Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Toruniu

Zapraszamy Państwa do odwiedzenia jednego z najpiękniejszych miejsc Polski - Borów Tucholskich!

NADLEŚNICTWO zaprasza

Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” 1 NADLEŚNICTWO TUCHOLA Jeziorno P

P P Wypalanki P Kiełpin P P Ciechocin P Kiełpiński Most Szczuczanek Żalno DendrologicznyP P Zalesie Park Gołąbek Wymysłowo Bladowo P Tuchola P Wrzosowisko Kęsowo Mały Jeleńcz Mędromierz Żółwiniec Szkółka Żółwiniec Ostrowo P P P P Świt P Wielki Świt P Mędromierz Płazowo

Legenda

- siedziba nadleśnictwa

- siedziby leśnictw

- pomniki przyrody

- ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna

- rezerwaty przyrody P - miejsca postoju pojazdów - pola biwakowe

- drogi - wody - miejscowości Kęsowo

Siedziba Nadleśnictwa Tuchola w Gołąbku (fot. AW-S) 2 3 Wiosna w lesie (fot. JS) Zaproszenie

Zapraszamy Państwa Bory Tucholskie to jeden z największych komplek- do odwiedzenia sów leśnych w Polsce. Obejmują obszar ok. 300 000 ha, będąc krainą o wyjątkowym pięknie krajobrazu, której jednego z najpiękniejszych bogactwem są nieprzebrane lasy poprzecinane wstę- miejsc Polski gami rzek, strumieni i czyste jeziora. Duży kompleks le- - Borów Tucholskich! śny tworzy swoisty mikroklimat, który korzystnie wpły- wa na człowieka.

Nadleśnictwo Tuchola stanowi cząstkę Borów Tu- cholskich, opierając się swym zasięgiem na Brdzie, która wyznacza swoistą oś zarządzanego przez nas obszaru. Rozległe kompleksy leśne, liczne jeziora, ma- lownicze rzeki i cieki wodne, źródliska, bardzo dobrze zachowane torfowiska oraz liczne gatunki roślin i zwie- rząt chronionych, bądź rzadkich - to bogactwo przyrod- nicze Nadleśnictwa Tuchola.

NADLEŚNICTWO TUCHOLA zaprasza

Wijąca się malowniczo wstęga rzeki Brdy (fot. S-BCh) Nad Brdą w Nadleśnictwie Tuchola (fot. TCh) 4 1 POŁOŻENIE (fot. S-BCh) (fot.

Lasy Nadleśnictwa Tuchola położone są w południowej części Borów Tucholskich. Jesteśmy jednostką administracyjno-gospodar- czą Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, usytuowaną w województwach kujawsko-pomorskim (99%) i pomorskim (1%).

Leżymy na terenie dwóch powiatów (tucholskiego i choj- nickiego) oraz siedmiu gmin (Cekcyn, Tuchola, Śliwice, Gosty- cyn, Kęsowo, Lubiewo, Chojnice) i jednego miasta - Tucholi. Według regionalizacji przyrodniczo - leśnej (Trampler T. i inni, 1990) lasy Nadleśnictwa Tuchola leżą w Krainie III

Wielkopolsko - Pomorskiej na terenie trzech dzielnic: Tuchola oś działalności Nadleśnictwa swoistą wyznacza Rzeka • Dzielnicy Borów Tucholskich, w mezoregionie Borów Tu- cholskich, • Dzielnicy Pojezierza Krajeńskiego, w mezoregionach Wyso- czyzny Krajeńskiej i Doliny Brdy, • Dzielnicy Pojezierza Chełmińsko - Dobrzyńskiego, w mezo- regionie Wysoczyzny Świeckiej. Obecnie zarządzamy lasami na powierzchni po- wyżej 15 tys. ha oraz sprawujemy nadzór nad lasa- mi niepaństwowymi o łącznej powierzchni ponad 2 tys. ha. (fot. S-BCh) (fot. Osią obszaru działania Nadleśnictwa Tuchola jest rzeka Brda. W centralnym jego punkcie położone jest miasto Tu- chola. Siedziba nadleśnictwa mieści się w Gołąbku, niewiel- kiej miejscowości przy trasie Tuchola - Tleń, w odległości 7 km od Tucholi. Przy siedzibie nadleśnictwa usytuowany jest przysta- nek autobusowy, a najbliższe dworce kolejowe znajdują się w Tucholi i Cekcynie.

2 Tuchola Widok na siedzibę Nadleśnictwa 3 Z KART HISTORII ły tartaki parowe, młyny wodne. Rozwijało się tartacznictwo, szkutnictwo, bednarstwo, gonciarstwo, kołodziejstwo i smo- larstwo. Do wyrabiania dziegciu, czyli uzyskiwanej w specjal- nych warunkach temperaturowych smoły drzewnej, pozy- skiwano duże ilości drewna. W XVI/XVII wieku powstały całe osiedla smolarskie, tego typu rodowód mają wsie Ostrowo, Historia lasów Nadleśnictwa Tuchola ściśle wiąże się z historią całych Borów Tucholskich. , Szumiąca. Istniały tu również huty szkła, przy Niegdyś porastała tu puszcza. Najstarszym których powstały wsie i Huta. śladem osadnictwa na terenie Nadleśnictwa * * * Tuchola jest stanowisko neolityczne nad Brdą Bory Tucholskie są niemym świadkiem walk oraz marty- w Leśnictwie Wymysłowo. rologii narodu Polskiego, zarówno z okresu I, jak i II wojny światowej. Dla wielu ludzi ogromne połacie leśne stały się Ludzie mieszkający na tym terenie to Borowiacy. Dawniej miejscem schronienia i skutecznego oporu przed okupantem. ich całym życiem był las, to on żywił, dawał schronienie, ubie- Ogromną rolę w tych walkach odegrali leśnicy, których oku- rał, z niego czerpali wszystkie pożytki. Najwcześniejszymi for- panci traktowali ze szczególnym okrucieństwem, a wielu swój mami użytkowania lasu były: bartnictwo, łowiectwo, burszty- patriotyzm przypłaciło życiem. Stąd w Borach Tucholskich niarstwo, zbieractwo jagód, grzybów, ziół, ściółki i paszy dla dużo obelisków, krzyży i kamieni upamiętniających tragiczne inwentarza, opału i mchu do gacenia domów. Żyźniejsze frag- losy ludzi, stawiających opór okupantowi. menty lasów karczowano dla uprawy roli. Na terenie Nadleśnictwa Tuchola, w lesie, w pobliżu Rudz- Później, obok wymienionych zajęć, zaczęto zajmować się kiego Mostu znajduje się miejsce martyrologii z usytuowa- pozyskaniem, spławianiem i przerobem drewna. Powstawa- nym tam pomnikiem ofi ar zbrodni hitlerowskiej z 1939 roku.

Załoga Nadleśnictwa Tuchola, rok 1930 (fot. arch.) Miejsce pamięci narodowej w Rudzkim Moście, gdzie z rąk hitlerowców 4 w 1939 r., wśród kilkuset Polaków, zginęło 8 leśników (fot. TCh) 5 Mogiła upamiętnia zbiorowe egzekucje w Rudzkim Moście, gdzie jesienią 1939 z rąk okupanta zginęło kilkuset Polaków, (fot. ZW) (fot. wśród nich byli również leśnicy. Na terenie Leśnictwa Wypalanki znajdował się jeden z obozów zgrupowania partyzantów „Jedliny-102”. Leśni- czówka Wypalanki była kwaterą (punktem kontaktowym) za- łożyciela i dowódcy oddziałów partyzanckich Stefana Gussa W Borach Tucholskich Tucholskich W Borach - pseudonim „Dan,” przedwojennego nauczyciela z Okierska.

Nadleśnictwo Tuchola, jako jednostka admini- stracyjna Lasów Państwowych, zostało utworzone 1 stycznia 1973 r. z poprzednio istniejących nad- leśnictw: Świt, i Zalesie, które do dnia 31 grudnia 1992 r. stanowiły obręby leśne.

1 stycznia 1993 r. z powierzchni Nadleśnictwa Tuchola odłączono cały obszar obrębu Woziwoda, który wszedł w skład nowo utworzonego Nadle- śnictwa Woziwoda.

Przekazanie Nadleśnictwa Tuchola (rok 1974). Prace w szkółce leśnej - Leśnictwo Skrajna, lata 60. XX w. (fot. arch.) 6 7 Przemawia nowy nadleśniczy Jan Wenda (fot. arch.) UKSZTAŁTOWANIE TERENU, UROZMAICENIE PRZYRODNICZE, GLEBY

Teren, na którym znajduje się Nadleśnictwo Tuchola, został ukształtowany ponad 10 tysięcy lat temu w okresie ostatniego na ziemiach Polski zlodowacenia zwanego bałtyckim. Cofające się masy lądolodu dynamicznie ukształtowały krajobraz.

Zasadnicza część nadleśnictwa jest rozległym sandrem Brdy o zróżnicowanym ukształtowaniu. Powierzchnię sandru urozmaicają obniżenia wytopiskowe, doliny rzeczne, rynny subglacjalne i wydmy. Obok sandru występują również wyso- czyzny morenowe. Największe wzniesienia osiągają wysokość 140 - 164 m n.p.m. (fot. ZW) (fot. Rwący nurt Brdy w uroczysku „Piekło” w uroczysku nurt Brdy Rwący

Dominującymi typami gleb na tych terenach są gleby bie- licowe i rdzawe, zajmujące prawie 97% powierzchni leśnej, występujące na sandrach, piaskach rzecznych, zwałowych i eolicznych, charakterystyczne dla siedlisk borów. Rzeka Stążka w otoczeniu bagien (fot. S-BCh) 8 9 UDZIAŁ SIEDLISK, W Nadleśnictwie Tuchola występują wszyst- kie główne typy siedliskowe lasu właściwe dla SKŁAD GATUNKOWY obszarów nizinnych, jednak zdecydowanie prze- DRZEWOSTANÓW ważają tu siedliska borowe, w tym głównie boru świeżego i mieszanego świeżego, które stanowią aż 89% powierzchni. Natomiast siedliska lasowe zajmują 11% powierzchni ogólnej. Taki udział siedlisk decyduje o tym, że w naszym nadleśnic- twie dominują drzewostany sosnowe.

Obszar Nadleśnictwa Tuchola cechuje się wysoką lesisto- ścią. Przeciętnie dla tego terenu wynosi ona 45%. Głównym gatunkiem lasotwórczym jest sosna zwyczajna (Pinus sylve- stris L.), która zajmuje niemal 95% powierzchni leśnej nadle- śnictwa i charakteryzuje się bardzo dobrą jakością hodowlaną i techniczną. Pozostałe 5% to gatunki inne, z których najwięk- szy udział mają: brzoza brodawkowata, dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy, olsza czarna, modrzew europejski, świerk po- spolity. Ochroną gatunkową objęte są stanowiska jarzęba bre- kinii i cisa pospolitego. W latach 2010-2013 uczestniczyliśmy w realizacji „Regionalnego programu ochrony i restytucji cisa pospolitego (Taxus baccata L.)”, mającym na celu przywróce- nie dawnej świetności tego gatunku Borom Tucholskim.

Głównym gatunkiem lasotwórczym w Nadleśnic- twie Tuchola jest sosna zwyczajna, która zajmuje 95% jego powierzchni leśnej.

Różnorodność gatunkowa, występująca w tucholskich lasach, 10 W borze sosnowym (fot. ZW) urozmaica pozorną monotonię borów sosnowych (fot. ZW) 11 W dolnej części drzewostanów spotykamy licznie wy- WSPÓŁTWORZYMY stępujące krzewy jałowca, czeremchy, leszczyny, kruszyny, trzmieliny oraz pojedynczo występujące krzewy berberysu. LEŚNY KOMPLEKS Pozorną monotonię borów sosnowych urozmaicają lasy PROMOCYJNY w dolinach rzecznych i na wysoczyznach morenowych oraz tor- fowiska. Florę omawianego terenu wyróżnia obecność wielu Nadleśnictwo Tuchola współtworzy, wraz rzadkich i reliktowych gatunków roślin naczyniowych np. ba- z innymi czterema nadleśnictwami, Leśny Kom- gno zwyczajne, borówka pleks Promocyjny „Bory Tucholskie”, który jest bagienna czy bażyna czar- jednym z pierwszych Leśnych Kompleksów na oraz wielka rzadkość Promocyjnych (LKP) w Polsce. florystyczna - chamedafne północna - wymieniona LKP „Bory Tucholskie” powołano 1 styczna 1995 r. zarzą- w Polskiej Czerwonej Księ- dzeniem nr 30 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych. dze Roślin. Obejmuje południowo-wschodnią część Borów Tucholskich o powierzchni ponad 84 000 ha. W jego skład wchodzi 5 nad- Bagno zwyczajne (fot. ZW) leśnictw: Dąbrowa, Osie, , Tuchola i Woziwoda.

Leśne Kompleksy Promocyjne są to obszary funkcjonalne o znaczeniu ekologicznym, eduka- cyjnym i społecznym, o szczególnym jednolitym programie gospodarczo-ochronnym. Ideą tworzenia LKP jest promocja trwale zrównoważonej gospodar- (fot. ZW) (fot. podszytowy - krzew Jałowiec ki leśnej oraz ochrona zasobów przyrody w lasach.

Torfowisko wysokie (fot. TCh) Chamedafne północna - florystyczna perełka(fot. AJ) 12 13 Brda w uroczysku „Piekło” (fot. ZW) WODY Większość obniżeń wyto- piskowych obecnie wypełniają torfowiska, które zasługują na szczególną uwagę. Zajmują one ważne miejsce w krajobrazie Bo- Obszar Nadleśnictwa Tuchola bogaty jest rów Tucholskich, a tym samym w wody powierzchniowe, na które składają się Nadleśnictwa Tuchola. Na te- liczne rzeki i jeziora. renie Borów Tucholskich udział torfowisk szacuje się na ponad Rzeka Stążka w rezerwacie „Bagna nad Stążką” (fot. AW-S) Głównymi rzekami, odwadniającymi tereny nadleśnictwa, 10%., gdy w Polsce zajmują one są Brda i peryferyjnie Wda (nazywana Czarną Wodą). Do Brdy tylko ok. 5% powierzchni. Tor- wody odprowadzają rzeki: , Kicz, Stążka, Ruda fowiska są naturalnymi zbiorni- (w swoim górnym biegu nazywana Stążką), Szumionka i Ka- kami retencyjnymi, korzystnie mionka. Wśród jezior dominują te o średniej wielkości (od wpływają na kształtowanie kilkunastu do ponad stu hektarów). Największe z nich to je- stosunków wodnych oraz pod- ziora rynnowe: Cekcyńskie Wielkie, Drzycimskie, Bysławskie, noszą wilgotność powietrza Szpitalne, Okonińskie, Okierskie i Żalno. w najbliższym otoczeniu. Są ostojami wielu zagrożonych wyginięciem gatunków roślin, Perełkami na terenie Nadleśnictwa Tuchola w tym również reliktów (tzn. gatunków przetrwałych z minio- są jeziora wytopiskowe, powstałe po wytopieniu martwych brył lodu. Są to jeziorka bezodpływo- nych okresów klimatycznych). Bory Tucholskie znajdują się na we, często z nasuwającym się płem torfowcowym. pograniczu występowania torfowisk wysokich. Typowymi jeziorami wytopiskowymi są jeziora Okrągłe i Szczuczanek.

Nad jeziorem Cekcyńskim Wielkim (fot. ZW) 14 15 LEŚNIK GOSPODARZEM LASU

W obecnych warunkach środowiska, bardzo zmienionych przez człowieka, niezbędna jest ludzka troska o las. W Polsce leśnicy zarządzają lasami w imieniu skarbu państwa. (Fot. ZW) (Fot.

Gospodarka leśna to działalność w zakresie urządzania, Nadleśnictwo Tuchola posiada własną szkółkę leśną w Le- ochrony i zagospodarowania lasu. Gospodarkę leśną prowa- śnictwie Żółwiniec Szkółka, przy trasie Tuchola - , dzimy w ekosystemach, a wszystkie jej działy wzajemnie się w której hoduje sadzonki drzew i krzewów. Materiał sadze- przenikają i zazębiają - często mówimy, że najlepszą hodowlą niowy, wyprodukowany w niej, pokrywa nasze coroczne za- jest dobra ochrona, a najlepszą ochroną dobra hodowla. potrzebowanie. Nadwyżki chętnie kupują sąsiednie nadle- śnictwa oraz odbiorcy indywidualni. Gospodarkę leśną w Nadleśnictwie prowadzimy według Z wyhodowanych w szkółce drzewek, po wielu latach pie- następujących zasad: lęgnacji i ochrony, wyrastają piękne dorodne drzewostany, 1) powszechnej ochrony lasów, a uzyskiwany z nich surowiec drzewny sosnowy cechuje się 2) trwałości utrzymania lasów, bardzo dobrą jakością techniczną, stąd jest bardzo ceniony 3) ciągłości i zrównoważonego wykorzystania wszystkich przez odbiorców w całej Polsce. funkcji lasów, Współczesna gospodarka leśna ma na celu trwałe 4) powiększania zasobów leśnych. zachowanie lub odtworzenie naturalnych walorów lasu wraz z całą ich różnorodnością biologiczną przy zachowaniu zdolności produkcyjnej lasów.

Hodowla sadzonek w Leśnictwie Żółwiniec Szkółka (fot. ZW) Prace odnowieniowe pod fachowym nadzorem leśnika (fot. AJ) 16 17 ZAGROŻENIA LASU (fot. ZW) (fot.

Lasy Nadleśnictwa Tuchola narażone są na oddziaływanie wielu ujemnych czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych. Opieńka miodowa - pasożyt wywołujący - pasożyt miodowa Opieńka lasu grzybowe choroby

Do głównych zagrożeń ekosystemów leśnych należą: Zwarty kompleks borów sosnowych o monolitycznej • pożary, którym sprzyja wysoki udział suchych siedlisk strukturze większości lasów sprzyja ich słabej odporności bio- z jednowiekowymi drzewostanami sosnowymi, logicznej. Stąd priorytetem w gospodarowaniu jest dążenie • masowe pojawy (gradacje) szkodliwych owadów liściożer- do poprawy stabilności i odporności ekosystemów leśnych na nych, w tym głównie brudnicy mniszki, barczatki sosnówki, wymienione zagrożenia. strzygoni choinówki i boreczników, W Nadleśnictwie Tuchola dzięki pracy leśników zmienia • choroby grzybowe powodowane przez hubę korzeni się skład gatunkowy drzewostanów na korzyść gatunków li- i opieńkę miodową głównie w drzewostanach rosnących na ściastych, stopniowo rośnie zasobność drzewostanów i ich gruntach porolnych, wiek. Działania podejmowane przez leśników zwiększają róż- • szkody wyrządzane w uprawach leśnych przez zwierzynę, norodność biologiczną drzewostanów, co sprzyja ich natural- zwłaszcza przez jelenie i sarny w miejscach, gdzie występują nej odporności. w nadmiernym zagęszczeniu. We współczesnym leśnictwie główny nacisk

w ochronie lasu kładzie się na profilaktykę, zgodnie z zasadą, że lepiej zapobiegać niż leczyć.

Zauważyłeś pożar w lesie - poinformuj straż pożarną! Tel. 998 lub tel. alarmowy 112

Kontrola zagrożenia ze strony owadów przez ich liczenie 18 w koronie ściętego drzewa (fot. JS) 19 Uczniowie Technikum Leśnego w Tucholi na zajęciach praktycznych pod opieką leśnika (fot. JS) NADLEŚNICTWO DYDAKTYCZNE

Nadleśnictwo Tuchola jest nadleśnictwem dydaktycznym, co oznacza, że na jego terenie odbywają praktyczną naukę zawodu uczniowie Technikum Leśnego w Tucholi.

Tak dzieje się od chwili powstania szkoły - w roku 1965. Jej uczniowie, przyszli leśnicy, wiedzę teoretyczną sprawdzali w praktyce i uczyli się umiejętności praktycznych w ówcze- snych nadleśnictwach: Świt, Woziwoda i Zalesie.

Zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe są inte- gralną częścią podstaw programowych kształcenia w zawodzie technik leśnik.

Zajęcia praktyczne i praktyki zawodowe są integralną częścią podstaw programowych kształcenia w zawodzie technik leśnik. Obejmują szeroki zakres wiedzy łączącej treści z wszystkich przedmiotów zawodowych. Ich reali- zacja uczy organizacji i wykonywania podstawowych prac w leśnictwie. Praktyczna nauka zawodu odbywa się w cza- sie całego roku, co daje możliwość młodym adeptom sztuki leśnej poznania specyfiki pracy leśnika w różnych jego po- rach. Zajęcia w lesie - zajęcia praktyczne i praktyki zawodo- we z uczniami prowadzą nauczyciele i leśnicy - pracownicy nadleśnictwa, od których wymagana jest nie tylko bardzo dobra znajomość praktycznej wiedzy leśnej, ale i przygoto- (fot. JS) (fot. leśnika w zawodzie do pracy najlepiej przygotowują praktyczne Zajęcia wanie pedagogiczne. Od roku 2003 lasy Nadleśnictwa Tuchola są również miejscem, gdzie praktyczną wiedzę zdobywają studenci Wyższej Szkoły Zarządzania Środowiskiem w Tucholi.

21 OCHRONA PRZYRODY „Źródła Rzeki Stążki” - rezerwat krajobrazowy o po- wierzchni ogólnej 250,12 ha, utworzony 31 grudnia 1993 roku dla ochrony fragmentu doliny rzeki Stążki wraz z jej źródłami o wyjątkowych walorach widokowych. Występujące na tere- nie rezerwatu zbiorowiska roślinne wykazują bardzo wysoki stopień naturalności. Znajdujące się na terenie rezerwatu źró- dliska rzeki Stążki, o nazwie „Wodogrzmoty Krasnoludków”, Wyjątkowość terenu Nadleśnictwa Tucho- są pomnikiem przyrody. la podkreśla fakt, że wiele występujących tu Zimorodek (fot. JS) obiektów i obszarów podlega ochronie prawnej. „Bagna nad Stążką” - re- zerwat torfowiskowy o po- Najbardziej wartościowe obszary objęte zostały ochroną wierzchni ogólnej 478,45 ha rezerwatową. Zajmują one powierzchnię niemal 2 070 ha, co (na terenie Nadleśnictwa Tu- stanowi prawie 14% powierzchni Nadleśnictwa. Są to trzy re- chola - 469,68 ha), utworzony zerwaty przyrody: 12 maja 1999 roku dla ochrony „Dolina Rzeki Brdy” - rezerwat krajobrazowy, o po- torfowisk wraz z lasami położo-

wierzchni ogólnej 1 681,50 ha (z tego na terenie Nadleśnic- nymi w rozlewiskach rzeki Stąż- Rosiczka okrągłolistna (fot. AW-S) twa Tuchola - 1 349,55 ha), utworzony 12 września 1994 roku ki, z typowo wykształconymi dla ochrony doliny rzeki Brdy, o wyjątkowych walorach przy- zespołami roślinnymi torfowisk rodniczo-krajobrazowych. W granicach rezerwatu Brda zmie- niskich, przejściowych i wyso- nia kilkadziesiąt razy kierunek biegu, tworząc liczne meandry. kich oraz unikalną florą gatun- Uroku dodają strome zbocza porośnięte starodrzewem i uro- ków reliktowych, chronionych, kliwe śródleśne łąki. rzadkich i bardzo rzadkich.

W rezerwacie „Źródła Rzeki Stążki” (fot. ZW) W rezerwacie „Bagna nad Stążką” (fot. AW-S) 22 23 Wawrzynek wilczełyko (fot. JS) Chamedafne północna (fot. AW-S) Ponad 9 300 ha powierzchni Nadleśnictwa Tuchola leży w granicach Tucholskiego Parku Krajobrazowego, utworzo- nego w roku 1985 dla ochrony najcenniejszych fragmentów przyrody i krajobrazu Borów Tucholskich. Dla ochrony centralnej części regionu Pojezierza Krajeń- skiego utworzono w roku 1998 Krajeński Park Krajobrazowy, w którego skład wchodzą 344 ha Nadleśnictwa Tuchola. We wschodniej części nadleśnictwa położony jest Śliwicki Obszar Chronionego Krajobrazu o powierzchni 1 936 ha. Sta- nowi on ekologiczny korytarz pomiędzy Tucholskim i Wdec- kim Parkiem Krajobrazowym. W celu ochrony i zachowania cennych przyrodniczo gatunków i siedlisk, występujących na kontynencie euro- pejskim, w Nadleśnictwie Tuchola utworzono obszar spe- Na szczególną uwagę zasługują pomniki przyrody ożywio- cjalnej ochrony ptaków (OSO) PLB220009 Bory Tucholskie nej, jak też nieożywionej. Wśród pomników jest 37 pojedyn- i obszar ochrony siedlisk PLH040023 Dolina Brdy i Stążki czych drzew, 20 grup drzew, 1 aleja, stanowisko roślin (relikto- w Borach Tucholskich. wa chamedafne północna), głazy narzutowe i źródlisko. Każdy z nich cechuje się czymś wyjątkowym i niepowtarzalnym. Nie- które noszą imiona, jak np. dąb „Wisielec” w Świcie. Liczne śródleśne bagienka, oczka wodne czy torfowiska uznano za użytki ekologiczne. Mają one bezcenne znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych, równowa- gi w środowisku przyrodniczym oraz naturalnego bogactwa przyrody. Na terenie Nadleśnictwa Tuchola występują 123 użytki ekologiczne o łącznej powierzchni 225,35 ha. To praw- dziwe klejnoty tych lasów, często nietknięte ludzką ręką, które zachowały charakter sprzed wieków. Bardzo bogata jest tu również flora i fauna. Wpływ na ten stan ma duże zróżnicowanie siedlisk nadleśnictwa - od żyznych lasów łęgowych do ubogich borów. Z ciekawych gatunków chronionych roślin warto wymienić: chamedaf- ne północną, lilię złotogłów, czy wawrzynka wilczełyko. Ze zwierzat: kumaka nizinnego, traszkę grzebieniastą, bielika, bociana czarnego, żurawia czy zimorodka. Wśród ssaków na uwagę zasługują, występujące na tym terenie, nietoperze, szczególnie rzadki mopek. Żurawie (fot. AJ) 24 25 EDUKACJA LEŚNA

Bardzo ważnym elementem ochrony przyrody i gospodarowania jej zasobami jest edukacja leśna, która ma na celu podwyższenie świadomości ekologicznej społeczeństwa. Wykonywanie tego zadania jest realizacją jednego z celów, dla których powołano Leśne Kompleksy Promocyjne.

W Nadleśnictwie Tuchola edukację leśną prowadzimy z wykorzystaniem następujących obiektów: 1. Ścieżka Przyrodniczo-Dydaktyczna „Jelenia Wyspa” - prezentuje charakterystyczne zbiorowiska roślinne wy- stępujące na terenie Borów Tucholskich, a także podstawo- we zagadnienia z zakresu ochrony przyrody i prowadzenia gospodarki leśnej. Wejście na ścieżkę znajduje się w miej- scowości Gołąbek, trasa jest oznakowana, biegnie wzdłuż urokliwej rzeki Stążki, brzegami dobrze zachowanych tor- fowisk niskich, przejściowych i wysokich, a także charak- Stanowisko poczwarówki jajowatej w rezerwacie „Bagna nad Stążką” (fot. AW-S) terystycznym dla Borów Tucholskich borem sosnowym.

Wśród innych ciekawostek należy wspomnieć o stano- wiskach poczwarówki jajowatej (Vertigo moulinsiana) - mię- czaka z Załącznika II Dyrektywy Siedliskowej i widniejącego w spisie gatunków „Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt.” Warto jeszcze odnotować rezerwat biosfery, który jest wyznaczonym obszarem chronionym, zawierający cenne za- soby przyrodnicze. Rezerwaty biosfery na świecie powstały w ramach UNESCO MAB. Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie powstał w roku 2010. Jest dziesiątym i zarazem największym w Polsce tego typu rezerwatem. Jego powierzchnia wynosi 3 195 km2. Obejmuje swoim zasięgiem obszar całego Nadle- śnictwa Tuchola. Na Ścieżce Przyrodniczo-Dydaktycznej „Jelenia Wyspa” (fot. TCh) 26 27 Lekcja botaniki w Parku Dendrologicznym „Nad Stążką” (fot. AW-S) 3. „Letnia Klasa” - znajduje się Gołąbku, na terenie Par- ku Dendrologicznego „Nad Stążką”. Jest to pomieszczenie drewniane, w którym zainteresowane grupy mogą kontynu- ować zajęcia terenowe. Dzięki kombinacji zajęć terenowych i klasowych korzystające z edukacji osoby mogą łatwiej przy- swoić i utrwalić zdobytą w terenie wiedzę. 4. „Izba Leśna” - pomieszczenie, w którym zgromadzono i zaprezentowano stary sprzęt ręczny, wykorzystywany do prac w lesie. Na potrzeby wystawiennicze przygotowano jedno z po- mieszczeń w piwnicy siedziby nadleśnictwa. Stary kaflowy piec, stylowa podłoga i łukowe sklepienie w jego wnętrzu wprowa- dzają w nastrój dawnych czasów. Będąc tam, łatwo zauważyć jak szybkim krokiem wkrada się do naszych lasów technika. Niektórzy z leśników pracowali przecież jeszcze nie tak dawno Długość trasy wynosi ok. 3,5 km. Na ścieżce rozmiesz- tymi narzędziami, a teraz większość z nich to już tylko przeży- czonych jest 10 przystanków z tablicami informacyjnymi. tek i historia. Szczególnie wśród najmłodszych zwiedzających Z wieży widokowej, usytuowanej nad największym w Bo- wzbudza ogromne zainteresowanie i zdumienie. rach Tucholskich torfowiskiem niskim, można „podglądać” 5. „Sala edukacji”- działa w oparciu o świetlicę Nadleśnic- przyrodę. Mostek udostępniający torfowisko wysokie, most- twa. Znajduje się w niej ekspozycja gleb charakterystycznych ki nad rzeką Stążką oraz ławki i zadaszenia, a także miejsce dla tych terenów wraz z opisami w formie oszklonych gablot, na ognisko sprawiają, że ścieżkę bardzo chętnie odwiedzają zawierających profile glebowe oraz zbiory entomologiczne. zarówno grupy zorganizowane jak też turyści indywidualni. Informacje o ścieżce doskonale uzupełnia przewodnik, wy- dany w formie drukowanej. 2. Park Dendrologiczny „Nad Stążką” - spełnia funkcję po- wierzchni dydaktycznej. Malowniczo rozciągnięty nad rzeką Stążką, bogaty w gatunki, ponad 100-letni drzewostan stano- wi dobrą bazę. Obecnie powierzchnia parku wynosi 2,65 ha i występuje na niej ponad 150 gatunków drzew i krzewów. Wytyczone alejki, ustawione płotki, tabliczki z nazwami ga- tunkowymi, przejście pomostem na terenie zabagnionym, a także licznie rozmieszczone ławki umożliwiają miłe spędze- nie czasu. Nad stawem w parku przygotowano punkt wido- kowy wraz z tablicą poglądową na temat małej retencji. Czas spędzony w parku to niezapomniana lekcja botaniki, ale też chwile relaksu dla osób najmłodszych i tych starszych. Edukacja z kartą pracy (fot. AW-S) 28 29 Zachęcamy do aktywnego wypoczynku

Las to idealne miejsce do spędzenia wolnego czasu. Tereny Nadleśnictwa Tuchola są atrakcyj- nym miejscem wypoczynku dla ludności lokalnej i przyjeżdżających tu turystów. Na wyznaczonej trasie do jazdy konnej (fot. JS)

Właściwe udostępnianie obszarów leśnych jest ważnym przykładem doliny przełomowej, gdzie Brda wytworzyła zadaniem w pracy leśników. Teren Nadleśnictwa Tuchola głęboki, o urozmaiconej rzeźbie, wąwóz. Wartki nurt, licz- udostępniony jest poprzez liczne szlaki turystyczne piesze, ne meandry, wiry oraz bystrza, urwiska i osuwiska brzegu rowerowe oraz trasy do jazdy konnej. Przy drogach usytu- nadają temu odcinkowi charakter górski. Miłośnicy pieszych owano 18 miejsc postojowych, z czego 6 zagospodarowano czy też rowerowych wycieczek znajdą tutaj dla siebie wiele w ramach programu „Aktywnego udostępniania lasu” i przy- atrakcyjnych tras i miejsc bogatych w osobliwości przyrodni- stosowano do pobytu osób niepełnosprawnych. cze, obiekty archeologiczne oraz zabytki historii i kultury. Posiadamy własną strzelnicę myśliwską, wyposażoną W ramach projektu „Borowiackie Szlaki” Tuchol- w urządzenia strzeleckie do pełnego wieloboju myśliwskiego. ski umieścił na terenie Nadleśnictwa Tuchola 10 kamieni po- Strzelnica położona jest w Plaskoszu, w pobliżu drogi prowa- lnych tzw. „Mówiących kamieni”, po których turyści mogą dzącej z Tucholi do Tlenia, w odległości 4,5 km od Tucholi. rozpoznać ciekawe miejsca. Na każdym kamieniu wyryta jest Na terenie Nadleśnictwa istnieją doskonałe warunki do krótka informacja o atrakcji turystycznej oraz kod QR z adre- uprawiania turystyki wodnej. Organizowane od lat między- sem strony internetowej z pełnym opisem atrakcji. narodowe spływy kajakowe Brdą należą do głównych im- Na zmęczonych trudem wędrówki czekają dwa ogólno- prez turystycznych w kraju. Atrakcją dla kajakarzy jest grupa dostępne pola biwakowe, malowniczo położone nad rzeką głazów narzutowych w uroczysku „Piekło”, gdzie rzeka ma Brdą oraz miejsce biwakowe na obóz harcerski. Na tych, któ- charakter górski. To urokliwe miejsce można podziwiać rów- rzy obok ciszy i spokoju cenią sobie wygodę, czekają pokoje nież z pieszego szlaku turystycznego „Szlak Brdy”. Jest ono w leśniczówce Świt.

Spływ kajakowy rzeką Brdą (fot. JS) Aktywny wypoczynek na strzelnicy „Mówiący kamień” w Świcie Na polu biwakowym w Gołąbku (fot. AW-S) 30 (fot. ZW) (fot. AW-S) 31 LEŚNICTWA w Nadleśnictwie Tuchola

Leśnictwo Rudzki Most Leśnictwo Świt Leśnictwo Wypalanki Świt 1, 89-510 Bysław Świt, 89-500 Tuchola Wypalanki, 89-505 Małe Gacno tel. 52 334 98 29 tel. 52 334 37 20 tel. 52 336 10 97

Leśnictwo Jeziorno Leśnictwo Skrajna Leśnictwo Wrzosowisko Leśnictwo Żółwiniec Jeziorno, 89-530 Śliwice Skrajna, 89-511 Cekcyn Wrzosowisko, 89-511 Cekcyn Żółwiniec 1, 89-520 tel. 52 336 10 76 tel. 52 334 98 15 tel. 52 336 10 24 tel. 52 334 21 05

Leśnictwo Kiełpiński Most Leśnictwo Szczuczanek Leśnictwo Wymysłowo Leśnictwo Żółwiniec Szkółka , 89-511 Cekcyn Szczuczanek, 89-511 Cekcyn Wymysłowo 3, 89-500 Tuchola Żółwiniec 2, 89-520 Gostycyn tel. 52 334 34 99 tel. 52 336 10 94 tel. 52 334 37 98 tel. 52 334 21 04

Zapraszamy do lasu na chwilę wytchnienia od codzienne- go zgiełku i zregenerowania sił. Odpoczywając obserwujmy uważnie przyrodę, tak wiele można się od niej nauczyć. Pamiętajmy też, że stan przyrody zależy od człowieka. Uszanujmy to piękno, z którym dane jest nam obcować. Jezioro Okonińskie (fot. ZW)

32 33 W Parku Dendrologicznym (fot. ZW) Dary lasu (fot. JS) Wiosna w lesie (fot. JS) Tokujące dzięcioły (fot. AJ) NADLEŚNICTWO TUCHOLA Gołąbek 4, 89 - 511 Cekcyn Leśny Kompleks Promocyjny „Bory Tucholskie” tel. 52 334 80 05, 52 334 80 73, fax 52 334 80 04 e-mail: [email protected] www.tuchola.torun.lasy.gov.pl

tekst: Anna Wedel-Sala

zdjęcia: Tadeusz Chrzanowski (TCh), Andrzej Jaśtak (AJ) Janusz Sala (JS), Styl - Beata Chojęta (S-BCh) Zbnigniew Wamke (ZW), Anna Wedel-Sala (AW-S)

projekt grafi czny: Marek Abramowicz

wydawca: SAR Pomorze - Bydgoszcz tel. 602 304 778

Dofi nansowano ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniu

ISBN 978-83-88245-22-0 (fot. JS) (fot. Rzekotka drzewna drzewna Rzekotka

LAS w dobrych rękach! 34