hresoor

O/tantrnk.

ttrti

jJC5lt-fc"i^'

• ^.-,-rrtt.

JÛM ^v

• m \)itwrpcn jfa£&

fm# " ; ~ ru«*ircu . SSirtlik-

m* De weergave van Suriname in de Bosatlas RspHm•mil . The Mirror of the Worlde van Elizabeth Tanfield Cary ' »"dL. .Virf- Nouveau Plan de la Ville JL d'Amsterdam A:- *^ö Pturr. ,~, w fei t. "•'-••• v CMport- Jê23H AAk..

2006 - 2 Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Cartografi 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 CAERT-THRESOOR Inhoud Redactie Dr. Patricia Alkhoven, dr. Henk Deys, Capt. Hans Kok dr. Peter van der Krogt, drs. Sjoerd de Meer, drs. Lida Ruitinga, Ferjan Ormeling ing. Henk Schipper, drs. Martijn Storms. 25 De weergave van Suriname in de Bosatlas Correctie summaries: Francis Herbert (Londen) 1877-1940 Peer-reviewers Dr. Marcel van den Broecke, Prof.dr. Frans Depuydt, Prof.dr. Paul Hoftijzer, Prof.dr. Ferjan Ormeling en Prof.dr. Günter Schilder Lesley Peterson Internet 33 The Mirror of the Worlde van Elizabeth Tanfield http://www.maphist.nl/ct (inhoud en samenvattingen vanaf 1982, aanwijzingen Cary: een vroege Engelse vertaling van Ortelius voor auteurs, enzovoort). Secretariaat en Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor H. Schipper, Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115,3508 TC Utrecht; Paul van den Brink en Marc Hameleers e-mail: [email protected] 41 Nouveau Plan de la Ville d'Amsterdam Stichting Ondersteuning Caert-Thresoor: ABN Amro te Lisse de toeristische kaart van Amsterdam, gegraveerd door Rek.nr.: 53.33.43.798 Willem Cornelis van Baarsel en uitgegeven door Johannes SOC postadres: p/a J.D.A. Kok, Poelwaai 15,2162 HA Lisse Guykens (1837-1850) Abonnementen en administratie: Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) € 23,00; België € 27,00; buitenland € 35,00. Losse nummers € 8,00. 49 @ la Carte Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. Overige landen d.m.v. Visa of Mastercard Opgave van abonnementen, adreswijzigingen en bestellingen van losse 50 Varia Cartographica nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68,2400 AB Alphen aan den Rijn, telefoon 0172-444667, fax 0172-440209, e-mail: [email protected] Postbank 5253901, IBAN: NL02PSTB 0005253901, SWIFT/BIC: PSTBNL21 53 Besprekingen ISSN 0167-4994

Copyright 55 Nieuwe literatuur en Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na facsimile-uitgaven schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven Afbeelding omslag Op aanvraag. Kaart van het ScheldelanddoorJacob van Deventer, De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie ca. 1560 (Brussel, Koninklijke Bibliotheek van België). van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden.

RJ.KIPP RESTAURATIE-ATELIER Restauratie en conservering van papier, Abstederdijk 309 leer en perkament • Boeken, in leer en perkament Telefoon (030) 2 516010 • Charters en zegels • Prenten en tekeningen • Kaarten en affiches • Massaconservering Archivering, conservering en restauratie • Inbinden van rapporten en tijdschriften Ondersteuning bij calamiteiten van kaarten en collecties • Brand- en waterschade • Schimmelbestrijding • Uw rechtstreekse partner voor gammastraling Conservering en restauratie van kaarten met behoud van authenticiteit 24 uur bereikbaar op : +31 (0)6 - 53 65 00 07 Tijdens kantooruren : +31 (0)492 - 55 39 90 • Verzorging van grote formaten, inclusief passepartout en lijstwerk Uw waardevolle documenten gaan bij ons door vakkundige handen. • Vervaardiging van zuurvrije dozen Panovenweg 40, 5708 HR Helmond (NL) • Beschrijving en restauratie van tekeningen, Tel. : +31 (0)492 - 55 39 90 kaarten, atlassen, reisverslagen, boeken etc. Fax : +31 (0)492 - 55 24 42 • Doen van onderzoek en maken van een E-mail: infoSrestauratie-atelierhelmond.nl inventaris of catalogus van kleine collecties internet: www.restauratie-atelierhelmond.nl Als voorbereiding op een omvang­ Ferjan Ormeling rijker studie van de Nederlandse cartografie van West-lndië wordt hierbij een onderzoek gepresen­ teerd naar de weergave van De weergave van Suriname Suriname in de Bosatlas, als belangrijkste pendant van de in de Bosatlas 1877-1940 Nederlandse commerciële carto­ grafie. Voor veel Nederlanders waren de kaarten in deze atlas de strektheid, met 587 000 ha (zie ook afb. enige bron van beeldvorming over maakt met het vaststellen van het tracé, 2). De Suriname-kaart in de negende druk en de aanleg begint in 1903. De spoor­ dit rijksdeel. Dit artikel wil aange­ (zie tabel 2 voor de vermelding van het weg bereikte Kabel aan de Suriname-ri- ven wat er door deze kaarten aan uitgiftejaar van de verschillende drukken vier in 1908; de plaats is genoemd naar informatie werd overgedragen in van de Bosatlas tot 1940) geeft een de kabelbaan die hier over de rivier werd de periode 1877-1940. prachtig overzicht van de percelen die aangelegd, in plaats van een veel duurde­ ten behoeve van de goudindustrie in con­ re spoorbrug. Aan de overzijde van de ri­ cessie waren uitgegeven, met tevens de vier continueerde men de aanleg van de locatie van 'bekende rijke placers'. In die spoorweg die uiteindelijk in 1912 in Dam dagen van veelvuldige 'gold rushes' wist aan de Sarakreek eindigde (zie afb. 12); Goudwinning in Suriname iedereen blijkbaar wat dat waren. In 1885 van doortrekken tot aan de Lawa of al­ komt ook de goudwinning in het gebied thans de Gomini - zoals op de kaart van n de eerste druk van de Bosatlas, van van de Lawa (= Marowijne) op gang. Loth uit 1899 is ingetekend - is dan al 1877, komt geen aparte kaart voor Eerst was er nog een grensgeschil met geen sprake meer. De goudwinning loopt Ivan de Nederlandse Antillen, noch Frankrijk op te lossen; Frankrijk claimde na 1908 namelijk in omvang terug. In het van Suriname. Dat is misschien niet ver­ dat de Tapanahoni de bovenloop van de belangrijkste productiejaar, 1908, werd ca wonderlijk, want er stond überhaupt Marowijne vormde in plaats van de Lawa, 1200kg goud geproduceerd in de kolo­ geen kaart in van de koloniën. Maar in de maar Tsaar Alexander III deed daarover in nie, nauwelijks genoeg om de goudwin­ tweede druk, van 1879, was er wèl een 1891 uitspraak ten gunste van Nederland. ning zon belangrijke plaats in het kaart- aparte kaart van de Nederlands Oost- De bemiddeling van buitenlandse vorsten beeld van het gebied te gunnen. In 1936 Indië, en niet van de West. Pas in de bij het oplossen van grensconflicten was acht men de exploitatie van het deel derde druk, 1881, zou er een Schetskaart- voor de instelling van het Internationaal Dam-Kabel niet langer rendabel, en wordt je van de kolonie Suriname in worden gerechtshof in Den Haag vrij gebruike­ dat traject stilgelegd, waardoor natuurlijk opgenomen van 6x9 cm (zie afb. 1). Het lijk. De Tsaar gold in deze als een onaf­ ook de kabelbaan niet meer nodig is. betreft slechts een weergave van de kust­ hankelijke partij. De toekomstige gouver­ Later vervallen delen van de spoorweg strook. De kaart bevat 8 plaatsen, 3 for­ neur van Suriname, C. Lely, ontwerpt in door de aanleg van het Brokopondo ten, 17 riviernamen, 1 waterval en 3 sig­ 1896 een plan voor een spoorweg tussen Stuwmeer. Thans bestaat alleen nog het naturen voor goudvelden. Paramaribo en de goudgebieden aan de traject van de spoorweg tussen Onver­ De eerste goudvelden werden in 1876 Lawa, in 1897 wordt er een begin ge­ wacht en Brownsweg aan het Brokopon- ontdekt in Suriname, langs de Sarakreek, dichtbij het punt waar deze bij Broko- pondo in de Surinamerivier uitkomt. On­ middellijk na de ontdekking ervan werd op initiatief van gouverneur CA. van Sij- pestein door gouvernements-landmeter W.L. Loth een weg getraceerd (Loth 1879) van de goudvelden naar de Pedro- soengoe-vallen aan de Marowijne, om de toegang tot de goudvelden te verbeteren. In 1882 bereikte het uitgegeven areaal aan goudconcessies zijn grootste uitge-

I oooo SCH ETSKAARTJE I -i • ftlhlent !_ vim

CAERT-THRESOOR 25 2SSTE iAARGAN62DKNR : bulten, terwijl de overige menschen hier geene lidteekens hadden; zoals ik reeds gezegd heb, komt zulks hoofdzakelijk door ons versch bloed, waar de muskie­ ten schijnbaar meer trek in hebben. En deze bulten veroorzaakten een ondrage­ lijke jeuk, zoodat ik het niet kon laten te krabben, waardoor mijn body en beenen vol met wondjes kwamen; de wond op mijn arm werd ook slimmer en was het zeer lastig voor mij die wond telkens te verbinden. Er was toch niemand hier die mij helpen kon; Deze plaats was in hoofdzaak onge­ zond omdat op eenige meters afstand van ons huis een groote kuil was gegra­ ven waaruit slecht ruikende dampen opstegen, dit was vóór ons huis, en ach­ ter ons huis was een privaat, dat nooit gezuiverd werd en een gemeene lucht afwierp, pal hiernaast was onze badka­ mer, n.l. een smerig vierkant hok, waar men een emmer water over z'n body kon gooien, anders was er geen wasch- gelegenheid, in dit hok echter krioelde het van insecten, waardoor ik dikwijls er tegen opzag daar binnen te gaan.

Afb. 2. Tweede kaart van Suriname, opgenomen in sluit men in 1879 de districtshoofdplaats de 9de tot en met 13de editie (1890-1899). Deze af­ te verleggen naar de linkeroever van de Weergave van de grenzen beelding is uit de 13e druk van de Bosatlas (1897). rivier; de nieuwe plaats krijgt de naam Nieuw Nickerie. Op de Bosatlas zien we De eerste tekstuele vermelding in het in de zesde (1884) tot en met achtste voorwoord van een Bosatlas van de Ne­ do Stuwmeer, maar het wordt niet meer (1887) druk nog op de oude plaats staan derlandse kolonies in de West vond plaats geëxploiteerd. Heel beeldend vermeldt 'Nickerie of Nieuw Rotterdam'; pas in de in de zesde druk ('De kaart van Zuid- de kaart in afb. 2 voor het grootste deel negende druk (1890) is ook in de Bosat­ Amerika is voorzien van een bijkaartje, van het land Onbekende Wildernis, Man- las de oversteek gemaakt naar Nieuw voorstellende Curacao op de schaal van grove-bosschen, Open vlakte begroeid Nickerie en staat op de plaats van de 1 : 100 000'), Suriname werd daarin pas met biezen en stoelgras, vele Vallen en weggeslagen hoofdplaats 'Vroeger Nieuw in de negende druk vermeld, wanneer Stroomversnellingen, en Uitgestrekte Rotterdam'. Het voormalige fort Leiden verwezen wordt naar de nieviwe kaart, Zwampen. Nu Suriname is toegetreden was aangewezen als quarantaineplaats. gebaseerd op een kaart van WL. Loth tot de Nederlandse Taalunie (2004) wordt Passagiers voor Paramaribo die met van (1889). Loth was behalve gouvernements- 'zwamp' ook een officieel Nederlands besmetting verdachte zeeschepen kwa­ landmeter ook majoor-commandant der woord! De kaart lijkt qua inhoud prak­ men moesten in dit desolate oord eerst schutterij, chef van het Bouwdeparte­ tisch volledig te zijn overgenomen, inclu­ drie maanden bivakkeren. Uit de memoi­ ment en Administrateur van Financiën in sief reliëftekening, vegetatie-aanduiding res van mijn oudoom Maurits Ormeling Suriname. Hij maakte zich, volgens zijn en modderbanken van de kaart van Loth (1903) het volgende: necrologie (hij stierfin 1916 op 71-jarige van 1889, inclusief ook de schrijffout in Bij al deze onaangenaamheden nog ge­ leeftijd), ook zeer verdienstelijk op het de Raleighsvallen die pas in de 16e druk voegd het ergste van alles, n.l. de mus- gebied van het verkeerswezen door het verbeterd wordt tot Ralleighvallen. kietenplaag, dan behoef ik niet te zeg­ begaanbaar maken van wegen, evenals Op de eerste Suriname kaart (afb. 1) gen dat 3 weken logies hier niet tot de door zijn deelneming aan expedities tot staat in het westen nog de plaats Nieuw uitspanningen behoort. Iemand die nog onderzoek van den bodem in het belang Rotterdam aangegeven aan de rechter­ nooit ondervonden heeft een muskie- van de goudindustrie, zoals aan de oever van de Nickerie Rivier. Het is te­ tenplaag, zooals men op Post Leyden er Coppename-expeditie van 1901. Hij pu­ vens de hoofdplaats van het district van kan profiteeren, kan niet voorstel­ bliceerde in 1876 en 1879 een Schets- Nickerie. Omdat de kust wordt weggesla­ len welk eene kwelling het is wanneer kaart van de kolonie Suriname... met gen (op de Surinamekaart van Cateau van gedurig een zwerm muskieten op een aanwijzing van de terreinen tot gou­ Rosevelt (1879) is te zien dat de oude mensch afkomen. De Engelschman en dontginning, in 1889 een Kaart van wijk van Nieuw Rotterdam al door de zee ik, beide versch bloed, droegen de spo­ Guiana, Engelsch, Nederlandsch en verzwolgen is, de nieuwe wijk nog niet, ren van muskieten beten op ons geheele Fransch, en in 1899 een Kaart van Suri­ maar Nieuw Nickerie is dan al gebouwd) body, wij zagen er uit alsof wij 'de name, bedoeld als aanvulling op de kaart en de plaats regelmatig onderloopt, be­ roode hond' hadden en ook vol met gal­ van Cateau van Rosevelt (1879); verder

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 26 CAERT-THRESOOR detailkaarten van geplande rivierdoorste- le claims ten opzichte van de buurlanden steld dat dit de grensrivier moest zijn; de ken, een Plan van Paramaribo, en van Suriname. Het algemeen aanvaarde New River had hij bij zijn verkenning schreef daarnaast ook een Beknopte volkenrechtelijke principe van grensbe- vanuit Brits Guyana niet opgemerkt. De aardrijkskundige beschrijving van Suri­ paling langs rivieren stroomop is, dat naamgeving van de Frederik Willem IV name (1898). men de belangrijkste bronrivier aan­ vallen (koning van Pruissen 1840-1861) Die nieuwe kaart van Suriname in de ne­ houdt. Daar blijken Surinames buurlan­ op het punt waar de Coeroeni en de gende druk van de Bosatlas gaat al een den moeite mee te hebben. New River samenvloeien, stamt ongetwij­ stuk zuidelijker, tot 2°30' noorderbreedte, In 1843 had de Duitse ontdekkingsreizi­ feld van hem. In 1871 werd het grensge­ en is getekend op de schaal 1:3,7 miljoen ger in Britse dienst Robert Schomburgk bied in groter detail onderzocht door (zie afb. 2). Er blijkt uit dat men niet erg de bovenloop van de Corantijn, de Coe- Charles Barrington Brown, en die moest alert is op de weergave van de territoria­ roeni-Koetari, verkend, en daarbij vastge- vaststellen dat de New River bijna twee-

5s aÇ ^ f V ^K £ ê ,,.<"

J~. ; r I i

Afb. 3 en 4. Deel van de kaart van Zuid-Amerika uit de tweede druk (1878) resp. 10de druk (1891) van de Bosatlas.

afb. 5 en 6. Deel van de kaart van Zuid-Amerika uit de 15de druk (1902) resp. de 17de druk (1906) van de Bosatlas.

Afb. 7 en 8. Deel van de kaart van Zuid-Amerika uit resp de 19de druk (1910) en de 23ste druk (1916) van de Bosatlas

27 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 maal zoveel water voerde als de Coeroe- wordt de New River wèl als grens ge­ druk wordt op de detailkaart de Neder­ ni, en dus als de hoofdrivier aangemerkt claimd, met een stippellijn langs de landse claim op de Marowini als grens moest worden. De eerste die het belang Corantijn om de Britse claim te tonen, en opgegeven. Op de nieuwe detailkaart in van deze waarnemingen van Brown wordt met de volle en gestippelde lijn de 29c druk (1924) wordt voor de Britse inzag, was de verderop nog te noemen aangegeven dat het beter is de Litanie als claim toch weer uitgegaan van de Koeta­ inspecteur van Onderwijs Dr. H. D. Benja­ grensrivier aan te houden dan de Maro- ri, maar zijn wel weer de Nederlandse mins. Die heeft zich toen direct naar de wijnekreek of Marowini. Dat spoort niet claims op New River en Marowini in Gouverneur gehaast om deze te melden met de detailkaart van Suriname, waar beeld. Die situatie blijft op de detailkaar­ dat Suriname een stuk groter was dan tot Bos de Nederlandse claims alleen met ten gangbaar tot de huidige dag, met uit­ dusver werd verondersteld. een biesje aangeeft (zie 14de druk, 1899, zondering van de periode 1947- 1968, (http://www.suriname.nu/301ges/west- in afb. 9). Niermeyer moet daar blijkbaar toen weer een 'klein Suriname' in de Bos­ grens04.html). De informatie wordt over­ niets van hebben. In de tweede druk die atlas stond. genomen door Loth op zijn kaart van hij begeleidt (de 17de druk van de Bosat­ 1889 (waarop ook staat: met goedkeuring las van 1906, zie afb. 6) verandert hij dat van de gouverneur), pas op zijn kaart van beeld ten gunste van Brits Guyana, door 'Herstel van een verzuim' 1899 worden daar echter de staatkundige alleen de Corantijn als grens aan te consequenties uit getrokken en gevisuali­ geven, zij het gestippeld. Ook op de In de 14de druk van 1899 geeft Bos toe e seerd. Op de kaart van Suriname in de 9 detailkaart verdwijnt de oranje bies. dat er sprake was van een stiefmoederlij­ druk van de Bosatlas staat de New River In de 19de druk (1910, zie afb. 7) wordt ke behandeling van de West: 'Aan het ofwel 'Nieuwe Rivier, ontdekt door door Niermeyer van alle claims afstand getal bladen werd verder toegevoegd een C.B.Brown in Sept. 1872' ook aangege­ gedaan. Pas in de 23ste druk (zie afb. 8) geheel nieuw blad voor Suriname, de ven. wordt met een volle kleur de New River Guyanas, Middel-Amerika en West-Indië, weer als grensrivier geclaimd (en de Brit­ Bos begint in de eerste editie van zijn waardoor ik heb getracht een verzuim te­ se aanspraken met een roze bies langs de atlas (1877) met een grensweergave genover onze kolonie Suriname en hare Corantijn gehonoreerd), en wordt met waarbij de buurlanden er het best van af omgeving eenigermate te herstellen.' en een oranje bies de Nederlandse aan­ komen (zie afb. 3). De grens met Brits verderop:'Het is mij eene aangename spraak op de Marowijne als grensrivier Guyana volgt de Coeroeni, die met Frans taak hier mijn hartelijken dank te betui­ ondersteund. Daar is de detailkaart dan al Guyana ligt midden tussen de bovenloop gen aan hen, die mij hoogst welwillend op vooruitgelopen: in de 22e druk (1915) van de Marowijne/Lawa en de Tapana- hunnen opmerkingen deden geworden zijn de betwiste gebieden al vol oranje in­ hony. In de tiende druk (zie afb. 4) veran­ en hunne hulp verleenden. In het bijzon­ gekleurd, en worden alleen biesjes voor dert dat beeld, en worden in elk geval der gevoel ik mij in dit opzicht verplicht claims anderen getoond. Diep in het bin­ ook de New River en de Litani (de laatste aan de Heeren DR. H.D. BENJAMINS, Inspec­ nenland wordt in de 22ste druk niet de als grensrivier) ingetekend. Ook op de teur van het onderwijs in Suriname, tijde­ Koetari maar de Amaratau als grens van detailkaart van Suriname geeft Bos de be­ lijk in Den Haag, en F.H. DELACHAUX, leeraar de Britse claim aangegeven (dat komt twiste gebieden niet als Nederlands aan aan de Hoogereburgerschool te Alkmaar. gunstiger uit voor Nederland); in de 23e (zie afb. 2). In de 15de druk (zie afb. 5) De eerste was mij met de meeste be-

Afb. 9. Derde kaart van Suriname, opgenomen in de 14de tot en met 28ste druk van de Bosatlas (1899-1924).

KAAKT

LAWA. LITANIE OONINI E.

Afb. 10. Bovenste helft van de kaart van Franschen Herderschee van de resultaten van de Gonini-expeditie in 1903. TAG 1905.

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 28 CAERT-THRESOOR — CJ.ï„( :

Afb. 11. In het voorwoord van de 18de druk opgenomen detailkaart met de resultaten van de expeditie voor het vaststellen van de grens met Brazilië, geleid door De Goeje.

Afb. 12. Vierde kaart van Suriname, opgenomen in de 29ste tot en met de 39ste druk van de Bosatlas (1924-1959); deze opname is uit de 36ste druk (1939), en bevat in handschrift een indicatie van de nieuwe zuidgrens. reidwilligheid behulpzaam in het verkrij­ kaart. Het geeft aan dat Bos in Groningen voorkwamen heeft hier waarschijnlijk gen van gegevens voor de kaart van Suri­ toch wel erg ver van de redactie afzat. Als mede toe geleid. Deze kaart van 1899 is name, ter aanvulling van de bekende resultaat van Benjamins' bemoeienis zien ook de eerste waarop Suriname's isole­ kaart van den heer W.L. Loth. Door zijne we nu in de bovenloop van de Nickerie ment doorbroken wordt: de routes van hulpvaardigheid heeft het mij o.m. voor het eerst de Blanche Marie val, zo de scheepvaartverbindingen langs de mogen gelukken voor het eerst gebruik genoemd door expeditieleider Van Drim­ kust, met de buurlanden en met Amster­ te kunnen maken van eene toen nog on­ melen naar zijn vrouw (Drimmelen en dam (verzorgd door de Koninklijke We­ uitgegeven kaart van een gedeelte der Van Cappelle 1899). stindische Mail) zijn opgenomen. Het Boven-Nickerie, vervaardigd door den Deze Surinamekaart uit de Bosatlas van zuidwesten van het land is op deze kaart heer C.VAN DRIMMELEN en berustende bij 1899 (afb. 9), op de schaal 1:3 miljoen, is nog 'ONBEKENDE WILDERNIS'; in de ko­ het Departement van Koloniën.' de eerste die het land helemaal tot aan mende 17 jaar zal deze het decor vormen Hoe een leraar aan de HBS in Alkmaar de zuidgrens afbeeldt! Het is de laatste waartegen de vele ontdekkingsreizen Niermeyer met de kaart van Suriname waarop de goudwinningconcessies zijn zich afspelen (zie tabel 1). helpen kon, heb ik niet kunnen ontdek­ aangegeven, en de eerste waarop de be­ ken, maar m.b.t. Benjamins is de connec­ woners van het binnenland ook figure­ tie wel duidelijk. Herman Daniel Benja­ ren: er zijn zes vermeldingen van woon­ De kaart volgt de expedities mins (Paramaribo, 1850-1933) gebieden van Boschnegers en twee van promoveerde in 1875 in Leiden in de Indianen. Na de goudwinning en de ver­ Bij de nieuwe redacteur Niermeyer, die Wis- en Natuurkunde en keerde in 1876 melding van de vegetatie zullen de ver­ vanaf 1902 het werk overneemt, zijn de terug naar zijn geboorteland waar hij het schillende groepen bewoners in het bin­ contacten met ontdekkingsreizigers di­ volgend jaar benoemd werd tot onder- nenland dus sterker figureren. Mogelijk recter. Het voorwoord van de 16de druk wijsinspecteur. Samen met J.F. Snelleman had Bos in 1899 de datzelfde jaar in Am­ zegt:'Onder de nieuwe aangebrachte re­ redigeerde hij de in 1914 gepubliceerde sterdam verschenen nieuwe Suriname­ sultaten van ontdekkingsreizen moet ik Encyclopaedic van Nederlandsch West- kaart van Loth nog niet gezien, anders hier die in Suriname vermelden, omdat ik Indië (volgens de Encyclopedie van Suri­ had hij wellicht ook de daarop aangege­ den leider der Coppename-expeditie, den name, 1977), een monumentaal stan­ ven balata-concessies overgenomen in majoor b.d. L.A. BAKHUIS, voor zijne daardwerk over Suriname en de zijn atlas. Dit is een interessant verschil hulp daarbij te danken heb.' De boven­ Nederlandse Antillen. De gegevens die met de weergave van Nederlands Oost- loop van de Coppename staat dan ook Benjamins aan Bos kon doen toekomen Indië, waar nooit delfstoffen, vegetatiebe­ uitgebreid aangegeven op de detailkaart had de laatste wellicht ook via het Tijd­ schrijvingen of inwoneraanduidingen op Suriname in de 16de druk, maar hetzelfde schrift van het KNAG (TAG) kunnen ver­ de overzichtskaarten voorkomen. Het feit geldt voor die van de Saramacca, waar krijgen want in het TAG van dat jaar ver­ dat het gebied zo dunbevolkt was en er Van Stockum zijn expeditie heen leidde scheen daarin het expeditieverslag met (nog) zo weinig benoembare objecten in 1902/3. Ook de resultaten van de

CAER.T-THRESOOR 29 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Gonini-expeditie, met een gedetailleerde weergave van de Gonini en Litanie is hier Tabel 1. Expedities in Suriname voor het eerst gevisualiseerd. De bron van al deze uitbreidingen zijn hetzij de 1897 Van Drimmelen en Van Cappelle - Boven-Nickerie expeditie manuscriptkaarten van de reizigers zelf, 1900 Van Cappelle - Nickerie-expeditie hetzij hun weergave in het TAG waar 1901 Bakhuis - Coppename-expeditie- eerste expeditie KNAG Niermeyer redacteur van was. Zie voor 1902/3 Van Stockum - Saramacca-expeditie - tweede expeditie KNAG een voorbeeld afb. 10. 1903/4 Franschen Herderschee - Gonini-expeditie derde expeditie KNAG In het voorwoord tot de 17e druk van 1904 Franschen Herderschee - Tapanahony-expeditie- vierde expeditie KNAG 1906 zegt Niermeyer:'Voor de herziening 1907 De Goeje - ToemoekHoemak- vijfde expeditie KNAG van Suriname werd belangrijke hulp ver­ 1908 Eilerts de Haan -Eerste Suriname-expeditie - zesde expeditie KNAG leend door den luitenant ter zee C. H. DE 1910/11 Eilerts de Haan en Kayser - Tweede Suriname-expeditie of Corantijn-expeditie-zevende GOEJE... Dat voorts al het mogelijke expeditie KNAG wordt gedaan om den atlas op de hoogte 1926 Stahel - Wilhelminagebergte-expeditie van den tijd te houden door... inteek- 1935-1938 Kayser - expeditie naar Zuidgrens ening van opkomende havens en van nieuwe spoorlijnen, van grensregelingen (o.a. Afrika, Zuid-Amerika) en ontdekkin­ (1916) zegt Niermeyer:'Tal van kleinere gen (Afrika, Suriname, enz.) zal bij 't ge­ correcties voorbijgaande, wijs ik op de Tabel 2- Aanduiding van het jaar van uitgave bruik opnieuw blijken.' Op deze kaart vele verbeteringen, op de kaarten van Ne­ van de vermelde dru (ken van de Bosatlas zijn de resultaten van de Tapanahoni ex­ derland en Koloniën aangebracht. Vooral (1877-1940) peditie, waar De Goeje aan deelnam, ver­ Borneo en Celebes zijn sterk gewijzigd, werkt, ook is een en ander wat in de vori­ terwijl Suriname geheel nieuw werd ge­ druk jaartal nieuwe/ongewijzigde ge editie met grote stelligheid was graveerd en daarbij aanmerkelijk verbe­ Surinamekaart weergegeven nu gestippeld getekend. terd zal blijken.' Of dat inderdaad zo is, Ie druk 1877 geen In het voorwoord tot de 18de druk staat te bezien; er is een veelvoud van ri­ 2e druk 1879 geen (1908) heet het:'Zoo lang mogelijk wach­ viertjes opgenomen die de kaart 3e druk 1881 nieuwe kaart (zie afb. 1) ten wij steeds met de bladen van de Oost veel moeilijker leesbaar maakt. Wel zijn 4e druk 1882 ongewijzigd en de West.Toch kon op het laatste (XLV) de terreinbeschrijvingen (zoals Zompen, 5e druk 1883 ongewijzigd nog geen gebruik gemaakt worden van Savannes) weggelaten. Aan de nederzet­ 6e druk 1884 ongewijzigd de kaart der expeditie-DE GOEJE, die tingen in het binnenland is nu een code 7e druk 1885 ongewijzigd thans in bewerking is. Evenwel hebben toegevoegd die aangeeft door welke be­ 8e druk 1887 ongewijzigd wij, met vriendelijke toestemming der volkingsgroep ze bewoond worden. De 9e druk 1890 nieuwe kaart (zie afb. 2) Heeren DE GOEJE en BISSCHOP VAN TUI­ Saramaccapolder, die nog op initiatief van 10e druk 1891 ongewijzigd NEN, en met hulp der firma SMULDERS, Lely gerealiseerd was, staat opgenomen. 11e druk 1893 ongewijzigd hieronder een karton kunnen plaatsen, In de volgende, 24ste druk (1918) is de 12e druk ongewijzigd waarop de voornaamste uitkomsten der 1896 overmaat aan zijriviertjes gelukkig weer e reis zij voorgesteld, ontleend 13 druk 1897 ongewijzigd weg-gegeneraliseerd. In plaats van de e aan bedoelde kaart.' Het voorwoord, dat 14 druk 1897 nieuwe kaart (zie afb. 9) goudwinningconcessies is getracht in e alleen in zwart gedrukt werd, was qua re­ 15 druk 1902 ongewijzigd deze druk meer informatie te geven door e productie veel flexibeler, en hier konden 16 druk 1904 ongewijzigd de verbreiding van de nog operationele e gemakkelijk op het laatste moment gege­ 17 druk 1906 ongewijzigd plantages op te nemen. Het areaal daar­ e vens aan worden toegevoegd. De aan ge­ 18 druk 1908 ongewijzigd van blijkt echter niet erg indrukwekkend e gevens van De Goeje ontleende zwart-wit 19 druk 1910 ongewijzigd meer te zijn. e kaart in het voorwoord (zie afb. 11) 20 druk 1912 ongewijzigd e vormde een zeer goede aanvulling op het Er verandert verder niets in de Suriname­ 21 druk 1914 ongewijzigd e kaartbeeld van de detailkaart. kaart tot de 28ste druk (1923), die onder 22 druk 1915 ongewijzigd e Op de Surinamekaart in de 19de druk redactie van Kwast uitkomt, en waarin in 23 druk 1916 ongewijzigd B (1910) worden de resultaten van deToe- plaats van plantages de rode vlaksigna- 24 druk 1918 ongewijzigd e moek Hoemak-expeditie wèl verwerkt; tuur nu de voor de landbouw uitgegeven 25 druk 1919 ongewijzigd datzelfde geldt voor die van de eerste en gronden markeert. Hiermee wordt Surina­ 26e druk 1921 ongewijzigd tweede Suriname-expeditie van 1908 en me vooral als agrarisch productiegebied 27e druk 1922 ongewijzigd I9IO, onder leiding van Eilerts de Haan op de kaart gezet (zie ook afb. 12). Die 28e druk 1923 ongewijzigd en Kayser, die de leiding overnam na het 28ste druk heeft ook weer een nieuwe (m.u.v. nieuw reliëf) overlijden van de eerste. Hun bedoeling terreinschaduwering. Die zal echter maar 29e druk 1924 nieuwe kaart (zie afb. 12) was de Surinamerivier op te varen en dan kort gebruikt worden: in de 29ste druk 30e druk 1925 ongewijzigd via de Lucierivier en Corantijn weer van 1924 wordt de kaart van Suriname 31e druk 1927 ongewijzigd terug te keren. De Lucierivier is waar­ nieuw geconcipieerd. De staatkundige 32e druk 1929 ongewijzigd schijnlijk genoemd naar een nichtje van tint wordt vervangen door hoogtetinten, 33e druk 1932 ongewijzigd Eilerts de Haan die hem ontdekte (Sural- gecombineerd met een nieuwe schadu- 34e druk 1934 ongewijzigd co magazine 2004). wering. Deze kaart is veel gedetailleerder 35e druk 1936 ongewijzigd In het voorwoord tot de 23ste druk dan alle vorige, en bevat veel tijdens eer­ 36e druk 1939 ongewijzigd dere expedities (Gonini,Tapanahoni,Toe-

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 30 CAERT-THRESOOR TlimimjÊïfi NEDCRLANDEN SURINAME.

*^^*0ffl»(O*wl |j Bart» ut« T l A -v- 7' S' [ C elanden onder dWn fc ' ^ -T"b"*n '"'

Carl. £lü1. .J.B. Wolters

Afb. 13. Plattegrond van Paramaribo, 29ste druk Bosatlas (1924). Afb. 14. Kaart van de Guyana's uit de 14de druk (1899) met alle territoriale claims in de Guyana's. Het zuidwesten van Brits Guyana wordt door Brazilië, Venezuela en Groot-Brittannië geclaimd! moek Hoemak) gegeven namen die nog Overige kaarten van Suriname enige verschil met Nederlandse steden niet eerder in de atlas waren opgenomen. in de Bosatlas aangegeven, zoals dat ook op plattegron­ De kaart bevat nu ook voor het eerst dis- den van Oost-Indië gebeurde: men gaat trictsgrenzen en -namen. Hij zal tot ver In de 29ste druk van 1924 werd ook een dan differentiëren tussen houten en ste­ na de oorlog (1959) gebruikt worden. plattegrond van Paramaribo opgenomen, nen gebouwen, en het grootste deel van In het werkexemplaar van de 36ste druk op de schaal 1:40 000; deze kreeg een de bebouwing blijkt dan in de eerste ca­ (1939) van de Bosatlas van redacteur Ei­ vaste plaats in de atlas, zij het later terug­ tegorie te vallen. bergen vinden we nog het door hem aan­ gebracht tot 1:50.000. Het is een ver­ Van de 14de tot de 28ste druk is er in de gegeven nieuwe grensverloop en een ver­ trouwd stukje Tropisch Nederland, met Bosatlas een kaart van de Guyanas opge­ beterde weergave van de bovenloop der een schutsluis in de Domineekreek, de nomen, ter illustratie van de grensproble- rivieren ingetekend, dat bij de expeditie uit de Indische kaarten vertrouwde matiek. De conflicterende claims van van 1935-38 was vastgesteld (zie afb. 12) sawah-signatuur; de woning van de gou­ Groot-Brittannië, Venezuela, Brazilië, Ne­ verneur met plein ervóór en park erach­ derland en Frankrijk werden hier uitge­ Afb. 15. Aantal kaarten in de Bosatlas gewijd aan ter is nog goed te onderscheiden, evenals beeld (zie afb. 14). De weergave van de Suriname in vergelijking met het aantal kaarten de steiger van de Koninklijke West-Indi­ Nederlandse claims spoort over het alge­ over Indonesië. sche Mail. In de latere edities wordt het meen met die op de overzichtskaarten van Zuid-Amerika.

! Epiloog Indonesië

Suriname Suriname wordt aanvankelijk gebracht als kustgebied, waar in het binnenland goud te halen is; dat beeld wordt versterkt J. \ door het indrukwekkende areaal aan goudwinning-concessies vanaf de 9de druk. Mogelijk om het lege gebied op te T~KI vullen wordt verder veel tekstinformatie over de natuurlijke gesteldheid opgeno­ men en, vanaf de 14de druk, over de in­ jT^ woners van het binnenland en de I I I Mill I I • • • t i i I l I I i l I I i i I I I I l I I I I I I l I scheepvaartverbindingen met het buiten­ 16 10 15 25 30 35 40 45 50 land. Geleidelijk aan wordt genoeg infor­ 11877) {19881 drukken Gröle Bosatlas matie verzameld om een volwaardige ge­ ografische overzichtskaart mee te vullen;

CAERT-THRESOOR 31 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 de 48ste druk een aantal thematische name. Amsterdam: J.H. de Bussy. kaarten, plantengroei en grondgebruik, Loth, W.L. 1899. Kaart van Suriname naar de op­ mijnbouw, verkeer en bevolking, neer­ metingen van J.EA. Cateau van Rosevelt en slag, landschappen en geologische forma­ J.F.A.E. van Lansberge, aangevuld tot 1898 met ties, Samenstelling der bevolking, Noord- die van- en getekend door W.L. Loth 11:500 000). Suriname Economie, Bodemgebruik in Amsterdam: J.H. de Bussy. het district Nickerie. In de laatste druk­ Ormeling, M. 1903. Reisbeschrijving van M. Orme- ken wordt het aantal thematische kaarten ling van zijn reis met hindernissen naar Suriname. weer kleiner. Daartegenover staat dat er Amsterdam (manuscript). in de 52ste druk een kaart van heel Suri­ Stahel, G. 1926-27. De expeditie naar het Wilhel- name op de schaal 1:2,5 miljoen is opge­ mina-gebergte (Suriname) in 1926. Leiden, 1926- nomen, de grootste schaal voor dit ge­ 27. In: TAG2e Serie, 43, blz. 111-112, 429-430, 545- bied in de atlas ooit. 595,651-668, 757-797, en /dem 44, blz. 16-65, 209-264.

Stockum, A.J. van. 1904. Verslag van de Saramac- Literatuur ca-Expeditie. In: TAG 2* serie, 21, blz. 88-122, 227- 310, 651-721, 822-878 en 1022-1058. {TAG - Tijdschrift van het Koninklijk Nederlands Suralco Magazine. 2004. De naamgeving van Dis­ Aardrijkskundig Genootschap] tricten, Gebergten, Rivieren en Plaatsen in Suri­ Bakhuis, L.A. 1902. Verslag der Coppename-expe- name. Suralco magazine 26-1, 2004 (32 blz.). ditie. Leiden, E.J. Brill. Cateau van Rosevelt, J. F.A., en J.F.A.E. van Lans­ berge. 1879. Kaart van Suriname naar de opme­ Summary tingen gedaan in de jaren 1860-1879. Den Haag: Smulders. Herdruk Den Haag: Smulders 2004. Rendering Suriname in the Bosatlas 1877-1940 / Cappelle, H. van. 1899. De Boven-Nickerie onder­ Ferjan Ormeling Afb. 16. Nieuw-Rotterdam op de kaart van Cateau zocht en in kaart gebracht: en naar diens verslag The way in which Suriname was depicted in the van Rosevelt (1878). Een deel van de stad is en bijeengebrachte gronden en gesteenten be­ foremost school atlas of the Netherlands, the weggeslagen,; omdat ook het nieuwe deel schreven. In: MG 2e Serie, 16, blz. 1-36. Bosatlas (1st edition 1887), now in its 52nd edition, regelmatig onderloopt is de verhuizing naar de Cappelle, H. van. 1901. De expeditie van Cappelle changed considerably over time. Initially just a nar­ rd overzijde van de rivier, naar Nieuw-Nickerie, in naar Surinames binnenland. In: TAG2e Serie, 18, row coastal strip was rendered since the 3 edi­ 1878 al een feit. blz. 80-88. tion, and this was gradually extended southwards, Encyclopedie van Suriname. Amsterdam: Elsevier in tune with the exploration for gold of the eastern 1977. part of the country. The western part of the coun­ dat geldt vanaf de 29ste druk (1924) als Franssen Herderschee, A. 1905. Verslag van de Goni- try was explored only in the period 1900-1910 by ex­ ook hoogtezones kunnen worden weer­ ni-Expeditie. In: MG2e Serie, 22, blz. 1-174. peditions organised by the Royal Netherlands Geo­ gegeven naast de schrapjes van de relief- Franssen Herderschee, A. 1905. Verslag van de Tapa- graphical Society. In the maps the various phases weergave en de administratieve indeling. nahoni-Expeditie. In: TAG2e Serie, 22, blz. 847-1032. of exploitation of the interior are reflected: after the Vanaf de 28ste druk wordt het land ook Goeje, C.H. de. 1908. Verslag derToemoekhoemak- gold rush there was the balata rush, and the sec­ als agrarisch productiegebied op de kaart expeditie (Tumuc-Humac-expeditie). In: TAG 2e Serie, ond phase of the agricultural exploitation. The in­ gezet. Belangrijkste verschil met het 25, blz. 945-1169. frastructure for these various type of exploitation beeld van Nederlands Indië zijn waar­ Loth, W.L. 1879. Schetskaart van de kolonie Suri­ has been depicted as well, such as the railway line schijnlijk de plaatsnamen: de vele Neder­ name: behoorende bij de geschiedenis van Suri­ to the interior, that originally was planned to link up landse namen geven het rijksdeel een name 1853 door Jhr. CA. van Sijpesteyn; met with the supposed gold fields along the Marowijne vertrouwd beeld. aanwijzing der terreinen tot goudontginning in river. The sources on which these maps in the Een nog niet opgeloste vraag is wat re­ pacht uitgegeven, alsmede van den weg in Sep­ Bosatlas are based are discussed. dacteur Niermeyer ertoe bracht om de tember en October 1876 getraceerd van de Bro- The boundaries with British and French Guyana betwiste grensgebieden tussen 1906 en kopondo stroomversnelling in de rivier Suriname are also a point of interest; over time, the various 1916 niet meer als Nederlands aan te naar de Pedrosoengoe-vallen in de rivier Maro- editors of the Bosatlas had changing interpreta­ geven. Heeft de Nederlandse regering tij­ wijne. Behoort bij: W.L. Loth, Verslag van de ex­ tions of the claims by the neighbouring countries, delijk berust in de claims van de buurlan­ pedite tot het traceeren van een weg van Broko- and rendered these accordingly. den, of was dit een autonome actie van pondo in de rivier Boven-Suriname tot de hoogte The big difference with the maps of the other de redacteur? Nader onderzoek moet dat van het Awara-eiland in de rivier Boven-Saramac- Dutch colonies in the Bosatlas was that the map uitwijzen. Hetzelfde, het niet weergeven ca (Rapport aan den gouverneur van Suriname), of Suriname (apart from the topography) was the van de Surinaamse claims op de over- in: Tijdschrift van het Nederlandsch Aardrijkskun­ only one to portray minerals, vegetation charac­ zichtskaart van Zuid-Amerika, zal in de dig Genootschap 3 {WS), blz. 332 e.V., krt. 13. teristics, and ethnographic data. Apparently the periode 1947-1967 trouwens nogmaals Loth, W.L. 1889. Kaart van Guiana, Engelsch, Ne­ otherwise almost empty interior had to be filled! optreden. Na 1967 neemt het aantal kaar­ derlandsch en Fransch naar de beste bronnen en ten voor Suriname gestaag toe. De toena­ eigen opnemingen geteekend in 1888 door W.L. *) De auteur dankt Dr. P. van den Brink voor zijn Loth, gouvernements-landmeter in Suriname; me, in vergelijking met het aantal aan In­ aanvullingen en Drs. J.W.H. Werner en R.P uitgegeven met goedkeuring van Zijne Excellen­ donesië gewijde kaarten, is ook te zien in Oddens voor hun hulp bij het raadplegen der tie Mr. H.J. Smidt, gouverneur der kolonie Suri­ afb. 15. Er komt van de 45ste tot en met 19de-eeuwse kaarten.

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 32 CAERT-THRESOOR Elizabeth Tanfield Cary, Viscountess Lesley Peterson Falkland (1585-1639), was vooral bekend door haar bekering tot het Rooms-Katholieke geloof in 1626 en The Mirror of the Worlde schandelijke ruzies die als gevolg daarvan ontstonden met haar man, haar moeder, haar oudste zoon en van Elizabeth Tanfield Cary: koning Karel I. Er zijn vele biogra­ fieën over Cary geschreven (de een vroege Engelse vertaling eerste door een van haar doch­ ters), maar pas de laatste tientallen jaren wordt ook recht gedaan aan van Ortelius haar werkzaamheden als auteur. Thans is ze voornamelijk bekend door haar Senecaanse leesstuk The Tragedy of Mariam (ca. 1605), haar vertaling van de tekst bij de kaarten de eerste in het Engels geschreven in een Franse uitgave van Ortelius' oorspronkelijke tragedie door een Epitome. Dit manuscript levert waarde­ vrouw. Voor historisch-kartografen volle gegevens over de ontvangst van Ortelius en de humanistische opleiding is zij van belang door een andere in de late zestiende eeuw in Engeland, en 'eerste': als schrijfster van de eerst bovendien een vroege aanwijzing van bekende Engelse vertaling van Cary's schrijverstalent en haar belangstel­ Ortelius. ling voor alles wat Romeins was. De tekst van deze vertaling is nog nooit gepubli­ ceerd.5 Het wordt door een paar recen­ lizabeth Tanfield Cary (afb. 1) was senten genoemd, nog minder citeren het enige kind en erfgenaam van eruit, en niemand heeft Cary's bron juist ELawrence Tanfield, een rijke advo­ geïdentificeerd. caat die in 1607 Chief Baron of the De misleidende titelpagina (afb. 2) heeft Exchequer werd.1 Op vijftienjarige leef­ ongetwijfeld de onjuiste identificatie ver­ tijd, in 1602, trouwde Elizabeth met oorzaakt. Cary noemde haar werk:'The Henry Cary, een militair en hofdignitaris mirror of the Worlde translated Out of die de functie van Master of the Jewel French into Englishe by ET' (f. 2).Tot op House uitoefende; later werd hij de eer­ heden namen de onderzoekers deze titel ste Viscount Falkland en Lord Deputy van letterlijk en namen aan dat Cary een Ierland. Volgens hun dochter was hij tekst getiteld Le Miroir du Monde ver­ alleen maar met haar getrouwd om nako­ taald had. Maar dit is niet het geval. Deze melingen te krijgen en spraken ze nauwe­ traditie begint met Kenneth Murdock, die lijks met elkaar.2 1602 is ook het meest in 1939 schreef dat Cary tussen 1598 en waarschijnlijke jaar waarin John Norton I6O2 een vertaling maakte van Abraham in London de eerste Engelse uitgave van Ortelius' Le Miroir du Monde, uitgege­ Ortelius' Epitome drukte.^ Vóór haar ven in Amsterdam toen zij dertien was.6 huwelijk schreef Cary in een in leer Cary werd dertien in 1598; de door gebonden handschrift van 53 bladen4 Murdock bedoelde bron kan daarom alleen maar zijn Le Miroir du Monde;

Ou, Epitome Du Theatre D'Abraham Afb. 1. Elizabeth Tanfield Cary. Ortelius, een 80 uitgave gepubliceerd in Amsterdam door Zacharias Heyns in L. Peterson, PhD, voltooide 1598.7 Bij controle met dit werk blijft er onlangs haar proefschrift in de de inhoud volledig van elkaar verschilt. echter van Murdocks identificatie niets Engelse literatuur aan de Univer­ De vertaling bevat beschrijvingen van 91 over: Heyns' Miroir bevat de verkeerde 8 sity of Alberta (Edmonton, Canada). kaarten; Heyns' Miroir bevat slechts 80 kaarten in de verkeerde volgorde, en Haar onderzoek richt zich vooral kaarten. De mogelijkheid dat Cary aan de heeft te weinig kaarten. op de manier waarom vroeg­ vertaling van Heyns' Miroir elf teksten Ofschoon zowel Cary's Mirror als Heyns' moderne Engelse schrijfsters zich uit een andere bron toevoegde is uit te Miroir met gelijksoortige beschrijvingen bezighielden met de artistieke en culturele bewegingen sluiten zoals tabel 2 bij dit artikel aan­ van 'The universall worlde' beginnen, uit die periode. Thans werkt ze aan de wetenschap­ toont. De kaarttitels die gelijk zijn, komen blijkt al snel - als we verder dan de eerste pelijke uitgave van Elizabeth Cary's manuscript, The niet in dezelfde volgorde voor. paar bladzijden van elke tekst kijken - dat Mirror of the Worlde. Bijvoorbeeld, in Cary's manuscript wordt

CAERT-THRESOOR 33 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 ... -ƒ,. o t'tt ri'ahit honerniit Twrjint'iuar J he mirror j/'the li'orfdt tnvtßkttd . uut of Frv/û! into KnqltAic. of ik- modi -noble iinlcr. of 4 the eiarhr. v ,Av • ' k 'É * . -

l\_iiuaix here horioricbti Sir my lilitniltvn:i?i'a tht jrwir and entlnieim of' myjfounqt aiil'taidtr uuwo ail uiUwis'Ita^fmeJite of mif bmndTfiquii/ tpifoiL-Jor Imwm^ f 'm*, ntiwai/ju-^ianillu txmxtii va/ iauft/uà tus/ormailtf ifcur qriiLtJauMiirjA^orvn-^hh toi,vu ojiif thinqc herthv oj~ ifôwrfi[ft?mü^hr.mn It ran f m m&îùJKJtimt Lou toprifmtitoMbti ihiv'.räiz tn.,/h/t/ne • / %•• iïcwjtfthi )ubok j^r^f£.iLi a. t.hàuy beft làmiflunibu loiiöur.ftjjjStt jwufcaÊÈÈ^LAtüdWiiiit to ijourconiidt.

•>»#im*>' t > to^üéiim .fW^J.pr,:.<..•, >•/>; mnnufui

. safe's lrram+it ' ùïjpmiài.au'•..-i.if.i.-fiùiu-ajtm •ßorM.m0$ß. s- •-•••/iah' • nMJ '«-"he nut-mi >îçàM£0h/- but of mi f irauii ilti. 0 •••' -X/olzr eat? obc.dii.nti

fl 0«f, AAi? 1 J-

Afb. 2. Titelpagina van Cary's manuscript. Afb. 4. Opdracht aan Sir Henry Lee.

'The universall worlde' (3) gevolgd door 'Europa' (3V), 'Asia' (4), 'Africa' (4^, en ver­ EPITOME volgens 'The new worlde' (5). In Heyns' Miroir wordt daarentegen 'Le Monde DV THEATRE DV MONDE Vniversel' (IT*) gevolgd door'Le Noweav D'ABRAHAM ORTELIVS: Monde' (18v),'Afriqve' (19v),Asie' (20v), en dan 'Europe' (21^. Auquel fc reprcl ente, tant par figures quechara&eres, la vrayc Vanaf hier wordt het snel veel ingewik­ iïtuationJnature,& propriété'de la terre vniucrfelle. kelder: terwijl Engeland, Schotland en W.èiuu,ccmgc & mgmentéde plufieurs Curtesjour Utrcifieftne fois. Ierland in Heyns' 1598 Miroir op één kaart staan (26), vinden we een afzonder­ lijke kaart voor elk gebied in de Mirror / (5V, 6, 6V). Bovendien wordt Europa in de \ twee teksten geheel verschillend 4tr 11 ; '' _±>"<— gevormd: Heyns' Miroir bevat veel kaar­ s > U •?iP( c ten die geen direct equivalent in de A ANVERS, Mirror hebben (bijv. 'Twenta et De l'Imprimerie de Chriftofie Plantin, pour Philippe Gallîallce . C UoUonù-V Benthem', 'Valqvebovrg' en 'Le Territoire H, D. LS X X Y I II de Rome). De Mirror bevat zelfs een gro­ ter aantal kaarttitels waarvoor geen equi­ valent aanwezig is in Heyns' Miroir, waar­ ••-'<-/ onder ook een aantal niet-Europese gebieden (bijv. 'China','Turkie','/Egipte' en Barbaria). Er zijn slechts veertig kaart­ titels in de Mirror waarvoor correspon­ derende titels in Heyns Miroir voorko- Afb. 3. Abraham Ortelius, Epitome du Théâtre du Monde (Antwerpen: Plantijn, 1588).

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 34 CAERT-THRESOOR men - minder dan de helft van het totaal alinea's is typerend voor haar werk in de diplomaat en een invloedrijke hoveling aantal kaarten. Mirror, maar dat soort onverschilligheid aan het hof van Elizabeth I.Tot aan zijn Wat de tekst van de kaartbeschrijvingen is niet ongebruikelijk voor jonge schrij­ pensionering in 1590 was hij 'Champion' zelf betreft, die komen in de gevallen dat vers, zelfs voor getalenteerde. van de koningin, een prestigieuze maar beide teksten hetzelfde gebied beschrij­ Ofschoon haar vertaling het Theatre van hoofdzakelijk ceremoniële functie. Lee ven tamelijk goed overeen, maar niet 1588/90 volgt, zal dit niet het enige kaar- presenteerde zichzelf jaarlijks op de toer­ altijd helemaal. Vergelijk bijvoorbeeld tenboek geweest zijn dat zij kende, de nooien van 'Accession Day' in volledige Cary's beschrijving van Italië met die in keuze voor de titel is een aanwijzing wapenrusting, gereed om uit naam van Heyns' 1598 Miroir (tabel 1). voor haar bekendheid met het genre. Met de koningin de strijd aan te binden. Voor de overeenkomsten moeten we de verwijzing naar de Miroir nodigt Cary In 1597 beloonde Elizabeth haar beseffen dat, welke bron Cary ook haar lezers uit de mogelijkheid te veron­ Champion voor zijn langdurige dienst gebruikte, alle Epitomes van Ortelius ver­ derstellen dat zij de keuze had uit meer door hem de Orde van de Kouseband te schillende uitgaven van hetzelfde werk dan één uitgave van deze atlas. Omdat de verlenen, en Lee luisterde de gelegenheid zijn. Maar, hoe belangrijk zijn de verschil­ uitgaven aanzienlijk verschillen geeft op door 200 manschappen, allen in len? Men kan beweren dat deze alleen deze keuze ons inzicht in haar interesses, blauw gekleed, hem te laten volgen in de laten zien dat een vertaler zich vrijheden connecties en toekomstplannen.We kun­ ceremoniële processie bij nieuw geslagen veroorlooft. Gezien het feit dat de nen echter niet aannemen dat ze naar ridders.14 Aangezien Cary in haar beschrijvingen van een bepaald gebied in een bepaalde uitgave verwijst. Er was een opdracht Lee betitelt als 'knighte of the de uitgaven van Ortelius soms aanzienlijk Miroir du Monde uitgegeven in 1579, en most noble order of the garter', weten van elkaar verschillen en dat de inhouds­ een in 1583; er zijn Nederlandse we dat het manuscript niet vóór 1597 opgaven van de beide werken niet met Spiegbete verschenen in 1577 en 1583. kan zijn geschreven. Ik acht het boven­ elkaar overeenkomen, zoals hierboven De term werd ook niet alleen gebruikt dien waarschijnlijk dat zon ambitieus en reeds gezegd, geven de verschillen zoals voor epitome-uitgaven van Ortelius. In tijdverslindend project als deze vertaling we die in de geciteerde beschrijvingen 1578 publiceerde De Jode zijn Speculum geschikt is als een gift kan zijn ter ere vinden een extra stimulans om elders Orbis Terrarum, een tweede uitgave ver­ van dit gebeuren. naar de bron te zoeken. scheen in 1593 als Speculum Orbis Alle biografen zijn het er mee eens dat Deze bron is mogelijk de uitgave van het Terrae, en in 1584/85 gaf Lucas Jansz Elizabeth Tanfield een begaafd en vroeg­ Epitome uit 1588 of 1590 (afb. 3) (verder Waghenaer zijn tweedelige zeeatlas de rijp kind was; een werk zoals deze verta­ 1588/90),9 die op werkelijk alle punten titel Spieghel der Zeevaerdt. Een Engelse ling zou rond 1597, toen zij de leeftijd met Cary's manuscript overeenkomt. Zij uitgave verscheen in 1588 met de titel van elf of twaalf jaar had bereikt, goed veroorloofde zich weinig vrijheden, zoals The Mariners Mirrour. Het was dus in de binnen haar mogelijkheden hebben blijkt. Van de dertien Franse uitgaven van jaren 1570 en 1580 een algemeen gepast. Op deze leeftijd waren haar talen­ Ortelius uitgegeven voor of in 1602,10 gebruik om kaartenboeken spiegels te ten zelfs reeds herkend door de dichter bevatten alleen deze twee dezelfde kaar­ noemen. Het Theatre van 1588/90 is zelf Michael Drayton, die al in 1597 twee ten in precies dezelfde volgorde als die in ook een bewijs van deze praktijk, alhoe­ gedichten aan haar opdroeg in zijn Cary's manuscript. Het Epitome van wel het woord Miroir nergens in de titel Englands Heroicall Epistles en haar loof­ 1588/90 telt 94 kaarten, één per bladzij­ of voorwerk verschijnt. Maar op de laat­ de vanwege haar wijsheid, belezenheid de, met een beschrijving in proza op de ste pagina is het 'Privilege' afgedrukt:'Il en vaardigheid in talen.15 In de Mirror of tegenoverliggende bladzijde; Cary geeft est permis à Philippe Galle tailleur on the Worlde van deze jonge schrijfster tref­ volledige, zeer nauwkeurige, en soms stijl­ cuiure, de pouuoir imprimer ou faire fen we een voorbeeld aan van het werk, volle vertalingen van vrijwel elk van de imprimer vendre en ces pais bas, Le waar Drayton zo door geïmponeerd was, 94 beschrijvingen (zie tabel). Ze wijkt Miroir du Monde'.1S Cary's titel mag dus en in haar opdracht aan de invloedrijke alleen aanmerkelijk af van haar bron waar misleidend zijn, maar is zeker niet mis­ hoveling Lee proeven we het bewijs van zij de beschrijving van Henegouwen met plaatst. een sociaal verband dat mede ook die van Luxemburg combineerde (19v), Draytons lof zal hebben gemotiveerd. en waar zij de beschrijvingen van Indië Het achterhalen van Cary's bron mag dan Hoewel ze nog een kind was, was Cary en Perzië weglaat. ' ' Deze omissie komt één probleem oplossen, het schept een verre van naïef aangaande het belang van voor aan het eind van het manuscript, nieuw want omdat de Epitome van 1588 affiliatie; opdracht, titel, genrekeuze en waar ook andere aanwijzingen zijn voor verscheen toen zij slechts drie jaar oud keuze van de uitgave geven alle blijk van haastwerk,12 en deze zijn vrijwel zeker was, lijkt het nu mogelijk te zijn dat Cary een bekwaamheid om haar eigen positie het gevolg van dezelfde kleine vergissing de vertaling vrijwel op elk moment vóór met opmerkelijke wereldwijsheid en die we in het geval van Henegouwen vin­ haar huwelijk heeft kunnen maken en we finesse te regelen. den: een pagina overgeslagen, een wegge­ moeten dus elders zoeken naar iformatie vallen woord of zin, een te laat gemerkte die ons aan een datering van het manu­ Voor zover Cary's onderneming zou die­ fout. script kunnen helpen. Gelukkig kunnen nen om haar algemene vertrouwdheid we deze aantreffen in Cary's opdracht: met de materie betreffende atlassen ten Zulke afwijkingen van haar bron zijn ech­ 'To the righte honorable my Singular toon te spreiden, legt het ook een claim r ter uitzonderingen. De vergelijking van good Uncle S Henry Lee knighte of the op vertrouwdheid met een mannelijk de beschrijvingen van Italië kan als voor­ moste noble order of the garter' (fol. 2). taalgebruik dat men associeert met mili­ beeld dienen (zie tabel 1). Het enige in Sir Henry Lee (1533-1611) was de oom taire verdediging, de overheid, handel en deze tekst waarvoor we geen direct equi­ van Cary's moeder Elizabeth Symondes toerisme. Het was mogelijk onverstandig valent zien is de verdeling in paragrafen. Tanfield; hij was tevens bevriend met voor een welopgevoed meisje om al te De ongeregelde toepassing van nieuwe dichters, een doorgewinterd reiziger, een duidelijk zulke pretenties te hebben, en

CAERT-THRESOOR 35 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Carys aanspraken veroorloven haar het op een dusdanige manier te doen dat alleen ingewijden dit kunnen bevatten. -ndlandc . oss- Hier valt ongetwijfeld Sir Henry Lee hsreia/vre azllca t^AUbzan, u at tbi-s time acuidzd trtée hue onder, maar waarschijnlijk niet Cary's ;s 'fIf hcrztofvre strenge, half-literaire moeder. Wat Lady

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 36 CAERT-THRESOOR Tabel 1. Beschrijving van Italië

Cary (f. 34) Heyns /W/rro/r1598, f. 81v. Théâtre 1588/90, f. 60v

There is no man that houldeth not his own Coun- L'Italie est gouverné pour le jourd'huy de ces Il n'y a celui qui ne prise sa propre patrie: mais trie in greate accounted but this Countrie of Superieurs-cy: Premièrement y a le Pape de ce païs d'Italie a tousiours esté hautement loué Italy hath alwaies bene highlie esteemed by Rome, qui tient les païs appartenants a l'Eglise, des gens d'estrange nation, & non sans cause; people of straunge nations; and not without appelle le Patrimoine de S. Pierre: Le Roy d'Es­ car c'est la Royne de la Chrestienté, & la Prin­ cause: for, it is the Queene of Christendome, and pagne, qui tient le Royaume de Naples, & le cesse du Monde, qui par sa force & puissance a the princesse of the world which by her force Duché de Milan; lesquelles deux parties font la esté reduit sous son obéissance, & de son sça­ and poure haith bene reduced under her obedi­ moitié de l'Italie: Puis y a le Prince de Piedmont, voir & doctrine l'a enseigné & policé de bonnes ence and by her learning and doctrine haith & encore cinq Ducs, à sçavoir, le Duc de Flo­ meurs, loix, & coustumes. De maniere que ceste bene instructed and trained up in politique man­ rence, de Ferrare, de Mantouë, d'Vrbin, & de Region d'Italie a tousiours esté en grande re­ ners, lawes and customes. In such sorte that Parma; puis encore deux villes & Republiques, à commandation à tous hommes sçavants. Et qui this region of Italy haith alwaies bene highelie sçavoir, celle de Venize, & celle de Gennes. est celuy, pour le temps present, faisant profes­ commended by all wise and learned men. And Toute l'Italie donques est pour le jourd'huy sion de lettres, lequel après auoir apprins tout what is he at this present tyme that professeth partagée entre ces dix Princes. Si par dessus ce qu'il pense pouuoir seruir pour venir à quel­ learninge that after he haith studied all those ceux-là il y en ait encore des autres, ils sont de que science, comme de la cognoissance de plu­ thinges which he thinketh may serve for the at­ petite estime, ou ce sont vassaux, estans sous sieurs langues, de la Medicine, des Droits, de taining of some science as the knowlege of la subjection des susdicts. l'Astronomie, ou Theologie, &c. ne veuille en­ many tongues, languges, Physick, Lawe, Astron­ Il n'y a Province en toute la Chrestianté, qui soit core par dessus cela aller voir l'Italie? estant omy or Theologie &c: that besides all this will mieux ornée des villes magnifiques, & bien culti­ d'opinion que ce voyage luy default pour parue- not goe se Italy being of opinion that this voyage vées; entre lesquelles celles-cy sont les plus fa­ nir à la perfection de son art & sçauoir. maketh up the perfection of this arte & knowl­ meuses, & que les Autheurs & la commune, ho­ Ceste Region est de nature de bonne situation, ege. This region by nature is of a good situacon norent de ces filtres, ou surnoms: Rome la & bien remparé, principalement de la Mer, & le and well fortified especially by the Sea and the saincte, Naples la Gentile, Florence la belle, Ve­ reste de montagnes, qui luy sont comme des reste of the mountaines which are as walls unto nize la riche, Gennes la superbe, Milan la murs: diuisée par le milieu (commençant aux it. It is divided in the middle (beginninge at the grande, ou la populeuse, Boulogne la grasse, & montagnes appellees les Alpes, pardessus la mountaines called Alpes, above the towne of Ravenne l'ancienne. De sorte que nous esti­ ville de Gennes, iusques an païs de Puglie sur la GENUA unto the Countrie of Puglia upon the mons, que celuy qui n'a veu l'Italie, ne sçait que mer) par le mont Appenin; duquel sourdent plu­ Sea) by the mountaines APPENIM from wch c'est de richesse, d'orgueil, de sumptuosité, ny sieurs riuieres, qui des deux costez du païs se there runne many rivers wch on both sides de plaisir charnel, ou des yeux. Et pource qu'il viennent rendre dans la Mer. Il n'y a Prouince yeelde themselves into the Sea. There is no ne semblast point qu'en cedit pais y manquast en toute la Chrestienté, qui soit mieux ornée des Province in all Christendom wch is better gar­ quelque chose, c'est luy seul, entre tous les au­ villes magnifiques & bien cultiuées: entre les­ nished with somptuous and magnificent townes, tres de la Chrestienté, qui nous donne la Manne, quelles celles-cy sont le plus fameuses, & que amonge wch these are most famous and they que l'on appelle, le pain celeste, lequel y tomber les auteurs & la commune honorent de ces wch the authors and vulgars honour with these du Ciel au païs de Calabre. Mais celuy qui prend tiltres, ou surnoms; Rome la saincte, Naples la titles or surnames. Holy ROME, gentil NAPLES, plaisir de cognoistre tout ce païs -cy, ensemble gentile, Florence la belle, Venize la riche, faire FLORENCE, rich VENICE, proude or statelie toutes les belles villes & places, sans les aller Gennes la superbe, Milan la grande ou la GENUA, greate or populous MILAN, fatt or fruit- voir, qu'il lise ce que Leandre Albert en a ess- populeuse, Boulogne la grasse, & Rauenne full BOULOGNE, and auncient RAVENNA. crit, qui en a faict une description tres-diligente. l'ancienne.

vroegst gepubliceerde Engelse vertalin­ laat hij niettemin vele potentieel contro­ De Engelse Epitome van 160320 veroor­ gen geschilderd zien leveren verder versiële aanprijzingen van Italië's politie­ looft zich veel meer woorden aan het bewijs van hoe veel Cary's waarderingen ke historie en religieuze overmacht weg, thema Italië dan zijn concurrent, en blijkt afwijken van die van haar Engelse tijdge­ die in andere edities ruimte vinden op overvloedig in lof voor die natie, maar noten. In de Engelse Epitome van 1602 is een enkele 'page of paper'. En hoewel vermijd weer de vermelding van elke de beschrijving van Italië opmerkelijk deze editie van de Epitome, zoals die van associatie met de rooms-katholieke kerk. kort, korter dan de versies in andere edi­ 1588/90 'The principal citties of Italie' Het is ook de moeite waard om de ties, en ongeveer half zo lang als de opsomt en de aspecten noemt waarvoor manier te vergelijken waarop de vertaler beschrijving van Engeland in dezelfde ze 'are comonly ... praised' (pag. 60v), van deze tekst Italië's ervaring met ver­ editie. De anonieme vertaler verklaart wordt Rome hier als 'maiestical'(pag. 60v) overingen bespreekt met die van Cary's deze beknoptheid met de standaard for­ gekarakteriseerd, een uitdrukking zonder behandeling van hetzelfde onderwerp. In mule van bescheidenheid: 'This famous openlijke religieuze betekenis. de tweede helft van Cary's wijdlopige countryes praise would rather requyre a Daarentegen nodigt de Epitome van openingszin, onderstreept zij, zoals we large volume then so brief a description 1588/90 de lezer uit 'Rome la saincte' gezien hebben, ondubbelzinnig dat Italië as a page of paper wil admit' (pag. 60^. (pag. 60v) te loven, een zinsnede die Cary 'is the Queene of Christendome, and the Door zich te beperken door alleen het zonder blikken of blozen vertaalt als princesse of the world which by her klimaat en de bodem te roemen, de 'faire 'Holy Rome' (fo 34). force and poure haith bene reduced & ancient citties', en het 'ingenious' volk, under her obedience' (fo 34). De tweede

CAERT-THRESOOR 37 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Tabel 2 zin van de Engelse editie van 1603 doet weer denken aan Cary's zinsbouw (en Tanfield's Mirror. Index 1588 Theatre: Index 1598 Miroir. Index die van de Franse Epitome van 1588/90, to Map Descriptions to Map Descriptions to Map Descriptions hier boven aangehaald), maar de inhoud is heel anders:'Italie is the moste renow- v 3 The Universall Worlde viii LE MONDE VNIVERSEL 17" LE MONDE VNIVERSEL nedst parte of Europe, well knowne vnto 3" Europa 1" EVROPE 18" Le Novveav Monde

V all lorraine nations, as those which haue 4 Asia 2 ASIE 19" Afriqve 4V Africa 3V AFRIQVE 20" Asie often attempted to conquer the same' y 5 The new worlde 4V LE NOVVEAV MONDE 21" Evrope (60 ).Wat met een loftuiting begint ein­ 5" Englande 5V ANGLETERRE 22" Cadiz digt met een zweem van afkeuring. W 6 Scotlande 6 ESCOSSE 23"Espagne Het verschil tussen Cary's beschrijving v 6V Ireland 7V HIRLANDE 24 Portvgal van Engeland en die welke wij vinden in 6Tercera 8" TERCERA 25" Angleterre, Escosse et Irlande de edities van 1602 en 1603 van de 7vSpaine 9V ESPAGNE 26" France Engelse Epitome is al even kenmerkend. 8 Portingall 10" PORTVGAL 27" Bovrgongne Beide Engelse edities zijn veel langer en 8V Andalusia 11u ANDALVSIE 30" [sic] Limagne overvloediger in de lofprijzing van die 9 Valentia 12"VALENCE 29" Calais et Bovlongne natie dan de nogal weinig indrukwekken­ 9" Cadis 13" CADE 28" [sic] La Gavle Belgiqve [Belgia Antiqua] de tekst die Cary koos voor haar verta­ 10 France 14v France 31" Le Pays Bas [Germania ling. De editie van 1602, niet tevreden Inferior] met het roemen van de 'fyne fleeces' van Gascoine 15" GVASCOGNE 32" Flandres [Flandria] 'english wooll', beweert dat het 'may wel v 10 [Gascoine continued] be called the Golden fleece' (5V). De uit­ 33" le Pays dv Franc [Flandris Poitoue 16" POICTOV gave van 1603 voegt aan haar lof een Liberae Territotium] 11 Britanye 17v BRETAGNE 34" L'Impériale ov Pays d'Alost expliciete uitspraak over politieke 11v Normandy 18V NORMANDIE 35" Pays de Waas et Bevre belangrijkheid toe, door te stellen dat 12Aniov 19"ANIOV 39" [sic] Flandres Maritime 'THIS Ilande ... aboue all other Hands of 12"TheCountrie of BERRY 20v LE PAIS DE BERRY 37" Zelande Evirope is estemed cheefest, as wel in 13 [Berry continued] power as in Bignesse' (5V). Het gaat ver­ LI MAINE 21" LlMAIGNE 38"Walchre der door te beschrijven hoe 'At sea they 13" The principalitie of ORANGE 22" PRINCIPAVTé D'ORANGE 39" Zvydbevelant 14 SAVOY 23» SAVOYE 40" Dvvelandt et Vorne [de Engelsen] are moste redoubted and 14» LANGUEDOC & Provence 24" LANGVEDOC ET PROVENCE 41" Hollande famous' (5v). Cary's Mirror maakt derge­ 15 The Earldome of Bourgoigne 25v BOVRGONGNE, COMTE 42" Le Fort Britanniqve lijke aanspraken niet. [Bvrgvndia, Corn.] 15vThe Duchie of Burgundy 26" BOVRGONGNE, DVCHÉ 43" Nort-Hollande [Bvrgvndise Dvcatvs] Toch was het in deze tijd, ondanks hun 16 Loraine 27" LORAINE 44" Frise Orientale et nationale trots, voor de Engelsen even Occidentale karakteristiek om de Italiaanse cultuur te 16v Calais & Boilogne 28" CALAIS ET BOVLONGNE 45" Frise Occidentale omarmen als het was om de Roomse reli­ 17 Vermandois 29" VERMANDOIS 46" Grovningve 17v Picardy 30" PICARDIE 47" Ovtre-yssel ov Trans-ysselane gie af te wijzen; het is juist de lof van de [ Transisalania Et Veluania] Epitome van 1588/90 voor dit laatste, dat 18 Alemany 31" ALEMAIGNE 48" Twente et Benthem deze editie zo ongebruikelijk maakt tus­ v v 18 The Lowe Countries 32 L E PAIS BAS [Belgica] 49"Vtrecht sen de andere van Ortelius. Zowel trots 19 The Bishopricke of Liege 33" L'EVESCHé Dv LIEGE 50"Zvtphen en de ambivalente houding jegens Italië 19v Lucembourge*23 34" LVCEMBOVRG 51" Le Pais de Geldres 35" HAYNAVLT [Hannonia] 52" Llsle de Bomomel zijn evident in de Engelse Epitome van 20 Artois 36" ARTOIS 53" Brabant 1603, waarin, tussen vele andere bewon­ 20v Namir 37" NAMVR 54" Piel, Cvyc et Kessel derenswaardige details over 'this famous 21 Brabante 38" BRABANT 55" Home kingdome' Engeland, ons verteld wordt v 21 Flaunders 39" FLANDRES 56" Valqvebovrg dat 'The people [are] of a commelie and 22 The Countrie of GVELDERIande 40" LE PAIS DE GVELDRES 57" Territoire de Malines tal stature, very white and most likest 22" ZELANDE 41" ZELANDE 58" Partie Meridionale de Brabant V 23 [Zelande continued] Hollande 42" HOLLANDE [Hollandia] 59" Hainavt et Namvr vnto th'Ittallians' (5 ). 23" [Hollande continued] Hoewel de inhoud van de vroegste gepu­ 24 Friselande 43" PHRISE [Frisia] 60" Givey, ov Gives bliceerde Engelse edities duidelijk opge­ 24" [Friseland continued] zet zijn om beter verteerbaar te zijn voor 61" Lucembovrg Westphalia 44" WESTPHALIE Cary's landgenoten dan haar vertaling 25 [Westphalia continued] Ditmars 45" DITMARS 62" L'Evesché de Coloigne et zou hebben kunnen zijn, is haar vertaling Dvché de Miers louter stilistisch gezien vaak verreweg 25v [Ditmars continued] superieur. Ondanks het feit dat haar tekst 26DENMARKE 46" DANEMARCH 63" Dvché de Cleves een soort van verlengde schoolklas oefe­ v 26 [Denmark continued] ning is, en het dus als gevolg daarvan Saxony 47" SAXE 64" Partie de Westphale [Westphalia] meer opvalt door nauwkeurigheid dan 27 [Saxony continued] door creativiteit, en ondanks het feit dat 27v Brandebourge 48" BRANDEBOVRG 65" Alemaigne (zeker tegen het eind) de vertaling soms domweg mechanisch aandoet, zijn er vele

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 38 CAERT-THRESOOR whole terrestiall [sic] globe' ([4]^. Cary Vervolg tabel 2 biedt ons daarentegen een levendige en

28 Pomeran 49v POMERAN 66" Avtre Alemaigne [Hessia, gemeenzame vertolking die veel concre­ Saxonia, Silesia, Suevia, Misnia] ter is dan welke ook: 'This table sheweth 28" Slesia 50v SLESIE 67"Ditmars the figure of the earthe and the sea with 29 Austrich 51" AVSTRICHE 68" Danemarqve every crooke and angle' (fo 3). Haar ver­ 29v [Austrich continued] sie verlegt de nadruk van de invloed van 30The Countrie of Bohemia 52v LE PAIS DE BOHEME 69" Pomerane 30" The Bishoprik of Salsbourge 53" L'EVESCHé DE SALTZBOVRG 70" Prvsse de zee (het onderwerp van de werkwoor­ 31 The Countrie of Bavaria 54" LE PAIS DE BAVIèRE 71" Livonie, ov Liflande den omringen en doortrekken) naar de 31vNortgou or 55" NORTGOEV, ov PALATINE 72" Gazarie et Moscovie vorm van het landschap ('every crooke the Palatiny of Bavaria DE BAVIèRE [Noricum] 73" Le Pays de Boheme and angle'), een nadruk die uiterst 32 Franconia 56" FRANCONIE 74" Franconie v geschikt is bij het onderwerp dat aan de 32 The Douchie of Wartenberge 57" LE DVCHé DE WIRTENBERG 75" Esclavonie 33 The Earldome of Tirol 58" TIROL COMTé 76" Le Pays des Svisses orde is, namelijk kaarten. Hier zijn we 33" The Countrie of Swetland 59" LE PAIS DES SVISSES 77" La Partie Septentrionale des attent gemaakt op een actieve, originele Svisses et le Lac Léman en uitgesproken scheppende aanwezig­ 34 Italye 60" ITALIE 78" Ergav av Pays Des Svisses heid. 34v Frioul 61" FRIOVL 79" Piedmont 35 The Douchie of Milan 62" LE DVCHé DE MILAN 80" Friovl Dat het hier gaat om een auteur die zich 35v Piedmonte 63" PIEDMONT 81" Italie bijzonder inlaat met de gevolgen van het 36 The lake of Como 64" LE LAC DE COMO [Larivs Lacvs] 82" La Marche Trevigienne geboren te zijn in een vrouwelijk lichaam 36"Touscany 65"TOVSCANE 83"Tovscane wordt gesuggereerd door een andere 37 The realme of Naples 66" LE ROYAVME DE NAPLES 84" La Marche d'Anconne v interessante Engelse vertaling, waarin 37 Sicilia 67" SICILE 85" Le Territoire de Rome Cary Europeanen beschrijft als mensen 38 Sardinia 68" SARDAIGNE 86" La Partie Maritime de Rome v 38 Malta or Melita 69" MALTHE ov MELITHE 87" Chasteav Sainct Ange die 'excell in pregnancy of understan­ V 39 Corfu 70" CORFV 88" Corsiqve ding' (fo 3 ). Door dus te kiezen voor het 39v Candia 71" CANDIE [Creta nunc Candia] 89" Sardaigne Franse 'subtilité d'entendement'22, wendt 40 Cipres 72" CYPRES 90" Sicile Cary brutaalweg de taal van het vrouwe­ v 40 The Countrie of Greece 73" LE PAIS DE GRèCE 91" Malthe ov Melithe lijk lichaam aan om een krachtig begrij­ 41 Esclavonia 74" ESCLAVONIE [lllyricvm] 92" Rhodes 41" Hungaria 75" HONGRIE 93" Cypres pen te beschrijven, waarbij zij dus de 42 [Hungaria continued] machiavellistische bijbetekenissen van v 42 The Duchie of Oswicz & Zator 76" LE DVCHé D'OSWIECZ ET DE ZATOR 94" Grèce haar meer voor de hand liggende optie 43 Transylvania or the 7 Suburbes 77" TRANSILVANIE ov LES SEPT-BOVRGS 95" Natolie ov Asie Minevre 'subtlety' vermijdt. In de Engelse editie 43" Prussia 78" PRVSSE 96" La Terre Saincte van 1603 is er geen passage die direct 44 Polonia 79" POLOIGNE 44v [Polonia continued] overeenkomt met de discussie over 45 Livonia or Livflande 80" LlVONIE, ov LIFLANDE Europese 'subtilité d'entendement', maar 45" The Northern Countries 81" LES PAIS SEPTENTRIONAVX we vinden wel een behoorlijke standaard 46 The Empire of Russia or Moscovia 82" L'EMPIRE DE RVSSIE, OV MOSCOVIE verwijzing naar de 'ingéniosité of the 46"Tartaria 83" TARTARIE OV LE PAIS DV GRAND CHAM people'(lv). Cary's bewoording komt or the greate Chams Country voor de dag als zijnde origineel. 47-8 China 84" CHINA 85"INDE 86" LE PAIS DV SOPHI, OV LE ROYAVME C E PERSE Haar bewoording is ook, zou ik willen v 87"TVRQVIE 47 Turkie zeggen, een passende beschrijving voor 49 [Turkie continued] 49» The Holy Lande 88" LA TERRE SAINCTE [Palästina] een jong wonderkind zoals Cary zelf. De 50 [The Holy Lande continued] uitdrukking 'pregnancy of understanding' 50» Natolia or little Asia % 89 " NATOLIE OV ASIE MINEVRE wijst niet op een snelle en inventieve 51 /Egipte 90 " EGYPTE geest, doch tegen het eind van de zestien­ v 51 [^Egipte continued] de eeuw heeft het ook een meer bijzon­ 52 The Porte of Carthage or Tunis 91" LE PORT DE CARTHAGE OV THVNIS v dere betekenis gekregen, die speciaal 52 Abissina or the Empire 92" ABISSINNE, OV L'EMPIRE of Presbyter John DE PRESTE lEAN gebruikt werd om de intellectuele kracht 53 [Abissina continued] van de jeugd mee aan te geven. The 53» BARBARIA 93" BARBARIE Oxford English Dictionary geeft het jaar 1599 aan als het vroegst bekende gebruik van de uitdrukking in deze betekenis. * Het merendeel van de tekst op deze jladzijde beschrijft Henegouwen. Voor de index van het Theatre uit 1588 is gebruik gemaakt van het exemplaar in de British Library, Maps Wanneer Cary deze betekenis in gedach­ C.2.b.1. De Latijnse titels van de kaarten zijn toegevoegd als me dat zinvol eek. te had toen zij haar vertaling in 1597 Voor de index van de Miroir u\t 1598 is het exemplaar British Library, Maps C.2.b.5, gebruikt. De Franse titels schreef, wanneer zij de uitdrukking 'preg­ van de boekdruktekst komen uit KAN III, blz. 334:01, blz. 359-62. nancy of understanding' gebruikte om haar lezers er fijntjes aan te herinneren dat zelfs een jonkie als zijzelf een vernuf­ flitsen waar te nemen van de subtiele, represente toute la Terre avec la Mer, 21 tige Europeaan kon zijn, dan is dit stilis­ gevoelige en intelligente schrijver die ainsi qu'elle l'environne & traverse'. De tisch juweeltje wederom een pluspunt Cary later zou worden. De allereerste zin Engelse vertaling van 1603 geeft hier een voor Elizabeth Cary. van haar vertaling geeft een voorbeeld: in bruikbare maar weinig fantasievolle ver­ het originele Frans staat:'GESTE carte sie van: 'In this mappe is expressed the

CAERT-THK.ESOOR 39 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Noten inhoud van beide uitgaven is identiek, alhoe­ 17 Anne Lake Prescott, ed., Elizabeth and Mary wel de tekst in 1590 geheel opnieuw gezet is Tudor (Aid ers h Ott, Engeland and Brookfield, Vertaald door Peter van der Krogt en Henk Deys. (zie KAN III, nrs. 332:01 en 332:02, blz. 293-7). VT, 2001), ix. Een kortere versie van dit artikel in het Engels is Ik gebruik de term 1588/90 om aan te geven 18 Ifor M. Evans en Heather Lawrence, Christo­ eerder gepubliceerd als 'The Source and Date for dat wat ik beweer voor beide uitgaven waar pher Saxton, Elizabethean Map-maker (Wake- Elizabeth Tanfield Cary's Manuscript The Mirror is, maar dat er wel aan gedacht worden dat filed and London, 1979), xi; Sarah Tyacke en of the Worldé in Notes and Queries 51, No. 3 het twee verschillende uitgaven zijn. John Huddy, Christopher Saxton and Tudor (September 2004), 257-263. 10 Zie KAN III, par. 31:3, 331:11/12,332:01-04, Map-making (London, 1980), 41. 1 Barry Weller en Margaret W. Ferguson, eds, 333:11 en 334:01. 19 Ik dank Lesley Cormack voor dit gegeven. The Tragedy of Mariam, the Fair Queen of 11 Henegouwen volgt Luxemburg in het Theatre 20 Abraham Ortelius, Abraham Ortelius his Epito­ Jewry, by Elizabeth Cary, with The Lady Falk­ van 1588/90; Cary heeft geen afzonderlijke be­ me of the theater of the world (London, 1603). land: her Life, by one of her daughters (Berke­ schrijving getiteld 'Hainault' in haar manu­ Deze editie, gedrukt door James Shawe, was ley and Los Angeles, 1994), 4. script. Murdock zegt dat het manuscript een concurrerend met de Epitomevan 1602 (op. Cit.) 2 Heather Wolfe, ed., Elizabeth Cary Lady Falk­ beschrijving van Indië bevat {op. cit. 11), wat 21 1588/90 Epitome, op. Cit., viii«. land: Life and Letters (Cambridge and Tempe, thans niet het geval is; dit kan betekenen dat 22 1588/90 Epitome, op. Cit., 1v. AZ, 2001), 109. het ontbrekende blad (fo 48) nog aanwezig 3 An Epitome of Ortelius, his theatre of the was toen Murdock het manuscript bestudeer­ world (London, ca. 1602). Peter van der Krogt, de in de jaren dertig van de vorige eeuw, en Summary Koeman's Atlantes Neerlandici, vol. Ill (hierna dat het een of twee beschrijvingen bevatte. KAN) ('t Goy-Houten, 2003), 332:31, biz. 326. Murdock is echter niet de meest betrouwbare An Early English Translation of Ortelius: 4 Elizabeth Cary, The Mirror of the Worlde. Bod­ bron, en het is mogelijk dat hij naar een uitga­ Elizabeth Tanfield Cary's Manuscript The Mirror leian Library, Oxford, shelfmark: dep. d. 817. Fo ve van Ortelius verwijst in plaats van naar het of the Worlde/ Lesley Peterson 48 ontbreekt. manuscript. Cary's beschrijving van Turkie' The earliest known translation of Ortelius into 5 Dit zal naar ik hoop spoedig veranderen, begint op f. 47v en gaat verder op f. 49r, wat English is the unpublished manuscript The Mirror omdat ik thans een kritische uitgave van het een aanwijzing kan zijn dat Cary zelf folio 48 of the Worlde, written by Elizabeth Tanfield (later manuscript voorbereid. verwijderd heeft tijdens het schrijven. Cary), ca. 1597, when she was only eleven or 6 Kenneth Murdock, The Sun at Noon (New 12 Op de laatste bladzijden van het manuscript twelve years old, and dedicated to her mother's York, 1939), 10. Onderzoekers die Murdock begint Cary bijvoorbeeld de ampersand te ge­ uncle, the prominent courtier Sir Henry Lee. Cary volgden zijn o.a. Weller and Ferguson, op. cit., bruiken in plaats van het woord 'and' voluit te has become important to English literature, 4; Stephanie Hodgson-Wright, in Elizabeth spellen; ook komen kleine fouten (weglatin­ mainly for her original play, The Tragedy of Cary, The Tragedy of Mariam, ed. Hodgson- gen, invoegingen, verbeteringen) vaker voor. Mariam (ca. 1605); she is also well known for her Wright (Peterborough, Ont, 2000), 39; en 13 1588 Epitome, op. cit., M6v. scandalous conversion to Roman Catholicism in Wolfe, op. cit., 26n. 14 E.K. Chambers, Sir Henry Lee: An Elizabethean later life. However, to date her early translation 7 KAN, vol. Ill, no. 334:01, biz. 359-362. Portrait (Oxford, 1936), 172; Roy Strong, The remains neglected and its source misidentified. 8 Om precies te zijn, de atlas bevat 91 beschrij­ Cult of Elizabeth (Great Britain, 1977), 135, 173. This is a largely complete, mainly accurate, and vingen voor 92 kaarten; de tekst 'LVCEM- 15 Murdock, op. Cit., 10. often stylish, translation of the texts accompanying BOVRGE' combineert een deel van de be­ 16 Het is mogelijk dat Henry Lee, aan wie Cary het the maps in the 1588/90 Epitome du Theatre du schrijving van Luxemburg met die van werk had opgedragen, in zekere zin ook haar monde. Cary's choice to translate Ortelius, and this Henegouwen (zie hierna). mentor of gids is geweest. Een geschenk als de edition in particular, suggests an astute grasp of her Protestant uncle's interests and values, while 9 Abraham Ortelius, Epitome du Théâtre du Mirrorwas het resultaat en het bewijs van een at the same time demonstrating an early, monde (Anvers, 1588); Abraham Ortelius, Epi­ dure opvoeding en in die tijd beschouwd als subversive, interest in Roman Catholic Italy. tome du Theatre du monde (Anvers, 1590). De een geëigend bewijs van dankbaarheid.

Te koop BEGELEIDENDE TEKST

Rotterdam € 40,- Grootwaterschap Woerden 1670 € 30,- Amsterdam € 40,- Hoogheemraadschap Rijnland, Delfland en Schieland, Prov. Zeeland, Visscher-Romankaart 1655 € 25,- 1611-1615 €80,- Prov. Utrecht, Nieuwe kaart van den Lande van Utrecht 1696 € 30, Doos met kaarten Gelderse Buitenplaatsen (Veluwe) € 60, Prov. Gelderland, W. Kuyk en Zn. 1843 € 25,- Doos met kaarten Overijsselse Buitenplaatsen € 55,-

Prov. Brabant, Ducatus Brabantiae 1656 € 70,- Toezending franco huis Hoogheemraadschap Rijnland 1746 € 30, Brieven onder nr. 6 Hoogheemraadschap Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en administratie Caert-Thresoor West-Friesland 1745 € 35, Postbus 68 Hoogheemraadschap Delfland, Kruikius 1712 € 60, 2400 AB Alphen aan den Rijn

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 40 CAERT-THRESOOR De laatste jaren groeit de belang­ Paul van den Brink stelling voor de Nederlandse Mare Hameleers stadsplattegrond uit de negentien­ de en twintigste eeuw. Die interes­ Nouveau Plan se wordt niet alleen gevoed door de betere bereikbaarheid van dit materiaal, evenzeer speelt een rol de la Ville d'Amsterdam dat binnen dit genre in de loop van de negentiende eeuw een interes­ sante thematisering optrad. de toeristische kaart van Amsterdam, gegraveerd Een van de nieuwe negentiende- door Willem Cornelis van Baarsel en uitgegeven eeuwse onderwerpen binnen de door Johannes Guykens (1837-1850) stadskartografie was de toeristi­ sche kaart. Hoewel de ontwikke­ ling van dit kaarttype zich feitelijk over een veel langere periode uit­ Nouveau Plan de la Ville d'Amsterdam / W[illem] C[ornellus] van Baarsel del et sculp. strekte, brak dit genre pas in de 4e uitgave. tweede helft van de negentiende Schaal [ca. 1:12.000]. eeuw definitief door. Omdat actua­ Amsterdam: Joh[annes] Guykens, [né 19 april 1844 -1845]. liteit een essentiële voorwaarde 1 kaart: ets, penseel in kleur, gedrukt op zijde, in begeleidend groene envelop; 35,5 x 40 cm (blad), was voor succes, vormen deze 33,5 x 38,5 cm (kader), 9,5 x 7 cm (beschermende envelop). Oriëntatie: zuidzuidwest boven. plattegronden tegenwoordig een Legenda nrs. 1. t/m 93. linksboven en rechtsboven verklaard. goed hulpmiddel voor het volgen van de historische ontwikkeling Beschrijving van de niet bij d'Ailly (1934) beschreven kaart van Amsterdam, gegraveerd door van stedelijke gebieden. W.C. van Baarsel en uitgegeven door Johannes Guykens in de periode 19 april 1844 - 1845.

e bibliografische ontwikkeling De kaart die hier centraal staat werd de diligenceonderneming van Van van de negentiende-eeuwse stads­ gegraveerd door Willem Cornelis van Heumen (zie legendanummer 83) ver­ Dplattegrond is tot nu toe nog Baarsel (1791-1854) en gepubliceerd leend werd. Dat gebeurde op 19 april onvoldoende vastgelegd. Het is daarom door Johannes Guykens (1800-1850), bei­ 1844.3 Het is onlogisch dat deze lijn op moeilijk om de chronologie tussen de den werkzaam in Amsterdam. Op een een toeristische kaart genoemd wordt onderlinge kaarten te reconstrueren. Een schaal van ca. 1:12.000 toont zij de stra­ voordat de concessie hiervoor verleend 'lastig' voorbeeld vormen de verschillende ten, grachten en voornaamste gebouwen werd. uitgaven van het Nouveau Plan de la van de stad. Enigszins verwarrend lijkt de Tegelijkertijd is er ook geen garantie dat Ville d'Amsterdam'. Deze verschenen in intekening van het station van de IJzeren iets wat niet op de kaart staat in werke­ de periode 1837-1850. Een tot op heden Spoorweg naar Haarlem. Het eerste station, lijkheid niet bestond. Zo staat het kan­ onbekende uitgave van deze kaart (zie dat in 1839 geopend werd, en dat door toor van de Amsterdamse Omnibus beschrijving in kader) werd onlangs her­ de rechter kaderrand heen getekend Onderneming (een omnibus is een door kend.1 Enerzijds is deze 'nieuwe' platte­ staat, is op het moment dat deze uitgave paardenkracht getrokken rijtuig) als laat­ grond interessant omdat ze op zijde is gepubliceerd werd al in onbruik geraakt. ste legendanummer 93 op deze vierde gedrukt en vergezeld wordt door de oor­ De locatie voor het nieuwe station is het uitgave genoemd. Het is opvallend dat dit spronkelijke omslag in de vorm van een vrijwel rond ingetekende en aangeplemp- AOO-kantoor nu verschijnt. Immers het envelop.Anderzijds wordt deze editie niet te schiereiland vlakbij de Haarlemmer­ was al in 1839 geopend. Bovendien valt beschreven bij D'Ailly wiens Catalogus poort. Dit station werd in gebruik geno­ het ook op dat andere kantoren van dili­ van Amsterdamsche plattegronden men in 1842. Wat echter als ondergrens gence of omnibusondernemingen niet in (1934) nog steeds het belangrijkste biblio­ voor de datering van deze vierde, in een de legenda genoemd worden. grafische naslagwerk is voor overzichts- reeks van zes, uitgave genomen moet Vermoedelijk moest er voor commerciële kaarten van Amsterdam vóór 1866.2 worden, is de dag dat de concessie voor vermeldingen die geen direct algemeen nut hadden - en daar behoorde een omni­ buskantoor beslist toe - simpelweg betaald worden om op de kaart vermeld te worden. Werd er niet meer voor deze Dr. P.P.W.J. van den Brink is Drs. M.M.Th.L. Hameleers is reclame betaald, dan kon de naam ook universitair docent aan de senior medewerker voor het makkelijk weer verdwijnen. Zo blijkt het Universiteit Utrecht, archivaris vakgebied collectieontsluiting AOO-kantoor op de vijfde en zesde uitga­ van het KNAG en cartografisch bij het Gemeentearchief Amster­ ve weer verdwenen te zijn. Het lijkt een consulent bij Ascher Rare dam, met als specialisatie de plausibele verklaring waarom het AOO- Books, Umuiden. geschiedenis van de cartografie.

CAERT-THRESOOR 41 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Afb. 1. De recent herkende vierde uitgave van de kantoor maar op één uitgave vermeld danummers voorkomen dan op recentere Van Baarsel-Guykenskaart [né 19 april 1844-1845] wordt, terwijl alle lijnen altijd wel ver­ uitgaven. (GAA: M 313-19a; foto: GA Amsterdam). meld staan. Het verklaart bovendien De plattegrond geeft een eigentijds beeld waarom op oudere, commercieel uitgege­ van de stad op de drempel van de moder­ ven staten van kaarten soms meer legen- ne tijd. Uiterlijk toont de stad nog steeds

42 CAERT-THRESOOR die op de zes uitgaven ingetekend staan jEJilÉlAiMHi zien, dat deze deels vergraven worden, • I) 1 I'ICK S IM II I.I c S ri 1:1.1 Hhh: 1; 1:11111 11 mr. dan wel nieuwe bestemmingen krijgen. • • • // 1 ..?,-..-..,.. Aan de overzijde van het IJ doemt de •"_- /' -• .-• ••••••.• • • /' I f • ••-'.:• ,".-•• .• 1 -. • <•. • grote Willem sluis4 op, die al vanaf 1824 tf .• 4.- •'• • I'/ • • , • /•'../. - - . '. ,.. /' ^' .*"•'.-.- ..' •••' /•.:'.'• ~ .-. •. .///•-•••-. '' de directe verbinding vormde van het .'.-7.T Ô' '•' / "' -. -*. .I . ,••- •-,/-,ƒ- -' •• . ;•// .1/ • . /'.- ••,/.•.' Noord-Hollands Kanaal met de zee. /•..;-•.- •." •', O •• f-'i:', ./ '•••• /• m • •• • ••• •' . Ä' A '•••••• f.- *••.-.-. £ ',•/•>- •• - Rechts op de kaart zien we de spoorlijn /• /. !/:• /.-•/•'•'• '• . /•• v.-. -.V •• " -.- /:•:• JIM I /•-.•/ - ' •• .-", / / -•-•.(' • • •'. /.,-. van Amsterdam naar Haarlem.' De aanleg • •'.' / S /" .'/• -' '•' --• /. '•./ '..- ' • --•//.•-• .' .. • van een vanaf 1839 almaar groeiend • • /• tên •-• / • -.-• i .<./,.. /• ir r— ft«! r*X'.:/ - spoorwegnet leidde tot een steeds betere •••• • v-A-/.-/ .' .-".-/ ,- r :,• bereikbaarheid van vele locaties in den ->*<- lande. Daarmee groeide ook het belang >•>'_- ////-j/f/Y/Y//// , f/t'f : van Amsterdam als toeristisch centrum, —-; JOH« GEYKENS , "^^ wat op zich weer een verklaring is voor • S/r/// //.//f/////////-//// //'//'/f /• •///!/ een groeiend aantal toeristische kaartuit- gaven. Kwamen treinreizigers op het sta­ tion in Amsterdam aan, dan konden zij onmiddellijk plaatsnemen in de omnibus­

sen van de AOO of van één van de ande­ Afb. 2. Groene envelop voor de vierde uitgave re omnibusmaatschappijen, die hen naar gemaakt van papier waarop een kalender van verschillende locaties in de stad brach­ 1844 gedrukt staat (GAA: M 313-19b; foto: GA ten, en vandaar ook weer terug. Amsterdam).

Overzicht van de verschillende uitga­ ven van het Nouveau Plan de la Ville na het titelblad op de uitgaven van D'Amsterdam door Van Baarsel en Guykens, wordt verwezen naar een oude­ Guykens. re uitgave van het boek, getiteld Tableau Statistique ... door E. Maaskamp in 1827. Van de kaart zijn zes verschillende uitga­ Ook daarin zat een kaart, zij het een ven bekend. De eerste vijf hiervan wer­ andere, van Amsterdam6. Op de eerste den verzorgd door Johannes Guykens, de uitgave van de Guykenskaart lezen we bij laatste uitgave door de gebroeders de hogere legendanummers: Diederichs. Op de meeste exemplaren Messageries. van de tweede tot en met vijfde uitgave Algemeene Postwagen-diensten van de kaart werden in aquarel de distric­ 83- Diligence de Van Gend et Loos. Dam. ten van de vier kantongerechten waarin 84. — Bouricius. Dam. Dam. de stad verdeeld was, ingekleurd. De 85- — van der Horst. Singel. gedrukte uitgaven zijn vrij simpel te 86. — Hesselenberg. Nieuwendijk. onderscheiden, onder andere door tel­ 87. — van Koppen & Velthorst. Singel. kens gewijzigde legendanummers, waar­ 88. — Surig & Koens. Singel. van de meeste zowel in het Frans als het 89. van Heumen. 'Mfarchjé au beurre Nederlands genoemd worden. Vooral bij (Botermfarkjt) (zie afb. 5). de legendanummers die hoger zijn dan In het oog springt verder de wat domme 82 zien we verschillen. Hieronder wor­ verwisseling in de Volewijk in den een aantal van de verschillen opge­ Amsterdam-Noord van het Scbelvisch somd. Deze maken het mogelijk de zes hoofd (op de eerste uitgave ten onrechte uitgaven te identificeren. Ook wordt de rechts geplaatst) en de Galgen baak (ten motivatie gegeven met betrekking tot de onrechte links). datering van de zes uitgaven. Exemplaren: GAA: Collectie Kok, nr. 420 (ingekleurd); UBA, Coll. KNAG: 105-09- Ie uitgave, [1837] 40 (gedrukt op zijde, ingekleurd).

De eerste uitgave van de kaart werd 2e uitgave, [1837-1839] opgenomen in het boekje Nouveau Tableau statistique, historique, In de legenda werd nummer 78* Grand d'Amsterdam; ou conducteur général de Salon bijgeplaatst (zie afb. 6). Dit was haar laat zeventiende-eeuwse halfcirkel- l'étranger dans cette ville, viitgegeven bij een café waar ook theatervoorstellingen vormige aanzien, maar tegelijkertijd Joh. Guykens (1800-1850) in 1837 (zie gegeven werden. Het was gelegen op de maakt het kaartbeeld ook duidelijk dat de afb. 3). Van het boekje uitgegeven door hoek van Rokin en Spui en eigendom van stad op het punt staat om krachtig te Guykens bestaat ook een uitgave uit J.E. Duport.7 Het pand maakte deel uit expanderen. Zo kun je aan de bolwerken 1845. In de Préface op de eerste pagina van een aankoop in juli 1840 van drie

CAERT-THRESOOR 43 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 panden die in 1841 verbouwd werden N ; tot de sociëteit Arti et Amicitiae. Duport .i £4rJ$KHJCIÏS FKEÄE S. Ëuittri - lVii/;en . */< Ct.Tie'it'" D ti t/irr! , Messageries. !lruïr/-'>/-ai7/:rmrc/, Slcutrti, Seat/VÀ , ieA Algemeene Postwagen-diensten /V/V?AVV/,«/,Y/„V/ ,/; ( .v.,',v-Kief Dzsîrt*f<'?i 83- Diligence onderneming De ûrrWf." -.//7/.1-//'/ -*// .-/,r/\///,r/ . /!„,.,„„./,< C,.,/,,., 1, ,.1 J.r I.,,./, „., Nederlander. A mstel. if M,•,./,„.< „ ,-.,,/ /,,,.,/„.„/,„*. 84. — van Gend & Loos. Dam. \ Av,fs •/,;;., <•,•/„„„'/.,„,„.,„ 85. — van der Horst. Singel. 86. — Hesselenberg. Nieuwendijk. 87. — van Koppen & Velthorst. Singel. 88. — Surig & Koens. Singel. Afb. 4. Titel van de zesde uitgave [1850] door werd één wijziging aangebracht: 86. H.H. Ook in het kaartbeeld werden enkele wij­ firma van de Gebr. Diederichs, met legendablok Peters. Damrak. Buiten het legendakader zigingen aangebracht. Net buiten de inzake de vijf Amsterdamse kiesdistricten. De werden 89. Odeon (gelegen aan het Singelgracht tussen de Leidsche Poort en Galgen baak staat, vanaf de tweede uitgave, op Singel)8 en 90. Theatre des Variétés (aan de Raam Poort werd het huis De Neder­ de juiste plek. (GAA: M 58-65; foto: GA de Nes) toegevoegd. Het Odeon werd in landen (later de tuin De Nederlanden), Amsterdam). 1661 door Philip Vingboons gebouwd en het huis Rijssel en de naam N. Rozenburg heette oorspronkelijk Nuerenburg. In bijgeplaatst. De toponiemen Galgen 1838 is de eerste verdieping van het huis baak en Schelvisch hoofd in de Volewijk 20 september 1839 toen de eerste trein­ verbouwd tot een zaal voor muziek en verwisselden ten opzichte van de eerste reis met vermoedelijk tussen de 250 en voordracht. Het Theatre des Variétés werd uitgave van locatie en staan nu op de 300 hoogwaardigheidsbekleders gemaakt een jaar later in 1839 geopend. Dit laatste goede plaats. werd. De tien rijtuigen werden destijds feit is een ondergrens voor de datering Exemplaren: GAA: M 58-58 (ingekleurd); getrokken door de stoomslepers De van deze uitgave. GAA.Bibl.AA 1444 (ingekleurd); UBA: Snelheid en De Arend. Het is mogelijk dat er nog een uitgave 1241 G 14 (ingekleurd); UBA: 500 G 24 Op de kaart (zie afb. 7) zien we een aan- bestaan heeft die tussen de tweede en (ingekleurd); UBA: PK 73-272. plemping van een stukje van de Singel­ derde uitgave geplaatst moet worden. Het gracht, vlakbij de Haarlemmerpoort. Op beschreven exemplaar vertoont op de 3e uitgave, [1839-1841] deze nieuwe locatie werd later, in 1842, plaats van het Rhynspoorstation enig het nieuwe station in gebruik genomen. slecht weggehaalde gravure, waar moge­ Ter rechterzijde, door het kader heen, Op deze derde uitgave ontbreekt het lijk eerder iets anders (een afwijkend sta- werd het Station van den IJzeren woord Station dan ook nog op het aan- tionsontwerp?) stond. Spoorweg (de lijn van Amsterdam naar geplempte land. Het maakt het aanneme­ Exemplaar: GAA: Collectie Kok, nr. 428 Haarlem) bijgetekend. Dit station was in lijk dat de kaart vóór 1842 verscheen. (ingekleurd). gebruik vanaf de opening van de lijn op In de legendanummers 83 tot en met 88 4e uitgave, [na 19 april 1844 - 1845]

De aanplemping die bij de derde uitgave genoemd wordt, is nu voorzien van het woord Station. Als eindhalte voor de IJzeren Spoorweg werd dit in 1842 in gebruik genomen. De spoorlijn is nu dan ook doorgetrokken tot aan het nieuwe station. Het oude station, dat op de derde uitgave tegen de rechter kaderrand van de kaart staat, is nu ontmanteld en gro­ tendeels weggehaald (zie afb. 8). Op de kaart (zie afb. 1) staat het eind van de Rhynspoorweg (= lijn Utrecht-Amsterdam) ingetekend. Het op 28 december 1843 in gebruik genomen station staat echter niet afgebeeld. Verder springt de herinrichting Jtr.C. var.ltaarscL J<1 tbsculp. van verschillende bolwerken in het oog.

Afb. 3. Titel van de eerste [1837] t/m vijfde uitgave [na 5 juni 1846-1847] door Guykens, met vermelding van Nieuw in de legenda zijn 91. Natura Van Baarsel in rechter benedenhoek. De Galgen baak (linksboven) is, ten onrechte, verwisseld met het artis magistra (opgericht in 1838), 92. Arti et Amicitiae (1841; zie ook tekst bij Schelvisch hoofd. (GAA: Coli. Kok, nr. 420; foto: GA Amsterdam).

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 44 CAERT-THRESOOR MESSAGERIES. MESSAGERIES. MESSAGERIES. Alg-emeene PnnVwag-en-dieiisten. Alff*"THrt»-vBB*" S>.rt*H'«t:i»*fiii'im-<,f!ii*-JB«HIr-Bi.

fj. /***- s*>xt. f£„ saw £*w/Jï2*m*. I^"m 35. zj/td?rIfirjif. Sistrfi. 0S. neme «£t*rjfe*l

fj. TIISI ÀtPFtn ét ItftAervt. Stitytflf. j^._ vanMtppem. K-VOtben&i JCwa/W.. &. .*>/-•• -"y*/ \ \

Afb. 6. Detail van het legendablok van de tweede uitgave [1837-1839]. Het kaartbeeld van het afgebeelde detail van de eerste uitgave wijzigde bij de tweede uitgave niet (GAA: M 58-58; foto: GA Amsterdam).

5e uitgave, [nâ 5 juni 1846 - 1847]

Er zijn wederom herschikkingen in het rechterblok van de legenda: De vermel­ dingen na nummer 82 zijn nu: 83- Natura Artis Magistra. Jardin Zoologique. 84.Arti & Amicitia. Afb. 5. Detail eerste uitgave [1837]. Legenda 85. Odéon. Afb. 7. Detail derde uitgave [1839-1841]. Met boven nummer 83 en omgeving Haarlemmerpoort 86. Salon des Variétés (Nes). wijziging legendanummer 86 en toevoeging en Haarlemmertrekvaart. (GAA: Coli. Kok, nr. 420; 87. Salon des Variétés (Amstelstraat). nummers 89 en 90. Bijgeplaatst werden het foto: GA Amsterdam). 88. Salon du Vaudeville Français. nieuwe Station van I den IJzeren Spoorweg 89. Diligence van Van Gend & Loos. (deels door de kaderrand heen) en een 90. — C. van der Horst. aanplemping in de Singelgracht, net buiten de tweede uitgave) en 93- Hoofdkantoor 91. Spoorweg expeditie van Jonker & Haarlemmerpoort (GAA: Coll. Kok, nr. 428; foto: der Amstferdamse] Omnibusvereniging Comp. Omnibus &c. GA Amsterdam). (gevestigd in 1839). Het eerder bespro­ 92. J.B Koens. Omnibus Sc. (zie afb. 9). ken nummer 78* Grand Salon in de De bij de tweede uitgave genoemde uit­ 9 legenda werd weer weggehaald. In het gave naam van N. Rozenburg werd weg­ werd opgericht op 5 juni 1846 in gebruik 10 kaartbeeld wordt nu de Willems Poort gehaald. Op bijna dezelfde plaats werd genomen. Dit jaartal is bepalend voor de genoemd. Op de oudere uitgaven is dit een R.C. Kerk bijgeplaatst. Het is de kerk ondergrens van de datering van deze vijf­ nog de Haarlemmer P[oor]t. Deze stads­ De Liefde die gewijd is aan de H.H. de uitgave. toegang kreeg zijn nieuwe naam op, of Nicolaas en Barbara. Merkwaardig is dat Exemplaar: GAA: M 58-64. kort nâ 27 november 1840 toen Koning de eerste noodkerk die in hout opgetrok­ Willem II door de poort de stad in reed. ken werd er al in 1784 stond en het defi­ 6e uitgave, [1850] Vermeldenswaard is dat de groene enve­ nitieve gebouw in 1786 opgeleverd lop (zie afb. 2), die bij de kaart bewaard werd. De kerk blijkt dus op de oudere De zesde uitgave van de kaart werd voor­ wordt, gemaakt is van een kalender van uitgaven van de kaart niet ingetekend te zien van een nieuw impressum. Dit luidt 1844. Het betekent dat het vervaardigen staan. Naast de kerk is ook het katholieke nu: A Amsterdam, chez Diederichs van de envelop gebeurde op een moment kerkhof (een gestippeld rechthoekje Frères. Bloemmarkt No. 229- Éditeurs du dat de kalender niet meer actueel was, rechts van de kerk) ingetekend. De grond Nouveau Tableau statistique, historique c.q. geen verkoopwaarde meer had. Dit hiervoor werd pas in 1845 gewijd. dAmsterdam (zie afb. 4). In de rechter- zal op zijn vroegst meerdere maanden na Mogelijk is de ingebruikneming van deze benedenhoek werd een legendablok toe­ het nieuwjaar van 1844 geweest zijn, gewijde aarde de aanleiding geweest om gevoegd betreffende de indeling in vijf mogelijk pas in 1845. Hier komt bij dat kerk en kerkhof nu wel in te tekenen. Er Kies-Districten. De inkleuring van de kaart aan de legenda de diligence-onderneming zijn meerdere wijzigingen aangebracht. is hierop aangepast, al zijn de gedrukte van Van Heumen, die een route naar de Onder andere werd nu het Station nummers van de vier kantongerechten Botermarkt verzorgde, toegevoegd werd. Rynspoorweg, net buiten de Weesper- (die op de tweede t/m vijfde uitgave inge­ Van Heumen kreeg volgens Duparc poort, bijgetekend. Dit was de begin/eind­ kleurd werden) niet uit het kaartbeeld ver­ 11 (1987) concessie om deze route te halte van de lijn Amsterdam-Utrecht. dwenen. Dit is enigszins verwarrend. gaan rijden op 19 april 1844. Vanaf het nieuwe station staat een spoor­ De datering van de zesde uitgave moet Exemplaar: GAA: M 313-19a (kaart; lijntje ingetekend voor militair gebruik. gesteld worden op 1850. In dat jaar werd gedrukt op zijde, ingekleurd) en M 313- Het loopt naar de Oranje Nassaukazerne, de nieuwe kieswet van kracht die door 19b (envelop), (kaart en envelop werden gelegen op de kop van het Entrepôt Dok. minister JR. Thorbecke tot stand in december 2005 door het GAA aange­ Ook staat het zwembad aan de Nieuwe Y- gebracht werd. Amsterdam kreeg voor de kocht bij Antiquariaat Asher te IJmuiden). Dijk (= Westerdoksdijk) op de kaart. Dit vijf kiesdistricten evenzoveel afgevaardig-

CAERT-THRESOOR 45 J S3. Aaùtr7 StUa/tda l'órtétéj rAinstelsCraa£J SS. Solan Ju fSaaÜKniäaJ^ttruaü. Safon au FatafcriUc Francais. 'Hortus Hoèanïcus.

<9g DiJigcflfc van fan in-/u/ s: /

Afb. 9. Detail van het legendablok van de vijfde Afb. 10. Detail van het legendablok van de zesde uitgave [né 5 juni 1846-1847] van de legenda­ uitgave [1850], nu uitgegeven door de firma van nummers boven nummer 83. Het kaartbeeld van de gebroeders Diederichs. Toegevoegd werd het afgebeelde detail van de vierde uitgave legendanummer 88* Hortus Botanicus. Het wijzigde bij vijfde uitgave niet (GAA: M 58-64; kaartbeeld van het afgebeelde detail van de foto: GA Amsterdam). vijfde uitgave wijzigde bij zesde uitgave niet (GAA: M 58-65; foto: GA Amsterdam).

Literatuur 10 Zie: Kruizinga (2003), dl. 2, blz. 413-415: Harlem- merpoort. D'Ailly, A.E., Catalogus van Amsterdamsche plat­ 11 Mogelijk gaat het om een vernieuwde conces­ tegronden . - Amsterdam: Gemeentearchief Am­ sie, omdat de diligenceonderneming Van Heu- sterdam, 1934. men met een lijn naar de Botermarkt ook al op Afb. 8. Detail vierde uitgave [na 19 april 1844-1845], Duparc, H.J.A., Lijnenloop openbaar vervoer Am­ de eerste uitgave vermeld wordt, echter niet op Meerdere legendanummers werden gewijzigd. De sterdam 1839-1989. - Amsterdam: Gemeentever­ de tweede en derde uitgave. Dit vermeldt Du­ aanduiding Station van I den IJzeren Spoorweg bij voerbedrijf, mei 1989. parc echter niet. het oude station uit 1839 werd weggehaald. Het Hofman-Allema, A.C., Veelwaard en Van Baarsel. woord Station in de aanplemping werd In: Caert-Thresoor 8(1989)1, blz.12-14. Summary bijgeplaatst. Detoponiem Haarlemmer P[oor]t Kruizinga, J., HetXYZ van Amsterdam. - Amster­ werd gewijzigd in Willems Poort (GAA: M 313-19a; dam: Amsterdam Publishers, 2003. - 2 dl. Nouveau Plan de la Ville d'Amsterdam: a foto: GA Amsterdam; detail van afb.1 >. touristic map of Amsterdam engraved by W.C. van Baarsel and published by J. Guykens (1837- Noten 1850) / Paul van den Brink and Marc Hameleers The article highlights a so far unknown edition of den in het parlement. Hier komt bij dat De auteurs danken John Lane hartelijk voor zijn Johannes Guyken's Nouveau Plan de la Ville Johannes Guykens in 1850 overleed. waardevolle adviezen. d'Amsterdam. The map, which was engraved by Het is voorstelbaar dat de firma van de 1 De kaart werd herkend bij Antiquariaat Asher Willem Cornelis van Baarsel, is printed on silk Gebroeders Diederichs de etsplaat van de Rare Books te Umuiden. and preserved in the publisher's lovely little kaart na de dood van Guykens overnam. 2 Zie voor de wel bekende uitgaven van de kaart slipcase that could be easily carried when Het feit dat Diederichs (vgl. afb. 3 en 4 en d'Ailly (1934), nrs. 419, 420, 428, 434 en 454. travelling to the city by the new train or around it lees opmerkingen bij de eerste uitgave) 3 Zie Duparc (1987), blz. 7. in the new horse-drawn omnibuses. At a scale of ook de titel van het boekje Nouveau 4 Zie: Kruizinga (2003), dl. 2, blz. 1251: Willems- 1:12,000, it shows the streets, canals and principal Tableau statistique, historique, sluis. buildings, including the new train station and the d'Amsterdam in het rechter ovaal met 5 Zie: Kruizinga (2003), dl. 2, blz. 1023-1026: headquarters of the new omnibus company (both het impressum overnam, versterkt de Spoorwegen. opened in 1839). The streets, and a few of the theorie over de overname van (een deel 6 Zie: d'Ailly (1934), nr. 384. Exemplaren: GAA: most important buildings, are named on the map van) het Guykensfonds nog. Aan de legen­ Collectie Dreesmann, nr. 66; GAA: K 101-66. itself, while 93 buildings are numbered and listed da voegde Diederichs het nummer 88* 7 Zie: Kruizinga (2003), dl. 2, blz. 958-959: Salon in the key. The article makes clear that that six Hortus Botanicus toe. van Duport. different states exist. They were published in the years 1837-1850. The 4th state mentioned here is Exemplaren: GAA: M 58-65 (ingekleurd); 8 Zie: Kruizinga (2003), dl. 2, blz. 767-768: Odéon. 'new' and was not described in A.E. d'Ailly's GAA: Collectie Kok, nr. 454 (ingekleurd); 9 Mogelijk werd, net als bij het eerder genoemde Catalogus van Amsterdamsche plattegronden UBA: VI-13-H-1/9 (in 8 delen, op linnen kantoor van de A00 ook hiervoor niet meer be­ which was published in 1934. geplakt). taald.

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 46 CAERT-THRESOOR In samenwerking met boekhandel Sidonius Ettema uit Alkmaar kunnen Speciale aanbieding abonnees van CaertThresoor, nu profiteren van een voordelige aanbieding van het boek van Kees Zandvliet: voor de abonnees Mapping for Money van Caert Thresoor • • • • • • Mapping for Money van € 43,00 voor € 23,95 Maps, plans and topographic paintings and their role in Dutch overseas expansion

Dr. Kees Zandvliet: gebonden met Maps and globes were important tools for papieromslag 328 biz. Rijk geïllustreerd. successful overseas expansion and to This study aims to give a better represent that same expansion.The various understanding of the role played by maps and types of maps enabled directors to make mapmakers during the first century of Dutch decisions about fortifications and overseas expansion and specifically to see townplanning, enabled captains to sail their how the Dutch companies organized the ships as quickly and safely as possible, and mapmaking function into their set of enabled governors to exploit agricultural management tools.The departure point was areas. an examination of the extent to which Dutch practices were influenced by developments in ISBN: 90 6707 550 7 other countries, especially Portugal and Spain, but also England and Flanders.

U kunt het boek bestellen door een e-mail te sturen naar [email protected] of door een briefje te sturen naar Boekhandel Sidonius Ettema, Zaagmolenstraat 1b, 1823 BA te Alkmaar. U krijgt het boek dan toegestuurd met factuur. Voor verzendkosten wordt € 5,50 in rekening gebracht.

antiquariaat SANDERUS Nederkouter 32 9000 Gent - Belgium Tel. +32 9223.3590 - Fax +32 9223.3971 E-mail: [email protected]

Early Antique Maps & Atlases www.sanderusmaps.com

CAERT-THRESOOR 47 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 In- en verkoop: antiquarische ANTIQUARISCHE BOEKEN- PRENTENHANDEL

boeken INKOOP/VERKOOP prenten S.C. LEMMERS decoratieve Zeer grote topografische collectie prenten van grafiek Nederland van 1500 tot 1900: - Stad- en dorpsgezichten - Landkaarten Brede sortering: - Beroepenprenten - Gemeentekaartjes Geïllustreerde drukken (van J. Kuiper, ± 1865) 1 5-1 9e eeuw Topografie Boeken van 1500 tot 1900: - Topografie Nederland Atlassen - Lokale beschrijvingen Reisboeken - Vogelboeken - Bloemenboeken Oude kunstgrafiek - Beroepenboeken In verband met variabele Antiquariaat Natuurlijke historie openingstijden is een - Bijbels telefonische afspraak - Atlassen Plantijn aan te bevelen. S.C. Lemmers Ginnekenmarkt 5 - 4835 JC Breda von Bönninghausenlaan 16 Telefoon: 076 560 44 00 2161 ET Lisse Mobiel: 06 532 994 10 Telefoon 0252-415332 E-mail: [email protected] Giro 1344413

Digitalisering elk denkbaar origineel digitaal procédé Het zoeken, tevoorschijn halen en bekijken van beelden of teksten in archieven is vaak een tijdrovende operatie. We willen snel en doeltreffend over de gevraagde informatie beschikken en dan ook nog het liefst vanaf de plek waar het ons het beste uitkomt. Wij van Pictura Imaginis hebben een 'é ontwikkeld waardoor dat mogel "

database als vervanging van de laden. Een modern geconserveerd archief is een kostbaar bezit. Niet alleen voor diegenen die er dagelijks verantwoordelijk- Dor dragen. Veel verschillende doelgroepen moeten er jn voordeel mee kunnen doen. De door Pictura Ir vervaardigde database van ieder gedigitaliseerd archief . hoogt de toegankelijkheid voor alle gebruikers enorm, ivoudiger, gaat veel sr

AGINIS U I MTIIJRÖ ering, impie... trajectbegeleiding ••ARCHIEVEN BV icatieprojecten (i drukwerk) ibase toepassi

de hoefsmid 13-1851 PZ Heiloo - tel: 072 53 20 444 - fax: 072 53 20 400 - e-mail: [email protected] - www.pictura-im.nl

2-.STE JAARGANG 2006'.ft 2 48 CAERT-THRESOOR Deze rubriek vestigt de aandacht op bijzondere internetsites met betrekking tot de historische cartografie. @ la Carte Tips: Elger Heere ([email protected]) of Martijn Storms ([email protected]). Via de website www.maphist.nl/ct/alacarte/index.html zijn alle hieronder vermelde links direct aanklikbaar. Historisch GIS Fryslân

Het 'Historisch GIS Fryslân' is opgezet door de Fryske Akademy, een lageloonland (India) heeft dus zijn keerzijde. onder leiding van J. Mol en S. Strating. Sinds de jaren '80 worden De informatie uit de lagen wordt weergegeven op een kaart. Een bij de Fryske Akademy prekadastrale en kadastrale atlassen in van de grote pluspunten is dat de gebrviiker de volgorde van de boekvorm uitgegeven. Sinds enige jaren is er ook een GIS in ont­ lagen aan kan passen. Dit is belangrijk, want waar lagen elkaar wikkeling. Onder de naam 'HISGIS' is onlangs een nieuwe versie overlappen, zal de informatie van de onderste laag niet zichtbaar van dit GIS op internet gelanceerd. zijn op de gegenereerde kaart. Ook is het mogelijk om per laag Het doel van het GIS is de realisering van een basissysteem voor te kiezen, of deze als gekleurde of open vlakken worden weerge­ het opslaan en ontsluiten van alle lokaliseerbare erfgoedinfor­ geven. Door een bovenliggende laag open te maken, blijft de in­ matie van vóór 1832, voor de gehele provincie Friesland. Hierbij formatie uit de laag daaronder zichtbaar. Helaas zijn de kleuren worden administratieve gegevens gecombineerd met archivali- van de grenzen (open vlakken) en de gekleurde vlakken dusda­ sche, museale en archeologische data. Zover is het nog niet, nig gekozen, dat het onderscheid tussen de lagen zeer slecht te maar wat nu op internet te raadplegen is, is al heel mooi. Het zien is. systeem kent vier lagen: data uit de floreenkohieren (zie hier­ Via het zoekvenster kan gezocht worden op de diverse soorten voor het artikel uit 1998 van Mol en Noomen in CT17-2, blz. 33- data uit de kohieren en de OAT's. De navigatie binnen het sys­ 37), data over kloostergoederen, de perceelinformatie uit de ka­ teem verloopt soepel. Via een schaalbalk kan men in- en uitzoo­ dastrale minuutplans van 1832 en de bebouwing van 1832. Het men. Het linker gedeelte van deze balk is echter nutteloos, vectoriseren van de minuutplans is niet zeer nauwkeurig ge­ omdat de schaal dan te klein is om de data in de kaart weer te daan. Wanneer er ver ingezoomd wordt is dat duidelijk te zien geven. Een andere manier om te navigeren is door op een pro­ aan de vorm van gebouwen en de aansluitpunten tussen de oor­ vinciekaartje te klikken. Via het menu 'Ga naar' kan direct op een spronkelijke minuutplans. Het goedkoop laten digitaliseren in plaatsnaam gezocht worden.

Genoemde website: www.hisgis.nl of www.historischgisfryslan.nl

Address £] http://www.hisgis.nl/

ISGIS Uitleg || Wat is een hisgis || Doelstelling || Totstandkoming || Veiantwoording || Stand van zaken || Vei eisten II Contact historis« h GIS Fi \ slân

C^

Kloostergoede ren 't Zand Anjum | Bergum | Bethlehem | Bloemkamp Bloemkamp en Oegeklooster Bloemk&mp en Thabor Bloemkwip/Aelsum | Dokkum Foswerd Hesketconvent

Locatie: Stiens

x178878 y 585232

CAERT-THRESOOR 49 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Inzendingen voor deze rubriek aan: drs. Lida Ruitinga, Bibliotheek Vrije Universiteit, Kaartenverzameling, Varia Cartographica De Boelelaan 1103, 1081 HV Amsterdam fax (020) 598 5259, e-mail: [email protected]

Tentoonstelling: in Museum Maarssen: Panorama Vechtstreek, van perkament tot digitaal Vier eeuwen vechtstreek en plassengebied in kaart Van 26 maart t/m 2 juli 2006 is in Museum Maarssen de tentoonstelling, 'Panorama Vechtstreek' te bezichtigen. 'Panorama Vechtstreek' presenteert niet eerder ge­ toond historisch kaartmateriaal waarmee inzicht wordt gegeven in de ontwikkeling van het landschap van Vechtstreek en Plas­ sengebied tijdens de laatste vier eeuwen. Een scala aan voorwerpen, van topografi­ sche kaarten op perkament, papier, koper, steen en op de computer, platte­ gronden, gravures, schoolplaten van bui­ Ambachtsheerlijkheid van Ter Aar. 2006 in Museum Maarssen, laat ons de tenplaatsen aan de Vecht, foto's, ansicht­ rijke geschiedenis van de Vechtstreek kaarten tot zelfs een oud sigarenblik met voor de Vecht als locatie voor de beken­ zien en geeft op die manier een helder een Vechtgezicht, dat alles is op de ten­ de 'buitenplaatsen' met hun prachtige en tegelijk boeiend beeld van de ontwik­ toonstelling te zien. Samen geven ze een parken en tuinen. keling van de Vechtstreek van ongeveer prachtig beeld van vervlogen tijden en Door de veenafgravingen in de 18e eeuw 1650 tot heden. van ontwikkelingen en veranderingen die ontstonden de plassen met de karakteris­ Museum Maarssen is gevestigd in het de Vecht en omgeving hebben onder­ tieke legakkers en polders. De vele forten koetshuis naast het gemeentehuis Goude- gaan. Zo is de loop van de Vecht in de af­ in de Vechtstreek zijn stille getuigen van stein (in park Goudestein) en is geopend gelopen eeuwen grondig gewijzigd en de Hollandsche Waterlinie waar de Vecht op woensdag, zaterdag en zondag van heeft niet alleen meer een functie als wa­ in de negentiende eeuw deel van uit­ 13.00 tot 16.00 uur terweg (tot 1932 was het zelfs een getij­ maakte.Al deze veranderingen zijn goed Bezoekadres: Diependaalsedijk 19B, 3601 den rivier), maar ook een recreatieve zichtbaar op de topografische kaarten, GH Maarssen.Telefoon: 0346-554440. functie als gevolg van de waardering van maar ook op oude ansichtkaarten. Meer informatie is te vinden op Amsterdamse en Utrechtse kooplieden De tentoonstelling die duurt tot 2 juli www.museummaarssen.nl

Caert-Thresoor vanaf deze Linnemann revisited jaargang peer-reviewed! Vanaf het vorige nummer is Caert-Thre­ In Caert-Thresoor 2005-1 verscheen een soor een peer-reviewed tijdschift. Dat be­ artikel over Wilhelm Linnemann's ervarin­ tekent dat alle artikelen door experts op gen bij de kartering van Nederlands het desbetreffende gebied worden beoor­ Indië; op p.15 was een foto opgenomen deeld. Artikelen die in Caert-Thresoor ver­ van de kazerne van de opleidingsbrigade schijnen worden dan ook als weten­ in Malang zoals die er in 1928 aan de schappelijk aangemerkt. Idenburgstraat bijstond, tien jaar nadat hij zijn opleiding daar had afgerond. Bijna 80 Voormalig gebouw van de Opleidingsbrigade van Speciale aanbieding voor de jaar later, in oktober 2005, blijkt dat ge­ de Topografische Dienst in Malang, Oost-Java, abonnees van Caert-Thresoor bouw nog in volle glorie te bestaan.Al­ nu onderdeel van de Indonesische topografische Verwijzende naar een advertentie elders leen de klok die de gevel sierde is ver­ dienst. in Caert-Thresoor maken wij u attent op dwenen (volgens een zegsman heeft hij een voordelige aanbieding van het boek nog een tijdlang op het plein tegenover van Kees Zandvliet: Mapping for Money het vlakbij gelegen station gehangen, over Linnemann, samen met Pieke Hoog- (geschreven in het Engels). Boekhandel maar is daar nu ook verdwenen), en het hoff, kreeg ik het verzoek in de bergstad Sidonius Ettema zal een bedrag storten in opschrift Opleidingsbrigade Topografi­ Batu vlakbij Malang een cursus topony­ de kas van Caert-Thresoor (gebaseerd op sche Dienst is vervangen doorTOPDAM- mie te verzorgen, en van die gelegenheid het aantal bestelde exemplaren); de VIBRW - het is nu een regionaal kantoor is gebruik gemaakt Malang te verkennen Redactie beveelt het boek van harte bij u van de topografische dienst, de opleidin­ in de hoop de opleidingsgebouwen terug gen zijn (weer) naar Midden-Java ver­ aan op basis van zijn cartografische te vinden. Met succes dus. huisd. Na het schrijven van het artikel merites. Ferjan Ormeling

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 50 CAERT-THRESOOR Michiel de Ruyter is terug! De grote zeeheld

Het Nederlands Scheepvaartmuseum Am­ De Ruyter in het Scheepvaartmuseum sterdam organiseert van 5 juni 2006 t/m Uiteraard is deze tentoonstelling over Mi­ 7 januari 2007 de expositie Michiel de chiel de Ruyter in het Scheepvaartmuse­ Ruyter is terug! Volgend jaar is het 400 um te Amsterdam te zien. In en rond het jaar geleden dat de beroemdste Neder­ Scheepvaartmuseum ligt een groot deel landse zeeman in Vlissingen werd gebo­ van De Ruyters historie. Het museum is ren. Vooruitlopend op het Michiel de gevestigd in 's Lands Zeemagazijn, het Ruyter jaar in 2007 laat de expositie zien pakhuis van de Admiraliteit, de marine. waarom De Ruyter als admiraal zo suc­ Vanuit dit pakhuis, dat gebouwd is in cesvol was en al eeuwenlang onze 'held' 1656, worden zijn schepen bevoorraad. is. Een van zijn belangrijkste wapenfeiten Ook krijgt hij op deze historische plek was de Vierdaagse Zeeslag voor de Engel­ van de Admiraliteit zijn opdrachten. En se kust (11 t/m 14 juni 1666). De Engel­ met zijn gezin woont de Ruyter aan de sen verloren 17 schepen en telden circa huidige Prins Hendrikkade, schuin tegen­ 5000 slachtoffers. Maar ook onder de Ne­ over het museum. derlandse militairen waren 2000 doden en gewonden te betreuren. De bezoeker Grootscheepse opening volgt van dag tot dag met een impactvol­ Op maandag 5 juni a.s. wordt de exposi­ le audiotour de spannende verwikkelin­ tie voor jong en oud geopend. Het gen aan het zeefront. Scheepvaartmuseum organiseert dan di­ verse activiteiten binnen het museum en Portet Michiel de Ruyter en Franse Ridderorde. De Vierdaagse Zeeslag buiten aan de steiger. Aan boord van het Bijna iedere Nederlander kent Michiel de VOC-schip Amsterdam' zullen rolspelers Adres en openingstijden Ruyter (1607-1676), maar wie weet nog een nieuw spannend Heldenprogramma Nederlands Scheepvaartmuseum Amster­ precies waarom hij zo beroemd is? Als opvoeren. dam, Kattenburgerplein 1, 1018 KK Am­ zeeman beschikte hij naast moed en sterdam. vechtlust over veel strategisch en tactisch Gratis toegang Bereikbaar met bus 32, 42 of 43 vanaf inzicht. De expositie geeft een beeld van Iedereen die Michiel heet of De Ruiter Centraal Station (5 minuten) of te voet zijn succesvolle loopbaan en de verschil­ als achternaam draagt krijgt gratis toe­ (15 minuten). lende zeeslagen die hij heeft geleid. De gang tot de tentoonstelling t/m 7 januari Openingstijden: dinsdag t/m zondag Vierdaagse Zeeslag (1666) was De Ruy- 2007. Neem wel een identiteitsbewijs 10.00 tot 17.00 uur.Tijdens de schoolva­ ters eerste grote overwinning. Heel Euro­ mee. kantie ook op maandag open. pa sprak over de nederlaag die hij de trotse Engelse vloot toebracht. Zelfs de machtige Lodewijk XIV liet zich lovend 'Deventer, de steden van Twente en langs de Vecht', een nieuw deel in uit over de Nederlandse prestaties: 'De de reeks Historische Plattegronden van Nederlandse Steden Sieur De Ruyter heeft met hart en hoofd daden verricht die mensenkracht te 23 november 2005 was een succesvolle een onderzoek naar de ontwikkeling van boven gaan.' De Ruyter was streng maar dag voor de Stichting Historische Platte­ hun stad en regio. rechtvaardig en had aan boord ontzag gronden van Nederlandse Steden: het Voorzitter Dirk de Vries memoreerde in voor zijn eigen mensen. derde deel van de steden van de provin­ zijn toespraak aan de recente discussie cie Overijssel, geschreven door Joost Au- binnen de Stichting, of ze, gezien de ont­ Opzet van de expositie gusteijn, werd in het historische stadhuis wikkelingen op het gebied van digitale Het eerste deel van de expositie gaat over te Deventer ten doop gehouden. Het was geo-informatie, die de traditionele kaart Michiel de Ruyter als de grote admiraal. het elfde deel in de reeks 'Historische van het toneel dreigen te verdrijven, wel Trompetgeschal: daar staat hij in volle glo­ Stadsplattegronden', die in 1975 met de met de uitgave in deze vorm moet door­ rie. Daarna volgt de Vierdaagse Zeeslag, uitgave van Amsterdam is begonnen. Na gaan. Ze is echter tot de conclusie geko­ 'hoogtepunt' van de Tweede Oorlog tegen de drie delen over de steden van de Velu- men dat er voor de hard-copy kaart voor­ de Engelsen. Een bloedige strijd, ellende, we, het Gelders Rivierengebied en alsnog wel een markt zal blijven. veel doden. En erna volgen nog vele zee­ Noordwest Overijssel leverde Augusteijn Anderzijds is de Stichting zich terdege slagen die de Ruyter leidt: de tocht naar met deze publicatie zijn vierde bijdrage. bewust dat het een werk van lange adem Chatham (1667), de slag bij Solebay Een gelukkig toeval was het, dat de geza­ is en zal blijven. In dertig jaren zijn elf (1672), de slag bij Kijkduin (1673) en de menlijke archivarissen van Overijssel delen uitgegeven en er staan momenteel slag bij de Etna (1676) die hem zijn beide eveneens op deze dag en op hetzelfde nog vier delen op de rol, waarvan er benen kost. Kort erna overlijdt hij. Aan het uur in Deventer een vergadering hadden twee in dit jaar zullen verschijnen, te slot van de expositie staat de 'heldenver­ gepland en zo de presentatie van het eer­ weten deel 8.3 Zutphen en de steden van ering' centraal. De held leeft voort in ste exemplaar konden bijwonen. Archie­ de Achterhoek en het eerste deel van de straatnamen, standbeelden, boeken en tal­ ven zijn immers onmisbaar voor historisch Friese elf steden, deel 10.1. Bovendien loze liederen. Ook zijn enkele kaarten met onderzoek en de gemeentearchivarissen wordt er nu gewerkt aan het deel Den betrekking tot de zeeslagen te zien. zijn toch de kenners en informanten bij Haag en een geheel herziene uitgave van

CAERT-THRESOOR 51 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 het deel Rotterdam. Het grootste probleem dat zich bij de De heer Van Lidth de Jeude was verheugd en trots als eerste voortgang van de reeks steeds opnieuw voordoet is het vinden het boek te mogen inzien en dankte uitgebreid de Stichting en van ter zake kundige auteurs. Niet minder lastig wordt in toe­ alle medewerkers. nemende mate het aanboren van de hoogst noodzakelijke fi­ Bert Kölker, secretaris van de Stichting nanciële ondersteuning, al zijn de auteurs bereid 'pro deo, po­ pulo et patria' het werk op zich te nemen. Vandaar werden woorden van bijzondere dank gericht tot de Tentoonstelling Zij per Museum auteur Augusteijn; niet minder tot Jan Werner en Ria Deelen, die de redactie voor hun rekening namen en tot mr. HJ. Nalis, Het Zijper museum te Schagerbrug (NH) heeft 5 maart j.l. een stadsarchivaris van Deventer voor zijn kritische adviezen. Ook kleine expositie geopend met als titel:'De Zijpe in kaart ge­ werden de subsidiegevers met erkentelijkheid vermeld. bracht: cartografie van de Zijpe, Petten en Callantsoog vanaf In de stad waar Jacob van Deventer, de grondlegger van de Neder­ 1550'. landse stadscartografie, zon belangrijk deel van zijn leven heeft In 1552 begon de moeizame bedijking van de opgeslibde wad- doorgebracht dat hij ernaar genoemd werd, viel de eerste burger gronden ten westen van de West-Friese Omringdijk in de kop jhr. drs. J. van Lidth de Jeude de eer te beurt het eerste exemplaar van Noord-Holland. Er werden dijken omheen gelegd, die ech­ in ontvangst te mogen nemen uit handen van de voorzitter. ter doorbraken (1555/56), weer hersteld werden (na 1561), Joost Augusteijn vertelde vervolgens iets over zijn methode van weer doorbraken (1570) en in 1573 doorgestoken werden om aanpak, het sterk veranderende stadsbeeld en de spectaculaire de Spanjaarden benoorden Alkmaar weg te houden. In 1596/97 groei na WOU, toen bij Deventer, Enschede, Almelo en Olden- volgde de vierde, definitieve bedijking. Landmeters deden in zaal complete satellietsteden zijn ontstaan, met grote industrie­ die periode opmetingen en maakten fraaie kaarten. terreinen. Ook de samenvoeging van gemeenten stelde haar Alle bekende kaarten van de Zijpe, inclusief Petten en Callants­ eigen problemen. Zo zijn Delden, Diepenheim en Goor, die bij oog, vooral uit de periode 1550-1700, worden getoond: als ori­ de aanvang van het onderzoek nog zelfstandige gemeenten gineel, als facsimile of op de computer. Daarnaast zijn er enke­ waren met een eigen stadhuis, samengevoegd onder de naam le kaartboekjes, koperplaten (Zoutman 1664/65) en 'Hof van Twente'. Het tekstdeel sluit af met een cartobibliogra- meetapparatuur te zien. Het museum, gevestigd in de oostelijke fie van 52 gedrukte plattegronden, waarvan Deventer met der­ vleugel van het Zijper Gemeentehuis, is geopend op woensdag­ tig en Enschede met tien het merendeel voor hun rekening en zondagmiddag van 13.00-17.00 uur en is gratis toegankelijk. nemen. 28 kaarten in facsimile, waarvan een groot aantal in Groepen kunnen een aparte afspraak maken. Het adres is: Scha- kleur, completeren deze fraaie uitgave. gerweg 97 te Schagerbrug. Nadere informatie: www.zijpermu- seum.nl of via [email protected].

Tentoonstelling over Cruquius

Onder de titel 'Cruquius - Nooyt Schaad Const' wordt van 12 mei t/m 31 oktober in Museum De Cruquius (Cruquiusdijk 27) een Swaen.com tentoonstelling gehouden, die gewijd is aan leven en werken van Nicolaus Samuel Cruquius. Zijn gehele wetenschappelijke werk als ook zijn uitzonderlijke cartografische werk wordt belicht.

Internationaal Symposium Colonial Cartography 1750-1950

Van 21 tot 23 Augustus organiseert de Working Group on the History of Colonial Cartography in the 19th and early 20th centuries van de International Cartographic Association (ICA) in samenwerking met het historisch-cartografisch onderzoekspro­ PAULUS SWAEN gramma Explokart een internationaal symposium Old Worlds - INTERNET MAP-AUCTIONS New Worlds: History of Colonial Cartography from 1750 to /S>50.Tijdens dit symposium dat in Utrecht wordt gehouden, wordt in lezingen en discussies van gedachten gewisseld over September l6-26th, 2006 uiteenlopende aspecten van geschiedenis van de koloniale carto­ November 18-28th, 2006 grafie. Rond deze thematiek verzorgt de kaartenverzameling van de Universiteit Utrecht een speciale tentoonstelling en vinden er excursies plaats naar de kaartenverzamelingen van het Konin­ www.swacn.com klijk Instituut voor de Tropen en de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Voor deelname aan het symposium, de daaraan ver­ Email: [email protected] bonden kosten en verdere informatie kunt U zich richten tot Tel. Paris/France +33 1 4424 8580 Mevrouw P.J. van Gestel, p/a Universiteit Utrecht, Faculteit Fax +33 1 4424 8580 Geowetenschappen, Heidelberglaan 2, 3508 TC Utrecht, tel. 030-2531379 of email [email protected].

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 52 CAERT-THRESOOR Inzendingen voor deze rubriek aan: Sjoerd de Meer Besprekingen E-mail: [email protected]

The Commerce of Cartography: Making De kracht van Pedley's boek zit in de grote rijk­ and Marketing Maps in Eighteenth-Century dom aan praktijkvoorbeelden. Verder biedt zij in France and England / Mary Sponberg Pedley. uitgebreide bijlagen een prachtig overzicht van - Chicago; London: The University of Chicago de verscheidene kosten van kaartproductie in Press, 2005. - xviii, 345 p.; ill in kleur en z-w, Frankrijk, Engeland en Noord-Amerika.Tevens - (Kenneth Nebenzahl, Jr., Lectures in the zijn bijlagen opgenomen betreffende de prijzen History of Cartography). - ISBN: 0226653412. van de kaarten en, ter vergelijking, de lonen en uitgaven in Frankijk en Engeland. Op die manier Evenals in Nederland tot voor kort het geval is kan men een uitstekende indruk verkrijgen van geweest, mocht ook in het buitenland de 18de- de vele kostenposten en van de relatieve betaal­ eeuwse commerciële kartografie lange tijd op Die < lommerd baarheid van een kaart. maar weinig wetenschappelijke belangstelling <>/ De Nederlandse kaarthandel in de 18de eeuw rekenen. Niettemin liep het onderzoek naar de I lartography vertoont qua structuur een opmerkelijk verschil toenmalige kaarthandel in Duitsland, Frankrijk met de Franse en de Engelse commerciële kar­ en Engeland wat vooruit op de Nederlandse on- tografie. In Frankrijk werd de markt beheerst derzoeksinspanningen. Zo werden in de jaren door enkele 'ingénieur-géographes', terwijl in negentig van de vorige eeuw hoopvolle initia­ Engeland de kopergraveurs de teugels in han­ tieven ontplooid door onder meer Markus den hadden. In de Republiek zijn het vooral de Heinz, die baanbrekend onderzoek heeft ver­ boekhandelaren geweest, die middels een uitge­ richt naar de kartografische nalatenschap van breid distributienetwerk de kaartenmarkt be­ de Neurenbergse onderneming Homann (1702- dienden. Niettemin was de groothandel in kaar­ 1848). Voorts heeft ook Mary Pedley aangaande ten sterk internationaal georiënteerd.Tussen de de 18de-eeuwse commerciële kartografie in En­ Franse, Engelse, Nederlandse en niet te vergeten geland en Frankrijk zeer verdienstelijk werk af­ Duitse kaartmakers en -verkopers bestonden geleverd. Reeds in 1992 publiceerde zij een mo­ vele handelsrelaties. Hoewel Pedley's boek nau­ nografie over het Parijse uitgevershuis Robert aan de legio voorbeelden van toenmalige pu- welijks ingaat op de banden met Nederlandse de Vaugondy (1731-1778). Indirect hebben de bliek-private samenwerking. Overigens siert een kaarthandelaren, is het absoluut onmisbaar voor werkzaamheden aan deze monografie geleid tot afbeelding van een handschriftkaart zelfs de het doorgronden en analyseren van die relaties. het hier besproken boek. Tijdens het onderzoek omslag! Marco van Egmond naar Robert de Vaugondy stuitte Pedley op vele Franse archiefbronnen met betrekking tot de handel in kartografisch materiaal. Die bronnen Joan lila eu. Atlas Maior of 1665: 'The boden diepgaand inzicht in het productie- en greatest and finest atlas ever published', distributieproces. In het afgelopen decennium 'De grootste en schoonste atlas die ooit breidde Pedley haar onderzoek verder uit.Toen verschenen is', 'L'Atlas le plus grand et le plus zij in 2000 de brieven van continentale kaart- admirable jamais publié' / introduction and TLAS handelaren aan de Londense firma Jefferys & texts by, inleiding en teksten van, introduction Faden publiceerde en van annotaties voorzag, et textes de Peter van der Krogt; based on the was de tijd rijp voor een overkoepelende analy­ copy in the, naar het origineel uit de, d'après se. l'original de la Österreichische In het onderhavige boek vergelijkt Pedley de Nationalbibliothek; with a selection of original 18de-eeuwse Franse en Engelse kaartenmarkt. texts by, met een selectie originele teksten van, Voor wat betreft de Engelse gegevens steunt zij avec une sélection de textes originaux de Joan hoofdzakelijk op onderzoek van anderen. Daar­ Blaeu; [transi. Jennifer Schaudies ... et al.; red.: door ontstaat inderdaad enige disbalans - waar Nienke van Bemmel]. Köln [etc.]:Taschen; zij zich zelf overigens van bewust is - maar Hedel: Librero [distr.] 593 p., [7] uitsl. bl.:ill.; 45 echt storend is dit niet. In een keurig verzorgd cm. Met index en literatuuropgave. ISBN 3-8228- boek (persoonlijk dan even afgezien van de 3125-5 gebonden. Prijs € 150,- vierkante haken waar de paragraaftitels tussen %^p;5*j zijn geplaatst) beschrijft Pedley op treffende Het is inmiddels lang geleden dat in woord en wijze het functioneren van de 18de-eeuwse beeld zo uitbundig aandacht besteed is aan Joan kaarthandel in Frankrijk en Engeland. Het boek Blaeu's meesterwerk, de Atlas Maior, sive Geo- telt zes hoofdstukken, die achtereenvolgens de graphia Blaviana of 'Grooten Atlas'. In 1970 fasen in het totstandkomingsproces van kaart was het Cornells Koeman, die - als spin-off van tot consument belichten. De eerste twee hoofd­ zijn onderzoek voor de oorspronkelijke uitgave îib^ stukken gaan in op de productie van de kaar­ van de atlasbibliografie Atlantes Neerlandici - Er is evenwel een duidelijk verschil in aanpak ten. Daarna zijn drie hoofdstukken ingeruimd een complete twaalfdelige facsimile-editie van en omstandigheden tussen beide, vijfendertig voor een beschrijving van het distributieproces. de Franse Blaeu uit 1663 begeleidde. Was het jaar in leeftijd van elkaar verschillende uitga­ Het laatste hoofdstuk behandelt de perceptie toen een apart toelichtend boek over het leven ven. De toenmalige facsimile-editie van uitgeve­ van de kaarten door het publiek. en werk van Joan Blaeu en zijn Atlas Maior, ge­ rij Theatrum Orbis Terrarum had een primair Interessant is Pedley's definitie van commercië­ voegd bij het facsimile uit 1967, nu heeft Koe- wetenschappelijk oogmerk, mikte op onder­ le kartografie: de productie van gedrukte kaar­ mans bibliografische opvolger, Peter van der zoeksbibliotheken, vakmensen en de toen nog ten voor de verkoop aan een vrije markt. Net Krogt, de inleidende tekst, bijschriften en anno­ vrij kleine groep van particuliere geïnteresseer­ als bij elke andere definitie bevestigen ook hier taties verzorgd waarmee de afgebeelde kaarten den. Nu lijkt het wel of'iedereen' in kaarten uitzonderingen de regel. Denk aan de firma Van in het hier besproken boekwerk afgewisseld geïnteresseerd is en ook niet bang is een flink Keulen, die manuscriptkaarten verhandelde, en worden. bedrag voor boeken erover neer te tellen. Dat

CAERT-THRESOOR 53 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 resulteert heden ten dage in heel wat cartogra- die een weerspiegeling vormt van Joan Blaeu's die tijd over de geografie en de kosmografie fisehe uitgaven, met ongeëvenaard grote opla­ Atlas Maior. Ik schrijf expres 'weerspiegeling', dachten. Bij het lezen daarvan zal een geograaf gen, soms met een wereldwijde distributie en want als dat begrip ruim geïnterpreteerd wordt zich weer de eerste inleidende colleges in zijn daardoor voor een zodanig dalende prijs, dat de is dat inderdaad waar. Het boek geeft een uitste­ vak herinneren. Niet voor niets luidt de onderti­ product / prijsverhouding wel heel aantrekke­ kende indruk over wat er zoal in een Atlas tel van Blaeu's uitgave ... sive Geographia Bla- lijk wordt. En dat is, zonder nog een woord Maior aan te treffen is. Maar qua opbouw, struc­ viana. Joan Blaeu's wereldatlas was niet alleen over de inhoud gerept te hebben, bij voorbaat tuur, inhoud, volledigheid en één op één weer­ een atlas, maar bedoelde ook een beschrijving al vast te stellen bij deze ambitieuze productie gave van de kaarten is het zeker niet wat wij van de aarde te zijn, zelfs van de hele kosmos, van mega-uitgeverij Taschen. een 'facsimile' zouden noemen. In dat geval zou­ dus ook van alles daaromheen, de wereldruim­ De basis van deze 'atlas' (straks zal ik de aanha­ den we - zoals Koeman aan het eind van de te, het heelal. En dat verklaart waarom Blaeu's lingstekens verklaren) is een fraaie, luxueus in­ jaren I960 - in twaalf delen uitmonden, zouden inleiding bovendien zo mathematisch, kosmo- gekleurde Atlas Maior in de Nationalbibliothek alle teksten (die in de atlas heel wat meer pagi­ graflsch getint is, mede gericht op de aarde als in Wenen, een exemplaar van de tweede Latijn­ na's dan de kaarten innemen) meegereprodu- deeltje van het universum. We vinden in zijn se editie uit 1665 (Van der Krogt, Koeman's At­ ceerd moeten zijn, en zou het geheel, inclusief werk allerlei invloeden terug; de oude doelstel­ lantes Neerlandici, Vol. II, p. 322, nr. 2:602.1). de kaarten en andere gravures, netjes op ware ling van Mercator om de gehele schepping te Wat het eerst opvalt - het oog wil nu eenmaal grootte afgedrukt moeten zijn. De uitgever zal beschrijven, de invloed die Deense astronoom ook wat - is de uitstekende verzorging van het ongetwijfeld begrepen hebben dat een dergelijk Tycho Brahe op vader Willem Jansz. Blaeu heeft reprografische werk. Zonder een woord gelezen werk geen groot publiek bereikt zou hebben. gehad (zie ook de beroemde, prachtig gerepro­ te hebben - sommigen komen daar misschien En dat heeft geresulteerd, niet in een atlas, maar duceerde reeks prenten van diens observatori­ niet eens aan toe - is de kwaliteit daarvan wer­ in een compacte, bijzonder volumineuze um op het eiland Hven, in de Sont) en de nauti­ kelijk uitzonderlijk te noemen. Het grootste 'bloemlezing' van kaarten en andere afbeeldin­ sche achtergrond, die mede terug te voeren is deel van de kaarten is afgebeeld over het op­ gen. Kortom: een rijk met afbeeldingen van op de eerste succesnummers van Blaeu senior: pervlak van een dubbele openslaande bladzijde. kaarten geïllustreerd boek, ja; een atlas, nee; een de globes en zeemansgidsen.Als zoon Joan Af en toe wordt het volle oppervlak tot aan de gefacsimileerde Atlas Maior: zeker niet. meer tijd van leven had gehad, had hij zijn atlas, snijranden gebruikt voor het plaatwerk. Meestal Fijnproevers en kenners kunnen daarover wel­ zoals die nu bekend is, willen uitbouwen tot is er dan sprake van uitvergrotingen van kaar­ licht een beetje 'moeilijk' doen, maar ik denk een enorm kosmografisch werk, aangevuld met ten of delen daarvan, want het bedrukte opper­ dat deze formule de enige is waarmee het mo­ talloze stedenboeken en kaartboeken over de vlak van de reguliere kaarten uit een Blaeu-atlas gelijk is een groter publiek eens op een aan­ zeeën en de rest van het universum. bereikt gewoonlijk niet eens het folio bladfor­ trekkelijke doch verantwoorde, integere manier Het is een beetje verwarrend hoe alle tekstfrag­ maat (van ongeveer 44 x 58 cm) van deze atlas. kennis te laten maken met datgene wat er ach­ menten in het boek tot stand zijn gekomen. Het De scherpte die bij de vergrotingen gehand­ ter dat inmiddels bijna magische begrip 'Blaeu- is nogal een mengelmoesje geworden, dat enigs­ haafd blijft geeft een fraai effect, alsof je met atlas' schuilgaat. Zelfs als je dagelijks dit soort zins verklaard wordt in de heel kleine lettertjes het blote oog, zonder vergrootglas, inzoomt op atlassen onder ogen krijgt, blijft het fascinerend op de voorlaatste pagina, waar de vertalers en een groot stuk zeventiende-eeuws landschap, om in dit boek van Taschen te zien hoe de selecteerders van de citaten bedankt worden. waarbij minuscule secundaire details tot leven mensheid met vallen en opstaan steeds meer Hier komt de meer wetenschappelijk geïnteres­ lijken te komen. Door zo kwistig te spelen met greep heeft leren krijgen op die grote bol van seerde lezer van het boek wel wat te kort. Waar details krijgt het beeldmateriaal een extra di­ twaalfeneenhalfduizend kilometer doorsnede komen die teksten nu precies vandaan? Zijn ze mensie, die 'vanzelfsprekende' gravure-elemen­ en alles wat daarop te vinden is en eromheen rechtstreeks getranscribeerd en zoja hoe en ten tot zelfstandige kunstwerkjes verheft, en lijkt te draaien. Om te zien hoe slechts twee­ waaruit? Uit welke uitgave, behorend bij welke daarmee een hernieuwde bewondering en honderd jaar na de uitvinding van de boekdruk­ kaarten of boekdelen? Soms zijn het 'losse flod­ waardering opwekt. Ondanks het royale for­ kunst de typografie, het graveren in koper en ders', soms staat er ineens 'Joan Blaeu' onder, of maat is hier en daar niet geschroomd een nog de techniek van het drukken een ongelooflijk bijvoorbeeld 'William Camden'.Voor een kriti­ grotere uitklapper tussen te voegen, die even­ hoog niveau had weten te bereiken, speciaal in sche kenner soms een puzzel, voor degene die eens vergroot is ten opzichte van het origineel. Amsterdam. Om te zien met wat voor moei­ voor het eerst, onbevangen, zo'n werk onder De bekende afbeelding van het Escorial is daar­ zaam tot stand gebrachte, kostbare boeken rijke ogen krijgt 'leuke' informatie. van een aardig voorbeeld, of - nog groter, twee­ mensen in de zeventiende eeuw hun kasten Taschen mag blij zijn dat het gelukt is Peter van maal uit te vouwen - een detail met een enor­ konden vullen. Inderdaad was en is zo'n Blaeu- der Krogt bij de uitgave te betrekken. Ik kan me indiaan uit de frontispice van het deel atlas een 'Spiegel der wereld', in al zijn facetten. wel raden dat Peter met sommige praktische Amerika. Ik heb geen foutjes kunnen ontdekken Ik heb het nu gehad over datgene wat het eerst oplossingen en beperkingen van deze uitgave in de platen. Als ze er zijn is de kans groot dat opvalt, het prachtige plaatwerk in de 'atlas'.Als misschien minder gelukkig zou zijn. Maar door het foutje of een onscherpte al in het origineel het daarbij bleef was deze uitgave toch gewoon inschakeling van Van der Krogt heeft het werk zit, dat heb ik natuurlijk niet kunnen vergelij­ weer een zoveelste plaatjesboek.Ten opzichte een verantwoorde inleiding meegekregen en ken. Een vergelijking kan ik hooguit trekken van de afbeeldingen neemt de opgenomen zijn er annotaties aan vele kaarten toegevoegd. met de vele Blaeu-atlassen in de UB Amsterdam, tekst niet veel ruimte in. Maar op zo'n enorme Alles natuurlijk zonder voetnoten, wat je in een en dan valt op dat de kleuring werkelijk over­ lap papier kan men in een tienpunts letter (en dergelijke uitgave van te voren kunt verwach­ vloedig is. Ik heb de indruk dat het gladde, zij- achterin in een nog veel kleiner corpus) toch ten. Maar op die royale bladzijden wordt in dematte papier van deze Taschenuitgave de heel wat tekst kwijt, ook al moet de beschikba­ grote lijnen toch maar ten beste gegeven wat kleuren net iets steviger 'neerzet' dan ze wel­ re ruimte door drie talen gedeeld worden. Zo wij tegenwoordig zoal te weten zijn gekomen licht in werkelijkheid zijn, maar dat neemt niet heeft men nu eens de gelegenheid het voor­ over de geschiedenis van de Nederlandse atlas- weg dat we met een uitzonderlijk mooi 'geïllu­ woord van de atlas echt te lezen, iets wat ge­ kartografie. En dat voor een belangrijk deel mineerd' origineel en een goede weergave woonlijk niet gauw gebeurt, eenvoudig omdat dankzij de jarenlange arbeid van Peter van der ervan te maken moeten hebben. De kaartbladen niet iedereen zomaar toegang tot een echte Krogt zelf. staan niet, zoals bij echte atlassen vaak gebeurt, 'Blaeu' heeft. En als dat wel het geval is moet je op strookjes, waardoor zij niet volkomen plat stevig in je klassieke schoenen staan om het La­ Deze uitgave zal voor een echte liefhebber van gepresenteerd kunnen worden. Bij het binden tijn of anders de oud-Hollandse, oud-Franse, de geschiedenis van de Nederlandse cartogra­ is echter voor een heel milde middenvouw ge­ oud-Duitse of oud-Spaanse tekstvarianten ten fie, die zijn literatuur een beetje bijgehouden zorgd, waardoor de meeste kaarten wonderwel, volle op hun merites te kunnen beoordelen. heeft, niet veel nieuws opleveren. Wat veel be­ goed zichtbaar, openvallen. Voordeel is, dat door Het valt op dat 'Oprechte lezer, gegroet', het langrijker is, is dat met het verschijnen van deze die vouw de werkelijke vouw in de originele at- voorwoord door Joan Blaeu, ineens zo prettig 'Atlas Maior' - zie mede de enthousiaste aan­ lasbladen, minder opvalt. De kromming die leesbaar en begrijpelijk is. Dat blijkt te komen dacht die er in de landelijke media aan besteed door de originele vouw veroorzaakt wordt is door het feit dat de oorspronkelijk tekst profes­ is - aan dit opmerkelijke stukje Gouden Eeuw nog wel goed zichtbaar op de kleiner afgebeel­ sioneel in modern Nederlands vertaald is. Dat en het onderzoek ernaar bredere publieke be­ de kaarten. geldt ook voor Joan Blaeu's inleiding. Ineens kendheid gegeven is. staat heel helder neergeschreven hoe Joan Jan WH. Werner De titel 'Atlas Maior' wekt een beetje de sugges­ Blaeu en de geleerde wereld om hem heen in tie alsof we hier te maken hebben met een atlas

25STE JAARGANG 2006 NR. 2 54 CAERT-THRES* Inzendingen voor deze rubriek aan: dr. Peter van der Krogt, Universiteit Utrecht, Nieuwe literatuur en Faculteit Geowetenschappen, Postbus 80.115, 3508 TC Utrecht, e-mail: [email protected]. facsimile-uitgaven

ALKHOVEN, P. Oswald Dreyer-Eimbcke (blz. 65-67), KADASTRALE ATLAS Is it Real or is it Virtual? Digital Facsimile - Ein Reisebericht des 16. Jahrhunderts: Hattem: tekst en kadastrale gegevens I [K. Maps and Atlases in the Netherlands / Patricia ...Grüssen Gerhard Mercator vielmals! [Abra­ van der Hoek, J. van Eek en G Kouwenhoven]. Alkhoven. - In Journal of Map & Geography ham Ortelius en Joannes Vivianus, Itinerarium - Arnhem: Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas Libraries Advances in geospacial informa­ per nonnulas Galliae Belgicae partes. Antwer­ Gelderland, 2005. - (Kadastrale Atlas Gelder­ tion, collections & archives 1 (2005) 2: 85-96 pen: Plantijn, 1584] / Ruth Löffler (blz. 68-80), land 1832). - ISBN 90-71988-52-x. - 70 blz. - en 2 (2005) 1:5-36. - Neuerwerbungen für die Mercator-Sammlung Tekstdl met losse krt in portefeuille. BAYNTON-WILLIAMS, A. des Kultur- und Stadthistorischen Museums / KROGT, R van der Gerard de Jode's Speculum Orbis Terrarum / Gernot Tromnau (blz. 81-93), Kartografie of Cartografie? / Peter van der Ashley Baynton-Williams. - In: Mapforum 8 - Mercator und das heutige Duisburg / Gernot Krogt.- In: Caert-Thresoor 25 (2006) 1: 11-12. (Winter 2005): 40-44. Tromnau (blz. 94-109), NES, G. van, & F. van LOO BEEKMAN, F. - Die Mercator-Gesellschaft Duisburg stellt Unieke kopergravure uit 1664: De collectie Kaart van Zierikzee met de stadsvronen sich vor (blz. 110-111). van het Zijper Museum, afl. 6 van 'Schatten en (1679) / door Frans Beekman. - In: Kroniek GOUTBEEK.A. schatjes van/op zolder' / G.J.H. (Gerard) van van het land van de zeemeermin (Schou- De 18de eeuwse manuscriptkaart van Overijs­ Nes en L.F. (Frank) van Loo. - In: Zijper Histo­ wen-Duiveland) 30 (2005): 41-52. sel door Samuel Kupfer / Ab Goutbeek. - In: rie Bladen 24, 1 (maart 2006): 23-24. - betr. BOER, A. den Caert-Thresoor 25 (2006) 1: 6-10. koperplaat van de kaart van de Zijpe door Rei­ Landmeetoefeningen nabij de Goudse kazerne HENNINGER, W. et al. nier Persijn, 1664. anno 1866 en 1867 / Adri den Boer. - In: De Die große handgezeichnete Campsche Karte VERSFELT, H.J. Schatkamer: Regionaal-historisch tijdschrift von Ostfriesland von 1806 / hrsg. u. eingel. De Hottinger-kaarten / Herman J.Versfelt. - In: Midden Holland 2005-3, blz. 80-84. von Wolfgang Henninger, Bernd Kappelhoff Caert-Thresoor 25 (2006) 1: 1-5. BORNHOLT, J.R und Heinrich Schumacher. Veröffentlichungen WERNER, J.e.a. Cartographic confusion in New Spain / Jens P. der Historischen Kommission für Niedersach­ Ein historisch-kartographischer Stadtrundgang Bornholt.- In:IMCoSJournal 104 (Spring sen und Bremen; 226. - Hannover: Hahnsche durch Amsterdam / Jan Werner, Eric Geenen & 2006): 57-61.-Artikel naar aanleiding van de Buchhandlung, 2005. - 6 bl. facs. + begelei­ Holger Scharlach. - In: Kartographische Nach­ kaart 'Nova Hispania Nova Galicia Guatimala' dend boek (73 blz.) in omslag. - ISBN 3-7752- richten: Fachzeitschrift für Geoinformation in Arnoldus Montanus, 'De Nieuwe en Onbe­ 6026-9. - Prijs € 28. - Zie ook het artikel over und Visualisierung 56, 1 (Februar 2006): 21- kende Wereld of beschryving van America en deze kaart in Caert-Thresoor 24, 2 (2005). 29. t'Zuid-Land (Amsterdam: Jacob van Meurs, HORSTEN, F.H. WILKES, M., & Chr. FLEET 1671). Doorgaande wegen in Nederland, 16e tot 'Look at Scotland and enjoy a feast for the BRACKE, W. 19e eeuw: Een historische wegenatlas / Frits eyes': A special collection of invited seminar Maps by Fricx /Wouter Bracke. - In: BIMCC H. Horsten. -Amsterdam:Aksant, 2005. - 138 papers to celebrate the 350th anniversary of Newsletter 24 (January 2006): 14-18. - Eugène- blz. - ISBN 90-5260-158-5. - € 60. - Handelsuit- the publication of the 'First atlas of Scotland' Henri Fricx, 1644-1730, uitgever te Brussel. gave van dissertatie Universiteit van Amster­ in 1654 / guest editors: Margaret Wilkes and BRINK, L. dam, 1992 (zie literatuur Caert-Thresoor 12, 1 Chris Fleet. - Scottish Geographical Journal Nederlandse wandkaarten in het negentiende- (1993)). 121,3 (2005) [publ. april 2006]. eeuwse aardrijkskunde-onderwijs / L. Brink. - HRUBY, F. et al. Bevat: In: Geo-Info: Tijdschrift voor Geo-informatie Das interaktive 3D-Faksimile des Erdglobus - Guest editorial / Margaret Wilkes (blz. 235- Nederland 3 (2006) 4, 154-162. von Gerard Mercator (1541) / Florian Hruby, 236), BRINK, L. Irmgard Plank & Andreas Riedl. - In Carto- -The Blaeu atlas of Scotland: Background and De Schoolkaart van Insulinde van R. Schuiling: graphica Helvetica 33 (Januar 2006): 11-15. introduction / Chris Fleet (blz. 237-242), Een overzicht van de Indische cartografie in KADASTRALE ATLAS - Mapping North Sea print networks during 1898 op vijf m2 / Lowie Brink. - In: Caert- Kadastrale atlas van de gemeente Udenhout the gestation of the first atlas of Scotland: Thresoor 25 (2006) 1: 13-19. I Heemcentrum 't Schoor, Heemkundekring Commercial, legal and political landscapes / DONKERSLOOT, W. De Kleine Meijerij. - Udenhout: [Heemcen­ Alastair J. Mann (blz. 243-260), Tekeningen, prenten, schilderijen en kaarten trum 't Schoor [etc], 2004. - 71 blz. - Onderti­ -The place of the 'Atlas of Scotland' in the van de ruïne van Brederode (1537-1750) / tel op omslag: anno 1832. - Ringband met cd- atlas production of Willem Jansz. and Joan Wietske Donkersloot. - In:Jaarboek Kastelen­ rom. Blaeu / Peter van der Krogt (blz. 261-268), stichting Holland en Zeeland (2005), 49-101. KADASTRALE ATLAS - Blaeu's Atlas Novus, volume V:The texts and FÖLLMER, M., et al. (red.) Bunschoten in 1832: grondgebruik en eigen­ their authors / Ian C. Cunningham (blz. 269- Die Welt des Gerhard Mercator: Karten, At­ dom / Stichting kadastrale atlas provincie 287), lanten und Globen aus Duisburg I Red. Utrecht, Werkgroep kadastrale atlas Bunscho­ -The cartographic signs and content of Michael Föllmer, Ruth Löffler & Werner Pöh- ten; [bijdragen van:A. ter Beek ... et al.].- Blaeu's maps of Scotland /Jeffrey C. Stone ling. - Duisburg: Kultur- und Stadthistorischen Utrecht: Stichting kadastrale atlas provincie (blz. 289-296), Museum der Stadt Duisburg; Mercator-Verlag, Utrecht; [S.l.]:Werkgroep kadastrale atlas Bun­ - Working with old maps: Charting the recep­ 2006. Bevat: schoten, 2005. - 159 p.: ill.; 21x30 cm + [21] tion and legacy of Blaeu's 1654 Atlas Novus / - Gerardus Mercator 1512-1594 / Gernot Trom- krt. (in map). - (Kadastrale atlas provincie Charles W.J. Withers (blz. 297-310), nau (blz. 8-15), Utrecht; 11).- ISBN 90-75602-11-1. -The Scottish-Dutch context to the Blaeu - Gerhard Mercator kartier die Erde: Erd­ KADASTRALE ATLAS atlas: An overview / Esther Mijers (blz. 311- globen, Wandkarten, Atlanten / Peter van der Ermelo: tekst en kadastrale gegevens / [K. 320). Krogt, bearb. v. Gisela Luther-Zimmer (blz. 16- van der Hoek, J. van Eek en J.WR van Dijk]. - 55), Arnhem: Stichting Werkgroep Kadastrale Atlas - Anstösse für Entdeckungsfahrten durch Ger­ Gelderland, 2005. - (Kadastrale Atlas Gelder­ hard Mercator / Gernot Tromnau (blz. 56-64), land 1832). - ISBN 90-71988-53-8. - 104 blz. - - Die Islandkarte von Arnold Mercator [1558] / Tekstdl met losse krt in portefeuille.

CAERT-THRESOOR 55 25STE JAARGANG 2006 NR. 2 Inhoud historisch-cartografische tijdschriften Andrews, John, & Sarah Bendall, Draft maps of Galway and Coventry for John Speed's 'Theatre of the Empire of Great Britaine' (blz. 77-79). BIMCC NEWSLETTER 24 (Jan. 2006) Rizzo, Gerald J.,The patterns and meaning of a great lake in West Bracke, Wouter, Maps by Fricx [Eugène-Henri Fricx, 1644-1730, uitge­ Africa (blz. 80-89). ver te Brussel] (biz. 14-18). Jouret, Bernard,Those brilliant but forgotten scientists of the 19th IMCoS JOURNAL 104 (Spring 2006) century [Adolphe Quetelet] (biz. 19-20). Nicholson,Tim, On the road Down Under: some Austalian maps and guides for cyclists and motorists, 1895-1961 (blz. 5-25). DE HOLLANDSE CIRKEL 8, 1 (maart 2006) Wajntraub, Eva, The smallest map of Jerusalem we know [in miniatuur­ Kreffer, J.C., Drie generaties Snellius (blz. 2-5). bijbel uitgegeven door Cannstein'sehen Bibelanstalt in Halle 1816] Boer.Adri den, Nieuw kwadrant van Snellius (blz. 9-11). (blz. 27-31). Holsbrink, Henk, Historisch nieuws: Hisgis van Fryslân (blz. 12-13). Leonard, Stephen J, 'A Stretch of the Imagination': Denver before and Hilster, Nicolas de, Bij een Jacobsstaf in een gevelornament te Edam after the 1859 Gold Rush (blz. 32-35). (blz. 14-16). Svatek, Petra, Wolfgang Lazius: A Viennese scholar of the 16th century Pouls, Henri, Internetsites: nuttig, maar niet altijd juist (blz. 22-24). and his political and historical maps (blz. 36-46). Dreyer-Eimbcke, Oswald,The new Gottorf globe (blz. 47-49). CARTOGRAPHICA HELVETICA 31 Quli 2005) Dreyer-Eimbcke, Oswald, A new light on Ptolemy and a recently de- Internet: http://www.stub.unibe.ch/dacb/ch/ch/carhe-en.html scovered papyrus map (blz. 50-55). Cavelti Hammer, Madlena, Eine bisher unbekannte Karte des Kantons Bornholt, Jens P., Cartographic confusion in New Spain ['Nova Hispa- Zug von Franz Ludwig Pfyffer von Wyher (um 1780) (blz. 3-10). nia Nova Galicia Guatimala' in Arnoldus Montanus.'De Nieuwe en On­ Hruby, Florian, Irmgard Plank & Andreas Riedl, Das interaktive SD-Fak­ bekende Wereld of beschryving van America en t'Zuid-Land. Amster­ simile des Erdglobus von Gerard Mercator (1541) (blz. 11-15). dam: Jacob van Meurs, 1671] (blz. 57-61). Meurer, Peter H., Ein Landkartenstich des elfjährigen Johann Christoph Homann (1703-1730) (blz. 17-20). MAPFORUM 8 (Winter 2005) Gerhardt, Regine, Heinrich IV. in der Kartographie seiner Hauptstadt: Internet: http://www. mapforum. com Paris als Projektionsfläche des Königs (blz. 21-33). Baynton-Williams, Miles, Three more obscure reproductive methods Liebenberg, Elri, Kreisrunde Farmen im südwestlichen Kapland (Süd­ [Aquatint, wood engravind, type maps] (blz. 18-21). afrika) (blz. 36-38). Baynton-Williams,Ashley, Osgood Carleton [174l-18l6,Amerikaans Forstner, Gustav, & Kurt Brunner, Längenfehler und Ausgangsmeridiane cartograaf] (blz. 22-28). in alten Landkarten und Positionstabellen (blz. 39-41). Gestetner, David,Thomas Jefferys': West-India Atlas, 1775 (blz. 30-35). Baynton-Williams, Ashley, Robert Morden's playing cards maps of Eng­ IMAGO MUNDI 58, 1 (2006) land and Wales (blz. 36-38). Van Duzer, Chet, & Ilya Dines,The only 'Mappamundi' in a bestiary Baynton-Williams, Ashley, Gerard de Jode's Speculum Orbis Terrarum context: Cambridge, MS Fitzwilliam 254 (blz. 7-22). (blz. 40-44). Birkholz, Daniel, The Gough Map revisited: Thomas Butler's 'The Mape Herbert, Francis,A Crimean war triptych: John Arrowsmith's carto­ offYnglonnd', c. 1547-1554 (blz. 23-47). graphic response in 1854-55 (blz. 46-52). Bousquet-Bressolier, Catherine, Matthäus Merian's 1615 map of Paris: Bodington, Jeff,The mapping of Martinique and Guadeloupe to 1800 Its structure, decoration and message (blz. 48-69). (blz. 54-58). Kanas, Nick,Alessandro Piccolomini and the first printed star atlas Geographical Misconception: Korea as an Island (blz. 60-61). (1540) (blz. 70-76). Baynton-Williams, Ashley, Nelson and the Napoleonic wars (blz. 62-64).

HOLGER CHRISTOPH & Co. Sellers and buyers of Antique Maps, Atlases & Prints

We hold one auction sale yearly of Antiquarian books, maps and prints

www.antiquariat-christoph.com

MERCATOR Achter Ciarenburg 2 Antiquariat CHRISTOPH 3511JJ Utrecht -NL & Co. GmbH Tel. 030-2321342 Kaiserstr. la • D-53113 Bonn Tel.: 0228 - 26l 82 80 • Fax 0228 - 26l 88 19 Bezoek op afspraak. E-mail : auktion® antiquariat-christoph. com

25STE JAARGANG 2006 NR, 2 56 CAERT-THRESOOR y '

Restoration-Workshop Paul Peters

Op het terrein van de kartografie bieden wij een in brede kring erkende expertise ten dienste van de conservering en restauratie van

O GLOBES en verwante objecten,

OKAARTEN

(ook zeer grote formaten tot ca. 350 x 350 cm),

O ATLASSEN en STEDEBOEKEN

Object-specifieke, passief-conserverende restauratie van papier, incunabelen en oude drukken, grafiek, kerkelijke en overheidsdocumenten, charters en zegels, uit alle tijden. Restoration-Workshop Paul Peters is lid van de VeRes, de VAR en de IADA (International Association of Book and Paper Conservators). Ons dochterbedrijf Iris Antique Globes and Maps verkoopt historisch belangrijke en decoratieve globes uit het midden van de 17e tot het midden van de 20e eeuw.

Op www.irisglobes.nl maakt u kennis met een keuze uit de steeds wisselende voorraad.

Bezoekadres van beide bedrijven: Dorpsstraat 31B, 7218 AB Almen. Telefoon: 0575 43 94 44, fax: 0575 43 39 73. [email protected] - [email protected]

MMHMMj

WIJ ZIJN GEÏNTERESSEERD IN DE AANKOOP VAN (BESCHADIGDE, INCOMPLETE) GLOBES EN VERWANTE OBJECTEN i-.-J

Leen HeCmink

Antique Maps & Atfases

www. fiefmink. com