształceniom. Problem ten na terenie LKP „Bory Tucholskie” jest jeszcze ważniejszy, ponieważ siedliska borowe zajmuja tu aż prawie 85 % powierzchni lasów. Na obszarze Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu zjawisko zniekształcania siedlisk i fitocenoz występuje z umiarkowanym nasileniem i wiąże się głównie z historycznie występującymi przyczynami: długotrwałym użytkowaniem rolniczym gruntu (siedliska porolne), naprzemienną gospodarką rolno-leśną (krótkookresowe, 3-5 letnie użytkowanie rolnicze gruntów leśnych po wykonaniu zrębu i ponowne odnowienie powierzchni), użytkowanie rębne zrębami zupełnymi wielkopowierzchniowymi prowadzonymi w rozległych blokach, grabienim ścioły oraz szkodami od zwierzyny płowej wynikającymi z przegęszczenia łowisk limitującego ilość i jakość liściastych składników drzewostanów. Zjawisko wielokrotnego występowania litych monokultur sosnowych w dużych blokach drzewostanów jest czynnikiem silnie zniekształcającym, co się wybitnie uzewnętrznia w trzecim i czwartym pokoleniu litych sośnin. Jest ono groźne dla produkcyjności lasu i jego różnorodności biologicznej szczególnie tam gdzie siedliska leśne są ze swej natury ubogie. Poniżej wymienia się kilka cech, które związane są z tak głęboko zmienionymi siedliskami (zbiorowiskami) leśnymi: . warstwa podrostu i podszytu zbudowana jest wyłącznie z sosny i brzozy lub tej warstwy w ogóle nie ma . w warstwie runa występuje wyraźne ograniczenie liczby gatunków roślin zielnych (czernica, brusznica, wrzos, śmiałek pogięty), kilka gatunków mchów i chrobotów a w skrajnych przypadkach ścioła . próchnica nakładowa przyjmuje formy uwstecznione (cienkie) – butwiny włóknistej lub butwiny rozdrobnionej Na obszarze Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu opisywane zjawiska nie są zjawiskami powszechnymi i występują tylko na najuboższych siedliskach, między innymi w Borach Tucholskich.

164 Wprowadzone do praktyki leśnej „Zarządzenie Nr 11A” (11.05.1999r.), oraz „Zasady Hodowli Lasu” (2003r.) podają praktyczne sposoby ochrony i kreowania różnorodności biologicznej. Są to: . racjonalne kształtowanie składów gatunkowych upraw zgodnie z możliwościami produkcyjnymi siedlisk . działania z zakresu melioracji regradacyjnej - wprowadzanie składów gatunkowych upraw z uwzględnieniem szerszego udziału gatunków fitomelioracyjnych - nawożenie melioracyjne - wprowadzanie do drzewostanu dolnych warstw (podszyty, podsadzenia produkcyjne) z gatunków liściastych lasotwórczych i domieszkowych . promowanie na zrębach wartościowych składników liściastych także pochodzenia odroślowego . cięcia przekształceniowe . racjonalna gospodarka łowiecka i ochrona komponentów liściastych przed zwierzyną . pozostawianie w lesie i na zrębie martwego drewna (tzw. nekromasa) . ochrona drzew dziuplastych . pozostawianie na zrębach biogrup starodrzewi . rozsądna ochrona siedlisk przyrodniczych chronionych prawem . ochrona i właściwe zagospodarowanie bogatszych i wilgotniejszych mikrosiedlisk . zakładanie ognisk biocenotycznych . kształtowanie stref ekotonowych . kształtowanie mikroklimatu śródleśnego („mała retencja”, „płaszcz lasu”)

XI. 5. Ogniska biocenotyczne

Ogniska biocenotyczne tworzy się jako elementy przyszłych remiz. Ich powierzchnie zakłada się najczęściej w aktualnie zakładanych uprawach, ale analogiczne rozwiązania można zastosować w drzewostanach młodszych klas wieku z wykorzystaniem istniejących przerzedzeń i luk o ile się do tego celu nadają. Głównym celem jaki się przed ogniskami biocenotycznymi stawia jest zwiększenie odporności ekosystemów leśnych na inwazję foliofagów sosny poprzez budowę różnorodności biologicznej. Taką różnorodność osiąga się poprzez stworzenie dogodnych warunków do bytowania różnych gatunków entomofagów: stawonogów, płazów, gadów, ptaków i drobnych ssaków. Celem drugorzędnym, możliwym do spełnienia poprzez ogniska biocenotyczne w ograniczonym zakresie jest pełnienie przez nie funkcji fitomelioracyjnych.

165 Ogniska biocenotyczne należy lokalizować: na siedliskach boru suchego Bs, boru świeżego Bśw oraz na zniekształconych lub zdegradowanych siedliskach BMśw. Usytuowanie ognisk biocenotycznych musi uwzględniać fakt, że w przyszłości będzie ono elementem powierzchni ogniskowo-kompleksowej metody ochrony lasu. Zakładane ognisko powinno być tak zlokalizowane by: na powierzchni zakładanej uprawy korzystało z osłon bocznych drzewostanu od strony południowej i zachodniej, co poprawi warunki wegetacji nasadzeń. Zalecane jest korzystanie z osłon tworzonych przez pozostawione na zrębie biogrupy starodrzewu, korzystanie z osłonowych położeń w sąsiedztwie przyległych drzewostanów. Kryterium nadrzędnym jest położenie we fragmencie żyźniejszego mikrosiedliska o ile się takie da zlokalizować oraz wewnątrz młodego drzewostanu by korzystało z uprzywilejowanych warunków wilgotnościowych pozwalających na wykopanie pojnika lub takie zlokalizowanie pojnika sztucznego by był co jakiś czas zasilany wodą opadową stokową a w okresie susz-przez człowieka. Wielkość ogniska biocenotycznego powinna zawierać się pomiędzy 0,03-0,20 ha. Należy jednak dostosować ją do mocy siedlisk i aktualnych możliwości technicznych. Na siedliskach mocniejszych gdzie część mniej wymagających sadzonek da sobie radę bez podsypki można przyjąć większą powierzchnię, zaś na tych najuboższych, wymagających dużych, kosztownych podsypek-praktyczniej jest zakładać ogniska mniejsze. Kształt ognisk biocenotycznych może być eliptyczny do kołowego z zalecanym stosunkiem średnicy dłuższej do krótszej jak 1:1,5 lub prostokątny do kwadratowego o podobnym stosunku długości boków, albo też inny dobrze dostosowany do lokalnych warunków panujących w lesie (konfiguracja terenu, układ otaczającego drzewostanu, kształt konturu mikrosiedliska). Ogniska biocenotyczne należy zabezpieczyć przed zwierzyną, gryzoniami i pędrakami oraz przed nadmierną insolacją i przesuszającym działaniem wiatrów Wysadzane na ogniskach biocenotycznych drzewa i krzewy powinny się cechować zdolnością do wydawania jadalnych, mięsistych owoców lub zdolnością do produkcji spadzi lub wydzielać nektar w czasie kwitnienia. Ponadto powinny to być, zasadniczo, drzewa lub krzewy rodzime wytwarzające gęste korony lub tworzące zwarte zarośla. W warunkach Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu zaleca się do stosowania na powierzchniach ognisk biocenotycznych następujących gatunków krzewów, krzewinek i drzew: na siedliskach Bs i Bśw : -krzewy, krzewinki: jarzębina, kruszyna, rokitnik, róża pomarszczona, berberys zwyczajny, jeżyna, żarnowiec, borówka czernica -drzewa:jabłoń płonka, grusza pospolita, śliwa ałycza, świerk, buk, lipa drobnolistna (ze zwiększoną dawką podsypki)

166 na siedlisku BMśw: -krzewy i krzewinki: wszystkie gatunki jak w Bśw a , ponadto, głóg- rodzime gatunki, suchodrzew, bez czarny, leszczyna, śliwa tarnina -drzewa: wszystkie gatunki jak w Bśw a ponadto: klon zwyczajny, czereśnia W przypadku zakładania ogniska biocenotycznego na powierzchni na której rosną przestoje, drzewa dziuplaste lub przedrosty należy wziąć pod uwagę wymagania sadzonych w ich pobliżu lub pod ich okapem krzewów. Za wyjątkiem: kruszyny, leszczyny i klonu wszystkie pozostałe gatunki są wyraźnie światłolubne. Ze względu na zróżnicowaną dynamikę wzrostu poszczególnych gatunków drzew i krzewów zaleca się je wysadzać w zmieszaniu płatowym: grupowym, drobnokępowym lub ,,kaskadowym” uzależniając formę zmieszania od docelowego wzrostu danego gatunku i jego wymagania co do światła. Stosownie do potrzeb i możliwości, konieczne może być wykonanie innych prac, takich jak np.: założenie pojnika dla ptaków (dopiero na etapie tworzenia remizy, należy jednak pamiętać o pozostawieniu na ten cel nie zadrzewionej przestrzeni o średnicy nie mniejszej niż 3 m) oraz wykonanie, nadzorowanie i naprawa ogrodzenia. Odpowiedni normatyw zawarty w ,,Instrukcji ochrony lasu” przewiduje założenie w nowozakładanych uprawach jednej 15 arowej powierzchni na 5 ha zakładanej uprawy (mgr inż. J. Pakalski , Biuletyn RDLP w Toruniu).

XI. 6. Biocenotyczna rola kęp starodrzewu

Zasady hodowli lasu (2003) zalecają pozostawienie określonych partii (nie mnie niż 5 %, powierzchni manipulacyjnej zrębu) starodrzewu tak by pozostały one jako element strukturalny i funkcjonalny nowego drzewostanu. Do najważniejszych funkcji starodrzewu Pakalski (2007) zaliczył: - pełnienie przez pozostawione obrzeża starodrzewu roli ochronnej, otulinowej w stosunku do odmiennych i unikalnych ekosystemów i zbiorowisk (szczególnie tych zajmujących małe powierzchnie), takich jak źródliska, trzęsawiska, oczka wodne z roślinnością wodną i szuwarową, torfowiska wysokie, przejściowe i niskie, zbiorowiska bagiennych borów i brzezin, olsów, łąk i ziołorosli, - pełnienie roli otulinowej przez smugi i obrzeża pozostawionego starodrzewu w procesie tworzenia stref ekotonowych i budowania „płaszcza lasu” oraz roli ochronnej kęp starodrzewu w stosunku do drzew matecznych (doborowych) na wszystkich typach siedlisk, - pełnienie przez kępę starodrzewu stałej roli ochronnej w stosunku do wprowadzanych na powierzchni zrębowej gatunków drzew liściastych, takich jak buk, jawor, klon, dąb i jesion,

167 wrażliwych w młodości na działanie ekstremalnych warunków termicznych (nadmierna insolacja, przymrozki), - pełnienie przez wszystkie wymienione formy przestrzenne starodrzewu wielostronnej roli „refugium”, czyli miejsca schronienia dla wielu gatunków roslin i zwierzat, które bez takiej ostoi nie miałyby szans na trwanie, a nastepnie na rozprzestrzenianie się na obszary przyległych, niedojrzałych (młodocianych) fitocenoz lesnych, - ochrona mikrosiedlisk, stanowisk osobliwości florystycznych i faunistycznych, dziuplaków itp., - osłona naturalnego biegu procesów biologicznych aż do fazy rozpadu starodrzewu, - zapewnienie swobodnego biegu procesów glebo- i siedlisko twórczych, - ochrona destruentów (gatunków rozkładających materię organiczną) i przechowanie ich dla kształtujących się na nowo ekosystemów lesnych, - pełnienie roli nasienników. Zdaniem Pakalskiego (2003) lokalizację, kształt i wyprzedzające przysposobienie kępy starodrzewu należy starannie zaplanować. Warto takie biogrupy lokalizować dużo wcześniej i przygotowywać do roli, którą mają w przyszłości pełnić, szeroko stosując zasady trzebieży przeksztalceniowej. Bardzo cenne jest pozostawienie kęp starodrzewu, w którego skladzie są gatunki inne niż będą w przyszłości panowały w drzewostanie. Szczególnie cenne jest pozostawienie starych dębów, klonów, jaworów, buków, lip i jarzębów w krajobrazie monokultur sosnowych. Mają szansę spełniać istotną funkcję nasienników.

XI. 7. Ochrona organizmów związanych z rozkładającym się drewnem

Celowość ochrony drzew martwych i związanych z nimi organizmów została omówiona poniżej w punkcie XI. 13. Tu natomiast przedstawia się działania praktyczne prowadzone w RDLP Toruń w celu ochrony organizmów związanych z rozkładającym się drewnem. Zostały one przeanalizowane i opisane w „Biuletynie RDLP” nr 4/5(44/45) 2007 (Piotrowski M.).

Do wszystkich nadleśnictw, w tym nadleśnictw LKP „Bory Tucholskie” zostały skierowane wytyczne dyrektora RDLP w Toruniu, w których zobowiązuje się nadleśniczych do określenia i wprowadzenia zasad pozostawiania martwych drzew do ich naturalnego rozkładu. Z wytycznych Dyrektora wynika, że zadania w tym zakresie muszą być realizowane z wyłączeniem drzewostanów osłabionych i zagrozonych przez choroby grzybowe, owady, emisje przemysłowe, a także drzewostanów nasiennych i silnie penetrowanych przez ludzi. Zakaz usuwania drzew martwych określonych jako posusz

168 jałowy powinien obowiązywać w drzewostanach od IV klasy wieku i położonych na następujących gruntach:

- w nadbrzeżnych strefach ekotonowych (przy zbiornikach wodnych, ciekach, torfowiskach itp.),

- na siedliskach wilgotnych i bagiennych (Bw, Bmw, Lw, OlJ, Bb, BMb, Lb, LMb),

- na obszarach o cechach zbliżonych do naturalnych (chronione siedliska przyrodnicze),

- na obszarach o zwiększonej trudności przy pozyskaniu i zrywce drewna (zbocza, wąwozy, tereny podtopione).

Zdaniem autora niniejszego opracowania obligatoryjny zakaz usuwania martwego drewna powinien objąć także wszystkie rezerwaty LKP „Bory Tucholskie” . Ilość pozostawionego posuszu jałowego w pozostałych lasach powinna uwzględniać uwarunkowania przyrodnicze i ekonomiczne, a także zasadę utrzymywania w lesie drewna w różnych stadiach rozkładu. Stojących, martwych drzew nie należy natomiast zostawiać wzdłuż dróg publicznych, szlaków komunikacyjnych i w innych miejscach przebywania ludzi. Potrzebę pozostawiania martwych drzew należy także realizować na pozostawianych na zrębie kępach starodrzewia. Z uwagi na duże zagrożenie ze strony „szkodników wtórnych” (zwłaszcza w nasadzeniach sosny i innych drzew iglastych - dopisek autora) należy ograniczać pozostawienie posuszu czynnego do: 1 m3/ha w drzewostanach liściastych i 0,5 m3/ha w drzewostanach iglastych, za wyjątkiem świerkowych, w których obowiązywać powinno pełne usuwanie martwych drzew.

Działania związane z realizacją ochrony organizmów przez pozostawianie w lesie drzew martwych są dokumentowane kartograficznie na szczeblu leśnictwa oraz ewidencjonowane w skali lesnictwa i nadleśnictwa. Pozwala to na dostarczanie informacji co do ilości i jakości martwych drzew w naszych lasach i co najważniejsze przyczyni się do realizacji zadania ochrony organizmów związanych z martwymi drzewami i w konsekwencji ochrony ekosystemów leśnych (Piotrowski M., 2007)

XI. 8. Ochrona torfowisk

Jak wyżej opisano w Borach Tucholskich występują wszystkie główne typy ekosystemów torfowiskowych. Wielką osobliwością i rzadkością w lasach LKP są torfowiska żródliskowe. Najlepiej zachowane występują w Nadleśnictwie Tuchola w rezerwacie „Bagna nad Stążką" oraz w dolinie Stążki. Występuja one także w Starej Rzece w Nadleśnictwie Osie. Torfowiska żródliskowe wymagają szczególnej ochrony również dlatego, że należą do grupy ekosystemów bardzo wrażliwych na wpływy antropogeniczne i łatwo je bezpowrotnie zniszczyć.

169 Specyficzną grupę torfowisk reprezentują torfowiska kotłowe. Zagrożeniem dla nich jest ingerowanie w istniejący układ hydrologiczny. Zaleca się daleko idącą powściągliwość w „czyszczeniu rowów" oraz wprowadzanie zakazu wydobywania torfu na ich obrzeżach. Nie należy także wydzierżawiać zbiorników wodnych w obrębie torfowisk kotłowych do połowu ryb. Z punktu widzenia ochrony mokradeł należy podtrzymać aktywność bobrów w lasach LKP. Jednak efekty dotychczasowej i przyszłej aktywności bobrów należy skrupulatnie rejestrować, aby nagromadzone obserwacje poddać krytycznej ocenie, zarówno z punktu widzenia renaturalizacji zniszczonych torfowisk oraz wpływu na areał lasów na siedliskach bagiennych. Z potrzeby ochrony torfowisk wysuwają się zadania zasługujące w pełni na realizację. Należy do nich z pewnością, na etapie prac urządzeniowych i weryfikacji „Programów ochrony przyrody" dla poszczególnych nadleśnictw, ustalenie dokładnej liczby oraz powierzchni wszystkich torfowisk z podziałem na trzy grupy: naturalne, seminaturalne i przekształcone. Takiego wykazu dotychczas nie sporządzono. Uniemożliwiało to wyodrębnienie torfowisk z pozostałych mokradeł (bagien). Problem ten został w dużym zakresie rozwiązany w trakcie powszechnej inwentaryzacji w Lasach Państwowych siedlisk Natura 2000. Żeby jednak jeszcze bardziej dokladnie rozpoznać i opisać torfowiska niezbędne są kosztowne badania geologiczne. Wydaje się jednak, że dla ochrony krajobrazu leśnego kryteria roślinno–morfologiczne oceny stopnia naturalności torfowisk są wystarczające. W trosce o ochronę torfowisk należy: - nie dopuścić do żadnych działań, które spowodują jakiekolwiek odwodnienie na torfowiskach. W roku 2002 wg obserwacji prof. Tobolskiego na terenie rezerwatu „Dury" podjęto próby odprowadzania wody, odświeżając stary wykop, jednocześnie go zaśmiecając, - zabezpieczać torfowiska przed dzikim pozyskiwaniem torfu, często połączonym z deponowaniem śmieci do nielegalnych wyrobisk, co udokumentował prof. Tobolski w Nadleśnictwie Dąbrowa i Woziwoda w 2000 roku. Wykopy i dzikie kopalnictwo torfu szkodliwie odwadniają torfowiska, - ograniczyć liczbę zbieraczy żurawiny na cennych obiektach torfowiskowych w Nadleśnictwie Dąbrowa „Zabijak" i koło leśniczówki Krzewiny. Zbyt wielka liczba zbieraczy powoduje wydeptywanie wrażliwej i luźnej pokrywy mszystej oraz zaśmiecanie torfowiska.

170 XI. 9. Zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych

Kształt i wielkość kompleksów leśnych decyduje o racjonalnej gospodarce leśnej i możliwościach skutecznej ochrony panujących tam ekosystemów leśnych. Kompleksy leśne nadleśnictw LKP stanowią podstawową osnowę lesistości obszaru, do której przylegają głównie liczne lasy własności indywidualnej. Poza tym położenie istniejących kompleksów ma ogromne znaczenie dla ustalonego już przebiegu granicy rolno - leśnej. Realizacja programu zwiększenia lesistości tego terenu w oparciu o zatwierdzone w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego przebiegi granicy rolno - leśnej spowoduje w przyszłości połączenie pewnej ilości kompleksów, a tym samym zmniejszenie ich ilości. W ramach istniejącego programu zwiększenia lesistości kraju należy rozpatrzyć każdą ofertę i możliwości wykupu oraz przejęcia od ANR lasu lub gruntu leśnego do zalesienia położonych pomiędzy drobnymi kompleksami leśnymi w enklawie lub półenklawie istniejących kompleksów. Konieczność zalesienia słabych gruntów rolnych istnieje nadal i jest ona związana z kształtowaniem „ciągu ekologicznego" wzdłuż rzek, jezior oraz pomiędzy kompleksami leśnymi, aż do doliny Wisły. Szczególnie ważne jest zalesienie terenów, na których uległy zachwianiu stosunki wodne ze względu na brak lub ograniczenie wodochronnej roli, jaką pełnią lasy. Przy zalesianiu gruntów porolnych zaleca się pozostawienie wszelkich oczek wodnych, bagien, remiz śródpolnych (zakrzewień) i łąk śródleśnych, jako elementów ostoi życia biologicznego i krajobrazu, stosowanie nawożenia organicznego z wykorzystaniem rozdrobnionej kory i trocin umożliwiających szybszy rozwój fauny glebowej oraz sadzonek z mikoryzowanymi systemami korzeniowymi.

XI. 10. Monitorowanie ekosystemów leśnych.

W celu prowadzenia właściwej gospodarki leśnej o długofalowym planowaniu bardzo ważne jest monitorowanie środowiska przyrodniczego. Ułatwia ono stosowanie wszelkiego rodzaju profilaktycznych zabiegów ochronnych i planowanie hodowlane. Na terenie LKP znajdują się powierzchnie próbne monitoringu biologicznego (ocena żywotności drzew i procesów samoregulacji). Są one jednak częścią ogólnopolskiego monitorowania środowiska leśnego prowadzonego przez Instytut Badawczy Leśnictwa i ich ilość nie gwarantuje możliwości oceny stanu lasów LKP. Wyniki monitoringu lasu połączone z wynikami badań na stacjach sieci regionalnej i lokalnej prowadzonych przez WIOS i PIS wzbogacone przez rzetelną ocenę leśników stanu sanitarnego i zdrowotnego lasu dają dopiero miarodajne informacje mogące wspomóc planowanie hodowlane i być pomocne przy ustalaniu głównych sprawców zanieczyszczeń. W miarę posiadanych środków rozważyć należy konieczność

171 założenia sieci stałych powierzchni próbnych. Powierzchnie te byłyby podstawą do śledzenia zmian stanu ekosystemów leśnych.

XI. 11. Funkcje produkcyjne i diagnostyka hodowlana

Funkcje produkcyjne polegają na zdolności do trwałej i ustawicznej produkcji masy drzewnej. Umożliwia to ciągłość użytkowania drewna i surowców niedrzewnych pozyskiwanych z lasu, w tym użytków gospodarki łowieckiej i płodów runa leśnego. W konsekwencji uzyskiwanie dochodów ze sprzedaży towarów i usług oraz zasilenie podatkiem budżetu państwa i samorządów. Potrzeby hodowlane, zasady regulacji struktury zasobów leśnych, zapotrzebowanie na drewno i wyroby z niego na cele gospodarcze oraz konieczność zapewnienia ekonomicznych warunków prowadzenia gospodarki leśnej uzasadniają wykorzystanie tych lasów jako także odnawialnego źródła surowca drzewnego. Podstawą użytkowania lasu jest wielkość określana przyrodniczymi warunkami produkcji, wymogami hodowlanymi i ochronnymi, a przede wszystkim zasadą trwałości lasów i zwiększania ich zasobów. Ustalana na 10 lat w planach urządzenia lasu dla poszczególnych nadleśnictw wielkość pozyskania grubizny drewna określana jest etatem cięć. Planowana wielkość pozyskania w drzewostanach dojrzałych do odnowienia określana jest jako etat cięć rębnych, jest wielkością maksymalną jeszcze bezpieczną dla pozyskania. Wielkość tzw. użytków przedrębnych przewidywanych do pozyskania w drzewostanach młodszych w ramach zabiegów pielęgnacyjnych ma charakter przybliżony i może ulegać zmianie w zależności od bieżących potrzeb hodowlanych i sanitarnych. W warunkach gospodarstwa leśnego LKP realizowane są dwa cele: cel hodowlany na pierwszym miejscu i cel gospodarczy. Cele te są realizowane w warunkach intensywnego gospodarstwa leśnego na co wskazują następujące właściwości: wysoki stopień zorganizowania, wysoki stopień wykorzystania czynników wytwórczych jak klimat, gleba, praca, zapas, wysoki stosunek nakładów do korzyści, wysoki organizacyjno-techniczny poziom gospodarstwa, zróżnicowane sposoby zagospodarowania lasu - zrębowy, przerębowo – zrębowy oraz niższy okres produkcji. Cel hodowlany w lasach LKP określają hodowlane typy drzewostanów, docelowe składy drzewostanów oraz składy odnowień.

Dla realizacji wyżej wymienionych celów bardzo istotna jest diagnostyka hodowlana, czyli rozpoznanie typu siedliskowego lasu z uwzględnieniem wariantów i rodzajów siedlisk i wskazanie odpowiadającego mu typu hodowlanego drzewostanu poprzez orientacyjny skład gatunkowy odnowienia. Charakter istniejących drzewostanów w LKP, kształtowany w toku długotrwałej gospodarki w wielu wypadkach nie odpowiada obecnym potrzebom

172 gospodarstwa leśnego opartego na zasadach ekologicznych, głównie z powodu niedostosowania składu gatunkowego do siedliska. Z tego względu przy rozpatrywaniu zagadnień związanych z hodowlą drzewostanów za miarodajny trzeba często uważać nie istniejący, lecz pożądany skład gatunkowy drzewostanów uzgodniony z postulatami ekologicznymi, gospodarczymi i ochronną funkcją lasu a przede wszystkim względami przyrodniczymi tj. z charakterem siedlisk leśnych. Operaty siedliskowe zalecają w hodowli lasu kształtowanie drzewostanów zgodnie z właściwościami siedlisk, według pewnych specyficznych dla warunków LKP - hodowlanych typów drzewostanów. Formułując docelowe składy gatunkowe drzewostanów kierowano się zasadą maksymalnego tworzenia drzewostanów mieszanych, w pełni respektującej prawa przyrody w hodowli lasu. Drzewostany jednogatunkowe (lite) znajdują uzasadnienie tylko w skrajnych pod względem glebowym warunkach siedliskowych a więc na zupełnie jałowych i suchych piaskach sandrowych w LKP. Ale i tam należy starać się wprowadzać choćby niewielką domieszkę gatunków drzewiastych, mogących spełniać mniej lub bardziej trwałą rolę biocenotyczną. Rola różnych gatunków drzew i ich udział w składzie drzewostanów zostały określone w uzależnieniu, z jednej strony - od warunków przyrodniczych, reprezentowanych przez różne siedliska, a z drugiej strony - od postulatów ekonomicznych, stawiających przed hodowlą lasu zadania produkcji sortymentów wielkowymiarowych i średniowymiarowych, którym gospodarstwo leśne w LKP powinno sprostać w ramach istniejących naturalnych możliwości produkcyjnych lasu. Tak pojęte zadania wyznaczają każdemu istniejącemu drzewostanowi określony cel hodowlany, realizowany w toku długoletnich procesów odnawiania i pielęgnowania lasu. Wytyczaniem tych celów i wskazaniem środków wiodących do ich osiągnięcia zajmuje się planowanie hodowlane, którego podstawowe elementy zawarte zostały w operatach siedliskowych poszczególnych nadleśnictw. Głównym założeniem przedstawionego planowania hodowlanego jest osiągnięcie celu produkcji, który jest zarazem celem hodowlanym. Cele hodowlane zostały sformułowane dla konkretnych obiektów hodowlanych, jakimi są drzewostany w ramach typów siedliskowych lasu ich wariantów i rodzajów siedlisk. Konkretne ujęcie szczegółowego celu produkcji przedstawiono w planach u.l. Zawiera ono pożądany skład gatunkowy i pożądaną strukturę drzewostanu, do których należy zmierzać oraz pożądane grupy sortymentów drzewnych, jakie mają być pozyskane w ciągu całego cyklu produkcyjnego, ze szczególnym uwzględnieniem grupy sortymentów wielkowymiarowych otrzymywanych w użytkowaniu rębnym. Tak ujęte szczegółowe cele produkcji są jednocześnie celami hodowlanymi i są zgodne z obowiązującą w gospodarstwie leśnym zasadą stałego wzmagania i najpełniejszego wykorzystania naturalnych zdolności produkcyjnych siedliska. Zaprezentowane w planach u.l., szczegółowe cele hodowlane z jednej strony odzwierciedlają ogólne tendencje perspektywicznego rozwoju gospodarstwa

173 leśnego opartego na zasadach ekologicznych a z drugiej strony są realne dające się osiągnąć przy zastosowaniu dostępnych środków. W zaprezentowanym planowaniu odrzucono możliwość zakładania plantacji gatunków drzew szybko rosnących na korzyść takich jak dąb i buk wymagających długich cyklów produkcyjnych, ale dostarczających cennych sortymentów. Stanowisko popierania gatunków szybko rosnących i koniunkturalnych rynkowo byłoby dla gospodarstwa leśnego w tych warunkach niebezpieczne i groziłoby nawrotem do monokultur a w konsekwencji do zastąpienia lasu przez plantacje drzew. Długookresowość jako cecha produkcji leśnej nie powinna podlegać fluktuacjom rynku. Gatunki długowieczne jak dąb, buk, lipa znalazły pełne uznanie w całym naturalnym bogactwie gatunkowym począwszy od siedlisk BMśw, a na siedliskach lasowych skończywszy. Z drugiej strony za niesłuszną uznano tendencję do ograniczania produkcji sortymentów sosnowych, odznaczających się wielostronnymi możliwościami ich użytkowania na rzecz długowiecznych liściastych, zwłaszcza uprawianych na uboższych siedliskach. BMśw1, LMśw1. Na tych siedliskach ograniczono m.in. udział dębu na rzecz sosny, ponieważ dąb w tych warunkach nie dorasta do wymiarów warunkujących uzyskanie wysokowartościowych sortymentów. Przyczyna tego zjawiska tkwi w bardzo ubogiej skale macierzystej gleb, którą są sandry w przeważającej większości. Cel produkcji przedstawiony w planach u.l. informuje o zadaniach produkcyjnych i umożliwia dostosowanie się do nich już w okresie odnowienia, a potem konsekwentne ich realizowanie w długoletnim okresie pielęgnowania. Od celu gospodarczego zależy sposób odnowienia w odpowiedniej rębni, zastosowanie właściwej więźby, kolejność i forma wprowadzania poszczególnych gatunków jak i regulowanie zwarcia, wybór drzew dorodnych w trzebieżach, wprowadzanie gatunków pielęgnacyjnych. Przedstawione w planach u.l. cele hodowlane są jednocześnie tak określone, aby zapewniały trwałość lasu przy stałym wzmaganiu i najpełniejszym wykorzystaniu zdolności produkcyjnej siedliska. Zbiorowiska leśne w zaprezentowanym kształcie zagospodarowania powinny same sobie zapewnić trwałość swego istnienia, tzn. przejawiać wysoki stopień odporności na niekorzystne wpływy atmosferyczne, zdolność regulowania wzajemnego stosunku różnych ich komponentów i niedopuszczania do nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości. Ponadto zaplanowane zbiorowiska gwarantują utrzymanie siedlisk i środowiska leśnego w stanie największej sprawności umożliwiającej przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i wydajniejsze formy istnienia. Tak ukształtowane zbiorowiska zapewniają spełnienie również pozaprodukcyjnych zadań lasu jako elementu krajobrazu. Wszelkie sztuczne środki, przede wszystkim chemiczne, służące do ochrony lasu, zwalczania chorób, szkodników i konkurującej roślinności - z jednej strony, a do zwiększania produkcyjności siedlisk leśnych - z drugiej strony, powinny być uważane za zabiegi pomocnicze, uzupełniające lub przyśpieszające naturalne procesy zachodzące w danych

174 zbiorowiskach leśnych. Granice zastosowalności tych środków powinny być zakreślone ich gospodarczym uzasadnieniem. Zasady przedstawione w planach u.l. nie zwalniają z konieczności traktowania osobno każdego drzewostanu, albowiem bogactwo różnorodnych sytuacji uniemożliwia stosowanie jakichkolwiek szablonów postępowania. Każdy drzewostan musi być traktowany osobno i dla każdego należy opracować oddzielne zalecenia. Ujawniać się w nich powinno dążenie do popierania na siedliskach borowych gatunków liściastych, a na siedliskach lasowych gatunków iglastych, co daje rękojmię hodowli drzewostanów mieszanych. Widoczne w zaleceniach powinny być działania na jakość i zabezpieczenie składników niezbędnych do zainicjowania przyszłych cyklów produkcyjnych. Żaden zabieg hodowlany nie powinien być czynnością samą dla siebie, wszystkie one stanowią, bowiem ogniwa jednolitego procesu pielęgnacyjnego, prowadzącego do z góry określonych celów, jakimi są przeważnie w warunkach LKP optymalne spełnianie funkcji glebo i wodochronnych siedlisko twórczych oraz produkcja dobrej jakości surowca wielkowymiarowego iglastego i liściastego. Z doświadczeń gospodarczych wynika, że typ siedliskowy lasu jest pojęciem abstrakcyjnym, łączącym w sobie pewną skalę zmiennych warunków naturalnych, z której pochodzi skala zmienności w obrębie typów hodowlanych drzewostanów ustalonych dla danego rodzaju siedliska. Im większe są zdolności produkcyjne danego typu siedliskowego, im większe są też możliwości urozmaicenia składu gatunkowego i struktury drzewostanu, (np. Lśw1), tym szersza jest skala zmienności typów gospodarczych na obszarze obrębu leśnego. Skala ta znacznie się zawęża na siedliskach skrajnych, tzn. ubogich i suchych np. Bs, Bśw1 lub nadmiernie wilgotnych (Ol). Dla każdego z tych skrajnych typów siedliskowych lasu ustalono jeden lub dwa typy gospodarcze drzewostanu, które mogą wykazywać pewne odmienności raczej tylko na tzw. przejściach do sąsiedniego typu. W operatach siedliskowych opracowanych dla poszczególnych nadleśnictw LKP wyróżniono ponadto liczną grupę typów lasu. Na tak znaczne zróżnicowanie typów wpływa dążność do możliwie pełnego uwzględnienia charakterystycznego układu warunków przyrodniczych oraz dostosowania składu gatunkowego i struktury pożądanego typu do cech istniejących drzewostanów, znajdujących uzasadnienie przyrodnicze i gospodarcze.

Typ lasu, według „Instrukcji wyróżniania i kartowania siedlisk leśnych” (2003) jest to jednostka wyróżniana w obrębie typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą drzewostanu oraz innych warstw roślinności. Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku. Podstawą wydzielania i nazewnictwa typu lasu jest skład gatunkowy drzewostanu, potencjalny dla warunków edaficznych danego typu siedliskowego lasu. Przykładowy typ lasu w obrębie boru mieszanego świeżego może

175 być następujący: bór mieszany świeży dębowo-sosnowy, bór mieszany świeży świerkowo- sosnowy itp.; zaś w obrębie lasu świeżego: las świeży dębowo-bukowy, las świeży bukowy itp. W przypadku, gdy typ lasu został wyróżniony także na podstawie innego kryterium ekologicznego, w jego nazwie należy uwzględnić to kryterium, np. kserotermiczny zboczowy las mieszany świeży sosnowo-dębowy.

Na terenach LKP „Bory Tucholskie” wytypowano następujące typy lasu: drzewostany sosnowe ( So ), dębowo-sosnowe ( DbSo ), bukowo -dębowo -sosnowe ( BkDbSo), bukowo- dębowo-sosnowe (BkDbSo), bukowo-dębowe (BkDb ), sosnowo- bukowo-dębowe (SoBkDb), bukowo –dębowe ( BkDb ), olszowo – dębowe (OlDb), lipowo – dębowe (LpDb), jesionowo dębowe ( JsDb ), dębowo – bukowe (DbBk) , olszowo –jesionowe ( OlJs), olszowe ( Ol ) i brzozowo –olszowe ( BrzOl ). Jak widać z listy przyjętych typów gospodarczych drzewostanu (typów lasu), uporządkowanych według gatunku panującego: do gatunków podstawowych należą: sosna zwyczajna, buk, dęby –szypułkowy i bezszypułkowy, jesion wyniosły oraz olsza czarna. Towarzyszą im inne gatunki główne uwzględnione w nazwie i symbolu drzewostanu, bądź nie uwzględnione w nazwie domieszkowe czy pomocnicze odpowiednio do warunków siedliska. Typy hodowlane drzewostanu (typy lasu) z panującą sosną są właściwe dla siedlisk borowych (Bs, Bśw, BMsw, BMw, BMb) oraz w dużej części lasu mieszanego (LM). Najżyźniejsze siedliska są przeznaczone dla drzewostanów dębowych ( LMw, Lśw, Lw ). Siedliska obfitujące w wilgoć przepływową (Ol, OlJ) są odpowiednie dla drzewostanów z panującą olszą lub jesionem. Udział gatunków głównych w danym typie hodowlanym może się wahać w pewnych granicach, ulegając modyfikacjom odpowiednio do zróżnicowań w obrębie określonego typu siedliskowego lasu, np. w typie drzewostanu dębowo – sosnowego dąb może stanowić od 10 do 40% składu gatunkowego. Duży wpływ na ukształtowanie młodego pokolenia ma istniejący drzewostan macierzysty i dlatego często o pożądanym typie hodowlanym drzewostanu stanowić będą w LKP, nie tylko warunki siedliskowe, ale często również czynniki historyczne, które ukształtowały dany zespół w określony sposób. Nie mniej jednak w lasach gospodarczych przedstawione sugestie powinny być respektowane, ponieważ przyjęcie określonego typu hodowlanego drzewostanu uwarunkowane jest zarówno względami przyrodniczymi jak i ekonomicznymi. W lasach ochronnych, w których na pierwszy plan wysuwają się zadania poza- produkcyjne, typ drzewostanu powinien jak najbardziej zbliżać się do naturalnego zespołu, ściśle zharmonizowanego z warunkami środowiska przyrodniczego oraz z pełnioną funkcją ochronna i na rzecz tego naturalnego kierunku dopuszczalna powinna być tolerancja leśników.

176 Te same działania, ale już o charakterze naukowym powinny obowiązywać we wszelkich obiektach leśnych o charakterze rezerwatowym wydzielonych w celu zachowania unikalnych elementów przyrody lub zbiorowisk o szczególnym znaczeniu naukowym. Cel gospodarczy, jaki spełniają lasy LKP można scharakteryzować możliwością etatową pozyskania surowca drzewnego. Cel ten realizowany jest przez dostarczanie na rynek drzewny odpowiedniej ilości surowca we właściwym stosunku poszczególnych sortymentów. Zadania gospodarcze w lasach LKP kształtują się następująco (tabela nr 33 )

Tabela 33 Roczny etat użytków głównych wg. stanu operatowego

Rodzaj etatu Powierzchnia Udział procentowy

Etat użytków rębnych 608 ha 9,1%

Masa grubizny netto Udział procentowy

165 980 m3 52,9%

Etat użytków Powierzchnia Udział procentowy przedrębnych 6 073 ha 90,9 %

147 660 m3 47,1%

Ogólem Powierzchnia Udział procentowy

6 681 ha 100,0%

Masa grubizny netto Udział procentowy

313 640 m3 100,0%

Roczne planowe zadania z hodowli lasu wg stanu operatowego przedstawiono w tabeli 34.

177 Tabela nr 34 Roczne planowe zadania z hodowli lasu

Odnowienia i zalesienia otwarte Powierzchnia

Halizny i płazowizny, zręby bieżące 46.08 ha Grunty nieleśne 6,51 ha Zręby projektowane 341,42 ha

Odnowienia pod osłoną Przy rębniach złożonych 208,72 Podsadzenia 37,48 ha Dolesienia luki poprzedniej 2,08 ha Razem odnowienia i zalesienia 642,28 ha

Poprawki i uzupełnienia W uprawach i młodnikach 3,55 ha Na gruntach projektowanych do odnowienia i zalesienia 101,34 ha Razem poprawki i uzupełnienia 104,79 ha Ogółem odnowienia i zalesienia oraz poprawki i 747,08 ha uzupełnienia Wprowadzenie podszytów 9,92 ha Pielęgnowanie Pielęgnowanie gleby 743,77 ha Czyszczenia wczesne (CW) 617,36 ha Czyszczenia późne (CP) 414,25 ha Razem pielęgnowanie 1775,81 ha

Melioracje agrotechniczne (oczyszczanie pow. 630,63 ha zrębowych)

Porównanie wieloletnich danych dotyczących pozyskania drewna w LKP wykazuje w tych warunkach stabilność procesu użytkowania lasu. Stosunek pozyskania do przyrostu uległ zmniejszeniu w porównaniu z poprzednimi okresami gospodarczymi. Stosunek ten jest obecnie powszechnie używanym wskaźnikiem w leśnictwie trwałego i zrównoważonego rozwoju. Obecnie jego wartości w LKP wynika w dużym stopniu ze struktury wiekowej lasu, charakteryzującego się znacznym udziałem drzewostanów o dużym przyroście i stosunkowo niskim użytkowaniu. W przyszłych okresach gospodarczych sytuacja ta na pewno się zmieni i wskaźnik ten ulegnie zwiększeniu na rzecz proekologicznej gospodarki leśnej. W lasach LKP w pełni respektuje się zasadę trwałości lasu poprzez akumulowanie zapasu w drzewostanach przedrębnych, jako podstawowego i koniecznego warunku prowadzenia cięć użytkowania rębnego w drzewostanach rębnych. W rozliczeniach przyrostowych poszczególnych obrębów leśnych w użytkowaniu przedrębnym pobiera się do wielkości połowy przyrostu miąższości użytki, a pozostawia się drugą do akumulacji zapasu. przy uznaniu stanu zdrowotnego i sanitarnego za niezakłócony.

178 XI. 12. Wnioski do planów urządzeniowych

Przemija około 200 lat od początków powstania gospodarstwa leśnego na terenie LKP. W ciągu tego okresu gospodarowanie miało charakter intensywny. Czynniki produkcji przyrodniczej jak klimat, gleba, zapas drzewny miały charakter względnie stały. Zmieniły się takie czynniki produkcji jak poziom pracy oraz dokonywał się postęp techniczny i zmieniały warunki pracy. Problem zasadniczy gospodarstwa leśnego w lasach LKP pozostał niezmienny. Jest to zagadnienie zachowania trwałości lasu, a więc trwałości produkcji i trwałości walorów ochrony przyrody. W ciągu tego okresu występowały i występują przykłady zachwiania równowagi biologicznej lasu i powstania klęsk natury biotycznej. Widoczne wszystkie poprzednie metody urządzeniowe i sposoby zagospodarowania nie doprowadziły do wytworzenia takiej struktury wewnętrznej lasu, która by najlepiej przystosowała drzewostany do warunków siedliskowych. Kształtowanie wewnętrznej struktury lasu powinno realizować urządzanie lasu przez wyodrębnienie równoważnych pod względem produkcji kategorii siedlisk leśnych oraz określania dla nich składu gatunkowego drzewostanu zgodnie z charakterem naturalnego zbiorowiska leśnego. Wszelkiego rodzaju projekty ochrony przyrody nakładają na gospodarstwo leśne określone zasady i priorytety. W gospodarstwie leśnym spełniającym postulaty ochronne cel produkcyjny powinien mieć równorzędne znaczenie w stosunku do celu hodowlanego. Wyznaczenie tego celu musi być bezwzględnie oparte na podstawowych zasadach trwałości lasu, jak również na pełnym wykorzystaniu potencjalnych możliwości siedlisk i drzewostanów. Cel hodowlany określają: gospodarczy typ drzewostanu, typ lasu, docelowy skład gatunkowy oraz skład odnowień. Gospodarczy typ drzewostanu (typ lasu) powinien określać nie tylko skład gatunkowy i formę zmieszania, ale także pożądaną budowę piętrową oraz strukturę wieku drzewostanu. Przedstawia on ten drzewostan, który chcemy osiągnąć na określonym typie siedliskowym lasu, z uwzględnieniem warunków przyrodniczych. Ponieważ polska typologia oparta jest na potencjalnej produkcyjności typów siedliskowych lasu, więc wyznaczony cel w planowaniu hodowlanym w postaci gospodarczego typu drzewostanu jest celem długookresowym (trwałym). Podejście do formułowania celu hodowlanego w lasach LKP powinno być dwojakie. W lasach ochronnych proponuje się jako cel hodowlany unaturalnienie drzewostanowów zniekształconych, warunkujące trwałość istnienia ekosystemów leśnych z zabezpieczeniem funkcji ochronnych. Na pozostałych obszarach celem głównym powinna być hodowla drzewostanów o składzie gatunkowym zbliżonym do naturalnych typów drzewostanów, dostosowanych do rozpoznanych możliwości produkcyjnych siedlisk.

179 Sposób zagospodarowania, zasady hodowlane i ochronne należy realizować tak jak je zapisano w planach urządzania lasu na okresy 10 letnie, z następującymi uwagami i propozycjami: - zaniechać stosowania rębni zupełnej na siedliskach lasów mieszanych i lasów wilgotnych, a na siedliskach borów bagiennych zaniechać użytkowania rębnego i przedrębnego. W okresach dużego zagrożenia lasów LKP cięcia ograniczyć do potrzeb sanitarnych i zdrowotnych otaczających siedliska bagienne drzewostanów - upowszechnić w lasach LKP zasady wdrażania Zarządzenia nr 11 i 11 A w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych oraz Zarządzenia nr 30 Dyrektora Generalnego LP (Zarządzenie nr 13 Dyrektora RDLP w Toruniu), - na dużych powierzchniach, gdzie występują drzewostany sosnowe jednowiekowe z większą konsekwencją niż dotychczas urozmaicać strukturę wiekową, a tym samym wzmagać odporność biologiczną przez założenie po jednym zrębie na początku ostępu, kosztem zaoszczędzenia wyrębu drzewostanów starszych - upowszechnić sposoby stopniowej przebudowy gatunkowej i wiekowej drzewostanów poprzez cięcia pielęgnacyjne, cięcia przekształceniowe dolesiania i podsadzania. - gatunków liściastych nie wprowadzać szablonowo, lecz stosownie do naturalnego układu mikrosiedlisk żyźniejszych i wilgotniejszych - nie wprowadzać gatunków obcego pochodzenia, a wprowadzanie gatunków znajdujących się poza zasięgiem naturalnego występowania, jak świerk tolerować w roli domieszek powstających samoistnie.

Postuluje się aby przedstawione zasady zagospodarowania były respektowane w sposób jednolity we wszystkich jednostkach administracyjnych LKP, w Nadleśnictwach Tuchola, Woziwoda, Dąbrowa, Osie i Trzebciny. W lasach ochronnych LKP proponuje się upowszechniać poprzez zapisy w kolejnych planach urządzania lasu sposób zrębowo- przerębowy zagospodarowania z całą gamą rębni gniazdowych, częściowych i stopniowych, wykorzystujących naturalne odnowienia i prowadzących do urozmaicenia struktury drzewostanów, gdzie stale znajdują się drzewa różnego wieku i różnych rozmiarów, rozmieszczone w sposób nieregularny. Podczas zagospodarowania lasów ochronnych leśnik powinien stanąć przed koniecznością rozwiązania następujących problemów:

- trwałego zachowania chronionych obiektów lub utrzymania ich w stanie odpowiadającym celowi ochrony

- zaspakajania potrzeb kulturalnych, potrzeb nauki leśnej

180 - ścisłego uzależnienia działalności gospodarczej od wymagań hodowlanych, ochronnych, rozwojowych chronionych obiektów

- stosowania zabiegów i metod gospodarczych opartych na współdziałaniu z naturą i naśladowaniu jej procesów oraz uwzględniających w szerokiej mierze istniejące różnice siedliskowe, biocenotyczne i fitosocjalne lasów ochronnych.

- ścisłej kontroli bieżącego stanu lasu i wyników gospodarstwa. Z punktu widzenia dążności do unaturalnienia struktury drzewostanów doniosłe znaczenie posiada zasada możliwie częstego badania bieżącego stanu lasu we wszystkich przejawach i szczegółach, dająca podstawę do jedynie miarodajnej oceny stosowanych zabiegów hodowlanych i zmian odbywających się w lesie. Gospodarka leśna w LKP powinna opierać się na nowoopracowanych zasadach hodowlanych, uwzględniających potrzeby ekologizacji. Nowe zasady zawierają w odpowiednim miejscu przepisy Zarządzenia Generalnego Dyrektora, Nr 11 i 11A, wprowadzające konieczność pozostawienia na zrębach zupełnych grup lub pojedynczych drzew. Zdaniem autora zasada ta nie spełnia pokładanych ekologizacyjnych nadziei. Drzewa ulegają wiatrołomom i wiatrowałom, uszkodzone i odsłonięte są opanowywane przez szkodniki wtórne, w lasach glebochronnych, powodują uruchamianie piasków, na siedliskach ubogich stanowią konkurencję dla młodego pokolenia. Istnieje wiele form rębni wypracowanych przez doświadczalnictwo i sztukę leśną, którez powodzeniem zastąpią pomysł nie związany z profesją leśnika. Oprócz rębni dotychczas stosowanych jako zasadniczych, proponuje się dać możliwość stosowania wielu innych sprawdzonych w leśnej praktyce europejskiej, stwarzających w danych warunkach lepsze możliwości powodzenia naturalnego odnowienia. Z rębni zupełnych stwarzających środowisko do odnowienia lasu bez osłony, proponuje się rębnię zupełną z pozostawieniem nasienników, w warunkach możliwego samosiewu górnego. Korzystne środowisko, ukształtowane pod boczną osłoną jednostronną, stwarza godna polecenia rębnia zupełna, smugowa. W warunkach pewniejszego wykorzystania samosiewu bocznego można zalecić rębnie: schodkową, zatokową, kulisową, które kształtują środowisko pod boczną osłoną dwustronną. W grupie rębni częściowych, szczególnie na małych powierzchniach lasów ochronnych, zaleca się dopuścić rębnię częściową na pasach. W zależności od warunków dla naturalnego odnowienia w grupie rębni częściowych, o długim okresie odnowienia, nowe zasady pozwalają w ramach powiększonej inicjatywy nadleśniczego dopuścić do praktyki rębnię smugową – przerębową Ch. Wagnera i osłonowo – klinową J. Eberharda, jako rębnie

181 kształtujące środowisko dla młodego pokolenia, pod osłoną górną zanikającą stopniowo na smugach krawężnych. W nowych zasadach cele hodowlane są zgodne z celami produkcji i mają charakter ramowy, aby dać możliwość uszczegółowienia diagnostyki hodowlanej na podstawie operatu glebowo – siedliskowego. Cele hodowlane i tożsame cele produkcji są zgodne z obowiązującą w gospodarstwie leśnym, podstawową zasadą stałego wzmagania i najpełniejszego wykorzystania naturalnych zdolności produkcyjnych siedliska. Ramowy charakter wskazania celów hodowlanych polega na wyodrębnieniu dla typu siedliskowego lasu, wszystkich możliwych typów gospodarczych (typów lasu) dla osiągnięcia tego celu, oraz sposobów zagospodarowania. Pożądany zaś skład gatunkowy drzewostanu dla rodzaju siedliska oraz najwłaściwszy sposób zagospodarowania są wybrane w oparciu o dane operatów glebowo – siedliskowych nadleśnictw. Szczegółowy cel hodowlany jest tak określony, aby zapewniał trwałość lasu przy stałym wzmaganiu i najpełniejszym wykorzystaniu zdolności produkcyjnej siedliska. Jest to postulat, który dla długookresowej produkcji leśnej w LKP ma podstawowe znaczenie. Zbiorowisko leśne w stanie takiego zagospodarowania, powinno samo sobie zapewnić trwałość swego istnienia, tzn. przejawiać wysoki stopień odporności na niepomyślne wpływy atmosferyczne, zdolność regulowania wzajemnego stosunku, różnych jego komponentów i nie dopuszczanie do nadmiernego rozwoju niektórych z nich, co zagrażałoby całości. Ponadto zbiorowisko takie, powinno gwarantować utrzymanie siedliska i środowiska leśnego w stanie największej sprawności, umożliwiającej przechodzenie w coraz doskonalsze, a więc i wydajniejsze formy istnienia. W lasach ochronnych, w których na pierwszy plan wysuwają się ich zadania pozaprodukcyjne, proponowany typ drzewostanu jak najbardziej zbliża się do naturalnego zespołu, ściśle zharmonizowanego z warunkami środowiska przyrodniczego. Aktualnie obowiązujące operaty glebowo siedliskowe ujawniły dużą powierzchnie siedlisk zniekształconych i zdegradowanych dlatego postuluje się poświęcenie większej uwagi sposobom przebudowy drzewostanów i jej pilności w zależności od faz rozwojowych. Większą rolę powinny spełniać w tym względzie melioracje regradacyjne oraz dolesienia i prześwietlenia. Dolesienia obok tradycyjnego znaczenia produkcyjnego i czynnika częściowej przebudowy, mogą być wykorzystane przy przyszłym odnowieniu wchodząc w skład następnej generacji, o ile stanowią dostatecznie dużą powierzchnię. W tym zawarta jest ich rola ekologizacyjna, wprowadzająca element bioróżnorodności gatunkowej i wiekowej. Im żyźniejsze jest siedlisko, tym większe są możliwości wprowadzenia szerszego wachlarza gatunków i wykorzystania mniejszych powierzchni. Na ubogich siedliskach tylko duże luki

182 (powyżej 7-10 arów), mogą być przeznaczone do dolesień, ponieważ praktycznie brak jest gatunków cienioznośnych, o bardzo skromnych wymaganiach glebowych, a gatunki światłożądne w tych warunkach stają się jeszcze mniej wytrzymałe na ocienienie. Przystępując do dolesień, należy rozpatrzyć możliwość i celowość wykorzystania pojawiających się nalotów. Pozostawia się je wtedy, gdy zapowiadają dobry rozwój i są złożone z pożądanych siedliskowo gatunków drzew.

XI. 13. Wnioski i propozycje działań wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych

W 2005 roku ukazała się publikacja K. Rykowskiego „O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych. Jej autor i koordynator badań przedstawił podsumowanie badań projektu „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych”. Projekt ten zrealizowano w zakładzie Ekologii i Ochrony Środowiska Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie. Obejmował on problematykę gospodarczą, społeczną, środowiskową, ochronę przyrody, zagadnienia hodowlano- ochronne oraz wielostronne użytkowanie lasu. Na projekt składało się 21 zadań badawczych, które zgrupowano według trzech zakresów merytorycznych: A – Zadania ekonomiczno-społeczne, B – zadania z zakresu hodowli i użytkowania lasu oraz C – Zadania Środowiskowe. Jak dotychczas program ten nie został formalnie wdrożony do realizacji w leśnych kompleksach promocyjnych. Warto jednak przeanalizować jego wyniki i wnioski dotyczące praktyki leśnej i zadecydować, które z nich są możliwe do realizacji w warunkach obowiązujących zasad gospodarowania w lasach nadleśnictw Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Proponuje się by tej tematyce poświęcić jedno lub nawet kilka posiedzeń Rady Naukowo-Społecznej Wg autora i koordynatora celem ogólnym programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” było stworzenie podstaw wielofunkcyjnej gospodarki leśnej opartej na ekonomicznych, przyrodniczych i społecznych wartościach lasu. Natomiast do celów szczegółowych zaliczono: 1. zapewnienie trwałości ekosystemów leśnych i ciągłości wielostronnego wykorzystania ich zasobów; 2. poznanie zakresu i intensywności oddziaływania różnych sposobów zagospodarowania lasu na przyrodniczo cenne elementy leśnych biocenoz;

183 3. trwałe zachowanie, przywracanie lub odtwarzanie procesów ekologicznych w ekosystemach leśnych metodami z zakresu urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu; 4. integrowanie celów trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej z pozakonserwatorską ochroną przyrody; 5. przygotowanie podstaw metodycznych oraz procedur ekstrapolacji wyników i zasad wypracowanych w LKP na inne obszary Lasów Państwowych; 6. rozpoznanie możliwości integracji rozwoju gospodarstwa leśnego z rozwojem regionalnym przez udział społeczności lokalnej i samorządów terytorialnych w integrowaniu planów urządzania lasu z gminnymi i regionalnymi planami zagospodarowania przestrzennego, z rozwojem społeczno-gospodarczym regionu oraz planami ochrony przyrody i krajobrazu; 7. promocja trwalej i zrównoważonej gospodarki leśnej oraz ochrony zasobów przyrody w lasach: Realizacja tak przygotowanego programu dla LKP ma przynosić następujące efekty: 1. ogólna poprawa gospodarki leśnej w kierunku wzmocnienia kondycji lasów, minimalizowanie zagrożeń, stosowanie bardziej adekwatnych metod zagospodarowania; 2. szersze otwarcie się leśnictwa na potrzeby społeczne i społeczną ingerencję w sposoby korzystania z ekonomicznych, ekologicznych i społecznych wartości lasów; 3. udoskonalenie metod zagospodarowania z zakresu urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu; 4. przygotowanie LKP do pełnienia funkcji obszarów wzorcowych (modelowych) w celu demonstrowania trwałego i zrównoważonego, wielofunkcyjnego leśnictwa.

Poniżej przedstawiono propozycje i zalecenia dla praktyki leśnej, które wynikają z omawianego projektu „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych” (Rykowski 2005). Jednak, jak wyżej wspomniano celowość i zakres ich wprowadzania na terenie Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” musi być oceniona i przedyskutowana na posiedzeniu Rady Naukowo-Spolecznej oraz ewentualnie zatwierdzona do realizacji w planach urządzania lasu w poszczególnych nadleśnictwach.

W zakresie zmian w planowaniu leśnym: Proponuje się, aby planowanie gospodarki leśnej zróżnicować i uzależnić od pełnionych przez las funkcji, przy czym jego narzędziem ma się stać różnicowanie struktury lasu oraz sposoby jego osiągania. W tym celu należy: 1. dla potrzeb planowania urządzeniowego przyjąć podział lasu na trzy grupy funkcji: produkcyjne, socjalne i środowiskowe, 2. skorygować kryteria zaliczania drzewostanów (ekosystemów leśnych) do gospodarstw,

184 3. projektować budowę złożoną, podobną do struktury w warunkach naturalnych, 4. zrezygnować z docelowej pierśnicy, jako kryterium technicznym (postulat dosyć kontrowersyjny, dopisek autora po konsultacji ze specjalistami) 5. dla funkcji produkcyjnej za podstawowe kryterium dojrzałości do użytkowania przyjąć wiek rębności dojrzałości technicznej, 6. dla funkcji socjalnych niezbędne jest wypracowanie odpowiedniego kryterium dojrzałości do użytkowania, 7. dla funkcji środowiskowych za podstawowe kryterium dojrzałości do użytkowania przyjąć wiek dojrzałości do odnowienia, 8. ustalić kryteria dojrzałości ekosystemu do innych niż drewno pożytków, kierując się nie tylko wiekiem, ale też i stopniem naruszenia trwałości lasu,

W zakresie pożądanej struktury lasu autor publikacji proponuje: 1. zróżnicowanie struktury lasu w zależności podgrupy funkcji lasu, 2. dla funkcji środowiskowych projektowanie składu gatunkowego ekosystemów leśnych (typów lasu, drzewostanów) na podstawie potencjalnych zbiorowisk leśnych; kryterium wskaźnikowym może tu być skład gatunkowy naturalnych odnowień. Ponadto dla funkcji środowiskowej należy określać stan gotowości odnowieniowej w drzewostanach antropogenicznego pochodzenia bez względu na wiek, za pomocą zaproponowanych ekologicznych kryteriów dojrzałości ekosystemów leśnych do odnowienia. Wcześniejsze pojawianie się samosiewów powinno być traktowane jako młode pokolenie, a nie jako podszyt oraz uruchomienie procesów ekosystemowych do wytworzenia złożonej struktury. Wymagać to będzie działań mających na celu na przykład zwiększenie dostępu światła do lasu. Według Rykowskiego (2005) ekologiczne kryteria dojrzałości ekosystemów leśnych do użytkowania sprowadzają się do cech drzewostanu łatwych do określenia. Należą do nich: - zagęszczenie wyrażone najczęściej zwarciem drzewostanu, czynnikiem zadrzewienia lub polem powierzchni przekroju pierśnicowego, - siedliska, - stanu pokrywy, - składu gatunkowego warstwy drzew, - żywotności drzew, Wyżej wymieniony autor zaproponował kryteria dojrzałości dla czterech gatunków lasotwórczych – sosny, dębu, buka i jodły. Spośród tych gatunków pierwsze trzy występują na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Kryteria te zestawione tabelarycznie przedstawiają się następująco:

185

Tabela 35 Kryteria dojrzałości wybranych gatunków lasotwórczych – sosny, dębu i buka Gatunek Siedlisk Wiek Zagęszczenie o Osłona Zadrzewienie Zwarcie Pole Pokrywa podszytu powierzchni % przekroju m2/ha So Bw, 60-110 (80- 0,7-1,4 0,5-1,0 10-50 26-30 ZAD, MSZ, BMw, 90)* ZDZ, Bśw, S..ZAD, BMśw, LMśw Bk LMśw, 80-120 (90- 0,7-1,0 0,6-0,8 0 do 30 21-30 ha ZAZ Lśw 100)* Db BMśw, 90-110 (90- 0,7-1,4 0,6-0,8 30-60 16-30 ZAD, ZAZ LMśw, 100)* Lśw Źródło: Rykowski K., 2005, O gospodarce leśnej w leśnych kompleksach promocyjnych, IBL Sękocin Las *Podklasa wieku na którą przypada w wyniku sumowania 50 % powierzchni drzewostanów z nalotem

W zakresie prowadzenia gospodarstwa przestojowego w drzewostanach sosnowych Gospodarstwo przestojowe polega na pozostawieniu drzew pojedynczych albo rosnących w grupach lub kępach na powierzchni zrębu zupełnego, bądź też na powierzchni drzewostanu odnawianego rębniami złożonymi (z wyjątkiem rębni przerębowej). Zakłada się jednak, że wrosną one w nowe pokolenie drzewostanu i utrzymają się w nim możliwie jak najdłużej, najlepiej do następnego cyklu odnowieniowego. Gospodarstwo przestojowe sprzyja kształtowaniu zróżnicowanych pod względem struktury wieku drzewostanów. Zasadniczym celem utrzymywania przestojów jest uzyskanie odnowienia naturalnego. Przestoje stwarzają osłonę dla wprowadzanych gatunków cienioznośnych n. p. buka. Dzięki temu umożliwiają przebudowę monokultur w kierunku drzewostanów mieszanych, dwugeneracyjnych, a nawet wielogeneracyjnych. Gospodarstwo przestojowe spełnia dodatkowo funkcje krajobrazotwórcze i sprzyja utrzymaniu różnorodności biologicznej. Należy się jednak liczyć z tym, że pozostawienie starych drzew może w przyszłości spowodować straty ekonomiczne. Uzasadnieniem tworzenia gospodarstw przestojowych są przede wszystkim względy przyrodnicze. Zatem ich zakładanie jest szczególnie wskazane w lesie wielofunkcyjnym (Rykowski, 2005). Drzewostany, w których zachowywane będą przestoje powinny spełniać następujące warunki: 1. Jakość i pochodzenie drzewostanu uzasadniają wykorzystanie pojawiających się samosiewów, 2. Brak śladów obecności grzybów powodujących zgniliznę drewna, 3. Brak szkodliwego wpływu emisji zanieczyszczeń, 4. Drzewostany położone w miejscach w małym stopniu narażonych na silne wiatry, 5. Warunki glebowe sprzyjają kształtowaniu się głębokich systemów korzeniowych,

186 6. Wiek 90-100 lat. Poszczególne osobniki drzew zakwalifikowane do drzewostanów przestojowych powinny posiadać odpowiednie cechy. Autor programu wymienia następujące; 1. Brak objawów chorobowych (szczególnie chorób grzybowych), 2. Pełna, symetryczna, długa korona (powyżej1/3 wysokości drzewa (przy przestojach pozostawionych w formie kęp możliwa jest większa tolerancja), 3. Najlepiej by pozostawione egzemplarze posiadały przeciętną grubość dla danego drzewostan, ale dopuszcza się także w razie konieczności wybór drzew grubszych, 4. Wysokie stanowisko biosocjalne (osobniki panujące lub górujące wg klasyfikacji Krafta), 5. Brak uszkodzeń mechanicznych, szczególnie w szyi korzeniowej i odziomkowej części pnia, 6. Brak śladów żywicowania, 7. Prosta, dobrze oczyszczona strzała. Z wielu względów należy preferować kępową formę przestojów. Ilość przestojów zależy od dominującej funkcji lasu oraz szczególnie od przyjętej koncepcji hodowlanej. Optymalna ilość pojedynczych drzew powinna zamykać się w granicach 20-30 sztuk/ha. Maksymalna liczba przestojów pozwalająca na ukształtowanie sosnowego drzewostanu dwugeneracyjnego nie może przekraczać 50 sztuk/ha. W przypadku obecności w młodej generacji drzewostanu gatunków światłożądnych (sosna, dąb) korzystniejsze jest pozostawienie mniejszej ilości przestojów, natomiast przy występowaniu i wprowadzaniu do następnej generacji gatunków cienioznośnych celowa jest większa liczba drzew przestojowych. Mniejsza niż 10 liczba drzew pozostawionych nie spełni zadań hodowlanych. Może mieć jednak uzasadnienie przyrodnicze lub estetyczne. Przypadek ten dotyczy n. p. drzew dziuplastych lub o oryginalnych kształtach (Rykowski, 2005). Decyzja o utworzeniu gospodarstwa przestojowego powinna być podjęta na posiedzeniu I KTG, na podstawie rozpatrzenia aktualnego i spodziewanego znaczenia poszczególnych funkcji lasu w urządzanym obiekcie, ogólnej oceny stanu zdrowotnego drzewostanów oraz istniejących i przewidywanych zagrożeń. Propozycję zaliczania poszczególnych drzewostanów do gospodarstwa przestojowego przedstawia się i zatwierdza po zakończeniu prac inwentaryzacyjnych na II KTG. W drzewostanach zakwalifikowanych do gospodarstwa przestojowego wykonuje się szczegółowe planowanie hodowlane, czyli określa się formy i ilość przestojów, rozmieszczenie i wielkość kęp, rodzaj i termin wykonania zabiegów przygotowawczych. Następnie wykonuje się inwentaryzację przestojów z określeniem ilości sztuk, ich miąższości, jakości i zdrowotności.

187

W zakresie stabilizującej trzebieży grupowej jako elementu naturalnej hodowli lasu Koncepcja stabilizującej trzebieży grupowej uwzględnia istnienie naturalnej nieregularności rozmieszczenia drzew w drzewostanie i uwalnia od schematyzmu wprowadzonego przez metodę Schadelina stosowaną powszechnie w polskim leśnictwie. Poza podwyższeniem odporności drzewostanów zwiększa postulowaną przez naturalną hodowlę różnorodność form drzewostanów. Taka trzebież popiera zachowanie elementów naturalnej struktury drzewostanów, jakimi są biogrupy drzew i jest naśladowaniem naturalnych procesów różnicowania się drzew. Ponadto wyrasta z idei naturalizacji w zagospodarowaniu lasu. Kształtowanie korzystnej dla powstania i rozwoju młodego pokolenia, grupowej struktury drzewostanu, umożliwi zwiększenie areału naturalnie odnawianych drzewostanów sosnowych oraz podniesie skuteczność inicjowania naturalnych odnowień sosny na poszczególnych powierzchniach. Trzebież grupowa wpływa stabilizująco na drzewostany innych gatunków, a jednocześnie pozytywnie oddziałuje na skuteczność ich reprodukcji. Zróżnicowanie struktury wewnętrznej drzewostanów stymuluje nierównomierność pojawiania się i rozwoju naturalnych odnowień gatunku głównego i dzięki temu stwarza możliwość naturalnego wkroczenia lub sztucznego wprowadzenia innych gatunków. Uzyskanie naturalnego odnowienia, stymulowane przez trzebież grupową, może być pierwszym etapem hodowli drzewostanów dwu –i wielogeneracyjnych. Wdrażanie trzebieży grupowej rozszerzy możliwość prowadzenia gospodarstwa przestojowego. Występowanie licznych grup silnych i dobrych jakościowo osobników sosny w dojrzałych drzewostanach, prowadzonych z zastosowaniem stabilizującej trzebieży grupowej, pozwoli zarówno na trwałe zachowanie większej liczby przestojów na jednostce powierzchni, niż przy tradycyjnej hodowli, jak i na zwiększenie powierzchni objętych tą formą gospodarowania. Projektowanie natężenia trzebieży grupowej w leśnych kompleksach promocyjnych zależy głównie od stopnia zagrożenia lasu ze strony wiatru. Ponieważ LKP „Bory Tucholskie” leży w I strefie zagrożenia oddziaływaniem wiatru (obszar zagrożenia w stopniu przeciętnym) to proponuje się by zakres wdrożenia trzebieży w nadleśnictwach należących do niego wynosił około 10 % powierzchni drzewostanów objętych corocznym planem trzebieży (Rykowski 2005). Wybór drzewostanów, w których prowadzona będzie trzebież grupowa winien uwzględniać stopień zagrożenia ze strony wiatru gatunku tworzącego drzewostan, jego strukturę przestrzenna, warunki zakorzenienia drzew i ich stan zdrowotny. Należy się przy tym kierować planami określającymi rozmiar i lokalizację powierzchni objętych metodami naturalnego odnowienia, wielkością gospodarstwa przestojowego obszarem hodowli

188 dwugeneracyjnych drzewostanów sosnowych. trzeba także brać pod uwagę możliwość przeciwdziałania obniżaniu produkcji wysokojakościowego surowca w drzewostanach wykazujących niedobór drzew przyszłościowych (głównie buk i sosna) W leśnych kompleksach stosowanie trzebieży grupowej winno być powiązane z monitoringiem badawczym o szerokim spektrum. Jest to bowiem operacja, stanowiąca jeden z głównych zabiegów hodowlanych w dążeniu do trwałego, wielofunkcyjnego lasu. Wyniki badań prowadzonych w LKP pozwolą na opracowanie i wdrożenie w pozostałych lasach Polski metod postępowania hodowlanego harmonijnie kojarzących wymogi stabilności, różnorodności przyrodniczej, produkcyjności i estetyki krajobrazu (Rykowski 2005).

W zakresie gospodarowania zapasem martwego drewna w lasach zagospodarowanych Zasadniczym celem gospodarowania martwym drewnem jest zapewnienie ciągłości istnienia , a nawet zwiększenia wykorzystujących go populacji roślin, grzybów i zwierząt. Martwe drewno odgrywa także istotna rolę w krążeniu materii w ekosystemie leśnym. Rykowski (2005) uważa, że w celu racjonalnego gospodarowania martwym drewnem należy zmodyfikować dotychczasowe sposoby opisu lasu i zasad hodowli przy jednoczesnej zmianie zasad organizacyjnych gospodarstwa leśnego. W związku z tym proponuje on następujące modyfikacje: 1. traktowanie gospodarowania martwym drewnem jako jednego z elementów nowej i spójnej wewnętrznie gospodarki leśnej, łącznie z takimi elementami jak: ocena zgodności zbiorowiska leśnego z siedliskiem, ochrona starych drzew i drzewostanów, ochrona wybranych gatunków roślin i zwierząt, 2. przyjęcie za planistyczną jednostkę odniesienia całego obszaru zbiorowiska rzeczywistego, tzn. całej przestrzeni życiowej zajmowanej przez dany ekosystem, a nie poszczególnych wydzieleń drzewostanowych (wiekowych lub gatunkowych), 3. traktowanie martwego drewna jako składnika dynamicznego, pojawiającego się i znikającego w sposób nierównomierny w czasie i przestrzeni i powiązanego z cechami strukturalnymi drzewostanu, 4. zapewnienie ciągłości występowania martwego drewna między pokoleniami lasu, co sprowadza się do pozostawiania na zrębach pojedynczych drzew stojących oraz grubego materiału leżącego, 5. pozostawianie martwych drzew stojących i drewna leżącego o zróżnicowanych wymiarach i w różnym stadium rozkładu oraz przyspieszanie, w miarę potrzeb, obumierania wybranych drzew,

189 6. unikanie przemieszczania, składowania i cięcia drzew przeznaczonych do pozostawienia w lesie oraz niszczenia drzew już leżących na dnie lasu, zwłaszcza w miejscach pracy ciężkiego sprzętu, n. p. na zrębach i w pobliżu szlaków zrywkowych. Autor programu proponuje by w lasach stanowiących cenne fragmenty rodzimej przyrody martwe drewno na 1 ha stanowiło 15-20 % miąższości dojrzałego drzewostanu na danym siedlisku. Nie może być jednak mniej niż 10 grubych, rozkładających się całych kłód lub martwych drzew stojących oraz maksymalnie dużo drzew dziuplastych. Ale w przyszłości decyzja co do wielkości pozostawionej masy powinna wynikać ze szczegółowych badań, które powinny określić ilość martwego drewna w naturalnych, nie użytkowanych lasach różnego typu. Musza tez być określone minimalne wymagania co do ilości martwego drewna, które jest niezbędne dla gatunków flory i fauny najbardziej narażonych na wyginiecie w skali regionalnej i ponadregionalnej. Towarzyszyć temu powinny pogłębione badania dotyczące powiązań między organizmami zasiedlającymi martwe drewno a innymi biotycznymi składnikami ekosystemu leśnego. Metoda inwentaryzacji zapasu martwego drewna w lesie zagospodarowanym jest opisana w artykule Wolskiego (2002), „Metoda pomiarów leżącego martwego drewna w lesie – założenia teoretyczne i przebieg prac terenowych”, opublikowanym w Pracach Instytutu Badawczego Leśnictwa, Seria A, nr 932

W zakresie zasad ekologiczno-środowiskowej gospodarki leśnej Wnioski sformułowano także w zakresie zasad ekologiczno-środowiskowej gospodarki leśnej. Dla LKP „Bory Tucholskie” praktyczne znaczenie mogą mieć następujące z nich: 1. w hodowli lasu należy dążyć do zmniejszenia powierzchni zrębowych, co zmniejsza straty produkcji pierwotnej i obniża stopień erozji wodnej i wietrznej, 2. pozostawianie przestojów zwiększa stan biomasy na zrębach, a tym samym przyczynia się do obniżenia kosztu negentropijnego, tj. do zakresu typowego dla układów naturalnych. Należy wiec prowadzić gospodarstwa dwugeneracyjne (przestojowe), 3. zastępowanie chemicznych środków ochrony roślin metodami biologicznymi powoduje wzrost wskaźnika ESI (poprzez zmniejszenie strumienia energii F). Uwaga ta dotyczy również nawozów sztucznych, które odznaczają się szczególnie wysoką transformowością,

Wartość wskaźnika ESI (Emergy Sustainability Index) zależy od trzech strumieni energii i emergii: 1 – pochodzącego z miejscowych źródeł odnawialnych ( R ), 2 – z miejscowych źródeł nieodnawialnych (N) i 3 – z zasilania zewnętrznego (F) w postaci sprowadzanych do systemu paliw i innych środków produkcji oraz usług. Wraz z pomiarem tzw. kosztu

190 negentropijnego służy on do oceny stopnia wdrażania zasad ekorozwoju i oparcia gospodarki na racjonalności ekologicznej, czyli stopnia ekologizacji. Terminem emergia –emergy (EMbodied solar enERGY) określa się energię słoneczną wbudowaną w nośnik energii słonecznej, która była niezbędna do wytworzenia danego nośnika.

4. należy dążyć do silniejszego powiązania gospodarki leśnej z rynkiem lokalnym ponieważ rozbudowuje to sieć przepływów oraz przyczynia się do wzrostu parametru R a tym samym do zwiększenia ESI, 5. do podwyższenia ESI przyczyniają się także takie działania jak zrębkowanie drewna na powierzchniach leśnych, wykorzystywanie drewna jako opału, tworzenie zbiorników retencyjnych, stosowanie przetworników energii solarnej i wiatrowej, produkowanie kompostu, 6. wartość ESI podnosi również zwiększenie udziału nadleśnictw w edukacji ekologicznej; (należy racjonalniej zatrudniać osoby o predyspozycjach dydaktycznych), 7. dla monitorowania ekorozwoju metodami energetyki ekologicznej niezbędne jest dokonanie modyfikacji w prowadzeniu dokumentacji gospodarczej działalności nadleśnictw oraz wydłużenie okresu archiwizowania danych, 8. dla prawidłowej oceny gospodarki leśnej niezbędne jest rozwijanie metod energetyki ekologicznej, które pozwolą silniej uwzględnić w ocenach dokonywanych w jednostkach fizycznych energii, zwłaszcza takich form działalności człowieka jak edukacja i nauka, a także turystyka i rekreacja.

191 XII. OCHRONA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH

XII. 1. Zadania, metody i zasady ochrony lasu

Wg obowiązującej Instrukcji Ochrony Lasu (2005) najważniejszym zadaniem gospodarki lesnej w ochronie lasu jest zahamowanie destrukcyjnych procesów zachodzących w ekosystemach lesnych oraz przygotowanie tych ekosystemów do funkcjonowania w stale zmieniającym się środowisku. Realizacja tego zadania w praktyce leśnej zintegrowanych działań z zakresu hodowli, ochrony, uzytkowania i urzadzania lasu poprzez:

- rejestrację zagrożeń lasu oraz skutków wykonywania zabiegów gospodarczych i ochronnych (kompleksowy monitoring biologiczny i inwentaryzacja wielkoobszarowa),

- poprawe zdrowotności i odporności ekosystemów lesnych na czynniki stresowe (preferowanie gatunków roślin rodzimych i populacji lokalnych, stosowanie organizmów antagonistycznych w stosunku do szkodliwych owadów i patogenicznych grzybów,

- stałą kontrolę kwarantannową (ochrone lasu przed organizmami szkodliwymi, które mogą być zawleczone z innych krajów),

- oddziaływanie na obieg materii i przebieg energii w ekosystemie (pozostawianie drzew martwych, wprowadzanie podszytów, sterowanie rozwojem (populacji owadów),

- ochronę i zwiększenie różnorodności ekosystemów leśnych (zachowanie najcenniejszych drzewostanów i zagrożonych składników flory i fauny),

- preferowanie działań wzmacniających trwałośc lasu – naturalność, różnorodność gatunkową i genetyczną, rodzimość, konkurencję, sukcesję, zgodność z siedliskiem,

- przywracanie zdegradowanym elementom lasu stanu zblizonego do naturalnego oraz zapewnienie im ochrony i dalszego rozwoju w warunkach antropopresji i istniejących w środowisku leśnym zagrożeń.

Strategicznym celem zintegrowanej ochony ekosystemow leśnych jest tworzenie nowych ekosystemów leśnych zagospodarowywanych przez człowieka, dostosowanych do szybko zmieniających się warunków środowiska. Podejście do tych zagadnień powinna cechować indywidualizacja rozwiązań, odchodzenie od schematyzmu, elastycznośc w podejmowaniu decyzji oraz swoboda w czerpaniu z zasobów aktualnie obowiązującej wiedzy z uwzględnieniem rzeczywistego stanu ekosystemow leśnych i bieżących uwarunkowan.

Ochrona lasu ma na celu zabezpieczenie lasu przed szkodami wyrządzonymi przez czynniki abiotyczne (np. huragany, okiść, mróz susze), biotyczne (np. owady fitofagiczne,

192 grzyby pasożytnicze, zwierzynę) i antropogeniczne (np. pożary, skażenie powietrza, szkody górnicze).

Obiektem działalności w ochronie jest ekosystem leśny, co oznacza, że cele ochronne odnoszą się nie tylko do drzewostanu, mimo że jest to najważniejszy element lasu, ale także biotopu i całej biocenozy, a więc do wszystkich elementów składowych lasu (gleba, ściółka, runo, podszyt, struktura piętrowa, drzewostan, fauna). Ochrona ekosystemu leśnego oznacza ochronę struktur i procesów odpowiedzialnych za sprawnośc homeostazy tych układów, w których obecność szkodnikow owadzich, grzybow patogennych, drzew chorych lub martwych jest zjawiskiem naturalnym i pożądanym.

Do najważniejszych zasad w ochronie lasu należą:

1. Zasada profilaktycznego (zapobiegawczego) działania. Jest to całokształt działań i środków mających na celu zapobieganie procesom chorobowym oraz zwiększenie zdolności obronnej drzew w stosunku do szkodników i czynnikow chorobotwórczych,

2. Zasada minimalizacji szkód ekologicznych, które mogą wystapić na skutek wykonywania zabiegów. celem ochrony lasu przed szkodnikami i patogenami chorobotwórczymi nie jest całkowite ich wyniszczenie, lecz ograniczenie występowania tych organizmów do poziomu nie powodującego szkód, czyli gospodarczo znośnych. stosowane zabiegi powinny zapewniać stan równowagi i możliwie swobodny przebieg procesów ekologicznych w biocenozie, należy wybierać i stosować metody o jak najmniejszych skutkach ubocznych dla ekosystemów leśnych, jak również dla sąsiednich agro- i biocenoz, oczywiście przy zapewnieniu wysokiej efektywności uzytych metod oraz zachowaniu różnorodności biologicznej.

3. Zasada uwzględniania w działalności praktycznej progu ekonomicznej szkodliwości choroby czy szkodnika. Próg ten określa się jako przekroczenie liczb krytycznych w drzewostanach zagrożonych przez owady lub taki poziom rozwoju choroby, który powoduje znaczącą szkodliwość i straty finansowe, uzasadniające decyzję o podjęciu zabiegów ochronnych.

Leśne kompleksy promocyjne powinny być swoistym poligonem doświadczalnym, np. w zakresie gospodarki materią organiczną w lesie, wzmagania trwałości i zwiększania odporności lasu przez działania hodowlano-ochronne, takie jak popieranie naturalności, różnorodności, rodzimości i zgodności z siedliskiem. Poza tym LKP powinny promowac postęp naukowo-techniczny i upowszechniać ważniejsze osiągnięcia naukowe z zakresu profilaktyki i metod ochrony ekosystemów leśnych.

W zależności od funkcji lasów w LKP „Bory Tucholskie” możliwe jest zróżnicowanie metod ochrony lasów.

193 Ochronę lasu na terenach rezerwatów przyrody realizuje się zgodnie z zasadą „krok za przyrodą”, to znaczy bez działań wyprzedzających, głęboko ingerujących w naturalne procesy sukcesyjne, wspierając jedynie naturalne reakcje obronne ekosystemów i umożliwiając rozwój oporu środowiska, przez wspomaganie organizmów konkurencyjnych i antagonistycznych.

W ochronie leśnych terenów przyrodniczo cennych należy w szczególny sposób kierować się zasadą minimalizacji szkód ekologicznych. Zastosowane sposoby, środki i metody powinny być dobrane w taki sposób , aby zapewniały ochronę miejsc i warunków życia wszystkim organizmom. Ochrona lasu musi być w tym przypadku częścią ochrony przyrody i wynikać z chęci dążenia do zachowania wszystkich istniejących na danym terenie gatunków, utrzymania ich pełnej puli genetycznej oraz zabezpieczenia istot żyjących przed wszystkimi niekorzystnymi zmianami warunków w środowisku ich bytowania.

Stosowana w ochronie lasów gospodarczych zasada opłacalności zabiegów ochronnych nie obowiązuje w rezerwatach przyrody, gdyż nie występuje tu kategoria „spodziewanego plonu”, „teoretycznego zbioru”, „utraconych korzyści materialnych” czy „zmniejszania przyrostu masy drewna z jednostki powierzchni”.

Na terenach leśnych parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych oraz obszarów przyrodniczo cennych o znaczeniu międzynarodowym należy stosować ogólne zasady ochrony lasu, wynikające z instrukcji, wytycznych i innych rozporządzeń obowiązujących aktualnie w PGL Lasy Państwowe oraz aktualnego stanu wiedzy leśnej.

XII. 2. Kształtowanie ekotonów

Ekoton jest to strefa graniczna pomiędzy dwoma różnymi ekosystemami. Zasadniczo w możemy ekotony podzielic na naturalne i tworzone przy udziale człowieka. Do tych pierwszych zaliczamy ekotony na styku las - woda (jezioro, rzeka), las – torfowisko itp. Tego typu ekotony tworzą zwykle łagodne formy przejściowe między sąsiadującymi ekosystemami, np: zarośla łozowe pomiędzy jeziorem a olsem. roślinność krzewiasta między lasem a ekosystemem wodnym. Ekotony tworzone przy udziale człowieka (las pole uprawne, las – łąka, czy pastwisko, las – trasa komunikacyjna, las- tereny zurbanizowane) to strefa ostrego przejście między dwoma ekosystemami. W większości sytuacji terenowych strefy ekotonowe cechuje zwiększone bogactwo w stosunku do sąsiadujących ze sobą ekosystemów. Ekotony mają istotne znaczenie ochronne dla ekosystemów leśnych. Dobrze wykształcone mogą zapobiegać rozprzestrzenianiu się pożarów w lasach. Chronią między

194 inymi przed wnikaniem do wnętrza kompleksów leśnych różnego rodzaju imisji (pyłów, gazów, aerozoli). Zmniejszają niekorzystny wpływ sąsiedztwa terenów otwartych na zoocenozy leśne. Zapobiegają wnikaniu gaunków synantropijnych, w tym gatunkom obcym geograficznie (neofitom). Strefy ekotonowe z różnymi gatunkami „pożytecznych” zwierząt podnoszą naturalną odporność drzewostanu na ataki „szkodników” lasu. Na konieczność ochrony i w niektórych przypadkach kształtowania ekotonów zwraca uwagę Zarządzenie Nr 11 A Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 11 maja 1999 roku , w sprawie doskonalenia gospodarki lesnej na podstawach ekologicznych. Zaleca się w nim między innymi: ”wzbogacanie granicy las - pole i las - woda przez tworzenie na obrzeżach lasu pasa ochronnego o szerokości 20-30 m, złożonego z krzewów, niskich drzew i krzewów, luźnego piętra górnego jako strefy ekotonowej. Dotyczy to również obrzeży szerokich dróg i linii kolejowych przebiegających przez lasy. Przy zalesianiu gruntów porolnych strefy ekotonowe powinny być kształtowane w ramach prac zalesieniowych”. Dla ochrony ekosystemów leśnych LKP „Bory Tucholskie” najistotniejsze jest kształtowanie ekotonów na granicy las- pole uprawne, oraz las – szlaki komunikacyjne lub las – tereny zurbanizowane. W strefie na granicy pole - las, należy tak kształtować ekotony by zminimalizować wpływ intensywnej gospodarki rolnej, a zwłaszcza wszelkiego typów oprysków chemicznych i nawożenia. Zagospodarowanie ich powinno polegać przede wszystkim na wprowadzaniu dużego udziału różnych gatunków drzew i krzewów, jak dęby, jarząb pospolity, głóg, tarnina, szakłak, trzmielina, berberys, grusza, jabłoń i inne. Gatunki te w strefie ekotonowej utworzą ścianę ochronną lasu o zwarciu pionowym. Podobnie ukształtowane ekotony powinny funkcjonować na granicy las – tereny zurbanizowane (osiedla ludzkie).

Duże zagrożenie dla ekosystemów leśnych stanowią przecinające tereny leśne LKP szosy: Świecie - Tuchola, Świecie - Gdańsk oraz liczne drogi lokalne. Związki ołowiu i innych metali ciężkich powodują nieodwracalne zmiany w środowisku przyrodniczym. W celu ochrony przed tymi zanieczyszczeniami należy stosować w strefach ekotonowych do 5O m zabiegi związane z ustalaniem składów gatunkowych bardziej odpornych na zanieczyszczenia z dominacją gatunków liściastych, wprowadzaniem podszytów, właściwym kształtowaniem ściany lasu (występowanie zwarcia pionowego, aby zanieczyszczenia nie przedostawały się w głąb drzewostanów), stopniową przebudowę drzewostanów w celu zwiększenia naturalnej ich odporności.

195 XII. 3. Ochrona ekosystemów leśnych w trakcie prowadzenia pozyskania

W pracach związanych z użytkowaniem lasu przestrzegać należy następujących zaleceń:

- stosowanie zrywki nasiębiernej po wcześniej zaprojektowanych szlakach zrywkowych oraz wykorzystywanie zrywki konnej,

- unikanie zniszczeń runa i ściółki leśnej w miejscach występowania roślin chronionych i rzadkich uwidocznionych na mapach walorów przyrodniczych poprzez wykonywanie zrywki zimą przy pokrywie śnieżnej lub przy użyciu urządzeń zabezpieczających,-

- dostosowanie okresów prowadzenia cięć pielęgnacyjnych do terminów najmniejszego zagrożenia ze strony owadów i grzybów patogenicznych, bezwzględne przestrzeganie strefy ciszy w okresach godowych i łęgowych miejsc gniazdowania ptaków chronionych i rzadkich,- - stosowanie zabezpieczenia pniaków po cięciach pielęgnacyjnych przed grzybami patogenicznymi przy użyciu biologicznego preparatu Pg - IBL, - wykorzystanie w pilarkach spalinowych tzw. bioolei, które ulegają biodegradacji, - mechanizować prace związane z pozyskiwaniem poprzez stosowanie coraz doskonalszych maszyn i urządzeń napędzanych przez silniki spalinowe z katalizatorami, - pozostawienie w lesie jak największej biomasy (części stojących drzew martwych, połamanych, wykrotów, gałęzi, igliwia i kory) o ile nie jest to sprzeczne w danym miejscu z zasadami ochrony lasu.

XII. 4. Ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów

Generalnie zaleca się minimalizację stosowania środków chemicznych a w przypadku konieczności ich stosowania należy używać preparatów selektywnych najnowszej generacji. Zaleca się powszechne stosowanie metod mechanicznych zwalczania owadów (pułapki feromonowe, drzewa pułapkowe) oraz biologicznych. W celu zwiększenia ilości naturalnych wrogów szkodliwych owadów zaleca się pozostawienie i ochronę ich naturalnych biocenoz takich jak: stare drzewa remizy śródpolne i śródleśne, oczka wodne i bagienka. Profilaktycznie zaleca się konsekwentne, powszechne stosowanie kompleksowo - ogniskowej metody ochrony lasu, w celu wzbogacenia ekosystemów leśnych w brakujące składniki (ochrona i introdukcja mrowisk, budki i poidła dla ptaków, wprowadzenie gatunków podszytowych w formie remiz)

196 XII. 5. Ochrona przed patogenicznymi grzybami

W rozdziale VI.8. stwierdzono, że lasy LKP „Bory Tucholskie” są szczególnie podatne na choroby grzybowe i inne czynniki chorobotwórcze. Sosnę, która dominuje na tym terenie atakują między innymi: osutki, skrętak, szara pleśń, obwar, huba sosny, huba korzeniowa, opieńkowa zgnilizna korzeni, choroba zamierania pędów sosny i porażenie igliwia. Dlatego zgodnie z instrukcją ochrony lasu należy na wszystkich etapach rozwoju lasu (począwszy od szkółek leśnych) kontrolować i prognozować szkody wywoływane przez grzyby patogeniczne i inne czynniki chorobotwórcze i w razie potrzeby im przeciwdziałać, preferując metody biologiczne. Aktualnie największy problem stwarza huba korzeniowa w drzewostanach rosnących na gruntach porolnych.

W zwalczaniu grzybów najistotniejsza jest profilaktyka, czyli właściwe kształtowanie ekosystemów leśnych i ich odporności poprzez opisane powyżej działania, takie jak np.: przebudowa drzewostanów, zwiększanie różnorodności biologicznej i zabiegi fitomelioracjne.

XII. 6. Ochrona przed zwierzyną

Zgodnie z planami u.l. należy prowadzić racjonalną gospodarkę łowiecką polegającą na dostosowaniu stanu liczebnego zwierzyny do stanu równowagi ekosystemów oraz pojemności łowisk. Ma to szczególnie duże znacznie przy przebudowie drzewostanów i wprowadzaniu gatunków liściastych, gdzie presja zwierzyny często uniemożliwia osiągnięcie zakładanego celu hodowlanego. W szczególnie narażonych uprawach należy stosować grodzenie upraw lub gniazd. W celu zmniejszenia presji na uprawy i młodniki należy umożliwić zwierzynie zgryzanie kory drzew pozyskiwanych w ramach zabiegów pielęgnacyjnych całorocznych. Dużą wagę należy przywiązywać do zwiększenia naturalnej bazy żerowej poprzez utrzymywanie i pielęgnację śródleśnych łąk i wprowadzenie domieszek drzew i krzewów chętnie zgryzanych przez zwierzynę płową. Ważnym czynnikiem jest zapewnienie spokoju w ostojach zwierzyny poprzez kierowanie w inne miejsce ruchu turystycznego. Praktyka wskazuje, aby eliminować dokarmianie zwierzyny z wyjątkiem okresu ciężkich zim. Nadal należy wyznaczać ostoje zwierzyny w miejscach, gdzie ma możliwości bytowania niepłoszona przez turystów oraz gdzie nie będzie czynić znaczących szkód. Z większą determinacją egzekwować zakaz penetracji terenu w miejscach ostoi zwierząt. W związku ze wzrastającą populacją bobra istnieje potrzeba ochrony, przed tym chronionym gatunkiem, drzewostanów, pojedynczych drzew i urządzeń wodno - melioracyjnych i drogowych. Proponuje się w tym zakresie: zabezpieczenie pojedynczych drzew siatką metalową, stosowanie rur przechodzących przez

197 tamy bobrów, grodzenia siatką fragmentów zagrożonych drzewostanów, grodzenia siatką wałów, grobli i przepustów drogowych.

XII. 7. Działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami.

Realizacja zasad dotyczących przebudowy drzewostanów oraz kształtowanie właściwej budowy przestrzennej lasu przedstawiona w rozdziale XI znacznie zmniejszą zagrożenie ze strony pożarów. Poza stosowaniem sposobów ochrony ekosystemów leśnych podanych w planach ochrony ppoż. szczególną uwagę należy zwrócić nad przestrzeganiem zakazu wypalania łąk i nieużytków porolnych w obrębie kompleksów leśnych i ich otoczeniu. Ponadto stosować należy następujące sposoby ochrony ekosystemów leśnych przed pożarami: - zgodnie z przepisami wyorywanie i właściwa konserwacja pasów przeciwpożarowych wzdłuż dróg o dużym natężeniu ruchu oraz linii kolejowych, - wprowadzenie pasów przeciwpożarowych z gatunków liściastych, mniej podatnych na działanie ognia, na siedliskach borowych skłonnych do przesuszania, - ograniczenie ruchu turystycznego w okresie dużego zagrożenia pożarowego, - udostępnienie terenów leśnych, poprzez prawidłową, ze względu na bezpieczeństwo przeciwpożarowe sieć dróg dojazdowych

198 XIII. DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY I WZMACNIANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ

XIII. 1. Rezerwaty przyrody

Na terenie LKP najczęściej mamy do czynienia z rezerwatami leśnymi, w których jako cel ochrony wysuwa się na czoło zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych fragmentów ekosystemów leśnych powiązanych ściśle w lokalne ciągi ekologiczne z ekosystemami wodnymi i nieleśnymi, głównie łąkowymi. Rezerwaty chroniące ekosystemy wodne i nieleśne uzależnione są do stanu i stopnia naturalności otaczających je ekosystemów leśnych. Najsilniejsze związki występują między nimi w obszarze zlewni. Rezerwaty leśne jak i powiązane z nimi wodne i torfowiskowe na terenie LKP i nie tylko pozostają w ścisłym związku z wszystkimi innymi formami ochrony przyrody, ochrony gatunkowej, krajobrazowej, jak też całościowo, ochrony różnorodności biologicznej. Ich znaczenie wynika nie tylko z obecnej ilości tego typu rezerwatów, ale przede wszystkim z samego bogactwa fauny i flory oraz przeróżnych fitocenoz i zoocenoz w nich występujących; na tym „pustkowiu tucholskim", którą to nazwę dla Borów Tucholskich przytoczył, przed wojną prof. J. Miklaszewski, dla podkreślenia małego stopnia bioróżnorodności. Wiele gatunków fauny mających swą główną ostoję w rezerwatach, przemieszcza się na obszary przyległe w czasie dobowym, rocznym i wieloletnim. Specyficzne i bardzo ważne układy przyrodnicze powstają na pograniczu rezerwatu z innymi ekosystemami (ekotonie). W sytuacji przyrodniczej LKP szczególnie ważne znaczenia dla ochrony rezerwatów mają zdarzenia zachodzące w otoczeniu bezpośrednim las—woda, woda - las. W kontekście tych rozważań rezerwaty: Ustronie, Cisy nad Czerską Strugą Bagno Grzybna, Jezioro Zdręczno, Jeziorka Kozie zdają się mieć powierzchnię zbyt małą jak na potrzeby ekologiczne ochrony. Otuliny tych rezerwatów niejednokrotnie kilkakrotnie przewyższają powierzchnię rezerwatów, nie są w stanie ze względów prawnych zabezpieczyć celów i przedmiotów ochrony. Przykładami właściwie zaprojektowanej powierzchni leśnych rezerwatów wydają się być rezerwaty „Dolina Rzeki Brdy" i „Źródła Rzeki Stążki" oraz wszystkie rezerwaty projektowane. Biorąc pod uwagę, że z oczywistych względów ekosystemy leśne na terenie LKP są siedliskami znakomitej większości gatunków zwierząt i roślin, liczba jak i też łączna powierzchnia rezerwatów stale zwiększająca się w lasach LKP nie powinna dziwić. Oparcie gospodarki leśnej na kryteriach ekologicznych nie może zastąpić potrzeby istnienia i tworzenia rezerwatów przyrody.

199 Ze względu na zagrożenia celów ochrony należy przy ustalaniu planów ochrony rozważyć zastosowanie w większym stopniu ochrony czynnej. Na przykład w ostatnich latach obserwuje się na terenie rezerwatów „Ustronie" i „Cisy nad Czerską Strugą" niepokojące procesy zagrożenia dla celu ochrony i głównego przedmiotu ochrony. W rezerwacie „Ustronie" występuje powolny proces wydzielania się starodrzewia sosnowego, w którego miejsce następuje wyraźna sukcesja gatunków liściastych, głównie buka i graba. Z braku naturalnych odnowień sosny i jarzębu brekini zagrożony staje się cel ochrony, którym jest fragment lasu mieszanego o cechach naturalnych i główny przedmiot ochrony, którym jest jarząb brekinia. Jedną z przyczyn, oprócz ogólnej poprzednio opisanej, wydaje się być stosowanie przez służby konserwatorskie zasad ochrony zachowawczej, zamiast czynnej zależnej od dynamicznych stosunków w ekosystemie leśnym wpływający na wzrost i rozwój młodego pokolenia sosny i brekinii. Brekinia jest gatunkiem ściśle chronionym, znoszącym w młodości ocienienie do 8 roku życia, później potrzebującym dużo światła, a przez to wymagającym ochronnych cięć prześwietlających w otaczającym drzewostanie. Realizacja celu ochrony w tym przypadku powinna zmierzać poprzez odnowienie sztuczne i cięcia ochronne prześwietlające do przywrócenia stanu pierwotnego roślinności, cofnięcie do wcześniejszych stadiów sukcesji i przywrócenia w ekosystemie właściwej ilości sosny i brekinii, które są narażone na wyginięcie. W rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą" obserwuje się regres w rozwoju populacji cisa. Ojawia się ona obumieraniem nalotu i podrostu tego gatunku. Celem zabiegów ochronnych, w tym rezerwacie powinno być zapewnienie zachowania cisa i jego pomnażanie przez umożliwienie naturalnego odnowienia. Tymczasem nie wykonano w tym rezerwacie żadnych cięć ochronnych prześwietlających. Nadmierne ocienienie spowodowało ograniczenie przyrostów, aż do stanu całkowitego usychania oraz stało się powodem ginięcia nalotu. Trzeba pamiętać, że cis jest gatunkiem znoszącym ocienienie najbardziej w młodości, a nie „cieniolubnym". W ten sposób dopuszczono do odnowień naturalnych innych gatunków, nie chroniąc cisa przed nadmiernym cieniem przy całkowitym braku ekspansywności tego ginącego gatunku. Rezerwat Brzęki im. prof. Z. Czubińskiego jest rezerwatem częściowym, powołanym dla ochrony fragmentów lasu grądowego z udziałem jarzebu brekini Sorbus torminalis i domieszką buka. Ochronę tego uroczyska postulował już Convetz w 1895r. Znajduje się tu największe skupienie brekinii w Polsce. Kolejne inwentaryzacje tego gatunku wskazują na permanentne zmniejszanie się jego liczebności, zwłaszcza wśród młodego pokolenia w formie nalotów i podrostów. Jedną z przyczyn redukcji liczebnej brekinii znowu wydaje się być stosowanie przez służby konserwatorskie zasad ochrony zachowawczej, zamiast czynnej zależnej od dynamicznych stosunków w ekosystemie leśnym wpływających na wzrost i rozwój młodego pokolenia brekinii.

200 Innym przykładem zagrożenia podmiotów ochrony rezerwatowej są rezerwaty Dury i Miedźno. W rezerwacie Miedźno chroniony jest biotop faunistyczny wodny, w rezerwacie Dury cztery jeziorka , a więc spełnienie potrzeb ochronnych jest podobne. Wydaje się, że na etapie projektu tych obu rezerwatów zaliczono do granic rezerwatu za małą powierzchnię otoczenia wód. Środowisko otoczenia gwarantuje przecież określone właściwości dla sprzyjających stosunków hydrologicznych, jako głównego czynnika warunkującego egzystencje podmiotu ochrony. Stopień zagrożenia egzystencji tych naturalnych zbiorników wodnych jest tym większy im silnie otoczenie jest użytkowane gospodarczo. Strefa ekotonowa o szerokości 50 m wokół przedmiotu ochrony, którą przewidują zasady proekologicznej gospodarki leśnej może okazać się niewystarczająca dla spełnienia ochrony podmiotów. Zasada wytyczania granic tego typy rezerwatów po topograficznej granicy zlewni z uwzględnieniem 50 szerokości strefy krawędziowej w pełni zabezpiecza ochronę podmiotu jak jeziora, rzeka. Najbardziej dynamiczne zmiany następują w rezerwatach wodnych i torfowiskowych, w związku z procesem zarastania jezior i bagien. Przyczyna tych procesów jest bardzo zlożona. Jednym z powodów jest ograniczenie z różnych przyczyn, także przyrodniczych, możliwości nawodnień np. przez system melioracyjny rzeki Brdy oraz przez zaniechanie nawodnień stokowych „Łąk Czerskich”. Brak odpowiedniej ilości wodnych budowli piętrzących zaostrza proces osuszania się terenu LKP. Lasy ochronne i rezerwaty w podziale gospodarczym w większości zaliczone zostały do gospodarstwa specjalnego, które nie podlega regulacji użytkowania rębnego. Do gospodarstwa tego w LKP zaliczono: - rezerwaty istniejące, - projektowane rezerwaty, - lasy glebochronne na stokach o nachyleniu powyżej 45°, na stromych zboczach jarów oraz lasy na glebowych powierzchniach wzorcowych (GPW), -wyłączone drzewostany nasienne, - lasy przeznaczone do masowego wypoczynku na terenach ośrodków wypoczynkowych i w najbliższym ich otoczeniu, - ostoje zwierząt wymagających ochrony. Etat użytkowania rębnego dla gospodarstwa jest sumą stwierdzonych, przez taksatora na gruncie, potrzeb hodowlanych drzewostanów realizowanych w postaci różnych form użytkowania rębnego, zapewniającego ciągłe spełnianie przez nie funkcji, dla których zostały wyłączone. Wysokość i rodzaj użytkowani zaplanowano w nim następująco: * w rezerwacie przyrody zgodnie z planem ochrony rezerwatowej, w rezerwatach projektowanych w uzgodnieniu w Wojewódzkimi Konserwatorami Przyrody,

201 * w wyłączonych drzewostanach nasiennych zgodnie z planem zagospodarowania tych drzewostanów, * w ostojach zwierząt chronionych w uzgodnieniu w Wojewódzkimi Konserwatorami Przyrody, * na glebowej powierzchni wzorcowej zgodnie z wytycznymi jej zagospodarowania, * w pozostałych drzewostanach, uwzględniając stan lasu i konieczność trwałego pełnienia funkcji glebochronnych czy rekreacyjnych. Roczny etat użytków rębnych w gospodarstwie specjalnym LKP wynosi w stosunku do powierzchni 18 ha, w stosunku do miąższości grubizny netto 2250m3. Stanowi on 4,2% całego etatu powierzchniowego użytkowania rębnego, który wynosi dla LKP 432 ha 2,4% całego etatu miąższościowego, który z kolei wynosi dla LKP 92353m grubizny netto. Niskie relacje powierzchniowe, a zwłaszcza miąższościowe świadczą o ekstensywnym sposobie użytkowania rębnego służącym intensyfikowaniu pozaprodukcyjnych funkcji ekologicznych lasów LKP.

XIII. 2. Parki krajobrazowe

Na terenie LKP funkcjonują 4 parki krajobrazowe: Wdecki Park Krajobrazowy, Tucholski Park Krajobrazowy, Krajeński Park Krajobrazowy i Zespół Parków Krajobrazowych Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. W celu zachowania wysokich walorów przyrodniczych i wartości ochroniarskich tego terenu kierownictwa nadleśnictw w dalszym ciągu powinny współpracować z zarządami parków krajobrazowych. Istotna jest koordynacja planów i programów, którą można osiągnąć poprzez czynne uczestnictwo w radach parków krajobrazowych. Z drugiej strony należy tak jak dotychczas zapraszać przedstawicieli parków krajobrazowych na komisje techniczno-gospodarcze w nadleśnictwach, zwłaszcza w części poświęconej programowi ochrony oraz na posiedzenia Rady Społeczno-Naukowej LKP. Najważniejszym elementem wspólnego działania należy uczynić współpracę przy wdrażaniu programów edukacyjnych w zakresie ochrony ekosystemów, cennych fragmentów przyrody oraz konieczności dbania o środowisko, zwłaszcza w celu przeciwstawienia się zaśmiecaniu lasów.

XIII. 3.Obszary Natura 2000

5 września 2007 roku został zatwierdzony przez Ministra Środowiska obszar specjalnej ochrony ptaków PLB040003 „Dolina Dolnej Wisły”. Jego granice znajdują się w zasięgu działania terytorialnego Nadleśnictw Dąbrowa i Osie. Ponadto, w dniu 31 sierpnia 2007 roku Minister Środowiska przekazał do Komisji Europejskiej propozycje specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000. Wśród nich trzy, które w całości lub w dużej części

202 leżą na terenie LKP „Bory Tucholskie”. Należą do nich: PLH040023 „Dolina Brdy i Stążki w Borach Tucholskich”, PLH040017 „Sandr Wdy” oraz PLH040025 „Zamek Świecie”. Nadleśnictwa, które są objete zasięgiem tych ostoi powinny czynnie włączyć się w wyznaczenie ostatecznych granic tych obszarów, a następnie brać udział w tworzeniu planów ich ochrony.

XIII.4. Użytki ekologiczne

W Nadleśnictwach, które tworzą LKP „Bory Tucholskie” utworzono dotychczas 313 użytków ekologicznych. Występuje tu jeszcze wiele obiektów zasługujących na ochronę w formie użytków ekologicznych. Ich utworzenie musi być jednak poprzedzone odpowiednim rozpoznaniem wartości przyrodniczej. Zgodnie z zasadami urządzania lasu użytki określane są najczęściej jako: bagna, łąki i pastwiska oraz oczka wodne. Powinny być one jednak zwaloryzowane i opisane w sposób bardziej szczegółowy niż dotychczas. Określanie typu „bagna” nic nie mówi o ich prawdziwym charakterze, wartości ochroniarskiej i celu powołania. W takim ujęciu bagnami są bowiem zarówno bardzo cenne przyrodniczo torfowiska wysokie, jak i mniej cenne tereny np. zdegradowane łąki użytkowe. Problem ten został już częściowo rozwiązany, w trakcie inwentaryzacji siedlisk nieleśnych o znaczeniu europejskim, ale należy go kontynuować.

XIII. 5.Gatunki chronione i rzadkie

Na wysokie walory LKP „Bory Tucholskie” wpływa różnorodność i bogactwo gatunkowe świata roślin i zwierząt. Dla ich zachowania należy kontynuować dotychczasowe zadania takie jak np.: chronienie starych drzew i drzewostanów w celu utrzymania populacji wielu rzadkich gatunków ptaków i ssaków (nietoperzy), gnieżdżących się w dziuplach, ochrona mrowisk itd. Ważna jest również znajomość gatunków chronionych i rzadkich. Dlatego nadal należy prowadzić systematyczne szkolenia na ten temat znajomości roślin i zwierząt.

XIII. 6. Ochrona różnorodności gatunkowej

Żeby chronić poszczególne elementy przyrody trzeba je najpierw dobrze rozpoznać. O ile dane na temat roślin naczyniowych (paprotniki i nasienne) oraz kręgowców, a w niektórych fragmentach LKP również porostów i grzybów są bardzo duże, to rozpoznanie naukowe innych grup organizmów jest na ogół niewielkie. A przecież niektóre z nich są bardzo istotnym elementem ekosystemu leśnego, którego brak lub nadmiar może powodować duże zaburzenia, wywołując na przykład gradacje owadów. Dlatego Rada Naukowo-Spoleczna LKP powinna być inicjatorem, a następnie koordynatorem badań takich organizmów, jak np.

203 bezkręgowce, a wśród nich: wybrane grupy owadów, pajęczaki, mięczaki i w miarę możliwości inne grupy gatunkow.

XIII. 7. Zasady postępowania na siedliskach chronionych

Powszechna inwentaryzacja siedlisk o znaczeniu europejskim z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej przeprowadzona w 2007 roku w Lasach Państwowych, wykazała, że w lasach Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie” zajmują one łączną powierzchnię 3675,41 ha. W trakcie inwentaryzacji w 2007 roku przeprowadzono we wszystkich nadleśnictwach LKP szkolenia na ich temat. Ich znajomość i umiejętność rozpoznawania stanu zachowania powinny być systematycznie utrwalane i pogłębiane. Wytyczne Komisji Europejskiej do Dyrektywy Habitatowej nic nie proponują jak postępować z siedliskami o znaczeniu wspólnotowym na terenach nie włączonych do specjalnych obszarów ochrony siedlisk. Również w ustawie o ochronie przyrody nie ma o nich mowy. Propozycje działań na tego typu siedliskach ukazały się w Biuletynie RDLP w Toruniu (Cyzman 2008. ). Ich główne założenia przedstawiono poniżej. Zasadą główną postępowania na siedliskach chronionych powinno być przynajmniej zrównoważenie funkcji gospodarczej lasu z funkcją przyrodniczą. Druga zasada polega na tym, że wszelkie działanie na siedliskach w „stanie uprzywilejowanym” (naturalnym) powinny zmierzać do zachowania tego stanu. Trzecia zasada to podniesienie w trakcie kształtowania kolejnego pokoleniu drzew stanu zachowania siedliska przynajmniej o jeden stopień. Dotyczy to szczególnie siedlisk w stanie C, których renaturalizacja bez interwencji człowieka może trwać bardzo długo. I ostatnia zasada. Całkowicie rezygnujemy z celowego użytkowania lasu na siedliskach, których ilość i powierzchnia w danym nadleśnictwie jest niewielka lub bardzo mała. Dotyczy to zwłaszcza siedlisk skrajnie ubogich pod względem troficznym, np. torfowisk wysokich i borów chrobotkowych. Dużych korzyści gospodarczych nie przynoszą, a posiadają znaczącą wartość przyrodniczą i ochroniarską. Na tych siedliskach pozyskanie drewna może być jednak prowadzone, przy zabiegach ochronnych np. usuwaniu nadmiaru osobników brzozy w borze bagiennym, czy też cięciach rozluźniających lub sanitarnych w borach chrobotkowych. Uwaga ta dotyczy także dąbrowy świetlistej. Zasadniczym celem zabiegów pielęgnacyjnych jest stworzenie najodpowiedniejszych dla danych warunków siedliskowych struktur drzewostanów, składu gatunkowego, zróżnicowania wieku, ukształtowania koron, budowy warstwowej drzewostanów itp. Ponadto prace pielęgnacyjne mają na celu poprawę stanu zdrowotnego i sanitarnego drzewostanów zwłaszcza o niewłaściwym składzie gatunkowym (monokultury). Należy jednak stosować zasadę generalną: zabiegi pielęgnacyjno-hodowlane prowadzić

204 tylko tam, gdzie procesy naturalnego rozwoju drzewostanów nie dają gwarancji trwałości drzewostanów. W trakcie wykonywania prac pielęgnacyjnych należy w pełni uwzględniać ochronę całej biocenozy leśnej. W niektórych przypadkach ochrona elementów składowych biocenozy leśnej może przeważać nad potrzebą pielęgnacji samego drzewostanu. Szczególnej rozwagi wymagają decyzje dotyczące ewentualnych cięć rębnych. Mogą one wynikać jedynie z potrzeb ochronnych, nie potrzeb pozyskania drewna. Zadaniem cięć rębnych jest głównie stworzenie odpowiednich warunków do powstania i rozwoju młodego pokolenia lub wprowadzenia pożądanych gatunków drzew i krzewów. Po wykonanych cięciach może zajść potrzeba wykonania zabiegu pielęgnacyjnego w podroście. Niedopuszczalne jest stosowanie zrębów zupełnych. Powierzchnie otwarte mogą zaistnieć tylko w wyniku działania czynników biotycznych czy abiotycznych, które zniszczyły drzewostan (wywroty, wiatrołomy, podtopienie lub osuszenie, pożary, gradacje owadów, rozwój grzybów). Rodzaje rębni dobierać należy według najbardziej zbliżonych do naturalnych procesów rozwojowych drzewostanu. Wykonywanie zabiegów ochronnych w drzewostanie powinno być planowane także wtedy, gdy występuje potrzeba dotycząca jedynie części drzewostanu, wybranych gatunków a nawet poszczególnych osobników. Jest to bardzo ważna zasada obowiązująca we wszystkich fazach rozwojowych drzewostanu i w stosunku do różnych możliwych zabiegów ochronnych. Intensywność trzebieży należy określać według potrzeb ochronnych. W niektórych drzewostanach, szczególnie II i III klasy wieku może zaistnieć potrzeba wykonania silnej trzebieży np.: w drzewostanie sosnowym na siedliskach LMśw (grądu wysokiego, kwaśnej dąbrowy), w którym trzeba stworzyć właściwy dostęp światła dla dębów powstałych w drodze naturalnej sukcesji. Podczas wykonywania trzebieży należy odsłaniać powstające stożki odnowieniowe. Niektóre trzebieże trzeba wykonywać pod kątem ochrony gatunków runa. Trzebieże w starszych drzewostanach powinno się ograniczyć do minimum, do względów zdrowotnych i sanitarnych. Należy chronić rodzimość pochodzenia drzewostanów. Gdy zachodzi potrzeba odnowienia, podsadzeń czy dolesień lub poprawek i uzupełnień należy do tego celu użyć nasion pochodzących z rodzimego drzewostanu lub z nich wyprodukowanych sadzonek. Nasiona i sadzonki gatunków nie występujących w tym drzewostanie powinny mieć pochodzenie określone według zasad obowiązujących dla Lasów Państwowych. Podstawą prac odnowieniowych, zalesieniowych, poprawek, uzupełnień i dolesień powinien być określony dla każdego typu siedliskowego lasu docelowy skład gatunkowy oraz wyjściowy skład gatunkowy upraw i odnowień przyjęty przez KTG. Musi on jednak uwzględniać naturalny skład zespołów leśnych. Warto więc niekiedy przeprowadzić dodatkowe konsultacje ze specjalistami w tej dziedzinie. Najbardziej popierane powinny być gatunki długowieczne, ale zawsze w określonej proporcji składu gatunkowego. Głównym wzorcem postępowania powinny być drzewostany zbliżone do

205 naturalnych. Maksymalne wykorzystanie procesów naturalnych w pielęgnowaniu upraw i drzewostanów jest najważniejszą zasadą ochrony siedlisk. W odnowieniach należy przyjąć następującą kolejność postępowania: samosiew, siew, sadzenie. Często zachodzić będzie potrzeba wykorzystania w jednym drzewostanie wszystkich tych sposobów. Należy zwrócić uwagę na mikrosiedliska i odpowiednio dobrać do nich gatunki. Na siedliskach objętych ochroną zwierzyna może spowodować znaczne zaburzenia w procesie naturalnego odnawiania się drzewostanów. W takich przypadkach należy odpowiednio regulować liczebność populacji zwierząt w całym terenie przyległym do powierzchni chronionych. Nie tyle wiek dojrzałości rębnej, ale powstające luki i przerzedzenia drzewostanu powinny określać czas podjęcia prac odnowieniowych np. przygotowanie gleby. Należy pamiętać, aby we wszystkich fazach rozwojowych drzewostanu przy wykorzystaniu zabiegów pielęgnacyjnych stwarzać dogodne warunki rozwoju powstającym tam samorzutnie odnowieniom naturalnym. W ten sposób uzyskuje się zróżnicowanie strukturalne drzewostanu. Przy określenie czasu wykonania prac odnowieniowych należy uwzględnić między innymi:

- zachodzące zmiany w środowisku, szczególnie obniżenie poziomu wód gruntowych, które zwykle prowadzą do osłabienia drzewostanu, a tym samym jego przedwczesnego obumierania,

- stan zdrowotny drzewostanu – im jest gorszy tym wcześniej należy wykonywać prace odnowieniowe,

- stopień zwarcia – im jest wyższe tym bardziej można odłożyć wykonanie zabiegu w czasie,

- skład gatunkowy – trzeba wcześniej umożliwić odnowienie gatunków krótkowiecznych, którym może zagrażać całkowite zniknięcie z drzewostanu,

- czas powstawania nalotów i podrostów poszczególnych gatunków,

- duże zaawansowanie odnowienia naturalnego upoważnia do wcześniejszych prac odnowieniowych,

- stan pokrywy glebowej – im mocniej się zachwaszcza, tym bardziej prace trzeba przyspieszyć.

Generalnie przyjąć należy zasadę, że nie wykonuje się cięć odnowieniowych dopóki drzewostan jest w dobrym stanie zdrowotnym, a zwarcie na tyle duże, że uniemożliwia odnowienie naturalne. Wprowadzanie podszytów w drzewostanach wykonuje się w celu

206 uzupełnienia składu gatunkowego danego zbiorowiska leśnego gatunkami odpowiadającymi właściwemu zespołowi.

XIII. 8. Restytucja cisa Taxus baccata i jarzębu brekinia Sorbus torminalis

Aktualnie na terenie LKP realizuje się „Regionalny program ochrony i restytucji cisa pospolitego (Taxus baccata L.) opracowany na 2007-2016. Spośród trzech baz leśnego materiału podstawowego (LMP) wytypowanych w RDLP Toruń, dwie usytuowano na terenie LKP „Bory Tucholskie” – w Nadleśnictwie Woziwoda i w Nadleśnictwie Tuchola. Trzecia baza znajduje się w niedalekiej odległości od granic LKP, w rezerwatach „Cisy Staropolskie” i „Jelenia Góra”, które należą do obrębu Wierzchlas w Nadleśnictwie Zamrzenica. Na terenie Nadleśnictwa Woziwoda do reprodukcji wytypowano 1200 osobników w rezerwacie „Cisy nad Czerską Strugą” a w Nadleśnictwie Tuchola 62 osobniki z populacji „Cisy w Nadleśnictwie Tuchola”. Dotychczas jednak nie pozyskiwano nasion i nie produkowano sadzonek z tych baz. Ocenia się jednak, że maksymalna możliwa do osiągnięcia, w perspektywie najbliższych 15-20 lat, wielkość produkcji sadzonek cisa pospolitego z populacji Woziwoda wynosi 8 000 sztuk, a w Nadleśnictwie Tuchola – 1000 sztuk. Pozostała główna część produkcji materiału sadzeniowego odbywa się poza LKP „Bory Tucholskie”. Na terenie RDLP w Toruniu wytypowano 16 jednostek do realizacji programu ochrony i restytucji cisa. Są nimi Nadleśnictwa:Zamrzenica, Woziwoda, Tuchola, Przymuszewo, Rytel, Czersk, Osie, Trzebciny, Dąbrowa, Lutówko, Runowo, Różanna, Jamy, Żołędowo, Golub- Dobrzyń i Brodnica. Wśród tych jednostek wytypowano nadleśnictwa stanowiące ośrodki produkcji LMP, którymi są Nadleśnictwa: Zamrzenica, Żołędowo, Woziwoda i Tuchola. Do zadań ośrodków produkcji LMP należą: a) Zbiór materiału rozmnożeniowego do produkcji sadzonek oraz na potrzeby plantacji zachowawczych. b) Produkcja materiału sadzeniowego wyjściowego (tylko Zamrzenica i Żołędowo). c) Zakładanie plantacji zachowawczych (tylko Zamrzenica i Żołędowo). d) Prowadzenie szkoleń w zakresie produkcji leśnego materiału rozmnożeniowego (LMP) dla pozostałych nadleśnictw biorących udział w Programie. e) Przekazywanie LMP wraz z pełną dokumentacją do nadleśnictw Pozostałe jednostki tj. Nadleśnictwa: Przymuszewo, Rytel, Czersk, Osie, Trzebciny, Dąbrowa, Lutówko, Runowo, Różanna, Jamy, Golub-Dobrzyń i Brodnica. to tzw. nadleśnictwa uczestniczące w Programie

207 Do ich zadań należy: a) Wytypowanie powierzchni pod nasadzenia na własnym terenie i określenie zapotrzebowania na materiał sadzeniowy przez najbliższe 10 lat. b) Ewentualna produkcja materiału sadzeniowego. c) Wykonywanie nasadzeń na wytypowanych powierzchniach. d) Sporządzanie sprawozdań i raportów z realizacji Programu. e) Dokumentowanie działań związanych z realizacją Programu – archiwizacja dokumentów źródłowych. Cis pospolity będzie wprowadzany w ramach odnawiania zrębów, odnowień w rębniach złożonych, wprowadzania II piętra lub podsadzeń produkcyjnych. Przy wyborze tych powierzchni należy zwrócić uwagę na warunki siedliskowe. Dla cisa pospolitego bowiem jako optymalne określa się siedliska LMśw i Lśw (bardziej szczegółowo wymagania siedliskowe cisa pospolitego opisano w punkcie 14). Dotychczasowe doświadczenia Nadleśnictwa Zamrzenica wskazują, że najlepsze efekty wykonywania nasadzeń cisa pospolitego daje wprowadzanie go w ramach odnowień pod osłoną drzewostanów na gniazdach o pow. 15-20 arów, na których przedtem rozrzedzono starodrzew do zadrzewienia wynoszącego ok. 0,5. Powstałe w rozproszeniu uprawy zachowawcze cisa pospolitego podlegają rejestracji, a dokumentację w tym zakresie będzie prowadziło nadleśnictwo, na terenie którego one powstaną. Szczegółowe zasady i metody restytucji cisa znajdują się w „Regionalnym programie ochrony i restytucji cisa pospolitego (Taxus baccata L.) opracowanym przez : mgr inż.. Jana Pakalskiego -naczelnika Wydziału Hodowli Lasu RDLP w Toruniu, dr inż. Maciej Kussa – starszego specjalistę SL ds. selekcji, nasiennictwa i szkółkarstwa w RDLP Toruń, mgr inż. Adama Wendę -nadleśniczego Nadleśnictwa Zamrzenica, mgr inż. Romana Podlaszewskiego - zastępcę nadleśniczego Nadleśnictwa Zamrzenica oraz mgr inż. Janz Żmudzkiego - inżyniera nadzoru w Nadleśnictwie Zamrzenica Wdrażany aktualnie program restytucji cisa jest programem ważnym, który będzie miał tendencje rozwojowe. RDLP w Toruniu jest otwarta na współpracę z rożnymi podmiotami zainteresowanymi osiągnięciem celu jakim jest odtworzenie populacji cisa pospolitego w polskich lasach. Postuluje się, tam gdzie jest to możliwe i uzasadnione wzbogacenie programu o działania nad restytucją jarzębu brekinii (brzęku) Sorbus torminalis. Przy realizacji programu pożądane jest wsparcie organów administracji państwowej oraz fundacji, stowarzyszeń rządowych i pozarządowych.

208 XIV. KIERUNKI I ZASADY WSPÓŁPRACY NA POZIOMIE REGIONALNYM I LOKALNYM.

XIV .1. Realizacja i wzmacnianie funkcji społecznych LKP

Lasy w Polsce w coraz większym zakresie pełnią funkcje społeczne. Przyczyniają się się do kształtowania korzystnych warunków zdrowotnych i rekreacyjnych dla społeczeństwa, wzbogacają rynek pracy, sprzyjają rozwojowi kultury i nauki oraz pełnią ważną rolę w edukacji ekologicznej społeczeństwa. Nadleśnictwa skupione w leśnym kompleksie promocyjnym „Bory Tucholskie” wdrażają zasady zagospodarowania integrujące cele powszechnej ochrony przyrody, wzmagania funkcji środowiskotwórczych lasu, trwałego użytkowania zasobów leśnych, stabilizacji ekonomicznej gospodarki leśnej, w coraz większym stopniu angażując społeczeństwo w proces zarządzania lasami, jako dobra publicznego. Realizacja celów leśnych kompleksów promocyjnych wpływa na lepszy kontakt pomiędzy społeczeństwem a leśnikami oraz pozwala na bardziej obiektywne spojrzenie na las i leśnictwo. Kierownictwa Nadleśnictw oraz Rada Naukowo-Społeczna LKP są często inicjatorami współpracy z organizacjami ochrony przyrody i stowarzyszeniami ekologicznymi i umożliwiają im czynne uczestnictwo w komisjach techniczno – gospodarczych, ustalających wytyczne i zasady do sporządzania kolejnych planów urządzenia lasu. Lasy nadleśnictw skupionych w LKP „Bory Tucholskie” już od wielu lat są ważnym poligonem badawczym dla naukowców z różnych dziedzin i ośrodków akademickich. Utworzenie LKP wpłynęło na lepszą współpracę pracowników nauki i leśników. Leśnicy niekiedy sami wskazują tematy prac badawczych, które są ważne dla praktyki leśnej. Ich wyniki coraz częściej są wykorzystywane w procesie doskonalenia metod gospodarowania lasem. Pozwalają też niekiedy na określenie dopuszczalnych granic ingerencji gospodarczych w ekosystemy leśne.

LKP jest także rozwiązaniem alternatywnym dla nadmiernie przeciążonego ruchem turystycznym Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, w którym turystyka odbywa się według znacznie bardziej rygorystycznych zasad. LKP daje możliwość nie tylko zapoznania się z zasadami prowadzenia ekologicznej gospodarki leśnej, ale również żywego kontaktu z przyrodą, bez większych ograniczeń wstępu i poruszania się po lesie, co jest bardzo istotne dla edukacji dzieci i młodzieży.

Działalność leśnego kompleksu promocyjnego jest w coraz większym stopniu zauważana przez władze administracyjne i samorządowe oraz lokalną społeczność. Wciąż jednak brakuje wydawnictwa w formie periodyku, w którym systematycznie informowano by o działalności, sukcesach i problemach nadleśnictw skupionych w LKP „Bory Tucholskie”

209 oraz o inicjatywach jego Rady Naukowo-Społecznej. Już dawno nie zorganizowano konferencji poświęconej analizie działalności LKP lub tematyce ważnej dla lasów i leśników oraz społeczeństwa z tego terenu. Nadleśnictwa oraz Rada Naukowo-Społeczna LKP w najbliższych latach spotkają się z problematyką gospodarowania na obszarach Natura 2000 oraz na siediskach chronionych o znaczeniu europejskim. Muszą się więc czynnie włączyć w wytyczanie granic specjalnych obszarów ochrony siedlisk oraz sporządzanie planów ich ochrony. Ważnym zadaniem Rady Społeczno-Naukowej LKP jest wskazanie tematów badawczych i ich zakresu, które są niezbędne lub będą pomocne przy realizacji zadań gospodarczych, środowiskowych i społecznych na tych terenach. Chodzi między innymi o retencję wodną, w tym ochronę lub renaturalizację torfowisk i innych obszarów mokradłowych oraz rozpoznanie ważnych dla ekosystemów i procesów w nich zachodzących grup bezkręgowców. Mimo intensywnej edukacji społeczeństwa wciąż nie jest rozwiązany problem zaśmiecania lasów. Metody „policyjne” też nie skutkują. W tym nieprzyjemnym temacie konieczna jest koordynacja działań leśników, samorządowców, służb mundurowych (policjantów, strażników leśnych, strażników miejskich, strażników parków krajobrazowych, strażników rybackich i innych), wędkarzy, myśliwych oraz członków organizacji przyrodniczych i ekologicznych. Rada Naukowo-Społeczna LKP powinna być inicjatorem spotkania lokalnych organizacji społecznych, instytucji oraz pzredsiębiorców, na którym wypracuje się metody walki z tym problemem. Najprawdopodobniej jedynym sposobem walki z zaśmiecaniem lasu są bodźce ekonomiczne i to pozytywne; promowanie zniżką kosztów tych podmiotów, które udokumentują adekwatną do wielkości gospodarstwa i liczby osób masę odprowadzanych odpadów. Ta uwaga odnosi się także ( a może zwłaszcza) do domów letniskowych i ich właścicieli i lokatorow. Konsultacje ze społecznością lokalną dotyczące szeroko rozumianej gospodarki leśnej w nadleśnictwach przeprowadzane są na podstawie zarządzenia nr 65 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 2 lipca 1999 roku. Konsultacje te polegają na wyłożeniu projektów planów urządzenia lasu do publicznego wglądu przed zatwierdzeniem ich przez Ministra Środowiska. Po możliwie szerokim poinformowaniu społeczności o wykonanym planie urządzenia, każdy obywatel może wyrazić swoją opinię na temat gospodarki leśnej, przedstawić swoje zastrzeżenia i uwagi oraz uzyskać wyjaśnienia i odpowiedzi na zastrzeżenia.

210 XIV. 2. Współpraca w planowaniu przestrzennym

Nadleśnictwa LKP „Bory Tucholskie” zajmują bardzo dużą przestrzeń gmin, na których gospodarują lasami. Dlatego niezbędna jest współpraca między tymi jednostkami na etapie planowania.

W planowaniu przestrzennym gminy problem lokalizacji gruntów leśnych i gruntów planowanych do zalesienia rozwiązywany jest poprzez określenie granicy polno – leśnej dla lasów państwowych i niepaństwowych łącznie. W interesie właściciela lasu jest, by ta granica była jak najkrótsza (szczególnie Lasów Państwowych ) bowiem krótsza granica polno – leśna ułatwia gospodarkę leśną, ogranicza penetrację ludzi oraz zasięg szkód łowieckich, zmniejsza zagrożenie pożarowe i szkodnictwo leśne. Rolnictwo nastawione jest na maksymalizację produkcji rolnej również nie jest zainteresowane wydłużeniem tej granicy. W warunkach LKP może jednak pojawić się inna hierarchia celów kiedy to względy krajobrazowe i widokowe mogą wymuszać dążenie do wydłużania i różnicowania tej granicy. Wiadomo jest, że najbogatsze przyrodniczo są strefy styków dwóch biocenoz czyli strefy ekotonowe. Przenikają się w niej wzajemne biotopy wielu organizmów lasu i pola. Niewątpliwie wydłużona linia ekotonu sprzyja większej penetracji zwierzyny leśnej na polach. Przy zmianach form gospodarowania jak przejście na agroturyzm zróżnicowana strefa ekotopu będzie jak najbardziej pożądana. Wydłużenie granicy polno – leśnej jest też wymagane ze względów biocenotycznych. Ekotony bowiem charakteryzują się dużą stabilnością procesów przyrodniczych. Są one uwarunkowane dużą różnorodnością zasiedlających je organizmów. Pożyteczne organizmy zasiedlające skraj lasu penetrują również przyległe pola np.: owady drapieżne i zapylające, ptaki, ssaki drapieżne i owadożerne, mikrofauna glebowa. Problem szkód od zwierzyny leśnej można rozwiązać w lasach LKP przez przeniesienie warunków ekotonu w głąb kompleksu leśnego. Ustawa o lasach z dnia 28 września 1991 r. wprowadza na właścicieli i zarządców lasów obowiązek zachowania naturalnych bagien, łąk i torfowisk. Zaś ustawa o ochronie przyrody zachęca wręcz do ustanowienia z tych gruntów użytków ekologicznych. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego powierzchnie te powinny być wyodrębnione, określony ich status i sposoby zagospodarowania. Jeśli w lasach LKP udałoby się zharmonizować różnorodność ekologiczną wewnątrz kompleksów leśnych wówczas i zagadnienie granicy polno – leśnej nie byłoby problemem, mogłaby ona być bardziej dłuższa i urozmaicona stosownie do walorów krajobrazowych. Następnym tematem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego ściśle związanych z granicą polno – leśną jest zalesianie gruntów rolnych nieprzydatnych dla gospodarki rolnej. Decyzja o zalesianiu gruntów powinna przynosić tylko dobre skutki.

211 Nieprzemyślane, chaotyczne zalesienia różnych skrawków pól stworzyły dobre warunki do schronienia dla zwierzyny (ostoje dzienne) czyniącej duże szkody w uprawach rolnych zwłaszcza w okresach intensywnej penetracji dużych kompleksów przez wzmożony ruch związany z turystyką i zbiorem płodów runa leśnego. Rola planu przestrzennego zagospodarowania gminy niebywale wzrosła z dniem wprowadzenia w życie nowej Ustawy o lasach z 1991 roku. Obecnie jedynym źródłem decyzji o zalesieniu gruntów jest wspomniany plan, do którego poprawki może wnosić każdy zainteresowany mieszkaniec. Od rozsądku i wiedzy ekologicznej autora planu zależy jego jakość. Tworząc treść zalesieniową planu przestrzennego zagospodarowania gminy w obszarze LKP należy mocno zastanowić się jak i co zalesiać i czy w ogóle zalesiać. Na pewno należy w pierwszej kolejności zalesiać tereny szczególnie trudne rolniczo o dużym narażeniu na erozję, tereny zatrute, stoki, źródliska, doliny rzek i mniejszych cieków głównie w aspekcie ciągów ekologicznych. Przed decyzją zalesienia gruntów nieprzydatnych rolniczo może w warunkach LKP powstrzymać projektanta planu „bariera widokowa” oraz możliwość zakładania płodozmianów alternatywnych. Płodozmianem mogą być zadrzewienia, plantacje energetyczne, ale przede wszystkim rolnicze płodozmiany alternatywne jak pokrycie odłogów trwałą roślinnością podwyższającą żyzność gleby. Produkcyjna i społeczna korzyść z wprowadzania takich upraw w warunkach LKP jest bezsporna i będzie niejednokrotnie większa niż z zalesień. Realizacja programu zwiększania lesistości odbywa się w drodze ustalenia przeznaczania gruntów do leśnego zagospodarowania w miejscowym planie przestrzennego zagospodarowania oraz stymulowania wykonania zalesień przez właścicieli i zarządców gruntów. Zgodnie z założeniami ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym z 2003 r. miejscowy plan gminny ma decydujące i obowiązujące znaczenie. Dobry miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, oprócz wytycznych z koncepcji krajowej i planu wojewódzkiego, musi się opierać na dobrym rozpoznaniu lokalnych warunków przyrodniczych. W celu określenia w miejscowym planie zakresu zadań zalesieniowych należy ustalić przebieg granicy rolno-leśnej przez określenie konturu istniejących i przyszłych kompleksów leśnych. Opracowanie techniczne granicy rolno-leśnej powinno uwzględniać wskazania programów wojewódzkich, wielkości zasobów Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa, propozycje Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Nadleśnictw Dąbrowa, Osie, Tuchola, Trzebciny i Woziwoda, a przede wszystkim założenia polityki przestrzennej władz gminy i stanowisko właścicieli gruntów. Przedstawiciele wymienionych jednostek tworzą komisję, która po zweryfikowaniu granicy rolno-leśnej w porozumieniu z właścicielami i użytkownikami odpowiednio je kwalifikuje: do zalesienia w pierwszej kolejności, do czasowego użytkowania rolniczego lub jako tereny przeznaczone na inne cele tj. poletka żerowe, zadrzewienia śródpolne, tereny rekreacyjne itp.

212 W przypadku nie podejmowania przez władze gminne decyzji o opracowaniu lub aktualizacji planu przestrzennego zagospodarowania, podstawą do zalesiania gruntów o powierzchni nie przekraczającej 5 ha może być decyzja o warunkach zagospodarowania terenu, podjęta z zachowaniem przepisów ustawy o zagospodarowaniu przestrzennym. Po ustaleniu decyzji władz gminnych w zakresie lokalizacji zalesień, należy podjąć działania stymulujące ich możliwie szybką realizację. Powinny one obejmować uzgodnienie zamiaru właścicieli gruntów oraz zakres potrzebnej pomocy ze strony Lasów Państwowych. Realizacji zalesień powinno sprzyjać tworzenie miejskich i gminnych wspólnot leśnych, które korzystać mogą z nieodpłatnego przejmowania gruntów własności Skarbu Państwa oraz z dotacji celowych na zalesienia.

W trakcie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego należy uwzględniać rezerwaty i inne lasy ochronne, których granice mają charakter trwały. Jako jednostki przyrodniczo – krajobrazowe tworzy się je w celu zachowania naturalności i trwałości lasów. Z punktu widzenia zachowania trwałości ekosystemów leśnych przedstawiona koncepcja ochrony, skoncentrowana na lasach ochronnych wydaje się być wystarczająca i z tego powodu nie ma potrzeby tworzenia nowych rezerwatów, oprócz istniejących i projektowanych.

XIV. 3. Współpraca z wojewodą i służbami ochrony przyrody

Lasy LKP „Bory Tucholskie” mają bardzo duże znaczenie w gospodarce województwa kujawsko-pomorskiego i wpływają w istotny sposób na jego walory krajobrazowe i przyrodnicze. Zwiększają jego atrakcyjność dla inwestorów. Muszą więc być uwzględniane w strategii rozwoju regionu. Współpraca nadleśnictw z wojewodą i jego służbami realizowana jest na wielu poziomach. Wspólnym zadaniem leśników i wojewody jest realizacja programu zwiększania lesistości województwa w tym gmin wchodzących w skład LKP. Zadanie to należy koordynować z zarządami parków - Wdeckiego, Tucholskiego i zarządem Zespołu Parków Chełmińskiego i Nadwiślańskiego. Bezpłatne przekazywanie gruntów na rzecz Lasów Państwowych na realizację programu zwiększenia lesistości umożliwia ustawa z dnia 19 października 1991roku o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Dodatkowo wojewoda może wspierać finansowo inicjatywy nadleśnictw na rzecz wykupu lasów i gruntów do zalesień położonych wewnątrz kompleksów leśnych LKP Wspólnym zadaniem jest także poprawa uwarunkowań środowiskowych gospodarowania w lasach LKP. Dlatego w wojewódzki program retencji powinien wspomagać realizację planów małej retencji w poszczególnych nadleśnictwach.

213 Również nowe inwestycje przemysłowe, komunikacyjne i inne powinny być szczegółowo analizowane pod kątem ich oddziaływania na lasy LKP. Większość rezerwatów w leśnym kompleksie promocyjnym posiada plany ochrony. Należy jednak działać na rzecz sporządzania projektów planu ochrony dla pozostałych rezerwatów. Ponadto istnieje konieczność podjęcia wspólnej z Wojewódzkim Konserwatorem Przyrody decyzji w sprawie projektów powołania trzech rezerwatów: "Czarcie Góry", "Gródek" "Dolina rzeki Wdy". W najbliższym czasie uzgodnieniu będą także podlegać granice istniejących i projektowanych obszarów Natura 2000, a następnie plany ich ochrony. W toku wykonywania czynności formalno – prawnych, przy konstruowaniu planów ochrony rezerwatów i obszarów Natura 2000 niezbędna jest współpraca pomiędzy wykonawcami planów, wojewodą, samorządami i nadleśnictwami skupionymi w LKP Bory Tucholskie przy: -gromadzenia niezbędnej dokumentacji do planu, w tym wniosków i postulatów osób i organów zainteresowanych planem, -opracowaniu i zatwierdzeniu przez WKOP wytycznych konserwatorskich dla każdego rezerwatu osobno, w których zawarte będą ustalenia merytorycznego zakresu planu, główne cele ochrony rezerwatowej, ewentualne propozycje zmian granic rezerwatu oraz zasięgu otuliny, hierarchizacja ważności i pilności przedmiotów ochrony, warunki graniczne jakich autor planu nie powinien przekroczyć w proponowaniu czynności konserwatorskich, -uwzględnieniu ustaleń planów ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego

XIV. 4. Rola samorządów gminnych i powiatowych

W okresie gospodarki rynkowej i ustroju demokratycznego gminy i starostwa nabierają nowej roli i znaczenia. Zaczynają one decydować o kształtowaniu swojej przestrzeni geograficznej, sposobie zarządzania środowiskiem i tworzeniu lepszego modelu życia. Lokalny rozwój powinien następować bez degradacji zasobów przyrody i jej ekosystemów oraz uwzględniać warunki przyrodnicze i społeczne. Na tym polega idea zrównoważonego rozwoju czyli ekorozwoju. Zgodnie z ustawą kompetencyjną Starosta w zakresie leśnictwa posiada zadania własne a także zadania z zakresu administracji rządowej oraz zadania, które powierzył nadleśniczym na podstawie stosownego porozumienia. Całokształt tych zadań przedstawiono poniżej:

214 I. Zadania własne Starosty, po zmianie ustawy o lasach zgodnie z ustawą określającą kompetencje organów administracji publicznej, w związku z reformą ustrojową państwa (Dz. U. Nr 106 poz. 668 art.78)

Art. 5 – nadzór nad gospodarką leśną w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa,

Art. 9 – powszechna ochrona lasów,

Art. 10 –zarządzanie zabiegów zwalczających i ochronnych w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa, na wniosek nadleśniczego,

Art. 13 –zmiana lasu na użytek rolny wobec lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa, o pow. do 10 ha,

Art. 14 –przyznanie w drodze decyzji dotacji właścicielom i użytkownikom wieczystym gruntów na całkowite lub częściowe pokrycie kosztów zalesienia tych gruntów,

Art.14a –cechowanie drewna i wydawanie świadectwa legalnego jego pozyskania właścicielowi lasu,

Art. 24 –nakazywanie drogą decyzji wykonanie obowiązków, wynikających z art. 13 oraz zadań zawartych w uproszczonym planie urządzenia lasów, w przypadku nie wykonania ich przez właścicieli lasów.

II. Zadania Starosty, wykonującego zadania z zakresu administracji rządowej:

Art. 12 –decyzje w sprawie przyznania środków na pokrycie kosztów szkód w lasach, w przypadku braku możliwości ustalenia sprawcy szkody wobec lasów nie pozostających w zarządzie Lasów Państwowych,

Art. 19 –decyzje w sprawie określenia zadań dla właścicieli lasów rozdrobnionych o pow. do 10 ha, wydane na podstawie inwentaryzacji stanu lasów,

Art. 21 –zlecenie wykonania uproszczonych planów urządzenia lasów własności osób fizycznych i wspólnot gruntowych oraz inwentaryzacji stanu tych lasów, - rozpatrywanie wniosków właścicieli lasów wobec projektów uproszczonych planów urządzenia lasów własności osób fizycznych,

215 Art. 22 –nadzór nad wykonaniem zatwierdzonych uproszczonych planów urządzenia lasów nie stanowiących własności Skarbu Państwa,

Art. 23 –decyzje w sprawie pozyskania drewna niezgodnie z uproszczonym planem urządzenia lasu w przypadku losowym.

III. Zadania Starosty, które może powierzyć nadleśniczym stosownym porozumieniem w ramach otrzymanej dotacji na ten cel z budżetu Wojewody:

Art. 9 –wydawanie decyzji z zakresu ochrony lasu, wobec właścicieli lasów, którzy nie wywiązują się z wykonania zabiegów nakazanych ustawą,

Art. 14a –cechowanie pozyskanego drewna na wniosek właściciela lasu i wydawanie świadectwa legalnego pochodzenia tego drewna,

Art. 24 –nakazywanie drogą decyzji wykonania obowiązków wynikających z art. 13 Ustawy oraz zadań zawartych w uproszczonym planie urządzenia lasu, w przypadku nie wykonania ich przez właścicieli lasów.

Każda gmina powinna mieć program ekorozwoju gminy, z którego powinien wynikać między innymi program zwiększania lesistości gminy. Podstawowe założenie ekorozwoju wymaga zastąpienia filozofii maksymalnego zysku, filozofią wspólnego interesu. Właśnie w gminie wspólny interes jest szczególnie ważny i musi uwzględniać potrzeby wszystkich mieszkańców. Samorządy terytorialne powinny brać odpowiedzialność za gospodarkę na obszarze swojej „małej ojczyzny”. Ich aktywne zarządzanie środowiskiem musi zapewnić lepszą jakość życia, bez niszczenia przyrody, a poprzez wzbogacanie jej zasobów. Koncepcja ekorozwoju gminy, w swojej strategii, określa także obszary przewidziane do rozwoju leśnictwa, w tym również zalesiania gruntów porolnych. W gminach, gdzie w koncepcji ekorozwoju problem zalesień i ochrony przyrody nabiera priorytetowego znaczenia, należy tworzyć warunki odpowiednie dla jego realizacji. Podejmowanie działań doskonalących świadomość ekologiczną, poszerzoną o problematykę programu zalesień ma wielkie znaczenie w trakcie realizacji programu. Gminy mogą wykazywać swoją aktywność na rzecz skutecznej realizacji programu ekorozwoju przez: a) współpracę w tym zakresie z innymi gminami i powoływanie celowych związków gmin b) powoływanie fundacji lub spółek do realizacji programu zalesieniowego c) wspieranie rozwiązań prozalesieniowych lub alternatywnych w zakresie gospodarstw ekologicznych rolno-leśnych.

216

Świadomość ekologiczną można kształtować przez: a) tworzenie szkoły ekologicznej lub autorskich klas ekologicznych z poszerzonym programem o zagadnienia zwiększania lesistości b) wspieranie organizacji proekologicznych zajmujących się promowaniem koncepcji zalesieniowych, artykułów do czasopism o tej problematyce c) organizowanie szkoleń, pogadanek, odczytów, wystaw o tematyce zwiększania lesistości d) prenumerowanie czasopism leśnych (Głos Lasu, Las Polski, Echa Leśne)

XIV. 5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi

Lasy LKP „Bory Tucholskie” są tak jak w całej Polsce otwarte dla lokalnych społeczeństw. Ich „dary” dla wielu mieszkańców Borów Tucholskich są źródłem (niekiedy jedynym) dochodu. Lasy te są atrakcyjnym miejscem dla uprawiania czynnej turystyki i wypoczynku także dla mieszkańców innych regionów. Stąd poddane są intensywnej penetracji ludzi. Przez to gospodarka leśna jest pilnie obserwowana i oceniana. Swoją opinię wyrażają także naukowcy z róznych dziedzin, uczniowie, studenci odbywający praktyki, zajęcia terenowe, towarzystwa naukowe, liczne pozarządowe organizacje społeczne i inni. Przedstawiciele organizacji pozarządowych i naukowcy są zapraszani na posiedzenie Komisji Techniczno-Gospodarczych i mają prawo czynnie uczestniczyć, zwłaszcza w zakresie ochrony przyrody, w planowaniu działań poszczególnych nadleśnictw. Organizacje społeczne, przedstawiciele nauki i służby konserwatorskie reprezentowane są także w Radzie Naukowo-Społecznej Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”. Organizacje te są pomocne w kreowaniu świadomości ekologicznej, wskazują na cenne fragmenty przyrody, stanowiska chronionych gatunków roślin i zwierząt, zwracają uwagę na zagrożenia w krajobrazie leśnym. Jednak wielu ludzi wciąż nie rozumie, że poza działaniami ochroniarskimi w lasach gospodarczych, a niekiedy również w rezerwatach niezbędne jest wykonywanie działań związanych z hodowlą i użytkowaniem lasu. Stąd wciąż ważna jest dobra współpraca z organizacjami pozarządowymi. W celu lepszego zrozumienia działań leśników wskazane jest zainicjowanie cyklicznych spotkań z członkami tych organizacji i zapoznanie ich z zasadami, metodami i celowością wykonywania zabiegów w lesie w zakresie urządzania, hodowli, ochrony i użytkowania lasu. Rolę koordynatora tych spotkań winna sprawować Rada Naukowo-Społeczna Leśnego Kompleksu Promocyjnego „Bory Tucholskie”.

217 XV. LITERATURA Bac S., Ostrowski St. 1965. Melioracje leśne. Rękopis, Bac S.1957. Leśne melioracje wodne. PWRiL, Warszawa 1957r. Barcikowski A, Boiński,M Nienartowicz A.1999. Wielofunkcyjna rola lasu ochrona przyrody-gospodarka-edukacja (materiały pokonferencyjne) Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1999r. Białkiewicz F.1967. Stosunki hydrologiczne małych zlewni nizinnych: zalesionej zlewni rzeki Jałówki i rolniczej zlewni rzeki Kamionki. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1967r. Boińska U. 1970. Stosunki florystyczno-fitosocjologiczne uroczysk Podgórze i Nakwasin w nadleśnictwie Płock. Stud. Soc. Scien. Tor. Sectio D, 9, 2: 1-57. Boiński M. 1967. Godny ochrony las „ Ostrów” pod Pszczółczynem w województwie bydgoskim. Chrońmy Przyr. Ojcz. 32, 6:39-41. Boiński M. 1970. Stosunki fitosocjologiczne projektowanego rezerwatu lipy szerokolistnej w Pszczółczynie. Ochr. Przyr. 35: 71-100. Boiński M. 1973. Lasy liściaste środkowej części Pojezierza Krajeńskiego. Stud. Soc. Scien. Tor., Sectio D9, 5: 3-104, Warszawa - Poznań. Boiński M. 1976. Charakterystyka glebotoniczna projektowanego Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (rękopis), Toruń. Boiński M. 1981. Charakterystyka szaty roślinnej Tucholskiego Parku Krajobrazowego, (rękopis), Toruń. Boiński M. 1985. Szata roślinna Borów Tucholskich. Warszawa - Poznań – Toruń. Boiński M. 1988. Charakterystyka szaty leśnej Borów Tucholskich. W: Ochrona Przyrody Borów Tucholskich I Konferencja Naukowa (Materiały pokonferencyjne). Toruń - Bydgoszcz. Boińska M., Boinski U. 1988. Torfowiska regionu Borów Tucholskich, zagrożenia i potrzeba ich ochrony. W i Ochrona Przyrody Borów Tucholskich. I Konferecja Naukowa (Materiały pokonferencyjne), Toruń - Bydgoszcz. Boiński M. 1992 a. Osobliwości szaty roślinnej Borów Tucholskich (Przewodnik). Toruń. Boiński M. 1992b. Charakterystyka szaty roślinnej Wdeckiego Parku Krajobrazowego. W: Dokumentacja uzasadniająca utworzenie Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Wydział Ochrony Środowiska UW w Bydgoszczy, Bydgoszcz: 36-51. Boiński M. 1993. Szata leśna Borów Tucholskich. Chrońmy Przyr. Kraków. Boiński M. 1994. Roślinność leśna projektowanego Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, (rękopis), Toruń. Boiński M. 1996 a. Rola lasu w ekologiczno-przestrzennym systemie ochrony przyrody Borów Tucholskich. Leśny Kompleks Promocyjny - cele, zadania, perspektywy. Toruń. Boiński M. 1996 b. Osobliwości przyrody Wdeckiego Parku Krajobrazowego (Przewodnik). Leśny Kompleks Promocyjny (Nadleśnictwo Osie). Toruń. Boiński M . 1997. Problemy ochrony gatunkowej cisa pospolitego (Taxus baccata L.) i jarzębu brekinii (Sorbus torminalis (L.) Cr.), a utrzymanie naturalnego składu w rezerwatach: „Cisy Staropolskie” im. Leonna Wyczółkowskiego i „Brzęki” im. Zygmunta Czubińskiego. W: Ochrona gatunkowa na obszarach chronionych. Tuchola. Boiński M. 1998. Osobliwości przyrody Parku Narodowego „ Bory Tucholskie” (Przewodnik). Toruń. Boiński M. 1999 a. Szata leśna Wdeckiego Parku Krajobrazowego, Wydawnictwo UMK, Toruń. Boiński M. 1999 b. Rezerwat przyrody „Brzęki” im. Zygmunta Czubińskiego, Oficyna Wydawnicza „Turpress”, Toruń. Boiński M. 1999 c. Postawy geobotanicznej delimitacji Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”. IV Konferencja Naukowa w Borach Tucholskich (materiały pokonferencyjne). Uniwersytet Mikołaja Kopernika: 19-40. Toruń. Broda J. 2000. Historia leśnictwa w Polsce. Wydawnictwo AR w Poznaniu. Buliński M. 1980. Zespoły leśne okolicy rzeki Reknicy na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Wydz. BiNoZ UG, Biologia 2: 131-140. Celiński F . 1962. Zespoły leśne Puszczy Bukowej pod Szczecinem. Monogr. Bot. 13, suppl: 1- 207, Chrzanowski T. 2004. Sukcesy i porażki edukacji przyrodniczo-leśnej [w:] Współczesne problemy wielofunkcyjnego gospodarstwa leśnego – las bliżej społeczeństwa. Materiały sesji naukowej PTL, Waplewo.

218 Chrzanowski T. 2006. Raport z edukacji leśna społeczeństwa w Lasach Państwowych w 2006 wyd. CILP, Chrzanowski T. 2008, Sprawozdanie z edukacji leśnej społeczeństwa (opracowania nadleśnictw) Churska Z. 1958. Stosunek sandru Brdy do wysp moreny dennej, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 4 Toruń. Conventz H. 1892. Die Eibe in Westpreussen, III Danzig. Conventz H. 1895. Beobachtungen uber seltene Waldbaume in Westpreussen. I. Pirus torminalis Ehrh. Elsbeere, Abhandlungen zur Landeskunde der Provinz Westpreussen. Danzig. Czerwiński A. 1970. Bory sosnowe północno – wschodniej Polski. PTPN, Prace Kom. Biol., 33, 5: 1-99 + tabele. Cyzman W. 1991. Zróżnicowanie zbiorowisk leśnych i zaroślowych w Kotlinie Toruńskiej i Kotlinie Płockiej, (Praca doktorska). Toruń, Cyzman W., 2003, Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, przyroda, gospodarka, edukacja, turystyka, strategia działań, Wyd. RDLP Łódź, Nadleśnictwo Łąck, Czubiński Z. 1950. Zagadnienia geobotaniczne Pomorza. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 2, 4: 439-658. Galon R.1953. Morfologia doliny i sandru Brdy, St. Soc. Scient. Tor., Sectio C, vol. 1, nr 6, Toruń, Dębski K.1967. Hydrologia cz. I. Dział Wydawnictw SGGW Warszawa 1967r. Dębski K.1967. Hydrologia cz. II. Dział Wydawnictw SGGW Warszawa 1967r. Galon R. R. 1967. Regiony naturalne, W: Województwo bydgoskie, Poznań. Gackowska J. 1998. Zbiorowiska roślinne Zalewu Żurskiego. UMK., Praca magisterska. Toruń, Grzywacz A. 1996. Edukacja leśna społeczeństwa [w:] Leśny Kompleks Promocyjny – cele, zadania, perspektywy, RDLP Toruń, Grzywacz A. 1997. Edukacja leśna społeczeństwa [w:] Leśne Kompleksy Promocyjne – rola i zadania. Materiały sesji PTL, Jedlna, Grzywacz A. 2000. Standardy programowe i standardy osiągnięć w edukacji leśnej. Materiały konferencji „Leśne Kompleksy Promocyjne – stan obecny i przyszłość”, Janów Lubelski. Grzywacz A. 2000. Edukacja leśna społeczeństwa. Wydawnictwo Świat, Warszawa, seria „Biblioteczka Leśniczego”, z. 138. Grzywacz A 2007 „Edukacja leśna w Polsce, stan obecny i perspektywy” Grzywacz A. i inni. 2002. Edukacja przyrodniczo-leśna w Leśnych Kompleksach Promocyjnych. Sprawozdanie z badań wykonanych w latach 2000-2002 przez zespół Katedry Ochrony Lasu i Ekologii SGGW (maszynopis). Herbichowa M., Herbich J. 1982. Naturalne zbiorowiska leśne rezerwatu Jar rzeki Raduni na Pojezierzu Kaszubskim. Ochr. Przyr. 44: 52-64. Hereżniak J. 1993. Stosunki geobotaniczno - leśne północnej części Wyżyny Śląsko- Krakowskiej na tle zróżnicowania i przemian środowiska. Monogr. Bot. 75: 5-268, Instrukcja Ochrony Lasu, 2005, PGL Lasy Państwowe, Warszawa, Ilmurzyński E.1969. Szczegółowa hodowla lasu. PWRiL Warszawa 1969r. Jakubowska- Gabara J. 1985. Zespoły leśne Wysoczyzny Rawskiej i ich antropogeniczne zniekształcenia. Monogr. Bot. 65: 1-148. Jakubowska- Gabara J. 1989. Szata roślinna uroczyska Radziejowice. Acta Univ. Lodz., Folia bot. 6: 3-34. Jakubowska- Gabara J. 1989. Roślinność leśna Bolinowskiego Parku Krajobrazowego. Monogr. Bot. 85: 29-98. Jasnowski M., Jasnowska J. Friedrich S. 1986. Leśne zbiorowiska roślinne w projektowanym Drawieńskim Parku Narodowym. W: Przyroda Drawieńskiego Parku Narodowego. Gorzow. Tow. Nauk.: 95-113. Gorzów Wielkopolski. Jednolity Program Gospodarczo- Ochronny Dla Leśnego Kompleksu Promocyjnego”Bory Tucholskie”, Toruń 2003, Wyk. „Oikos”, Inwentaryzacja i Waloryzacja Przyrodnicza, Projekty i Plany Ochrony, dr Marian Boiński, Toruń, Jutrzenka- Trzebiatowski 1995. Zboczowe lasy klonowo-lipowe Aceri-Tilietum Faber 1936 w Polsce Północno-wschodniej. Monogr. Bot. 78: 1-78. Lencewicz St., Kondracki J.1959. Geografia fizyczna Polski. PAN, Warszawa Kępczyński K.1965. Szata roślinna Wysoczyzny Dobrzyńskiej. Toruń.

219 Kępczyński K., Boinski M., Ceynowa M. 1967. Stosunki florystyczno- fitosocjologiczne rezerwatu z brekinią (Sorbus torminalis (L.) Cr.) w Wąwelnie na terenie Borów Tucholskich. Zesz. Nauk. UMK, Mat.-Przyr. 17, 10: 207-244. Kępczyński K., Wilkoń- Michalska J. 1967 a. Stosunki florystyczno- fitosocjologiczne rezerwatów Wielka Kępa Ostromecka i Las Mariański. Stud. Soc. Scient. Tor. Sectio D 7, 6: 1-56. Kępczyński K., Wilkoń- Michalska J. 1967 b. Roślinność rezerwatu Ostrów Panieński koło Chełmna. Zesz. Nauk. UMK, Mat.-Przyr. 17: 187-205. Kępczyński K., Cyzman W. 1991. Szata roślinna uroczyska Koneck. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat. - Przyr. 77: 23-70. Kępczyński K., Załuski T. 1991. Szata roślinna projektowanego rezerwatu „Dębice”. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat.-Przyr. 74: 3-40. Kępczyński K., Cyzman W. 1991. Szata roślinna uroczyska Koneck. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 36, Nauki Mat. - Przyr. 77: 23-70. Kępczyński K., Cyzman W. 1992. Godna uwagi szata roślinna uroczyska Grono. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 40, Nauki Mat. - Przyr. 79: 3-58. Kępczyński K., Cyzman W. 1995. Szata roślinna projektowanego rezerwatu „Stary Zagaj” koło Skępego. Acta Univ. Nic. Cop., Biologia 48, Nauki Mat. - Przyr. 93: 93-136. Kępczyński K., Cyzman W. 1998. Szata roślinna projetowanego rezerwatu „olina Świętego Struminia” koło Nasięgniewa (woj. włocławskie). Acta Univ. Nic. Cop., Biologia L, Nauki Mat. - Przyr. 100: 127-168, Kondracki J., 1988, Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa, Konferencja „10 lat leśnych kompleksów promocyjnych” Rogów, 15–16 listopada 2004 Krotoska T. 1966. Lasy dębowo - grabowe Wielkopolski. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol. Krotoska T., Piotrowska H. 1961. Materiały do rozmieszczenia Acer campestre L. w Wielkopolsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 8: 195-202. Krotoska T., Pawłow M., Piotrowska H. 1965. Grądy środkowej Wielkopolski. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach. 16: 77-121. Liberacki M. 1958. Formy wytopiskowe na obszarze sandru Brdy, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 4, Toruń, Lipka. K. 1969. „Konieczna jest współpraca melioranta z leśnikiem”. Las Polski Nr 7, 1969r. Matuszkiewicz W. 1958. Materiały do fitosocjologicznej systematyki buczyn i pokrewnych zespołów (związku Fagion) w Polsce. Acta. Soc. Bot. Pol. 27, 4. Matuszkiewicz W., Borowik M. 1957. Materiały do fitosocjologicznej systematyki lasów łęgowych w Polsce. Acta. Soc. Bot. Pol. 26, 4: 719-756. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. 1973. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. 2. Bory sosnowe. Phytocenosis 2, 4: 273-356. Matuszkiewicz J. 1976. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowiska leśnych Polski. Cz. 3. Lasy i zarośla łęgowe. Phytocoenosis 5, 1: 13-66. Matuszkiewicz W. 1981. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1981. Das Prinzip der mehrdimensionalen Gliederung der Vegetationsheiten, erläutert am Beispiel der Eichen-Hainbuchenwälder in Polen. In: H. Dierschke (red.), Syntaxonomie - Ber. Int. Symp. IVV Rinteln 1980 J. Cramer, Vaduz.: 123-148. Matuszkiewicz W. 1984. Die Karte der potentiellen natürlichen Vegetation von Polen. Braun- Blanquatia 1: 1-90, Camerino. Matuszkiewicz W. 1962. Zur Systematik der natürlichen Kiefernwälder des mittel-und osteuropäischen Flachlandes. Mitt. Flor.-soz. Arbeitsgem., N.F. 9: 145-186. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz J. M. 1996. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski (Synteza). Phytocoenosis(N.S.),8,Seminarium Geobotanicum 3:1-79. Matuszkiewicz J.M,1988. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Bory mieszane i acidofilne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 36, 1: 203-256. Matuszkiewicz J.M, Kozłowska A.B. 1991. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski. Bory mieszane i acidofilne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 33: 107-190. Matuszkiewicz J.M, Kozłowska A.B. 1991. Przegląd fitosocjologiczny zbiorowisk leśnych Polski – ciepłolubne dąbrowy. Fragm. Flor. Geobot. 36, 1: 203-256. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1985. Zur Syntaxonomie der Eichen – Heinbuchewälder in Polen. Tuexenia, Mitt. Flor.- Soz. Arbeitsgem., Göttingen (N.S.) 5: 473-489,

220 Miklaszewski J.1928. Lasy i leśnictwo w Polsce, Warszawa 1928r. Miotk – Szpiganowicz G.1993. Odrębność florystyczna Borów Tucholskich w holocenie w świetle badań palinologicznych, W: Bory Tucholskie – walory przyrodnicze – problemy ochrony – przyszłość (Re. M.Rejewski, A.Nienartowicz, M.Boinski) Wydawnictwo UMK: 51-56. Mirek Z., Piękoś – Mirkowa H., Zając A., Zając M. 1995. Vascular plants of poland a checklist. Pol. Bot. Studies, Guiebook Series 15: 1-303. Mroczkiewicz L.1952. Podział Polski na krainy i dzielnice przyrodniczo-leśne. Warszawa 1952r. Murawski T. 1963. Zagadnienia zmian biegu górnej Brdy, Zesz. Nauk. UMK, Geografia 5, Toruń Musierowicz A, Uggla H.1965. Gleboznawstwo leśne ogólne. PWRiL, Warszawa 1965r. Ochyra R.,Szmajda P. 1978. An annotated List of Polish mosses. Fragm Flor. Geobot. 25, 1: 93-136. Olaczek R. 1972. Formy antropogenicznej degeneracji leśnych zbiorowisk roślinnych w krajobrazie rolniczym Polski niżowej. Uniw. Łódzki, Łódź: 3-170. Olaczek R. 1974a. Kierunki degeneracji fitocenoz leśnych i metody ich badań. Phytocoenosis 3/4: 179-190. Olaczek R. 1974 b. Etapy pinetyzacji grądu. Phytocoenosis 3, 3/4: 201-214. Operaty glebowo - siedliskowe nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola i Woziwoda, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni; Ostrowski St. 1965. Wpływ stosunków wodnych i ich regulacji na produkcyjność lasu. Rękopis. Ostrowski St.1968. „Zakres i metodyka badań hydrologiczno-leśnych na dyluwialnych glebach Puszczy Augustowskiej. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa , Ostrowski St.1968. Zmienność przyrostu wysokości i grubości sosny na tle różnic w poziomach zalegania wód gruntowych w warunkach gleb lekkich Puszczy Augustowskiej. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1968r. Ostrowski St.1968. Próba oceny potrzeb wodnych drzewostanów. Prace Instytutu Badawczego Leśnictwa Nr 338-342, PWRiL Warszawa 1968r. Ostrómęcki J.1964. Wstęp do melioracji rolnych. PWRiL, Warszawa, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Tuchola na okres 2008 – 2017, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni; Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Woziwoda na okres 2008 -2017, wyk. „KRAMEKO” , Kraków, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Osie na okres 2007 – 2016, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Dąbrowa na okres 2007 - 2016 wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Plan urządzenia gospodarstwa Leśnego Nadleśnictwa Trzebciny na okres 2007 – 2016, wyk. przez Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni

Prusinkiewicz Z., Biały K. 1976. Gleby wybranych rezerwatów leśnych województw bydgoskiego, Toruńskiego i włocławskiego. PWN, Warszawa - Poznań - Toruń. Prusinkiewicz Z., Noryśkiewicz B. 1975. Geochemiczne i paleopedologiczne aspekty genezy kredy jeziornej jako skały macierzystej północnopolskich rędzin, Acta UNC, Nauki Mat.-Przyr., Geografia XI, 35, Toruń, Program edukacji leśnej społeczeństwa na lata 2007-2016, Nadleśnictwo Trzebciny, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Woziwoda, na lata 2007-2016, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Dąbrowa na lata 2007-2016, 2007, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Osie na lata 2007-2016, 2006, Program edukacji leśnej społeczeństwa w Nadleśnictwie Tuchola na lata 2008-2017, 2007, Programy ochrony przyrody dla nadleśnictw: Osie, Dąbrowa, Trzebcin wg. .stanu na 1.01.2007, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Program ochrony przyrody dla nadleśnictwa Tuchola, wg. .stanu na 1.01.2008, wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, Program ochrony przyrody dla nadleśnictwa Woziwoda, wg. .stanu na 1.01.2008, wyk. KRAMEKO” z Krakowa Pakalski J., 2007, Różnorodność biologiczna w lasach – zagrożenia i ochrona, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 3 (43), rok X, Pakalski J., 2007, Ogniska biocenotyczne, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 3 (43), rok X, Piotrowski M., 2007, Martwe drzewa w lesie, Biuletyn RDLP w Toruniu, nr 4/5 (44/45), rok X,

221 Pożarski W. 1959.Podział strukturalno-geologiczny Polski. Przegląd Geologiczny, Warszawa 1956r, z. 6., Pudlis E., 2003, 13 wrót do leśnego królestwa, Przewodnik po lesnych kompleksach promocyjnych (red. Dobrzyńska R., Milewski W.), Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, Warszawa, Rajnik S., 2004. Projekt rezerwatu wodno-torfowiskowego Jezioro Łyska. Mscr. pracy inżynierskiej, prom. L.Rutkowski, Wyż. Sz. Ochrony Środowiska, Bydgoszcz Rejewski M, Nienartowicz A, Boński M.1993. Bory Tucholskie (materiały pokonferencyjne) Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 1993r. Rejewski M. 1971. Lasy liściaste ziemi chełmińskiej. Studia. Soc. Scient. Tor. Sectio D 9, 3: 4- 118. Rejewski M. 1989. Przyrodnicze walory Borów Tucholskich. Głos Uczelni, Biuletyn Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń. Rejewski M. 1993. Ochrona Borów Tucholskich - zarys problematyki. Chrońmy Przyr. Ojcz. 5 :3- 7. Richling A., Solon J. 1996. Ekologia krajobrazu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, Rykowski K., 2005, O gospodarce leśnej w lesnych kompleksach promocyjnych, IBL, Sękocin Las, Roślinność rzeczywista i współczesna roślinność potencjalna" nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola, Woziwoda – wyk. Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Gdyni, przy współudziale pracowników naukowych Uniwersytetu Gdańskiego, Siemichatow A.N.1960. Hydrogeologia. PWRiL, Warszawa 1960r. Sokołowski A. 1963. Zespoły leśne nadleśnictw Resko-Wschód, Resko-Zachód i Łobez w województwie szczecińskim. Prace Inst. Bad. Leśn. 263. Sokołowski A. 1965. Zespoły leśne nadleśnictwa Laska w Borach Tucholskich. Fragm. Flor. et Geobot. 9, 1: 97-119. Sokołowski A.,W. 1970. Charakterystyka fitosocjologiczna i stanowisko systematyczne borów chrobotkowych Polski, Prace IBL, 368/370: 3-14. Solińska- Górnicka B. 1987. Bagienne lasy olszowe (olsy) w Polsce. Regionalna synteza syntaksonomiczna. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego. Wyd. Uniw. Warszawskiego, 275: 1-132. Wyd. Uniw. Warsz., Warszawa, Sprawozdania z poszczególnych nadleśnictw z inwentaryzacji siedlisk i gatunków roślin i zwierząt z listy Natura 2000 Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B. 1967. Rośliny polskie. PWN, Warszawa Szczepańska D. 2004, Walory botaniczne Wdeckiego Parku Krajobrazowego. Mscr. pracy inżynierskiej, prom. L.Rutkowski, Wyż. Sz. Ochrony Środowiska, Bydgoszcz, Szczęsny J. 1991. Budowa geologiczna i rzeźba obszarów Parków Krajobrazowych: Wdzydzkiego, Wdeckiego, Zaborskiego i Tucholskiego wchodzących w obręb „Parku Narodowego Borów Tucholskich”, (maszynopis): 1-19, Szymkiewicz B.1938. Wpływ odnowienia na rozwój drzewostanów sosnowych. „Doświadczalnictwo”1938r. T. IV. Tobolski K. 1975-1976. Zarys historii roślinności powiatu chojnickiego w czasie ostatnich 12 misięcy lat, Zeszyty Chojnickie, Chojnice, Tobolski K. (kier.),2002, „Funkcje naturalnych torfowisk w układzie przyrodniczym i gospodarczym Leśnego Kompleksu Promocyjnego Bory Tucholskie" Tobolewski Z. 1963. Materiały do znanomości borów chrobotkowych północno – zachodniej Polski. Bad. Fizjogr. nad Polską Zach., 12: 199-211. Tokarz H. 1961. Zespoły leśne Wysoczyzny Elbląskiej. Soc. Scient. Gdan. Acta Biol. et Medica. 5, 7: 121-244. Traczyk T. 1962 a. Materiały do geograficznego rozmieszczenia grądów w Polsce. Acta Soc. Bot. Pol. 31, 2: 275-304. Traczyk T. 1962 b. Próba podsumowania badań nad ekologicznym zróżnicowaniem grądów w Polsce. Acta Soc. Bot. Pol. 31, 4: 621-635, Trzpis - Zielińska J., 2003, Rezczywista i potencjalna roślinność w dolinie rzeki Brda, pr. mgr. wyk. pod kierunkiem prof.. A. Barcikowskiego A. i opieką dr W. Cyzmana T ü xen R. 1937. Die Pflanzengesellschaften Nordwestdeutschlands. Mit. Flor. Soz. Arbeitsgem. 3: 3-170, Tomaszewski J.1964. Nauka o glebie. Warszawa 1964r. Uggla H.1965. Gleboznawstwo leśne szczegółowe. PWRiL, Warszawa 1965r. Ustawa o lasach z 1991 r., tekst jednolity z 19 lipca 2000 r., Werner K, 2004, Szata roślinna rezerwatu "Jezioro Zdręczno", pr. mgr. wyk. pod kierunkiem prof.. A. Barcikowskiego A. i opieką dr W. Cyzmana

222 Wodziczko A. 1922. Sprawozdanie z wycieczki po Pomorzu odbytej w celach ochrony przyrody. Ochrona Przyrody 3: 61-70. Wodziczko A. 1926. Ochrona pierwotnej szaty roślinnej na Pomorzu. Ochrona Przyrody 6: 35- 50. Wodziczko A., Krawiec F., Urbański J. 1938. Pomniki i zabytki przyrody Wielkopolski. Wyd. Kom. Ochrony Przyrody na Wielkopolskę i Pomorze, Poznań. Wojterski T. 1960. Lasy liściaste dorzecza Mogilnicy w zachodniej Wielkopolsce. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol. 22, 3: 245-472. Wojterski T. 1964. Bory sosnowe na wydmach nadmorskich na polskim wybrzeżu. PTPN, Pr.Kom. Biol., XXVIII, 2: 3:1-231. Wolak J., 1959. Fitosocjologiczne zróżnicowanie borów sosnowych na obszarze krainy Wżów Środkowo – Polskich. Prace IBL, 191: 1-51 + tabele. Włoczewski T., Ilmurzyński E.1957. Hodowla lasu. PWRiL Warszawa 1957r. Zarządzenie nr 41 Dyrektora Generalnego LP z 22 maja 2002 r. w sprawie powołania „Zespołu zadaniowego ds. wspomagania merytorycznego działalności w zakresie edukacji leśnej w LP”, Wstępna nadzwyczajna waloryzacja przyrodnicza lasów i gruntów nieleśnych nadleśnictw: Dąbrowa, Osie, Tuchola, Woziwoda, opracowane przez poszczególne nadleśnictwa w uzgodnieniu z Dyrekcjami Tucholskiego i Wdeckiego Parków Krajobrazowych, Zarządzenie nr 57 Dyrektora Generalnego LP z 9 maja 2003 r. w sprawie wytycznych prowadzenia edukacji leśnej społeczeństwa w LP. Zielińska J. 1967. Porosty Puszczy Kampinowskiej. Monogr. Bot., XXIV: 1-130 + tabele. Zakrzewski Cz. 1964. Melioracje rolne T II. PWRiL Warszawa 1964r. Zakrzewski Cz. 1964. Melioracje rolne T I. PWRiL Warszawa 1964r. Żornaczuk A. 2000. Analiza tablic informacyjnych na ścieżkach dydaktycznych w lasach na tle programu nauczania przyrody w szkołach podstawowych. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów,

223