P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1:50

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz TUCHOLA (203)

Warszawa 2007 Autorzy: JACEK GRUSZECKI*, ANNA BLI ŹNIUK**, PAWEŁ KWECKO**, IZABELA BOJAKOWSKA**, STANISŁAW WOŁKOWICZ**

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA we współpracy z MARKIEM CZERSKIM** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA**

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszaw a

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007

Spis tre ści I. Wst ęp – Jacek Gruszecki ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – Jacek Gruszecki ...... 3 III. Budowa geologiczna – Jacek Gruszecki ...... 5 IV. Zło Ŝa kopalin – Jacek Gruszecki ...... 8 1. Kruszywo naturalne...... 11 2. Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – Jacek Gruszecki ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – Jacek Gruszecki ...... 13 VII. Warunki wodne – Jacek Gruszecki ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby – Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 20 2. Osady – Izabela Bujakowska ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze – Stanisław Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów – Jacek Gruszecki ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – Jacek Gruszecki ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – Jacek Gruszecki ...... 30 XII. Zabytki kultury – Jacek Gruszecki ...... 37 XIII. Podsumowanie – Jacek Gruszecki ...... 38 XIV. Literatura...... 39

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Tuchola Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Tuchola Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (Gruszecki, 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyj- nych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (obecnie tematyka geochemii środowiska i składowanie odpa- dów), warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Do opracowania tre ści mapy zbierano materiały w archiwach: Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Przedsi ębiorstwa Geologicznego POLGEOL SA w Warszawie, Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Toruniu, w Regionalnej Dyrekcji La- sów Pa ństwowych w Toruniu, oraz w Instytucie Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Pu- ławach. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w starostwach, urz ędach gmin i od u Ŝytkowników złó Ŝ. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące złó Ŝ wyst ępuj ących na obszarze arkusza zestawiono w kartach infor- macyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Poło Ŝenie arkusza Tuchola wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne 17 o45’-18 o00’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 53 o30’-53 o40’ szeroko ści geograficznej północnej. Obszar opracowanej mapy znajduje si ę w województwie kujawsko-pomorskim i obejmuje wi ększo ść

3 powiatu tucholskiego z miastem Tuchol ą oraz fragmentami gmin: K ęsowo, Tuchola, Cekcyn, Gostycyn i Lubiewo. Według podziału regionalnego (Kondracki, 2002) omawiany obszar znajduje si ę w me- zoregionach Pojezierze Kraje ńskie, Bory Tucholskie, Dolina Brdy i Wysoczyzna Świecka nale Ŝą cych do makroregionu Pojezierze Południowopomorskie, podprowincji Pojezierza Po- łudniowobałtyckie (fig.1).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Tuchola na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice makroregionów, 2 − wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 − Równina Charzykowska, 314.69 − Pojezierze Kraje ń- skie, 314.71 − Bory Tucholskie, 314.72 − Dolina Brdy, 314.73 − Wysoczyzna Świecka

Ukształtowanie powierzchni obszaru arkusza Tuchola jest zró Ŝnicowane. Wyró Ŝniaj ą- cymi si ę elementami s ą tu zalesiona dolina Brdy, przechodz ąca ku północy w pot ęŜ ny kompleks lasów Borów Tucholskich oraz liczne jeziora rynnowe. Na zachód od rzeki Brdy rozci ąga si ę rozległa, bezle śna wysoczyzna (Pojezierze Kraje ńskie) z pagórkami morenowymi. Znajduje si ę tu najwy Ŝsze wzniesienie na omawianym terenie (na północ od Łyskowa) o rz ęd-

4 nej 163,9 m n.p.m. Wschodnia cz ęść powierzchni arkusza Tuchola to falista równina, b ędąca niewielkim fragmentem Wysoczyzny Świeckiej. Na obszarze omawianego arkusza lasy zajmuj ą około 40% jego powierzchni, a gleby chronione (I-IV klasy bonitacyjnej) oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, według Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach – około 38%. Klimat w rejonie Tucholi kształtowany jest pod wpływem ścieraj ących si ę mas powie- trza kontynentalnego i polarno-morskiego. Średnia roczna (z wielolecia) temperatura powie- trza wynosi około 7,5ºC. Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec (16,7ºC), a najzimniejszym stycze ń (-3,2ºC). Średnio w roku notuje si ę około 130 dni z przymrozkami. Suma roczna opa- dów atmosferycznych waha si ę w granicach 450-550 mm, z maksimum w lipcu (Wo ś, 1999). Gospodarka omawianego obszaru nastawiona jest głównie na: rolnictwo, gospodark ę le śną oraz turystyk ę i wypoczynek ludno ści. Jedyn ą eksploatowan ą kopalin ą jest kruszywo naturalne, którego wydobycie prowadzi si ę na zło Ŝach „Tuchola III”, „Tuchola IV” i „Tucho- la IVA”. Tuchola jest du Ŝym w ęzłem komunikacyjnym. Tu zaczynaj ą si ę wszystkie drogi woje- wódzkie w kierunku: Chojnic i Świecia nr 240, S ępolna Kraje ńskiego nr 241 oraz Czerska i Mąkowarska nr 237. Przebiega tu te Ŝ linia kolejowa z Grudzi ądza do Chojnic.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Tuchola przedstawiono na podstawie Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice (Butrymowicz i in., 1976). Omawiany teren znajduje si ę w strefie Teisseyre’a-Tornquista (tzw. strefa T-T), która oddzie- la dwie zasadniczo ró Ŝne struktury geologiczne prekambryjsk ą platform ę wschodnioeuropej- sk ą od paleozoicznych struktur Europy Środkowej i Zachodniej. Obszar arkusza Tuchola zlokalizowany jest w granicach niecki pomorskiej (cz ęś ci niecki brze Ŝnej), w podło Ŝu której na krystalicznych skałach prekambryjskich zalegaj ą paleozo- iczne skały osadowe ordowiku, syluru, dewonu i permu. Jednostka ta formowana była od permu do ko ńca kredy górnej, a wyst ępuj ące tu osady triasu, jury i kredy zalegaj ą prawie poziomo. W granicach arkusza skały mezozoiczne przewiercone zostały jedynie w okolicach Jeziora Stobno. Trias reprezentowany jest przez dolomity, iłowce, mułowce i piaskowce o mi ąŜ szo ści około 700 m, a jura przez wapienie, margle, piaskowce i iłowce o mi ąŜ szo ści około 350 m. Osady kredy górnej nawiercono na całym omawianym obszarze. S ą to margle jasnoszare przewarstwione piaskami marglistymi, których strop zalega na rz ędnej od 70 do

5 90 m p.p.t. (z zapadem w kierunku północnym). Stwierdzona w okolicach Raci ąŜ a mi ąŜ szo ść kredy górnej wynosi od 750 do 900 m, a kredy dolnej około 70 m. Na utworach kredy górnej zalegaj ą osady paleogenu i neogenu o średniej mi ąŜ szo ści około 160 m. Mi ąŜ szo ść ta ro śnie do 200 m w rejonie Stobna i Tucholi, a maleje do 100 m na linii Kiełpin-Płazowo. Paleogen reprezentuj ą osady oligocenu (formacji czempi ńskiej i rupel- skiej), a neogen osady miocenu (formacji rawickiej, ścinawskiej i pozna ńskiej). Formacja czempi ńska to osady piaszczyste z mułkami szarobrunatnymi o mi ąŜ szo ści około 10 m. Na- tomiast formacja rupelska to kompleks osadów mułkowo-ilastych z domieszk ą glaukonitu, przewarstwiony drobnoziarnistymi piaskami kwarcowymi barwy szarozielonej o mi ąŜ szo ści około 40 m. Dolnomioce ńska formacja rawicka, to kilkunastometrowa seria piasków kwarcowych i mułków piaszczystych z jednym pokładem w ęgla brunatnego. Formacja ścinawska (miocen środkowy) to kompleks szarobrunatnych osadów ilasto-mułkowych, przewarstwiony piaskami o mi ąŜ szo ści od 40 do 80 m. Wyst ępuje tu do pi ęciu pokładów w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści od 1 do 13 m. S ą to w ęgle brunatne detrytyczne z ksylitem, cz ęsto zapiaszczone. Mi ędzy Tuchol ą, a jeziorem Szpitalnym strop formacji ścinawskiej znajduje si ę kilka lub kil- kana ście metrów pod powierzchni ą terenu (na skutek osuwisk zboczy doliny rzeki Brdy, w okolicach Piły-Młyna, ukazuj ą si ę one na powierzchni). Najwy Ŝej zalegaj ące pokłady w ę- gla brunatnego s ą zaburzone glacitektoniczne. Natomiast formacja pozna ńska, to mioplioce ń- ski kompleks utworów ilastych z wkładkami mułków i piasków barwy niebiesko-zielonkawej o mi ąŜ szo ści maksymalnej 60 m. Utwory czwartorz ędowe (plejstoce ńskie) w sposób ci ągły przykrywaj ą cały obszar arkusza Tuchola (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana i zmienia si ę w zale Ŝno ści od ukształ- towania powierzchni podczwartorz ędowej i współczesnej morfologii terenu. Maksymalne mi ąŜ szo ści osadów plejstocenu wynosz ą od 70 do 100 m i zwi ązane s ą z obni Ŝeniami powierzchni podło Ŝa w rejonie Płazowa i M ędromierza Małego oraz Wielkiej Komorzy i Raci ą- Ŝa. Najmniejsze mi ąŜ szo ści (6-20 m), a zarazem najwi ększ ą zmienno ść wykazuj ą osady plejstoce ńskie wzdłu Ŝ doliny Brdy i okolicach Tucholi. Jest to wynikiem nało Ŝenia si ę procesów erozji wodnolodowcowej i rzecznej na zaburzone glacitektoniczne utwory trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Najstarsze ogniwa czwartorz ędu reprezentowane s ą przez utwory zlodowace ń połu- dniowopolskich. S ą to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe z otoczakami skał północnych oraz gliny zwałowe wyst ępuj ące w formie oderwanych płatów. W okresie tym erozja rzeczna utworzyła kilka dolin o przebiegu równole Ŝnikowym, które kierowały wody do rozległej i gł ębokiej doliny o przebiegu południkowym, pokrywaj ącej si ę z dzisiejsz ą dolin ą Brdy.

6 Osadziły si ę wówczas piaski i Ŝwiry rzeczne z pojedynczymi, dobrze obtoczonymi głazikami. Osady zlodowace ń środkowopolskich to przede wszystkim gliny zwałowe barwy szarozielonej z licznymi soczewkami piaszczysto-Ŝwirowymi.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Tuchola na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogoł- ka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 − piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 − piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 − piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 4 − piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 5 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 7 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 8 – gliny zwałowe, ich zwie- trzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; 9 – kemy; 10 – ozy; 11 − drumliny; 12 – moreny czołowe; 13 – wi ększe jeziora.

Utwory zlodowace ń północnopolskich, dobrze wykształcone na cało ści obszaru arkusza, s ą reprezentowane przez trzy poziomy glin zwałowych, które wraz z towarzysz ącymi osadami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi zostały zaliczone do stadiału głównego. W jego obr ębie wydzielono osady fazy leszczy ńskiej, pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej. Utwory fazy leszczy ńskiej to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, warstwowane poziomo (rejon Jeziora Szpitalnego). Powy Ŝej zalegaj ą iły, mułki i piaski zastoiskowe oraz gliny zwałowe barwy br ązowej. Utwory fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej odsłaniaj ą si ę na powierzchni terenu

7 na zachód i wschód od doliny rzeki Brdy. S ą to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, na których zalegaj ą brunatnoszare gliny zwałowe. Gliny zwałowe przykryte s ą miejscami piaskami, Ŝwi- rami i głazami lodowcowymi. Utwory te cz ęsto buduj ą ci ągi wzgórz morenowych (rejon Bla- dowa, Tucholi, śalna, Brzuchowa). Liczne wzgórza kemowe zbudowane z mułków, piasków i Ŝwirów wyst ępuj ą mi ędzy Stobnem a Przyrow ą. Do fazy pomorskiej nale Ŝą przede wszystkim piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe oraz piaski i Ŝwiry akumulacji rzecznej, które odsłaniaj ą si ę na powierzchni w całej dolinie rzeki Brdy. Osady wodnolodowcowe to szaro Ŝółte piaski kwarcowo-skaleniowe, drobno- i średnioziarniste, cz ęsto zaglinione i pylaste. W śród nich wyst ępuj ą wkładki i soczewki szarych Ŝwirów i br ązowych glin zwałowych. Piaski i Ŝwiry rzeczne fazy pomorskiej wyst ępuj ą w obr ębie tarasów rzeki Brdy i jej dopływów. S ą to osady warstwowanie poziomo lub przekątnie, dobrze obtoczone, zawieraj ące cz ęsto poziomy bruku. U schyłku plejstocenu i na pocz ątku holocenu na skutek rozmywania terenu, na powierzchni glin zwałowych, utworzyły si ę (wzdłu Ŝ dolin rzecznych) poziomy piasków drobnoziarnistych przewa Ŝnie gliniastych, czasami ze Ŝwirami i głazami, okre ślane jako eluwia glin zwałowych. Najmłodsze utwory czwartorz ędu nale Ŝą do holocenu. Piaski i Ŝwiry rzeczne doliny Brdy i jej dopływów wyst ępuj ą w trzech lub dwu poziomach tarasowych. Buduj ą je piaski drobno- i ró Ŝnoziarniste miejscami ze Ŝwirem i głazikami, na ogół warstwowane, czasami przykryte cienkim torfem. W zagł ębieniach i w dolinach osadziły si ę namuły. Przewa Ŝaj ą w nich piaski drobnoziarniste, pylaste z wkładkami iłów i mułków, zawieraj ące cz ęsto pewne ilo ści substancji organicznej. Liczne na całym omawianym obszarze s ą torfy przewa Ŝnie typu niskiego, barwy czarnej, cz ęsto zapiaszczone.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Tuchola udokumentowano sze ść złó Ŝ (tabela 1) w tym: pi ęć kruszywa naturalnego oraz jedno piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Tuchola II” (Grzeszczyk, 2005) zostało skre ślone z Bilansu zasobów. Wszystkie pozostałe zło Ŝa figuruj ą w Bilansie zasobów (Przeniosło, 2006).

8 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie zagospodarowania Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny zło Ŝa konfliktowo ści na zło Ŝa kopaliny litologiczno- (tys. t, tys. m 3*) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Tuchola pŜ, p Q 125 C1* Z - Skb, Sd 4 B K, W

3 Tuchola pki Q 6638* B, C 1 N - Sb 3 C Z, K, W

4 Tuchola III p Q 1 998 C1 G 18 Skb, Sd 4 B K, W

5 Tuchola I pŜ Q 240 C1* Z - Skb, Sd 4 C Z, K, W

6 Tuchola IV p Q 160 C1 G 2 Skb, Sd 4 B K, W

7 Tuchola IVA p Q 210 C1 G 11 Skb, Sd 4 B K, W

9 9 Tuchola II pŜ Q - - ZWB - - - - -

Rubryka 3: pŜ − piaski i Ŝwiry, p − piaski, pki − piaski o innych zastosowaniach (do produkcji cegły wapienno-piaskowej); Rubryka 4: Q – czwartorz ęd;

Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych – B, C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane , ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej za- mieszczonej w materiałach archiwalnych); Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe; Sb – budowlane; Rubryka 10: zło Ŝa: 3 – rzadkie tylko w regionie w którym wyst ępuje dokumentowane zło Ŝe, 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: B – konfliktowe, C – bardzo konfliktowe; Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, W – ochrona wód powierzchniowych, Z – konflikt zagospodarowania terenu.

Tabela 2 Średnie parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe kruszywa naturalnego

Zło Ŝe

Parametr Tuchola Tuchola I Tuchola III Tuchola IV Tuchola IVA pole I pole II pole A pole B pole C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Powierzchnia (ha) 1,34 1,03 2,87 0,42 0,71 14,75 0,96 1,99

Mi ąŜ szo ść (m) 4,0 4,5 5,3 3,1 3,3 7,9 9,46 6,3

Grubo ść nadkładu (m) 1,6 0,9 1,4 1,5 2,4 0,5 0,3 0,5

Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa 0,4 0,2 0,3 0,5 0,7 0,06 0,03 0,08 Ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym (T/m 3)

10 10 2,03 1,95 1,99 1,94 1,96 1,74 1,79 1,77

Nasi ąkliwo ść (%) 1,37 - 1,53 1,96 1,84 - - - Zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 (2,5*) mm − punkt piaskowy 63,8* 81,0* 51,0* 59,0* 65,7* 87,1 84,5 93,1 (%) Zawarto ść pyłów mineralnych (%) 2,3 2,5 3,6 2,7 2,0 1,6 1,18 0,5

Zawarto ść ziaren nieforemnych (%) 5,2 - 5,2 4,6 6,0 - - -

Zawarto ść ziaren słabych i zwietrzałych (%) 1,8 - 6,6 3,0 5,8 - - -

Mrozoodporno ść – ubytek masy (%) - - 2,7 3,3 2,6 - - -

Wska źnik piaskowy - - - - - 88,8 87,5 94,6

Wska źnik wodoprzepuszczalno ści (m/dob ę) - - - - - 8,9 14,4 9,9

1. Kruszywo naturalne

Omawiane zło Ŝa kruszywa naturalnego s ą kopalinami pospolitymi, które zaliczono do II grupy zmienno ści złó Ŝ. Kopalin ę stanowi ą czwartorz ędowe osady wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich, fazy pomorskiej, wyst ępuj ące w formie pokładowej. Zło Ŝa roz- poznane zostały do poziomu wód gruntowych w kategorii C 1, a ich średnie parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe przedstawiono w tabeli 2. Podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe w Ŝadnym z tych złó Ŝ nie stwierdzono wyst ępowania grudek gliny oraz zanieczyszcze ń obcych i organicznych, a wi ęc czynników obni Ŝaj ących jako ść kopaliny. Udokumentowane zło Ŝa kruszywa naturalnego mog ą by ć przydatne do celów budowlanych i drogowych. W zło Ŝu „Tuchola” (Mikołajczyk, 1977), kart ą rejestracyjn ą, udokumentowano kruszywo naturalne w dwu polach. Pole II to zło Ŝe piasku, a pole I to zło Ŝe piaszczysto-Ŝwirowe, gdzie wyst ępuj ą otoczaki skał północnych o średnicy powy Ŝej 80mm. W karcie rejestracyjnej zło Ŝa „Tuchola I” (Olszewski, 1983) udokumentowano zło Ŝe piasków i Ŝwirów w trzech polach obliczeniowych: A, B i C. Zło Ŝa: „Tuchola IV” (Zieniuk-Hoza, Piekarska, 2003) udokumentowane w dwu polach obliczeniowych (A i B), „Tuchola IVA” (Matuszewski, 2003) i „Tuchola III” (Gurz ęda, Ma- tuszewski, 2005) znajduj ą si ę w granicach udokumentowanego w 1968 roku zło Ŝa piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Tuchola”. Według kryteriów konfliktowo ści złó Ŝ przyj ętych dla Mapy geo środowiskowej Polski zło Ŝa: „Tuchola”, „Tuchola III”, „Tuchola IV” i „Tuchola IVA” s ą konfliktowe, gdy Ŝ znajdu- ją si ę w granicach stref: otuliny Tucholskiego Parku Krajobrazowego i ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” w Bydgoszczy. Natomiast zło Ŝe „Tuchola I” jest bardzo konfliktowe, poniewa Ŝ dodatkowo znajduje si ę na terenach zurbanizowanych.

2. Piaski kwarcowe do produkcji cegły wapienno-piaskowej

W zło Ŝu „Tuchola” (Jórczak, 1968), na powierzchni 95,74 ha, udokumentowano w ka- 3 tegorii B i C 1 6 638 tys. m geologicznych zasobów bilansowych-pozafilarowych (w tym w kategorii B 1 768 tys. m 3, na powierzchni 27,95 ha) przydatnych w budownictwie do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Oprócz tego w zło Ŝu udokumentowano tak Ŝe w kategorii 3 C1 zasoby: pozabilansowe 1 013 tys. m (na powierzchni 25,95 ha) oraz bilansowe w filarze ochronnym dla budowy i rozbudowy obiektów przemysłowych w ilo ści 488 tys. m 3 (na powierzchni 8,81 ha). Omawiane zło Ŝe buduj ą piaski kwarcowe pochodzenia wodnolodowco-

11 wego zlodowace ń północnopolskich, fazy pomorskiej. Zło Ŝe wyst ępuje w formie pokładowej i jest suche. Ze wzgl ędu na prost ą budow ę geologiczn ą zło Ŝe „Tuchola” zaliczono do I grupy zmienno ści złó Ŝ. Średnie parametry jako ściowe kopaliny o zasobach bilansowych w kategorii

B (w nawiasie parametry w kategorii C 1) to zawarto ść : SiO 2 - 92,52% (92,80%), Na 2O -

0,64% (0,50%), K 2O - 1,17% (1,08%), Al 2O3 - 2,55% (2,55%), Fe 2O3 - 0,52% (0,45%), ma- gnezu w przeliczeniu na MgO - 0,27% (0,26%), pyłów mineralnych - 1,1% (1,5%), frakcji powy Ŝej 2 mm - 4,5% (3,8%), frakcji od 0,5 do 2 mm - 17,7% (14,8%) i frakcji poni Ŝej

0,5 mm - 77,8% (81,4%). Mimo wy Ŝszej ni Ŝ 0,5% zawarto ści Na 2O+K 2O w zło Ŝu, surowiec. ten nadaje si ę do produkcji cegły wapienno-piaskowej. Potwierdziły to badania wykonane na skal ę przemysłow ą, gdzie z dostarczonego surowca wyprodukowano cegł ę odpowiadaj ącą klasie 150. Średnia mi ąŜ szo ść bilansowego zło Ŝa w kategorii B wynosi 6,3 m, a w kategorii

C1 - 7,0 m. Natomiast średnia grubo ść nadkładu dla całego bilansowego zło Ŝa wynosi 0,3 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (N/Z) 0,05. Średnie parametry jako ściowe zło Ŝa o zasobach pozabilansowych s ą zbli Ŝone do parametrów zło Ŝa bilansowego. Zasoby pozabilansowe wyznaczono w rejonie zło Ŝa, gdzie stosunek N/Z był wy Ŝszy ni Ŝ 0,4, a mi ąŜ- szo ść zło Ŝa mniejsza ni Ŝ 2 m. W nadkładzie zło Ŝa pozabilansowego (w jego północno- wschodniej cz ęś ci) wyst ępują na powierzchni 14,24 ha, piaski i Ŝwiry o zasobach około 874 tys. ton b ędące tu kopalin ą towarzysz ącą. Jest to kruszywo naturalne o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 5,8 m, przydatne do celów budowlanych i drogowych. Średnie jego parametry to: ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym - 1,98 g/cm 3, zawarto ść ziaren poni Ŝej 2 mm - 55,7% i zawarto ść pyłów mineralnych - 2,0%. Omawiane zło Ŝe jest bardzo konfliktowe ze wzgl ędu na swoj ą lokalizacj ę: na terenach zurbanizowanych oraz w granicach otuliny Tucholskiego Parku Krajobrazowego i strefie ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko”. Klasyfikacj ę konfliktowo ści złó Ŝ kruszywa naturalnego i piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej ustalono z Geologiem Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowiskiego w Toruniu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Tuchola pocz ątki górnictwa si ęgaj ą XIX wieku, gdzie w rejonie mi ędzy rzek ą Brd ą, a drog ą z Gostycyna do Piły - Młyna, istniały w latach 1892-1942 niewielkie kopalnie w ęgla brunatnego (Ciuk, 1949 i 1986). Eksploatowano tu systemem pod- ziemnym płytkozalegaj ące w ęgle brunatne, które wykorzystywano do celów opałowych. Za- burzone glacitektonicznie skrzydła tych siodeł nazywano: „Buko”, „Olga”, „Aleksandra”

12 i „Barbara”. St ąd te Ŝ wywodz ą si ę nazwy dawnych kopal ń, opisane w niemieckich nadaniach górniczych. Aktualnie na obszarze omawianego arkusza eksploatowane jest sposobem odkrywko- wym (systemem ścianowym) kruszywo naturalne z trzech złó Ŝ: „Tuchola III”, „Tuchola IV” i „Tuchola IVA”. W 2003 roku wydano dwie koncesje, wa Ŝne do ko ńca 2011 r., na eksploatacje złó Ŝ pia- sków: „Tuchola IV” i „Tuchola IVA”. Koncesj ę dla zło Ŝa „Tuchola IV” posiada Przedsi ębior- stwo Komunalne w Tucholi Spółka z o.o. Dla pól zasobowych utworzono dwa obszary górni- cze o powierzchni: 0,8 i 0,16 ha i jeden wspólny teren górniczy o powierzchni 1,76 ha. Od 2003 r. prowadzona jest eksploatacja w polu B. Przedsi ębiorstwo Produkcyjno-Handlowo-Usługowe „RAMP”. Elwira Szmelter eksplo- atuje od 2005 r. zło Ŝe „Tuchola IVA” w granicach obszaru górniczego (o powierzchni 1,99 ha) i terenu górniczego (o powierzchni 3,28 ha). Na zło Ŝu „Tuchola III” prowadzona jest przez osob ę fizyczn ą eksploatacja piasków na podstawie koncesji wa Ŝnej do ko ńca 2035 r. W 2006 roku utworzono dwa obszary górnicze o powierzchni: 7,25 i 8,73 ha i dwa tereny górnicze o powierzchni: 7,44 ha i 8,9 ha. Zło Ŝe eksploatowane jest od 1998 r. w polu B. Kopalina z tych trzech złó Ŝ, w stanie surowym (bez przeróbki), dostarczana jest odbior- com samochodami samowyładowczymi. W minionym okresie eksploatowano piaski i Ŝwiry ze złó Ŝ: „Tuchola” w latach 1978- 1992, „Tuchola I” (wył ącznie z pola A) w latach 1986-1998 i „Tuchola II” w latach 1998- 2004, a wyrobiska po nich zrekultywowano.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W granicach obszaru arkusza Tuchola wyznaczono na podstawie analizy archiwalnych materiałów geologicznych oraz wizji terenowej osiem obszarów perspektywicznych: po jednym dla w ęgla brunatnego i kredy jeziornej z gyti ą oraz sze ść dla kruszywa naturalnego, a tak Ŝe sze ść obszarów prognostycznych: jeden dla piasków ze Ŝwirem i pi ęć dla torfów. W latach 80. prowadzono prace poszukiwawcze za zło Ŝami w ęgla brunatnego mi ędzy Kęsowem (Kasi ński, Twarogowski, 1990), a Gostycynem (Kasi ński, 1989), które doprowa- dziły do wyznaczenia obszaru perspektywicznego w ęgla brunatnego w okolicach miejscowo- ści Przyrowa. Obszar ten rozci ąga si ę tak Ŝe na s ąsiednich arkuszach: Kamie ń Kraje ński i Gostycyn. W rejonie tym na gł ęboko ści od 15 do 151 m wyst ępuje pi ęć neoge ńskich pokła- dów w ęgla brunatnego formacji ścinawskiej o mi ąŜ szo ściach od 1 do 13 m. Ich ł ączna mi ąŜ-

13 szo ść waha si ę w granicach od 9,7 do 26,0 m. W ęgle zalegaj ą pod nadkładem o grubo ści od 15 do 102 m, a przerosty mi ędzy poszczególnymi pokładami wynosz ą od 1,6 do 38 m. Oma- wiany obszar perspektywiczny wyznaczono w rejonie, gdzie opisane pokłady spełniaj ą kryteria bilansowo ści złó Ŝ w ęgla brunatnego, a mianowicie: minimalna mi ąŜ szo ść w ęgla brunatnego w pokładzie - 3 m, maksymalny stosunek N/Z 12 oraz minimalna warto ść opałowa pokła- du w ęgla przy wilgotno ści 50% - 6,5 MJ/kg. W wytypowanym obszarze średnia, ł ączna mi ąŜ- szo ść pokładów w ęgla brunatnego wynosi 12,4 m. Natomiast parametry jako ściowe w ęgla, okre ślono jako średni ą ze wszystkich pokładów bilansowych, przedstawiaj ą si ę one nast ępu- jąco: warto ść opałowa przy wilgotno ści 50% - 6,5 MJ/kg oraz zawarto ść popiołu w przeliczeniu na stan suchy - 33,83%. Parametry te wykazuj ą, Ŝe w ęgiel nadaje si ę do celów energetycznych. Na powierzchni terenu omawianego obszaru perspektywicznego wyst ępuj ą gleby chronione i lasy. W rejonie Tochółki (Gurz ęda, 1994) wyznaczono obszar perspektywiczny dla kredy i gytii wapiennej. Potencjalne zło Ŝe o mi ąŜ szo ści od 2,3 do 8 m zalega pod nadkładem (torf) o grubo ści od 0,8 do 2,5 m. Kopalina o zasadowo ści ogólnej w przeliczeniu na CaO w suchej masie od 42,5 do 45,6% mo Ŝe by ć przydatna do produkcji nawozów wapiennych. Zło Ŝe jest zawodnione i wyst ępuje w obr ębie ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Prowadzone prace poszukiwawcze za zło Ŝami kruszywa naturalnego na obszarze arkusza Tuchola pozwoliły na wyznaczenie sze ściu obszarów perspektywicznych, w których wyst ępuj ą piaski oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe przydatne do celów budowlanych i drogowych. We wszystkich tych obszarach sp ąg omawianej kopaliny przyj ęto powy Ŝej zwiercia- dła wody gruntowej. Trzy wymienione ni Ŝej obszary perspektywiczne kruszywa naturalnego (Rydygier, Zie- niuk-Hoza, 1988) wyznaczono w terenie, gdzie wi ększo ść powierzchni zajmuj ą gleby chronione i lasy. W obszarze na południe od Jesionowa pod nadkładem o grubo ści 0,2 m zalegaj ą piaski drobno- i średnioziarniste o mi ąŜ szo ści około 7 m. Natomiast na północ od miejscowo- ści Słupy, pod gleb ą około 0,3 m wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste o mi ąŜ szo ści od 5 do 8 m. W okolicach Nowej Tucholi wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów (pospół- ki) o średniej mi ąŜ szo ści około 5,5 m zalegaj ący pod nadkładem glebowym o grubo ści 0,2 m. Pospółki charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym 66% i zawarto ści ą pyłów mineralnych 3,2%. Na południe od miejscowo ści Plaskosz wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów (Rydygier, Zieniuk-Hoza, 1988; Mikołajczyk, 1977) o mi ąŜ szo ści od 2,8 do 14,8 m, zalegające pod nadkładem o grubo ści około 0,5 m, posiadaj ące punkt piaskowy w granicach 90%. Na południowy zachód od Rudzkiego Mostu znajduje si ę obszar perspektywiczny pia-

14 sków drobnoziarnistych średniej mi ąŜ szo ści około 5 m. Natomiast na południe od miejscowo- ści Piła - Młyn wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów (Wilk, 1972), gdzie pod nadkładem o grubo ści 0,4 m wyst ępuje pospółka o punkcie piaskowym około 70% i średniej mi ąŜ szo ści 3,5 m. Trzy wy Ŝej opisane obszary perspektywiczne znajduj ą si ę w granicach otuliny Tucholskiego Parku Krajobrazowego. Obszary prognostyczne (tabela 3) wyznaczono na powierzchni terenów, które nie podlegają ochronie prawnej. Obszar I wyznaczono na północ od Bladowa (Rydygier, Zieniuk-Hoza, 1988), gdzie wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Zło Ŝe jest suche, a kopalina z niego nadaje si ę do celów budowlanych i drogowych. Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Zaso- Wiek Średnia Numer Po- kompleksu by kompleksu grubo ść Zastosowa- obszaru wierzch- Rodzaj Parametry litologiczno- w kat. litologiczno- nadkła- nie na nia kopaliny jako ściowe surowcowe- D1 surowcowe- du kopaliny mapie (ha) go (tys. t, go (m) od - do tys. śre dnia (m) m3*) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 I 7 pŜ Q zawarto ść ziaren 0,2 612 Skb, Sd poniŜej 2mm - 50% zawarto ść pyłów 2,8-3,8 mineralnych - 2,6% 4,6 ci ęŜ ar nasypowy w stanie utrz ęsionym - 1,9 g/cm 3 II 5 t Q popielno ść - 8,5% 0,2 85* Sr 1,0-2,65 stopie ń rozkładu - 1,82 32% III 2,5 t Q popielno ść - 18% 0,2 45* Sr 1,0-2,05 stopie ń rozkładu - 1,80 28% IV 7,5 t Q popielno ść - 8% 0,2 117* Sr 1,0-2,35 stopie ń rozkładu - 1,76 28% V 3,3 t Q popielno ść - 11% 0,2 63* Sr 1,0-2,3 stopie ń rozkładu- 2,02 30% VI 4,0 t Q popielno ść - 15% 0,2 66* Sr 1,0-2,05 stopie ń rozkładu - 1,72 32% Rubryka 3: pŜ − piaski i Ŝwiry, t − torfy Rubryka 4: Q − czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Skb − kruszyw budowlanych, Sd − drogowe, Sr − rolnicze Obszary prognostyczne o numerach II-VI wyznaczono dla holoce ńskich torfów mog ą- cych by ć przydatnymi w rolnictwie do nawo Ŝenia gleb (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to torfy zawodnione, gdzie w nadkładzie wyst ępuje wierzchnica o średniej mi ąŜ szo ści 0,2 m. Obszar prognostyczny II wyznaczono na zachód od miejscowo ści Wysoka Wie ś, gdzie wy-

15 st ępuj ą torfy typu niskiego, rodzaju szuwarowego i mechowisko-turzycowiskowego. Obszar III zlokalizowano na północ od Brzuchowa. Znajduj ą si ę tu torfy typu niskiego, rodzaju szuwarowego. Mi ędzy miejscowo ściami M ędromierz Mały i Wielki zaznaczono obszar prognostyczny IV, gdzie s ą torfy typu niskiego i przej ściowego, rodzaju mechowiskowego i mszarnego. Obszar V zlokalizowano na południe od M ędromierza Małego, gdzie osadziły si ę torfy typu przej ściowego, rodzaju mszarnego. Ostatni z obszarów prognostycznych o numerze VI, znajduje si ę na południe od miejscowo ści Gostycyn-Wybudowanie, gdzie wyst ępuj ą torfy typu niskiego, rodzaju mechowisko-turzycowiskowego. Na całym obszarze arkusza Tuchola prowadzone były poszukiwania złó Ŝ w ęgla brunatnego (Sylwestrzak, 1965), które zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi, gdy Ŝ w odwierco- nych otworach nie stwierdzono pokładów spełniaj ących kryteria bilansowo ści złó Ŝ w ęgla brunatnego. W rejonie na północ od jeziora Szpitalnego (Doma ńska, 1965a) odwiercono dzie- si ęć otworów wiertniczych, z których dwa nawierciły pokład w ęgla brunatnego mi ąŜ szo ści 1,5-1,9 m zalegaj ący na gł ęboko ści od 5,5 do 10,9 m. Na południe od Tucholi (Karczewska, 1965) odwiercono w jednej linii pi ęć otworów, które do gł ęboko ści 12 m nie nawierciły w ę- gla brunatnego. Natomiast w rejonie Szumi ąca-Piła Młyn (Doma ńska, 1965b) w kilku liniach odwiercono czterna ście otworów, gdzie w trzech nawiercono jeden pokład w ęgla brunatnego o mi ąŜ szo ści od 1,2 do 2,5 m zalegaj ący na gł ęboko ści od 10,4-39,8 m. W rejonie Kiełpina i dalej na północ (Nosek, 1968; Kasi ński, Budzyk, 1990) wykonano pi ęć otworów wiertniczych za w ęglem brunatnym. Wynik tych prac okazał si ę negatywny, gdy Ŝ tylko w jednym otworze nawiercono pokład w ęgla o mi ąŜ szo ści 3,8 m, a w pozostałych otworach mi ąŜ szo ści w ęgla brunatnego nie przekroczyły 1,3 m. Były to prace penetracyjne (du Ŝa odległo ść mi ędzy otworami) dlatego nie zaznaczono na mapie rejonu tego jako obszaru o negatywnych wynikach rozpoznania. Prowadzone prace poszukiwawcze za pospółk ą w pi ęciu rejonach w okolicach Tucholi (Rydygier, Zieniuk-Hoza, 1988) oraz w Zalesiu i na zachód od Przyrowej (Marciniak, 1990) zako ńczyły si ę wynikiem negatywnym. W zaznaczonych obszarach stwierdzono jedynie na- przemienne wyst ępowanie piasków zaglinionych i glin zwałowych. Prace zwiadowcze za surowcem ilastym do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej na południowy wschód od miejscowo ści Przyrowa (Doma ńska, 1971) zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi, gdy Ŝ w badanym rejonie stwierdzono tylko gliny piaszczyste przewarstwione piaskami ró Ŝnoziarnistymi.

16 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Tuchola poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, w obr ębie zlewni rzeki Brdy. Brda płynie z północy (le śniczówka Woziwoda) na południe (Gostycyn) na całym odcinku meandruj ąc, w cz ęś ci północnej tworzy zakola i starorzecza. Powierzchnia zlewni drugiego rz ędu przyrzecza Brdy zajmuje 26,4% całego arkusza. Głównymi prawobrze Ŝnymi dopływami Brdy s ą Raci ąska Struga, Kicz i Kamionka. Raci ąska Struga płynie, na niewielkim odcinku, w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza i wpada do jeziora Raci ąskiego. Jej uj ście do Brdy znajduje si ę na arkuszu Czersk. Rzeka Kich wpada do jeziora śalno, a nast ępnie wpływa na obszar arkusza Kamie ń Kraje ński. Ponownie pojawia si ę poni Ŝej Tuchółki i płynie na północny wschód. W rejonie Tucholi skr ęca na połu- dnie i poni Ŝej Rudzkiego Mostu wpływa do Brdy. Rzeka Kamionka płynie z północnego za- chodu na południowy wschód i uchodzi do Brdy na arkuszu Gostycyn. Tylko na niewielkim odcinku (400 m) rzeka ta przepływa przez południowo-zachodni fragment arkusza Tuchola. Zlewnie trzeciego rz ędu, prawobrze Ŝnych dopływów Brdy, obejmuj ą nast ępuj ący procent całej powierzchni arkusza: Raci ąska Struga – 12,8%, Kicz – 21,8% i Kamionka – 11,1%. Lewobrze Ŝne dopływy Brdy to Bielska Struga, Ruda (St ąŜ ka), Szumionka i Bysławska Struga. Zlewnia Bielskiej Strugi charakteryzuje si ę bardzo zawikłan ą sieci ą rzeczn ą. Du Ŝa cz ęść zlewni, od Bielskiej Strugi do Kanału Nawadniaj ącego, zasilana jest przez sie ć rowów melioracyjnych, istnieje tu te Ŝ kilka stawów. Wody z Wielkiego Kanału Brdy (arkusz Czersk) sprowadzane s ą Kanałem Nawadniaj ącym do rzeki Brdy. Ruda - w środkowym i górnym bie- gu zwana St ąŜ ką, płynie z północy przez Jezioro Okierskie, a nast ępnie na odcinku oko- ło 10 km w odległo ści 0,5 - 2,5 km od Brdy i uchodzi do niej w okolicy Świtu. Lewobrze Ŝ- nym dopływem St ąŜ ki jest Rakówka, a Rudy śytnica. Zlewnia trzeciego rz ędu Rudy stanowi 16,1% powierzchni arkusza Tuchola. Szumionka przepływa z północy na południe, przez jeziora Wielkie Cekcy ńskie i Drzy- cimskie, a nast ępnie skr ęca w kierunku zachodnim − przyjmuj ąc prawostronnie wody Bursz- tynicy i wpływa do Brdy naprzeciw jeziora Szpitalnego. Zlewnia Szumionki obejmuje 9,8% powierzchni arkusza. Południowo-wschodnie naro Ŝe arkusza (2,0% całej powierzchni) zajmuje zlewnia Bysławskiej Strugi. Bysławska Struga płynie na południe z jeziora Bysławskiego uchodz ąc do Brdy na arkuszu Gostycyn. W 2005 r. na terenie arkusza Tuchola, zgodnie z programem monitoringu na lata 2004- 2005, dokonano oceny jako ści wód rzeki Brdy w 3 przekrojach pomiarowo-kontrolnych: Go-

17 łąbek, Rudzki Most i Świt (Jutrowska, 2006). Ocen ę czysto ści tych wód wykonano zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. Badane wody okazały si ę dobrej jako ści (II klasa czysto ści). Na omawianym obszarze znajduje si ę 15 jezior o powierzchni wi ększej ni Ŝ 10 ha. Naj- wi ększe z nich to (w nawiasach podano: powierzchni ę, obj ęto ść i maksymaln ą gł ęboko ść ): Wielkie Cekcy ńskie (121 ha, 11 948,7 m3 i 27,9 m), Stobno (89,2 ha, 6 799,3 m3 i 20,2 m), Bysławskie (69 ha, 7 031 m3 i 28,5 m), Szpitalne (66,4 ha, 5 008,7 m3 i 19,6 m), Drzycimskie (38,7 ha, 3 810,1 m3 i 25 m) i Gł ęboczek (17,4 ha, 522 m3 i 5 m). W latach 2004-2005 badano jako ść wód w niektórych jeziorach (zgodnie z rozporz ądzeniem M Ś z 11.02.2004 r.). Wody dobrej jako ści (II klasa) posiadaj ą jeziora: Wielkie Cekcy ńskie, Szpitalne i Drzycimskie. Wo- dy zadawalaj ącej jako ści (III klasa) znajduj ą si ę w jeziorze Gł ęboczek. Wynikało to z niekorzystnych warunków tlenowych panujących w jeziorze du Ŝymi warto ściami chlorofilu „a”. Cało ść powierzchni arkusza Tuchola znajduje si ę w granicach strefy ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” na rzece Brdzie w Bydgoszczy.

2. Wody podziemne

Omawiany teren, według regionalizacji słodkich wód podziemnych Polski (Kleczkow- ski,1990), poło Ŝony jest w pa śmie zbiorników wód czwartorz ędowych pojeziernych nale Ŝą- cym do prowincji hydrogeologicznej nizinnej. Natomiast według podziału hydrogeologiczne- go nale Ŝy do jednostki hydrogeologicznej podregion Chojnicki w regionie słupsko-choj- nickim. Na arkuszu Tuchola nie ma wydzielonych głównych zbiorników wód podziemnych (fig. 3). W obr ębie obszaru arkusza Tuchola wyst ępuj ą trzy u Ŝytkowe pi ętra wodono śne czwartorz ędowe, neoge ńskie i paleoge ńskie. Kreda, której strop zalega na gł ęboko ści 170-240 m, hydrogeologicznie nie została rozpoznana. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodonośnego wydzieli ć mo Ŝna kilka nieci ągłych poziomów wodono śnych, w śród których główne znaczenie u Ŝytkowe maj ą serie wodnolodowcowe zlodowace ń północnopolskich i utwory piaszczyste interglacjału wielkiego. Okolice Tucholi i Piły - Młyna charakteryzuje wyst ępowanie stref zaburze ń glacitektonicznych, a w strefie Łyskowo - Płazowo, w okolicy Komorzy Wielkiej i Tucholi osady neogenu s ą poł ączone z osadami czwartorz ędowymi (Gregosiewicz, Oficjal- ska, 2000). Z tego te Ŝ wzgl ędu autorzy mapy hydrogeologicznej, oprócz u Ŝytkowego pi ętra czwartorz ędowego, wydzielaj ą pi ętro czwartorz ędowo-neogenskie. Natomiast trzeciorz ędowe poziomy wodono śne mioce ńskie i oligoce ńskie, jako poziomy odr ębne, maj ą podrz ędny charakter u Ŝytkowy.

18 Czwartorz ędowe wodono śne pi ętro u Ŝytkowe wyst ępuje w zachodniej i wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza. W cz ęś ci zachodniej pi ętro to zwi ązane jest z mi ędzymorenowymi osadami piaszczystymi zlodowacenia wisły (poziom międzyglinowy), a w cz ęś ci wschodniej, gdzie przebiega dolina kopalna Brdy, z osadami piaszczysto-Ŝwirowymi okresu interglacjału wielkiego i zlodowacenia wisły. W pierwszym przypadku zwierciadło wody ma charakter napi ęty, a w drugim swobodny. Opisywane pi ętro wyst ępuje na gł ęboko ści od 8 do ponad 50 m i posiada mi ąŜ szo ść od 4 do 28 m na zachodzie, a na wschodzie zalega od powierzchni terenu do 24 m (w okolicach Bysławia) maj ąc mi ąŜ szo ść od 10 do 73 m. Czwartorz ędowe pi ętro wodono śne charakteryzuje si ę: przewodno ści ą hydrauliczn ą od 100 do 1 770 m2/24h i współczynnikiem filtracji w granicach 1,8-90,5 m/24h. Eksploatowane jest w Raci ąŜ u, Stobnie, Kiełpinie, Tucholi, M ędromierzu Wielkim i Małym oraz Bysławiu (przy depresji 0,9-8 m). Pi ętro czwartorz ędowo-neoge ńskie rozpoznano w środkowej cz ęś ci dokumentowanego terenu. Strop utworów wodono śnych wyst ępuje na zró Ŝnicowanych gł ęboko ściach od 12 do 106 m. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od 8 m do 61 m, a przewodno ść hydrauliczna waha si ę w granicach 15-900 m 2/24h. Zwierciadło ma charakter napi ęty. Utwory wodono śne charakteryzuj ą si ę zmiennym uziarnieniem, czwartorz ędowe od pylastych do gruboziarnistych, o współczyn- niku filtracji 0,5-212 m/24h, neoge ńskie natomiast s ą w przewadze drobnoziarniste, o współ- czynniku filtracji 1,5-12,6 m/24h. Pi ętro to eksploatowane jest przy depresji 3,9-23 m głównie przez uj ęcia w Tucholi. Pi ętro neoge ńskie jako odr ębny poziom wodono śny (mioce ński), udokumentowane zo- stało jedynie w badawczych otworach geologicznych (bez bada ń hydrogeologicznych) na północnym zachodzie i południu arkusza. Strop tego poziomu wyst ępuje na rz ędnych 40- 60 m n.p.m., a jego mi ąŜszo ść wynosi 10-30 m. Poziom oligoce ński (pi ętra paleoge ńskiego) ma mniejsze znaczenie i wyst ępuje w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci arkusza Cekcyn. Reprezentowany on jest przez piaski drobnoziarniste, wyst ępuj ące na gł ęboko ści od 117 do 137 m o mi ąŜ szo ści od 10,5 do 18,5 m, charakteryzuj ąc si ę przewodno ści ą hydrauliczn ą około 20 m 2/24h i współczynnikiem filtracji poni Ŝej 2 m/24h. Poziom ten eksploatowany jest w Łyskowie (przy depresji 42 m). Wody pi ętra czwartorz ędowego, neoge ńskiego i paleoge ńskiego maj ą podobny skład chemiczny i na ogół niewielk ą mineralizacj ę (100-450 mg/dm 3). Charakteryzuj ą si ę podwy Ŝ- szonymi zawartościami Ŝelaza i manganu, wymagaj ą wi ęc prostego uzdatniania.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Tuchola na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 − obszary wysokiej ochrony (OWO), 2 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 3 − granica GZWP w o środku poro- wym, 4 – wi ększe jeziora Numer, nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 121 – Zbiornik mi ędzymorenowy Czersk, czwartorz ęd (Q); 128 – Zbiornik mi ędzymorenowy Ogorzeliny, czwartorz ęd (Q); 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 1002 – Pilzno, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

20 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia

21 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść przeci ęt- Warto ść przeci ętnych zawarto ści nych (median) (median) w glebach Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebach na w glebach na arku- obszarów w glebie lub ziemi (Rozporz ądzenie arkuszu szu 203-Tuchola niezabudowanych Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- 203-Tuchola Polski 4) śnia 2002 r.) Metale N=6 N=6 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa ę ść <1 mm Grupa A 1) Gł boko (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4-19 11 25 Cr Chrom 50 150 500 <1-3 1 5 Zn Cynk 100 300 1000 7-32 19 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 <1-1 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1-5 1 3 Ni Nikiel 35 100 300 <2-4 <2 3 Pb Ołów 50 100 600 <5-29 10 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 203-Tuchola 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 6 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 6 Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 6 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia Co Kobalt 6 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych Cu Mied ź 6 st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu fak- tycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wy- ą Hg Rt ęć 6 ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieu Ŝytki, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- arkusza 203-Tuchola do poszczególnych grup u Ŝytko- niem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz wania (ilo ść próbek) terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu i rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą war- to ść mediany wykazuje jedynie zawarto ść ołowiu.

22 Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto pośrednio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14.05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

23 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Cen- tralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

24 Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Stobno i Szpi- talnego. Osady jeziora Szpitalnego charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków. W osadach jeziora Stobno odnotowano podwy Ŝszone zawarto ści chromu, cynku, miedzi, nilu i ołowiu w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Stwierdzone st ęŜ enia oznaczanych pierwiastków w osadach zbadanych jezior s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ądzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 6). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Stobno Szpitalne Pierwiastek 1998 r. 1998 r. Arsen (As) 5 5 Chrom (Cr) 37 7 Cynk (Zn) 122 41 Kadm (Cd) 0,5 0,5 Mied ź (Cu) 17 4 Nikiel (Ni) 22 5 Ołów (Pb) 34 17 Rt ęć (Hg) 0,07 0,03

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

25 Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ść dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą słabo zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od 30 nGy/m 3 do prawie 50 nGy/h. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 35 nGy/h, co jest warto ści ą zbie Ŝną z obliczon ą dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą znacznie ni Ŝsze i wahaj ą si ę w granicach od około 15 do 30 nGy/h, w pojedynczym punkcie osi ągaj ąc warto ść około 55 nGy/h. Najni Ŝsze warto- ści rejestrowane s ą w północnej cz ęś ci profilu i ku południowi systematycznie wzrastaj ą. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 25 nGy/h, jest wi ęc istotnie ni Ŝsza od średniej obliczonej dla Polski. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma zwi ązane s ą z wyst ępowaniem pia- sków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Utwory te wyst ępują w postaci do ść szerokiego pasa biegn ącego wzdłu Ŝ doliny Brdy. Cała zachodnia połowa arkusza oraz jego wschodnie kra ńce zbudowane s ą natomiast z glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentracje pierwiastków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych warto ści dawki promieniowania gamma. Warto ści te nie stwarzaj ą zagro Ŝenia radiologicznego, mog ą natomiast wskazywa ć na mo Ŝliwo ść wyst ępowania w powietrzu glebowym podwy Ŝszonych koncentracji promieniotwórczego gazu – radonu. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od warto ści bliskich zeru do 3,5 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą jeszcze ni Ŝsze i nie przekraczaj ą 2,5 kBq/m 2. Generalnie s ą to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

26 203W PROFIL ZACHODNI 203E PROFIL WSCHODNI Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. (na osi rz osi (na ę dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych 27 27

iotwórczymi na obszarze arkusza Tuchola Tuchola arkusza obszarze na iotwórczymi

IX. Składowanie odpadów

Na obszarze arkusza Tuchola nie wyznaczono miejsc predysponowanych do lokalizacji składowisk odpadów. Podstaw ę do oceny mo Ŝliwo ści składowania odpadów, przy opracowaniu tej warstwy tematycznej mapy, stanowiło Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Cały obszar omawianego arkusza poło Ŝony jest w granicach: strefy ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” na rzece Brdzie w Bydgoszczy oraz obszaru specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB 220009 – proponowany przez jednostki pozarz ądowe do uwzgl ędnienia w systemie europejskiej sieci NATURA 2000). Na terenach tych nie nale Ŝy lokalizowa ć Ŝadnych obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska lub zdrowia ludzi. W wielu rejonach poło Ŝonych w obr ębie arkusza Tuchola wyst ępuj ą jednocze śnie uwa- runkowania środowiskowe, na których obowi ązuje bezwzgl ędny zakaz lokalizowania wszel- kich typów składowisk, z uwagi na: – tereny poło Ŝone w s ąsiedztwie: zbiorników wód śródl ądowych, mis jeziornych oraz obszarów bagiennych i podmokłych, w tym ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, – zwarte obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, – obszary zwartej zabudowy miasta Tuchola, – istniej ące rezerwaty przyrody: „Dolina Rzeki Brdy”, „Bagna nad St ąŜ ką” i „ Źródła Rzeki St ąŜ ki”, – nachylenie terenu powy Ŝej 10 o znajduj ące si ę na brzegach jezior rynnowych i połu- dniowym odcinku rzeki Brdy, – specjalny obszar ochrony siedlisk Dolina Brdy i St ąŜ ki w Borach Tucholskich wg jednostek pozarz ądowych. Najbli Ŝsze obszary, które z punktu widzenia wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa oraz optymalnego sposobu korzystania ze środowiska przyrodniczego mog ą by ć traktowane jako potencjalne dla lokalizacji składowisk odpadów, zostały wyznaczone na s ąsiednich arkuszach: Cekcyn (204) w gminie Lniano oraz Kamie ń Kraje ński (202) w gminie Chojnice.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocen ę warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 18% powierzchni obj ętej arkuszem Tuchola, która pozostała po wył ączeniu z oceny terenów: le śnych, rolnych o glebach klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego, przyrodniczych obszarów

28 chronionych (rezerwaty, parki krajobrazowe), obszarów złó Ŝ kopalin, terenów g ęstej zabudowy miejskiej oraz jezior. Wyró Ŝniono dwa podstawowe rodzaje obszarów - o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Korzystnymi warunkami dla budownictwa charakteryzują si ę grunty wyst ępuj ące w postaci nieregularnych płatów pomi ędzy obszarami gleb chronionych. S ą to grunty spoiste w stanie twardoplastycznym, półzwartym i zwartym oraz niespoiste Ŝwirowe i piaszczyste w stanie średniozag ęszczonym i zag ęszczonym. Są to utwory akumulacji wodnolodowcowej, które buduj ą cał ą zachodnią cz ęść arkusza, stanowi ącą fragment Wysoczyzny Kraje ńskiej, oraz cz ęść wschodni ą b ędącą fragmentem Wysoczyzny Świeckiej. Reprezentuj ą je głównie gliny zwałowe zlodowace ń północnopol- skich fazy pozna ńsko-dobrzy ńskiej reprezentowane przez małoskonsolidowane gliny piaszczyste. Towarzysz ą im cz ęsto skały okruchowe z głazami lodowcowymi reprezentowane przez grunty piaszczyste i Ŝwirowe o ró Ŝnej granulacji (strefa moren czołowych), gdzie zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej od 2 m p.p.t. Korzystne warunki budowlane tworz ą eluwia glin zwałowych (okolice Łyskowa, śabna i Wielkiej Komo- rzy) b ędące przemytymi piaskami o niewielkiej mi ąŜ szo ści (do 1,5 m), zalegaj ące na no śnych glinach zwałowych. W okolicy Piły-Młyna i Tucholi wyst ępuj ą zaburzenia glacitektonicznie, dlatego te Ŝ w rejonie tym nale Ŝy sporz ądza ć dokumentacje geologiczno-in Ŝynierskie poprze- dzaj ące wszelkie prace inwestycyjne. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo zajmuj ą niewielkie powierzchnie, cz ęsto o wydłu Ŝonych kształtach. Wyst ępuj ą tu grunty słabono śne spoiste, organiczne i piaszczyste. Grunty spoiste to nieskonsolidowane gliny piaszczyste i piaski gliniaste w stanie pla- stycznym i mi ękkoplastycznym. Grunty organiczne to holoce ńskie namuły i torfy, a piaszczyste reprezentuj ą lu źne piaski drobne i średnie. Te ostatnie to osady akumulacji rzecznej, le Ŝą- ce wzdłu Ŝ dolin rzecznych. Na obszarze arkusza cz ęsto obserwuje si ę istnienie małych jezio- rek i oczek wodnych oraz obszarów podmokłych i zabagnionych o niewielkich powierzch- niach. Płytko wyst ępuj ące w obr ębie gruntów organicznych wody cz ęsto wykazuj ą agresyw- no ść wobec betonu. Obszarami o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo s ą tak Ŝe obszary o spadku terenu powy Ŝej 12% znajduj ące si ę na brzegach jezior rynnowych i południowym odcinku rzeki Brdy.

29 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Tuchola lasy zajmuj ą około 40% powierzchni, a gleby chronione (I-IVa klasy bonitacyjnej) oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego, według materiałów Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, około 37% powierzchni arkusza. Natomiast ziele ń urz ądzona znajduje si ę wył ącznie w mie ście Tucholi i s ą to: ogródki działkowe i parki. Zalesiona dolina Brdy przechodz ąca ku północy w pot ęŜ ny kompleks lasów Borów Tu- cholskich obj ęta została ochron ą. Na obszarze tym o powierzchni 36 983 ha utworzono Tu- cholski Park Krajobrazowy, którego strefa ochronna zajmuje powierzchni ę 15 946 ha. Naj- cenniejszym walorem parku s ą lasy zajmuj ące około 90% jego powierzchni. Dominuj ącym typem siedliskowym jest bór świe Ŝy, a głównym gatunkiem w drzewostanie sosna zwyczajna z domieszk ą brzozy brodawkowatej. Gdzieniegdzie rosn ą bory bagienne, a na zboczach dolin rzek rzadkie gr ądy i ł ęgi olszowe. Świat zwierz ąt jest bardzo bogaty. Najliczniejsz ą grup ę stanowi ą ptaki, w śród których najcenniejsze to: bielik, bocian czarny, puchacz, Ŝuraw, der- kacz, cyranka, czapla siwa, łab ędź krzykliwy i czarnodzioby oraz g ęś g ęgawa. Dolina Brdy jest wa Ŝnym w skali kraju obszarem l ęgowym zimorodka. Tutaj te Ŝ wraz z poło Ŝonymi w najbli Ŝszym s ąsiedztwie Jeziorem Szpitalnym i mniejszymi zbiornikami w okolicy Rudzkiego Mostu i Kowalskich Błot wyst ępuje g ągoł i tracz nurog ęś . Zbiorniki wodne zasiedlaj ą pospolite ryby krajowe, przede wszystkim łososiowate. W okolicy Rudzkiego Mostu na rzece Brdzie stwierdzono obecno ść wyj ątkowo rzadkiego gatunku ryby - minoga trumiennego. Wszystkie charakterystyczne dla Ni Ŝu Polski gatunki płazów i gadów wyst ępuj ą na omawianym obszarze. Niektóre z nich kumak nizinny, grzebiuszka ziemna, rzekotka drzewna, ropu- cha paskówka i śmieszka zagro Ŝone s ą wygini ęciem. Liczne wyst ępuj ące ssaki to dziki, sar- ny, jelenie, bobry, wydry, łasice kuny, borsuki, jeŜe i nietoperze. W zachodniej cz ęś ci arkusza zaznaczaj ą si ę fragmenty Kraje ńskiego Parku Krajobra- zowego. Został on utworzony w 2004 roku na powierzchni 73 850 ha. Charakteryzuje si ę on zró Ŝnicowana rze źbą terenu, średni ą lesisto ści ą (o dominacji gr ądów), licznymi cz ęstymi je- ziorami i rzekami oraz bogat ą flor ą i faun ą. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza Tuchola znajduj ą si ę niewielkie fragmenty dwóch obszarów chronionego krajobrazu, utworzonych w 1991 r. w celu ochrony terenów o mało zniekształconym środowisku, zachowuj ącym zdolno ść równowagi biologicznej. S ą to Koronowski Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 28 571,62 ha i Obszar Chronio- nego Krajobrazu Dolina Kamionki o powierzchni 7 389,72 ha.

30 W zwi ązku z bogactwem flory i fauny oraz ró Ŝnorodno ści ą krajobrazu, na terenie arkusza Tuchola utworzono obszary chronione przyrodniczo oraz ustanowiono wiele pomników przyrody (tabela 7). Tabela 7 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr obiektu Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Miejscowo ść na ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) mapie 1 2 3 4 5 6 Tuchola, Cekcyn Woziwoda K - „Dolina Rzeki Brdy” 1 R Gostycyn 1994 Tuchola, Świt (1681,5*) tucholski Tuchola, Cekcyn K - „Bielska Struga” 2 R Bielska Struga * tucholski (198,8*) Cekcyn K - „ Źródła Rzeki St ąŜ ki” 3 R Kowalskie Błota 1994 Tucholski (250,02*) Cekcyn T - „Bagna nad St ąŜ ką” 4 R Goł ąbek 1999 tucholski (478,45) Tuchola 5 P Stobno 1995 PŜ - 7 sosen czarnych tucholski Tuchola 6 P Stobno 1995 PŜ - 3 wierzby białe tucholski PŜ - świerk pospolity, klon, jawor, cis Tuchola 7 P Mała Komorza* 1991 pospolity, d ąb szypułkowy, topola biała, tucholski lipa drobnolistna, karagana syberyjska Tuchola 8 P Wielka Komorza 1991 Pn - G (granitognejs) tucholski PŜ - d ąb bezszypułkowy, klon jawor, Tuchola 9 P Wielka Komorza 1993 grab zwyczajny, lipa drobnolistna, lesz- tucholski czyna pospolita Tuchola 10 P Wielka Komorza 1991 PŜ - d ąb szypułkowy, cis pospolity tucholski Tuchola 11 P Wielka Komorza 1995 PŜ - cis pospolity tucholski Tuchola 12 P Biała 1991 PŜ - 2 d ęby szypułkowe tucholski Tuchola 13 P Biała 1991 PŜ - sosna zwyczajna tucholski Tuchola 14 P Zielonka 1992 PŜ - 4 lipy drobnolistne tucholski Tuchola 15 P Zielonka 1995 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Tuchola 16 P Kiełpi ński Most 1995 PŜ - wierzba biała tucholski Tuchola 17 P Bielska Struga 1991 Pn - G (granitognejs) tucholski Kęsowo 18 P Nowe śalno 1993 PŜ - klon zwyczajny, głóg tucholski Tuchola PŜ - 2 d ęby szypułkowe, 2 klony zwy- 19 P Kiełpin 1993 tucholski czajne Tuchola 20 P Kiełpin 1993 PŜ - 2 lipy drobnolistne tucholski Cekcyn PŜ - 9 d ębów szypułkowych, sosna 21 P Kiełpi ński Most 1991 tucholski zwyczajna

31 1 2 3 4 5 6 Cekcyn 22 P Kiełpi ński Most 1995 PŜ - sosna zwyczajna, d ąb szypułkowy tucholski PŜ - aleja drzew pomnikowych Cekcyn 23 P Kiełpi ński Most 1995 (9 d ębów bezszypułkowych, 3 graby tucholski zwyczajne, 2 lipy drobnolistne) Cekcyn 24 P Goł ąbek 1991 PŜ - 3 d ęby szypułkowe tucholski Cekcyn 25 P Goł ąbek 1991 PŜ d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn 26 P Wymysłowo 1991 PŜ - 2 d ęby szypułkowe tucholski Cekcyn 27 P Wymysłowo 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn 28 P Kowalskie Błota 1991 PŜ- lipa szerokolistna tucholski Cekcyn 29 P Goł ąbek 1996 PŜ - leszczyna turecka, świerk pospolity tucholski PŜ - 4 wi ązy szypułkowe, 2 d ęby szy- Kęsowo 30 P śalno 1993 pułkowe, lipa drobnolistna, kasztano- tucholski wiec zwyczajny, jesion wyniosły PŜ - 6 lip drobnolistnych, kasztanowiec miasto Tuchola 31 P Tuchola 1991 zwyczajny, jesion wyniosły, 2 Ŝywotniki tucholski olbrzymie, orzech włoski Cekcyn 32 P Plaskorz 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn 33 P Plaskorz 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn 34 P Plaskorz 1995 PŜ - cis pospolity tucholski Cekcyn 35 P Plaskorz 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn 36 P Plaskorz 1991 PŜ - 2 d ęby szypułkowe tucholski Cekcyn 37 P Zalesie 1995 PŜ - sosna zwyczajna („Anastazja”) tucholski Cekcyn 38 P Zalesie 1995 PŜ - jabło ń dzika tucholski Tuchola 39 P Słupy 1991 PŜ - 2 lipy drobnolistne tucholski Tuchola 40 P Mędromierz Mały 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski miasto Tuchola 41 P Tuchola 1996 PŜ - 5 cisów pospolitych tucholski miasto Tuchola PŜ - kasztanowiec zwyczajny, 2 cisy 42 P Tuchola 1991 tucholski pospolite Cekcyn 43 P Rudzki Most 1991 PŜ - sosna zwyczajna, d ąb szypułkowy tucholski Tuchola 44 P Tuchola 1995 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Cekcyn PŜ - 2 d ęby szypułkowe, sosna zwyczaj- 45 P Rudzki Most 1991 tucholski na Cekcyn 46 P Rudzki Most 1989 PŜ - 6 d ębów szypułkowych tucholski PŜ - 3 lipy drobnolistne, 2 d ęby szypuł- Cekcyn 47 P Rudzki Most 1989 kowe, sosna zwyczajna („Czarcia So- tucholski sna”) Cekcyn 48 P Rudzki Most 1954 Pn - G (granit) tucholski

32 1 2 3 4 5 6 miasto Tuchola 49 P Rudzki Most 1995 PŜ - 2 sosny zwyczajne tucholski miasto Tuchola 50 P Rudzki Most 1991 Pn - G („Głaz Jagiełły”, kwarcyt) tucholski Cekcyn PŜ - sosna zwyczajna 51 P Knieja 1989 tucholski („Sosna z obrazkiem”) Kęsowo 52 P Brzuchowo* 1991 PŜ - d ąb szypułkowy tucholski Gostycyn 53 P Łyskowo 1991 PŜ - 2 cisy pospolite tucholski Cekcyn PŜ - 3 sosny zwyczajne, d ąb szypułko- 54 P Rudzki Most 1991 tucholski wy, cis pospolity Cekcyn 55 P Świt 1989 PŜ - sosna zwyczajna tucholski Cekcyn 56 P Świt 1991 PŜ - lipa drobnolistna tucholski Cekcyn 57 P Świt 1989 PŜ - 9 d ębów szypułkowych tucholski PŜ - wi ąz szypułkowy, 5 lip drobnolistnych, 3 d ęby szypułkowe, 2 lipy drobno- Gostycyn 58 P Świt 1991 listne („Lipy Wyczółkowskiego”), 2 dęby tucholski szypułkowe („D ąb Cesarski, „D ąb Suli- sławskiego”) Cekcyn 59 P Świt 1991 PŜ - 4 d ęby szypułkowe tucholski Cekcyn 60 P Świt 1955 PŜ - 9 d ębów szypułkowych tucholski

Cekcyn 61 P Świt 1955 PŜ - d ąb szypułkowy („D ąb Wisielca”) tucholski

Cekcyn 62 P Świt 1989 PŜ - sosna zwyczajna tucholski Cekcyn 63 P Świt 1991 PŜ - 2 sosny zwyczajne („Bli źniaczki”) tucholski Gostycyn 64 P Łyskowo 1991 PŜ - 2 lipy drobnolistne tucholski Gostycyn 65 P Łyskowo 1995 PŜ - 2 jarz ąby brekinie tucholski PŜ - 2 d ęby szypułkowe, sosna zwy- Gostycyn 66 P Łyskowo 1995 czajna i d ąb szypułkowy („Walentyn- tucholski ki”) Cekcyn Pn – G (grupa głazów narzutowych 67 P Świt 1989 tucholski o nazwie „Piekiełko”, granitognejs) Cekcyn PŜ - 2 sosny zwyczajne, d ąb szypułko- 68 P Świt 1995 tucholski wy Cekcyn PŜ - 2 sosny zwyczajne, d ąb szypułko- 69 P Świt 1995 tucholski wy Cekcyn 70 P Świt 1995 PŜ - 2 d ęby szypułkowe tucholski Gostycyn 71 P Świt 1991 Pn – G (gnejs) tucholski PŜ - 11 modrzewi europejskich, 2 sosny Lubiewo 72 P Teolog 1991 wejmutki, sosna zwyczajna, świerk tucholski pospolity, 2 lipy drobnolistne Tuchola bagno 73 U Stobno 2004 tucholski (3,26) Tuchola bagno 74 U Stobno 2004 tucholski (3,66)

33 1 2 3 4 5 6 Tuchola bagno 75 U Zielonka 2004 tucholski (5,3) Tuchola bagno 76 U Zielonka 2004 tucholski (34,5) Tuchola łąka 77 U Okoniny 2004 tucholski (5,32) Cekcyn bagno 78 U Kowalskie Błota 2004 tucholski (1,12) Cekcyn bagno 79 U Klocek 2004 tucholski (0,28) Cekcyn bagno 80 U Kowalskie Błota 2004 tucholski (0,31) Cekcyn bagno 81 U Kowalskie Błota 2004 tucholski (0,92) Cekcyn bagno 82 U Kiełpi ński Most 2004 tucholski (1,39) Cekcyn bagno 83 U Kiełpi ński Most 2004 tucholski (0,62) Cekcyn bagno 84 U Kiełpi ński Most 2004 tucholski (3,67) Cekcyn bagno 85 U Kiełpi ński Most 2004 tucholski (0,38) Tuchola bagno 86 U Słupy 2004 tucholski (7,64) miasto Tuchola bagno 87 U Tuchola 2004 tucholski (0,59) miasto Tuchola bagno 88 U Tuchola 2004 tucholski (1,98) Cekcyn bagno 89 U Cekcyn 2004 tucholski (2,06) Cekcyn bagno 90 U Cekcyn 2004 tucholski (5,94) Cekcyn bagno 91 U Cekcyn 2004 tucholski (1,16) Cekcyn bagno 92 U Cekcyn 2004 tucholski (4,93) Cekcyn bagno 93 U Cekcyn 2004 tucholski (2,43) Cekcyn bagno z zakrzaczonym pastwiskiem 94 U Świt 2004 tucholski (28,74) Cekcyn bagno 95 U Płazowo 2004 tucholski (1,18) Cekcyn bagno 96 U Płazowo 2004 tucholski (1,06) Cekcyn bagno 97 U Płazowo 2004 tucholski (2,27) Cekcyn bagno 98 U Płazowo 2004 tucholski (2,0) Cekcyn bagno 99 U Płazowo 2004 tucholski (2,60) Cekcyn bagno 100 U Płazowo 2004 tucholski (0,60) Gostycyn bagno 101 U Łyskowo 2004 tucholski (0,80) Gostycyn bagno 102 U Łyskowo 2004 tucholski (0,32) Gostycyn bagno 103 U Łyskowo 2004 tucholski (0,90)

1 2 3 4 5 6 Lubiewo bagno 104 U Wanadowo 2004 tucholski (1,01) Lubiewo bagno 105 U Wanadowo 2004 tucholski (3,57) Cekcyn bagno 106 U Piła Młyn 2004 tucholski (13,48) Cekcyn bagno 107 U Płazowo 2004 tucholski (0,85) Lubiewo bagno 108 U Płazowo 2004 tucholski (0,87) Lubiewo bagno 109 U Teolog 2004 tucholski (0,40) Rubryka 2: R - rezerwat przyrody, P - pomnik przyrody, U - u Ŝytek ekologiczny Rubryka 3: * w parku podworskim Rubryka 5: * - obiekt projektowany przez słu Ŝby ochrony przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: K - krajobrazowy, T - torfowiskowy; rodzaj pomnika przyrody: PŜ - Ŝywej, Pn - nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: G - głaz narzutowy * - fragment znajduje si ę na obszarze s ąsiedniego arkusza

Rezerwat krajobrazowy „Dolina rzeki Brdy” to teren o wyj ątkowych warto ściach krajobrazowo-przyrodniczych. Walory te podnosz ą liczne drzewa pomnikowe porastaj ące strome zbocza i dno doliny, a tak Ŝe wyst ępuj ące rzadko ści florystyczne takie jak: lilia złotogłów, wawrzynek wilczełyko, podkolan biały, listeria jajowata, gnie źnik le śny, bluszcz pospolity, dzwonek syberyjski, ostródka kosmata i wy Ŝymord stepowy. W uroczysku „Piekiełko” ro śnie jarz ąb brekinia, przedstawiciel ro ślin południowych o znaczeniu śródziemnomorskim. Rezerwat krajobrazowy „ Źródła rzeki St ąŜ ki” to fragment doliny rzeki St ąŜ ki wraz z jej źródłem o wyj ątkowych walorach widokowych. Rezerwat torfowiskowy „Bagna nad St ąŜ ką” to zabagniona dolina rzeki St ąŜ ki o cieka- wym zbiorowisku torfowiskowym (torfy niskie, turzycowe) i ł ąkowym. Wyst ępuj ą tu ro śliny chronione: rosiczka okr ągłolistna, storczyk kukawka i krusznik błotny. Znajduj ą si ę tu tak Ŝe siedliska Ŝurawia. Na rzece Bielska Struga projektuje si ę utworzenie rezerwatu krajobrazowego „Bielska Struga” w celu ochrony wód przed degradacj ą i zachowania cennych walorów krajobrazowo- przyrodniczych jej doliny. Najciekawsze drzewa uznane za pomniki przyrody Ŝywej (w nawiasie podano obwód w cm) to „Lipy Wyczółkowskiego” (430 i 390) oraz „Dąb Cesarski” (480) i „D ąb Sulisław- skiego” (430) uwiecznione na obrazach Leona Wyczółkowskiego, sosny zrośni ęte ze sob ą - „Bli źniaczki” (60 i 70) oraz „D ąb Wisielca” (420). Natomiast drzewa pomnikowe o najwi ęk- szych wymiarach z danego gatunku zarejestrowane w województwie kujawsko-pomorskim to świerk pospolity odmiany w ęŜ owej (330) i klon jawor odmiany czerwonej (315) rosn ące

35 w parku podworskim Małej Komorzy, głóg dwuszyjkowy (160) rosn ący w Nowym śalnie oraz rosn ące nad jeziorem śalno: wi ąz szypułkowy (751), lipa drobnolistna sze ściowierz- chołkowa (750) i jesion wyniosły siedmiowierzchołkowy (750). Du Ŝą ciekawostk ą przyrodni- cz ą jest grupa głazów narzutowych o nazwie „Piekiełko” znajduj ących si ę w korycie rzeki Brdy. UŜytki ekologiczne ustanowiono na terenach nieprzedstawiaj ących wi ększej warto ści gospodarczej, natomiast posiadaj ących du Ŝe znaczenie w funkcjonowaniu lokalnych ekosys- temów. Nale Ŝą do nich bagna, zabagnienia i podtopione ł ąki. U Ŝytki ekologiczne, b ędące przewa Ŝnie zbiorowiskiem chronionej ro ślinno ści bagiennej, stanowi ą tak Ŝe ostoj ę ptaków wodnych. Według tworzonej europejskiej sieci ekologicznej ECONET (Liro, 1998) na arkuszu Tuchola wyst ępuje obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym - Borów Tucholskich (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Tuchola na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – granice mi ędzynarodowych obszarów w ęzłowych, ich numer i nazwa: 9M – Obszar Pojezierza Kaszubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 16 k – Brdy; 3 – wi ększe jeziora.

36 Natomiast w systemie europejskiej sieci NATURA 2000 (lista pozarz ądowa) na terenie omawianego arkusza znajduj ą si ę: obszar specjalnej ochrony ptaków Bory Tucholskie (PLB 220009) oraz specjalny obszar ochrony siedlisk Doliny Brdy i St ąŜ ki w Borach Tuchol- skich (PLH 040023). S ą to obszary w fazie projektowania, dlatego te Ŝ nie zaznaczono ich na mapie.

XII. Zabytki kultury

Pierwsze ślady bytowa ń człowieka na obszarze arkusza Tuchola pochodz ą sprzed około 4 000 lat, gdzie na zachód od Tucholi odkryto ślady osadnictwa z okresu neolitu. Stanowiska archeologiczne to przed wszystkim osady wielokulturowe (od okresu rzymskiego do średnio- wiecza) oraz cmentarzysko z okresu rzymskiego, z okolic Stobna. Okolice Tucholi charakteryzuj ąc si ę w czasach prehistorycznych du Ŝym zalesieniem nie sprzyjały rozwojowi osadnictwa. W takich warunkach mo Ŝliwa była jedynie hodowla, zbie- ractwo i my ślistwo. Gospodarka rolna zacz ęła nabiera ć rozmachu dopiero w VIII w. n.e., a osadnictwo skupiało przy grodach: Raci ąŜ , Tuchola i Kiełpin. Najwa Ŝniejszym o środkiem kulturalnym jest miasto Tuchola, które prawa miejskie uzyskało w 1346 r. Najwi ęcej jego zabytków zlokalizowanych jest w granicach zabytkowego zespołu architektonicznego, które- go granice wyznaczaj ą fragmenty murów miejskich, z prostok ątnymi basztami z XIV w. zbudowane z kamienia polnego i nadbudowane cegł ą o wi ązaniu gotyckim. Zabytkowa dzielnica starego miasta zachowała swój średniowieczny, szachownicowy układ urbanistyczny. Znajdu- ją si ę tu fragmenty zało Ŝeń zamku krzy Ŝackiego z XIII w. Po wielkim po Ŝarze z 1781r., który zniszczył całe miasto, do jego odbudowy u Ŝyto cegły z resztek zamku i murów miejskich. Aktualnie centrum miasta stanowi prostok ątny rynek z kamienicami dwu- i trzypi ętrowymi, z elewacjami eklektycznymi i modernistycznymi. Na obszarze arkusza Tuchola znajduje si ę wiele innych obiektów chronionych. Do naj- ciekawszych zalicza si ę ko ścioły w: Bysławiu (z cmentarzem i ogrodzeniem), D ąbrówce (z cmentarzem i kaplic ą grobow ą Janta-Połczy ńskich), Raci ąŜ u (z cmentarzem i ogrodzeniem oraz mauzoleum Janta-Połczy ńskich). Poza centrum Tucholi znajduje si ę zbór ewangelicki i kaplica na cmentarzu komunalnym oraz cmentarze: je ńców wojennych z 1914-1918 r. i Ŝoł- nierzy wojny polsko-bolszewickiej 1920-1921 r., te dwa ostatnie zaznaczono na mapie jako miejsca pami ęci Do zabytkowych obiektów architektonicznych zaliczono pałac w D ąbrówce, ptaszarni ę w Łyskowie oraz dwór obronny w śalnie. Zabytkowe zespoły pałacowo-parkowe znajduj ą si ę w: Brzuchowie, Kiełpinie i Małej Komorzy.

37 XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Tuchola udokumentowano pi ęć złó Ŝ kruszywa naturalnego, z któ- rych trzy „Tuchola III i „Tuchola IV” i „Tuchola IVA” s ą aktualnie eksploatowane. Na pozo- stałych dwu złoŜach: „Tuchola” i „Tuchola I” eksploatacja została zaniechana. Natomiast udokumentowane zło Ŝe piasków kwarcowych do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Tu- chola” nigdy nie było eksploatowane. W sze ściu obszarach perspektywicznych i jednym pro- gnostycznym dla kruszywa naturalnego wyst ępuje kopalina, która mo Ŝe by ć przydatna do celów budowlanych i drogowych. W jednym wytypowanym obszarze perspektywicznym w ę- gla brunatnego znajduje si ę surowiec przydatny do celów energetycznych, ale o słabych pa- rametrach jako ściowych. W obszarze perspektywicznym kredy jeziornej i gytii wapiennej stwierdzono utwory w ęglanowe przydatne do produkcji nawozów. W pi ęciu obszarach prognostycznych dla torfów wyst ępuj ą torfy rolnicze przydatne do nawo Ŝenia gleb. Miejscowo ści na obszarze arkusza Tuchola zaopatrywane s ą w wod ę ze studni gł ębino- wych, zlokalizowanych wył ącznie w czwartorz ędowym pi ętrze wodono śnym. Nadmieni ć nale Ŝy, Ŝe cało ść arkusza Tuchola znajduje si ę w granicach obszaru strefy po średniej uj ęcia wód powierzchniowych „Czy Ŝkówko” w Bydgoszczy. Dominuj ącą rol ę na omawianym terenie pełni: rolnictwo, le śnictwo i turystyka. Prze- mysł koncentruje si ę głównie w Tucholi, która jest jednocze śnie centrum administracyjnym, handlowym i kulturalnym całych Borów Tucholskich. Na pozostałym obszarze przemysł zwi ązany jest z przetwórstwem rolno-spo Ŝywczym i gospodark ą le śną. Ocen ą warunków podło Ŝa budowlanego przeprowadzono na około 18% powierzchni arkusza Tuchola. Warunki korzystne dla budownictwa zajmuj ą około 50% analizowanego obszaru. Cał ą powierzchni ę arkusza Tuchola uznano za obszar o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji wszelkiego rodzaju składowisk odpadów Na obszarze arkusza Tuchola wyst ępuje du Ŝe bogactwo świata flory i fauny, dlatego te Ŝ utworzono tu Tucholski Park Krajobrazowy, trzy rezerwaty, dwa obszary chronionego krajobrazu, 37 u Ŝytków ekologicznych, a 68 obiektów uznano za pomniki przyrody. Projektuje si ę utworzenie dalszych obszarów chronionej przyrody. Powoduje to, w powi ązaniu z walorami krajobrazowymi, Ŝe gospodarka tego rejonu w coraz wi ększym stopniu nastawia si ę na turystyk ę i wypoczynek ludno ści.

38 XIV. Literatura

BUTRYMOWICZ N. MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1976 − Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., 1949 − Notatka o zło Ŝach w ęgla brunatnego rejonu Tucholi, Olsztyna i Chełma. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CIUK E., 1986 − Komentarz do sprawozdania z prac wiertniczych za w ęglem brunatnym, wykonanych w 1944 r. w pobli Ŝu Piła-Młyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1965a − Orzeczenie dotycz ące prac geologiczno-poszukiwawczych płyt- kich złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Jeziora Szpitalnego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1965b − Orzeczenie o płytko zalegaj ących zło Ŝach w ęgli brunatnych w rejonie miejscowo ści Szumi ąca - Piła - Młyn. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DOMA ŃSKA Z., 1971 − Sprawozdanie z prac geologiczno - poszukiwawczych zło Ŝa surowca ilastego do produkcji wyrobów cienko ściennych ceramiki budowlanej w rejonie Przyrowy. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GREGOSIEWICZ R., OFICJALSKA H., 2000 − Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Tuchola. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRUSZECKI J., 2002 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Tu- chola. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRZESZCZYK R., 2005 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat.

C1, zło Ŝa kruszywa naturalnego „Tuchola II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., MATUSZEWSKI A., 2005 − Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej

zło Ŝa kruszywa naturalnego „Tuchola III” w kat, C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

GURZ ĘDA E.,1994 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat. C 1 zło Ŝa kredy jeziornej Tuchółka – pola A i B. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 − Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

39 JÓRCZAK W., 1968 − Dokumentacja geologiczna w kat. C 1+B zło Ŝa piasków do produkcji cegły wapienno-piaskowej w rejonie Tucholi. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JUTROWSKA E., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. Inspekcja Ochrony Środowiska, Bydgoszcz. KARCZEWSKA J., 1965 − Orzeczenie geologiczne dotyczące robót geologiczno- poszukiwawczych dla płytko zalegaj ącego w ęgla brunatnego w Nowej Tucholi. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASI ŃSKI J., 1989 − Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Cierplewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASI ŃSKI J., BUDZYK A., 1990 − Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Kowalskie Błoto. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KASI ŃSKI J., TWAROGOWSKI J., 1990 − Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ w ę- gla brunatnego w rejonie Skarpa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI. A. S. (red.), 1990 − Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1: 500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 − Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 − Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., 1990 − Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Arch. Geol. Kujawsko-Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego, Toru ń. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 − Mapa geologiczna Polski w skali 1: 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., 2003 − Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Tu-

chola IVA” w kat.C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MIKOŁAJCZYK D., 1977 − Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Tuchola”. Cen- tr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NOSEK M., 1968 − Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Toru ń- Grudzi ądz-Czersk-Brusy. Centralne Archiwum Geologiczne. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

40 OLSZEWSKI J., 1983 − Karta rejestracyjna zło Ŝa naturalnego „Tuchola I”. Centr. Arch. Ge- ol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfo- wych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. PRZENIOSŁO S., (red.), 2006 − Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce we- dług stanu na 31 XII 2005 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜeń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dz. U. Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździernika 2002 r., poz. 1359. RYDYGIER CZ., ZIENIUK-HOZA A., 1988 − Sprawozdanie z bada ń geologiczno - zwia- dowczych za kruszywem naturalnym na terenie gminy Tuchola. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SYLWESTRZAK U., 1965 − Orzeczenie geologiczne o wyst ępowaniu w ęgla brunatnego w rejonie Tucholi. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WILK K., 1972 − Sprawozdanie z prac geologiczno poszukiwawczych za zło Ŝami kruszywa naturalnego w rejonie Gostycyna. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WO Ś A., 1999 – Klimat Polski. PWN, Warszawa. ZIENIUK-HOZA A., PIEKARSKA E., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa

naturalnego „Tuchola IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa.