Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO „BORY TUCHOLSKIE” TORUŃ 2008 Wykonawca: Biuro Usług Ekologicznych i Leśnych „Quercus” ul. Św. Józefa 9a/9, 87-100 Toruń JEDNOLITY PROGRAM GOSPODARCZO – OCHRONNY DLA LEŚNEGO KOMPLEKSU PROMOCYJNEGO „BORY TUCHOLSKIE” Autorzy: dr Wiesław Cyzman Zakład Ekologii i Ochrony Przyrody UMK Toruń Rozdział obszary i obiekty oraz gatunki chronione: dr Wiesław Cyzman, mgr Agnieszka Oleksiak – Tusińska Autorzy składają serdeczne podziękowania za pomoc merytoryczną i życzliwe uwagi kierownictwu RDLP w Toruniu, a w szczególności Panom: Głównemu Specjaliście do spraw Ekologii i Edukacji Leśnej, mgr inż. Tadeuszowi Chrzanowskiemu, Naczelnikowi Wydziału Hodowli Lasu, mgr inż. Janowi Pakalskiemu, Naczelnikowi Wydzialu Ochrony Lasu, mgr inż. Kazimierzowi Stańczakowi oraz Naczelnikowi Wydziału Zasobów, mgr inż. Andrzejowi Stetkiewiczowi. Toruń 2008 2 WSTĘP ........................................................................................................ 6 I. OGÓLNE ZAŁOŻENIA POLITYKI LEŚNEJ ........................................... 7 II. CELE I ZADANIA LEŚNYCH KOMPLEKSÓW PROMOCYJNYCH ORAZ PODSTAWY PRAWNE ICH FUNKCJONOWANIA. ................................... 9 III. FUNKCJONOWANIE LKP „BORY TUCHOLSKIE” W LATACH 1995- 2007 ............................................................................................................. 11 IV. CEL I ZAKRES OPRACOWANIA ......................................................... 17 V. OPIS OGÓLNY LKP „BORY TUCHOLSKIE"........................................ 22 VI. OCENA WARUNKÓW PRZYRODNICZYCH ........................................ 25 VI. 1. Geologia ..................................................................................................... 25 VI. 2. Struktura gleb i siedlisk ............................................................................ 29 VI. 3. Klimat ......................................................................................................... 31 VI. 4. Warunki hydrologiczne ............................................................................. 32 VI. 5. Szata roślinna ............................................................................................ 35 VI. 5.1. Zbiorowiska leśne ............................................................................................36 VI. 5.2. Ocena zróżnicowania i stopień naturalności roślinności leśnej ....................50 VI. 5.3. Zbiorowiska nieleśne .......................................................................................52 VI. 5. 4. Flora i jej osobliwości. .....................................................................................54 VI. 6. Fauna ......................................................................................................... 60 VI. 7. Obszary i obiekty oraz gatunki chronione ............................................. 64 VI. 8. Zagrożenia dla lasu ................................................................................... 84 VII. OCENA WARUNKÓW DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ............... 97 VII. 1. Nasiennictwo i selekcja ........................................................................... 97 VII. 2. Gospodarka szkółkarska ......................................................................... 99 VII. 3. Drzewostany ............................................................................................ 100 VII. 4. Aktualny stan siedliska ............................................................................ 104 VII. 5. Formy degeneracji drzewostanów i ekosystemów leśnych ................... 109 VII. 6. Lasy ochronne .......................................................................................... 112 VII. 7. Użytkowanie uboczne .....................................................................................116 VII. 8. Zagrożenia ........................................................................................................116 3 VIII. ZARYS HISTORII BORÓW TUCHOLSKICH .............................................126 IX. UDOSTĘPNIENIE LASU ...................................................................................128 IX. 1. Turystyka ............................................................................................................128 IX. 2.Edukacja ..............................................................................................................131 IX. 3. Inne formy udostępniania lasu ......................................................................139 IX. 4. Promocja ............................................................................................................145 IX. 5. Zagrożenia .........................................................................................................146 X. KIERUNKI I SPOSOBY DOSKONALENIA GOSPODARKI LEŚNEJ .....148 XI. KSZTAŁTOWANIE KRAJOBRAZU I EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH .....158 XI. 1. Kształtowanie drzewostanów .........................................................................158 XI. 2. Kształtowanie naturalnych zbiorowisk leśnych .........................................161 XI. 3. Kształtowanie właściwych stosunków wodnych .......................................163 XI. 4. Kształtowanie różnorodności biologicznej na siedliskach borowych ..164 XI. 5. Ogniska biocenotyczne ...................................................................................165 XI. 6. Biocenotyczna rola kęp starodrzewu ...........................................................167 XI. 7. Ochrona organizmów związanych z rozkładającym się drewnem .........168 XI. 8. Ochrona torfowisk ...........................................................................................169 XI. 9. Zalesienia i właściwe zagospodarowanie drzewostanów na gruntach porolnych .....................................................................................................................171 XI. 10. Monitorowanie ekosystemów leśnych .......................................................171 XI. 11. Funkcje produkcyjne i diagnostyka hodowlana ......................................172 XI. 12. Wnioski do planów urządzeniowych ..........................................................179 XI. 13. Wnioski i propozycje działań wynikające z programu badawczego „Podstawy trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów w leśnych kompleksach promocyjnych .....................................................................................183 XII. OCHRONA EKOSYSTEMÓW LEŚNYCH ....................................................192 XII. 1.Zadania, metody i zasady ochrony lasu .......................................................192 XII. 2. Kształtowanie ekotonów ................................................................................ 194 XII. 3. Ochrona ekosystemów leśnych w trakcie prowadzenia pozyskania ....196 XII. 4. Ochrona przed gradacyjnym występowaniem szkodliwych owadów ...196 4 XII. 5. Ochrona przed patogenicznymi grzybami .................................................197 XII. 6. Ochrona przed zwierzyną .............................................................................197 XII. 7.Działania zmierzające do zmniejszenia zagrożenia przed pożarami ......198 XIII. DZIAŁANIA W ZAKRESIE OCHRONY PRZYRODY I WZMACNIANIA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ ..................................................................199 XIII. 1. Rezerwaty przyrody .......................................................................................199 XIII. 2. Parki krajobrazowe .........................................................................................202 XIII. 3. Obszary Natura 2000 ......................................................................................202 XIII. 4. Użytki ekologiczne ........................................................................................203 XIII. 5. Gatunki chronione i rzadkie .........................................................................203 XIII. 6. Ochrona różnorodności gatunkowej ..........................................................203 XIII. 7. Zasady postępowania na siedliskach chronionych ...............................204 XIII. 8. Restytucja cisa Taxus baccata i jarzębu brekinia Sorbus torminalis ..207 XIV. KIERUNKI I ZASADY WSPÓŁPRACY NA POZIOMIE REGIONALNYM I LOKALNYM .......................................................................................................209 XIV .1. Realizacja i wzmacnianie funkcji społecznych LKP ...............................209 XIV.2. Współpraca w planowaniu przestrzennym ................................................211 XIV. 3. Współpraca z wojewodą i służbami ochrony przyrody ..........................213 XIV.4. Rola samorządów gminnych i powiatowych .............................................214 XIV.5. Współpraca z organizacjami pozarządowymi ...........................................217 XV. LITERATURA .....................................................................................................218 5 WSTĘP Lasy podobnie jak jeziora, torfowiska i jeszcze kilka innych ekosystemów traktuje się jako naturalny element krajobrazu Polski. Jednak w warunkach współczesnych mamy prawie zawsze do czynienia z lasami w większym lub mniejszym stopniu przekształconymi wskutek bezpośredniego (gospodarczego) lub pośredniego oddziaływania człowieka. Współczesna struktura i skład florystyczny lasów zawiera się pomiędzy zbiorowiskami naturalnymi (lasami naturalnymi), a zbiorowiskami seminaturalnymi (lasami półnaturalnymi).