Rrëfime Të Urta

PËRMBLEDHJE E TREGIMEVE TË SHKURTËRA RRËFIME TË URTA

JP - EU/CoE Support to the Promotion of Cultural Diversity (PCDK)

Funded Implemented by the European Union by the Council of Europe

EUROPEAN UNION COUNCIL CONSEIL OF EUROPE DE L’EUROPE RRËFIME TË 2 URTA PËRMBLEDHJE E TREGIMEVE TË SHKURTËRA RRËFIME TË URTA

SHTATOR, 2012

JP - EU/CoE Support to the Promotion of Cultural Diversity (PCDK)

Ky dokument është prodhuar brenda kornizës së projektit të përbashkët ‘BE/KE - Përkrahja për Promovimin e Diversitetit Kulturor në Kosovë’. Përmbajtja nuk reﬂ ekton domosdoshmërisht qëndrimin zyrtar të Bashkimit Evropian dhe/apo të Këshillit të Evropës.

* Ky shënim është pa paragjykim të qëndrimeve mbi statusin dhe është në përputhje me Rezolutën 1244 të KS të OKB-së dhe Opinionin e GJND-së për Deklaratën e Pavarësisë së Kosovës. RRËFIME TË 4 URTA Përmbajtja

Falendërime 7 Parathëniet 9 Hyrje 13 Adetet boshnjake 14 Krishtlindjet 16 Tregim për pregaditje të dasmave 18 Defatorja 20 Tregim për fejesa në kohët e mëhershme 21 Filigrani 22 Festa e Hëdërlezit (Shëngjergjit) 24 Jeta e një gruaje 26 Fejesa rome 27 Kanagjeqi i çikës (vaji) 28 Tregim për shkuarjen në bjeshkë 30 Konagjegji (Rugove) 32 Ku e ka shpinë marimanga 34 Martesa 36 Tregim nga pronari i muzeut privat 38 Tregim rreth pritjes dhe rendit në odat e burrave 40 Plisi i bardhë 42 Mësiti 43 Festa e Pashkëve 44 Përgatitja e vajzës për martesë 46 Fejesa 48 Dasmat e serbëve 49 Shingjergji 50 Feta e fshatit 52 Tyrbja e Karabash Babës 54 Karavan 55 Përroi Kasëmbeg 56 Ama sendin qi m’ka humb 58 Tregim rreth të pameve 60 RRËFIME TË 6 URTA Falendërime

Përmbledhja dhe publikimi i këtij libri Për më tej, ne dëshirojmë të falendërojmë është rezultat i punës dy-vjeçare në të cilën znj. Dafi na Beqiri e cila në emër të PDKK-së me një numër individësh e organizatash kanë lu- pasion e koordinoi procesin e mbledhjes së ajtur rol thelbësor. Ne dëshirojmë që të shpre- tregimeve që nga hapi i parë, fotografi n. z. At- him falendërimin tonë për autorët / rrëfi mtarët dhe Mulla, i cili me anë të fotografi ve kapi es- të cilët zemërgjërësisht pranuan që të ndajnë encën e rrëfi meve si dhe kompaninë Trembel- tregimet e tyre dhe të cilët lejuan që fotografi të at të cilët mjeshtërisht e dizajnuan publikimin. e tregimet e tyre të publikohen. Ekipi i projektit PDKK dëshiron të falendëro- jë organizatat partnere joqeveritare: AKTI, Ar- Ekipi i PDKK-së teza, Cultural Heritage without Borders, Inter- sos, Mundesia, 7 Shtatori, Zana dhe Fortesa për punën e tyre të palodhshme. RRËFIME TË 8 URTA Parathënie

Përfshirja sociale dhe dinjiteti i më të mosh- të mirë dhe vlerësimi i trashëgimisë, i përcjel- uarve është një pjesë e rëndësishme e kul- lur nga gjeneratat e vjetra, kërkon një dialog ak- turës evropiane, e që është e pasqyruar edhe tiv ndërkulturor midis brezave, duke i dhënë të në instrumentet ndërkombëtare dhe rajonale të rinjve dhe atyre të vjetërve një zë të barabartë. mbrojtjes dhe promovimit, duke përfshirë Kartën Publikimi Rrëﬁ me të urta frymëzon një di- Sociale Evropiane. alog të tillë përmes tregimeve të rrëfyera nga Trashëgimia luan një rol thelbësor në të brezi i vjetër që në këtë rast vie nga komunite- drejtën e secilit për të marrë pjesë në jetën kul- tet e ndryshme anembanë Kosovës, dhe nënvi- turore, e cila zvogëlon përjashtimet shoqërore zon vlerën e praktikave të trashëgimisë në sho- dhe ndihmon në zhvillimin e përvojave të për- qëri. Ne shpresojmë që përmes kësaj iniciative bashkëta dhe nxitjen e dialogut. Vëmendja e dhe iniciativave të ngjashme, dialogu i vazh- veçantë në përfshirjen shoqërore të të mosh- dueshëm në mes gjeneratave dhe komuniteteve uarve pasuron edukimin e të rinjve në komuni- do të kontribuojë në kuptimin e trashëgimisë so- kimin e diturisë, përvojë dhe urtësisë. në të përbashkët. Historia e re e Ballkanit është portretizuar shpesh nga grindjet, konﬂ iktet si dhe ndikimi Gianluca Silvestrini i tyre në brezat e rinj. Ndërsa kërkohet stim- Udhëheqës i Divizionit të Trashëgimisë ulimi një imazhi më pozitiv, parametrat e jetës Kulturore dhe Asistencës Teknike bashkëkohore shpesh përcaktohen nga brezi i ri, Strasbourg i cili ndonjëherë mund edhe të mohojë pikëpam- jet dhe përvojat e së kaluarës. Të kuptuarit më RRËFIME TË 10 URTA Parathënie

Arkivi Audio-Vizual ligje të pashkruara, që duke e ditur të kaluarën Ne jemi mësuar të dëgjojmë dhe themi se është gjithashtu mënyra për të çliruar tashmen një foto mund të fl asë më shumë se njëmijë tonë nga disa prej tyre. fjalë. Por, kur i ke të dyja, një portret fotografi k Trashëgimia e dikujt do të thotë të kujtua- ekspresiv dhe njëmijë fjalë të tilla që rrëfejnë rit e kohës kur njëri «do të dinte ditën e saktë poaq shumë, ju krijoni një përvojë emocionale të karavanit dy javë më herët», por edhe duke që është në gjendje jo vetëm për të ringjallur mos harruar se ka pasë raste kur një nuse «nuk momentet e kaluara, por edhe për t’i kthyer ato ka mundur të fl asë”. Ajo fl et tani, gjysmë she- në monumente të paharrueshme. kulli më vonë - dhe zëri i saj është një nga më Kjo është pikërisht mënyra - dhe pushteti! të fuqishmit në këtë libër. - i këtij libri fantastik: duke kombinuar fjalët e Duke dëgjuar zërat e së kaluarës, në mënyrë thëna shumë ndieshëm me fotografi të mëdha, që të bëjmë jetën e qytetarëve më të mirë - kjo u krijua një arkiv befasues audio-vizual. Siç do mund të jetë motoja e një projekti tjetër të për- të thoshte fi lozofi francez, Foucault: Ka jetë në bashkët të Këshillit të Evropës dhe Bashkimit arkiva! Zakonet dhe ritualet e vjetra u ngjallën Evropian në Kosovë. mu para syve tanë. Ne jemi krenar që jemi partnerë në një pro- Ndërsa lexoni dëshmitë e tyre ne rikujtohe- jekt të tillë, ku një zë personal është dëshmia mi mbi disa nga fjalët e harruara dhe origjinën më e fortë dhe ku individi është më dëshmia më e të tjerave që u bënë një pjesë e gjuhës sonë e besueshme. të përditshme ... me pak fjalë, trashëgimia jonë Është pikërisht një harmoni e momenteve është këtu. të tilla njerëzore që është në gjendje të prekë të Por ajo që mund të jetë edhe më e rëndë- tjerët me fuqinë e emocioneve të tyre individuale sishme është fakti se nuk ka absolutisht asnjë - dhe për të lëvizur gjërat me fuqinë e përvojës zbukurim apo nostalgji të rreme në lidhje me të së tyre kolektive. kaluarën në dëshmitë e tyre. Nëse lexojmë me kujdes fjalët e tyre dhe Samuel Žbogar vështrojmë rrudhat përreth syve të tyre, ne e Udhëheqës i Zyrës së Bashkimit Evropian kuptojmë se përgjatë jetës sonë të lindjeve, dhe Përfaqësuesi Special i BE-së në Kosovë marrëdhënieve, martesave e vdekjeve, ne jemi Prishtinë duke përjetuar në fakt çdo periudhë të historisë njerëzore me kaq shumë kufi zime dhe kontra- dikta, me kaq shumë barriera tradicionale dhe RRËFIME TË 12 URTA Hyrje

Në kohën kur shoqëritë janë të orientuara që të sjellë zërin e brezit të vjetër në diskutimin kah rinia, të jesh i ri e të vlerësosh rininë si e mbi trashëgiminë dhe diversitetin. ardhme dhe potencial për ndryshim, atëherë Ky botim, Rrëfi me të urta, është një projekt maturia, përvoja dhe roli i të moçëmve është unik ku tregimet e mbledhura nga organizatat shpesh margjinalizohet nëse jo edhe e harro- partnere jo-qeveritare në Kosovë, të shoqëru- het. Derisa respekti për më të vjetrit në shumë ara me fotot e individëve rrëfi mtarë, kapen në komunitete është fundamental, sa I kushtojmë fytyrat e secilit prej tyre. ne vëmendje dhe krijojmë kohën për të dëgjuar Autorëve iu kërkua që të përshkruajnë ku- zërat e rrëfi met e tyre? jtimet e tyre më të rëndësishme, ndonjë ritual Rrëfi met që tregojnë historinë e dëshmuara, apo ngjarje, ndonjë praktikë e trashëgimisë jo- traditat, ritualet, ndryshimet sociale e politike, materiale ose diçka me vlerë që do të ishte kup- konfl iktet, lavditë, tregime që poashtu fl asin mbi timplote për ta. Disa nga rrëfi mtarët fatkeqë- përshpejtimin e mënyrës së jetesës në botën e sisht kanë ndërruar jetë prej kohës kur këto tre- sotme - ardhja e televizionit në jetën e përdit- gime u mblodhën dhe publikuan, por fjalët e shme, kompjuterëve, internetit. tyre ende jetojnë. Vlera që ka të gjeturit e kohës për të dëgjuar Ne jemi përpjekur për të mbajtur thelbin e rrëfi met shkon përtej përmbajtjes së vetë rrëfi m- çdo historie që fl itet në dialektet lokale e poash- it e gjithashtu edhe prej asaj se nga kush, si dhe tu u përpoqëm edhe që ato të përkthehen me një në çfarë konteksti që janë thënë. Ndonjëherë humbje minimale në kuptimin e tyre. Qëllimi i bukuria e thjeshtësisë një rrëfi mi, derisa trans- këtij publikimi është që të frymëzojë komunite- metohet nga brezi në brez, i prek zemrat e tet për thesaret e jetës së tyre dhe të moshuarve, shumë njerëzve dhe mund të përcjellë mesaz- si dhe të vlerësojmë diturinë, përvojën, urtësinë he të forta brenda një kulture. dhe traditat orale që ata i përcjellin ndër breza. Projekti i PDKK-së, me fokus në trashëgi- Ndërsa ndërtohet e ardhmja, ka shumë për tu mi dhe diversitet kulturor, ka zgjeruar aktivite- mësuar nga e kaluara. Kjo është ajo që përbën tin e vet në grupet e margjinalizuara, duke përf- trashëgiminë dhe rrëfi met që asaj i japin kuptim shirë të moshuarit nga komunitetet e ndryshme dhe e pasurojnë. anembanë Kosovës. Të kuptuarit e dinamikës dialektike dhe harmonisë në mes të rinjve dhe të Hakan Shearer Demir moshuarve, projekti i PDKK-së është përpjekur Udhëheqës i ekipit të PDKK-së Adetet boshnjake

Qysh prej se ekziston njeriu është shfaqë shkojnë për ta marrë. Dhëndri i çon kanaxhitë të nevoja për jetë të përbashkët të dy gjinive të cilët ia çojnë vajzës teshat dhe kutinë e xheva- kundërta, të mashkullit dhe femnës e për vazh- hirit në të cilën është unaza, mahmudia dhe një dimin e trashëgimtarëve të tyre. Kjo realizohet varg rruzash. me kurorëzim – lidhje të martesës. Me shaminë e kuqe ia mbulojnë kokën si Edhe në ato periudha të vjetra kohore çdo shenjë e ndershmërisë së saj. Vajzës do t’i herë ka ngadhënjyer dashuria. Në të vërtetë, kur vjen marre që të paraqitet, ashtu që ato i pra- dy të rinj begenisen, është vepruar në atë drejtim non motra, kunata apo nana e saj. Një ditë pa- që sa më parë të merren dhe të kurorëzohen ra martesës, vajza e përgatit kanën, me ç’rast sipas Sheriatit. mblidhen të gjitha vajzat e reja dhe fareﬁ si i saj. Vajzat e reja të veshura me fustane të bard- I përgatisin bohçet me peshqira dhe mindilat e ha nga bezja të dekorueme me reshme, kurse në qëndisur për krushq. pjesën e naltë të trupit mitan me k’mishë nga Të nesërmen, kur krushqit afrohen me gjokët hareja, në kokë me shamia të lidhuna me oja, e tyre, ajo i shikon nga penxherja. Është adet me janë takuar në terazi, në burim të ujit, duke rua- pi sherbet, kafe, dhe kunati ia vë unazën nus- jtur bagëtinë e tyre. es, dasmoreshat e përgatisin dhe nëse duhet Gratë-shkuese i përcillnin porositë e djalit. për të shtuar edhe diçka, si për shembull ﬂ okët Vajza e caktonte vendin e takimit, në aksham e shkurtra zgjatet me perikë, gjithsesi duhet të në ndonjë bregore apo pranë ndonjë ure. Aty ta- ketë bisteka të lidhuna panxhë. Në sobën e saj e kohet me djalin, ia jep një nishan çevreje, apo rendisin çejzin, e vejnë në sehir dhe vajza e merr mindili që atij do t’i shërben si dëshmi se ajo me vete komoren. është e tij. Ai ia çon m’sitët familjes së saj dhe Zakonisht nusja hyp në kalë të shalës që po që se nuk kanë sukses, atëherë ata iu trego- është i dekoruem me dy çevre në kokë. Në jnë nishanin. shtëpinë e dhëndrit behën gati për ngazëllim Familja e vajzës at’herë pranon dhe sa më të madh të dasmës. Pritet zijafet dhe aheng i parë që është e mundur e ndajnë vaden, kur të vërtetë.

RRËFIME TË 14 URTA FERIDA A. NË SHTËPINË E SAJ NË VITOMIRICË, PEJË, 2012 (7 SHTATORI) Krishtlindjet

Me datën 6 janar sipas kalendarit të vjetër vera. Pasi të përfundojë e gjithë kjo, në kashtën kremtohet Krishtlindja – një ditë përpara lindjes e shtrirë shtrohen gjellët dhe pijet dhe derisa së Krishtit, që në popull njihet edhe si Bozhiq. kalimtari është aty, familja është së bashku me Në këtë ditë – Dita e buzmit, në m’jes shkohet të. Secila sh’pi e ka vizitorin e vet. Nga sh’pia për ta marrë lisin (buzmin). Është zakon që të nga e cila ka ardhur vizitori, shkon fëmija apo pritet me tri t’ rame. Priten dy lisa që në m’jes e një i ri për të kaluar. Kur vizitori niset për sh’pi e mbështetën për dyer të sh’pisë. zoja e sh’pisë i jep dhurata, vizitori ia jep kulaçin Pas dite sipas zakonit të vjetër futet kashta e dekoruar dhe e përcjellë deri te dera. në sh’pi e cila shtrihet dhe mbi te në mramje Kur të përcillet vizitori në agim, me të hahet darka. Për darkë gatuhet pite. Në mramje zbardhur të dritës futet kau në stallë. Nga anëtari më i vjetër i familjes e fut lisin (buzmin) stalla nxirret kau dhe në bririn e djathtë ia vënë në shtëpi, kurse anëtarët e sh’pisë e presin me kulaçin e brumit për bukë me vrimë në mes ku sitë dhe drithë. Në Krishtlindje i zoti i sh’pisë e vendosin dhe e ndezin qiririn. Kur e fusin kaun zgjohet herët para agimit dhe e ndez zjarrin. Në në stallë e heqin kulaçin me qiri dhe e fusin në secilën sh’pi vjen kalimtari i cili fut degë lisi sh’pi. Fëmijët për sa kohë që janë Krishtlindjet (dushku) në shtëpi dhe e bekon shtëpinë që të nuk rrehen, sepse do t’u dalin çibanë atyre që ketë përparim dhe e fut degën në zjarr dhe me rrehen për ata tri ditë. Atë ditë nuk shkohet atë rast i renditë dëshirat që ia dëshiron asaj mysafi r tek miqtë dhe farefi si. familjeje, përshëndetet me të zotin e sh’pisë Për t’i vizituar miqtë dhe farefi sin është dita dhe ulet rreth sofrës. e dytë dhe e tretë, duke qenë se Krishtlindjet Kur e përfundon përshëndetjen kalimtari festohen tri ditë. Krishtlindjet konsiderohen ndër e ndez qiririn, zbukurohet sh’pia dhe merret festat ma të g’zueshme.

RRËFIME TË 16 URTA GJURGJA DAKIQ NË SHTËPINË E SAJ NË GORAZHDEVC, PEJË, 2012 (INTERSOS) Tregim për pregaditje të dasmave

Para disa vjetësh dasmat janë ba në këtë Tri ditë para dasme janë thirrë dasmorët, mënyrë. Gjashtë muej para datës së dasmës atëherë nuk ka pas ftesa e as telefona por e kanë shku familja e djalit te familja e qikes dhe kan obligu një të afërm me shku shpi për shpi e kanë nda vadën (e kanë caktu ditën e dasmës) e me i ftu në dasëm. Dasma ka ﬁ llu të ejten kur ashtu qysh e kanë quajtur atëherë. edhe janë çu arkat me tesha e me stoli aq sa Janë marrë vesh me mikun a mundet me e kanë pasë mundësi me çu. Gratë kanë ﬁ llu me ba gati vajzën për atë ditë. Poashtu edhe familja i t’hollu petat për pite se ambëlsira nuk kanë e djalit asht përgadit, kanë pasë obligim me i ble ba atëherë. vajzës rrobat e nus’nisë. Shtatë ditë para dasme Dasma ka zgjatë tri ditë. Dasma asht ba më i zoti i shpisë i ka mbledhë të gjithë të afërmit këngatarë, tupana e defa. Nusja asht marrë të për me bisedu rreth dasmës. hënën. Nusja nuk e ka njoft burrin e vet deri në I kanë caktu sa burra duhet me shku me ditën kur asht martu mirëpo as burri nuk e ka marrë nusen e sa gra. Janë përgadit me i çu te njoft nusën deri atë ditë. nusja kutitë me sende të nuses dhe i kanë tregu Nusën e kanë marrë me kerr e kali e ma vonë mikut se sa krushqi shkojnë me marrë nusën edhe me traktora të mbulun me qilima. Pra ditën dhe sa kerre me gra shkojnë për me marr nusën. kur asht marrë nusja, nusen e kanë pa të gjithë Për çdo gja asht dashtë me i tregu mikut - babës dasmorët dhe po atë ditë ka përfundue dasma. së nuses.

RRËFIME TË 18 URTA KOLË NUSHI, NË SHTËPINË E TIJ NË KLINË, 2012 (ZANA) Defatorja

Unë jam konë defatore. Osht lezet me i ra kangën qysh ish nusja besa edhe qysh ish defi t en dasëm e gazmend. Me ka dy javë e ma bakshishi. Edhe unë u g’zojsha sikur t’ish dasma shumë u kaparis’shim për me i ra defi t. E dishim e jeme. ku kemi me shku e u bajshim gati. Atëherë o Kur u prishke dasma i zoti i shpisë na konë lezet. Dikush kush ish ma i zoti na merrke pagujke hakun besa edhe na jepshin të gjitha me i ra defi t kur e dlirke qyshkekin e tjerët natën t’mirat për me i çu en shpi. Edhe me na çu en e dasmës. Vishim me kerr e kual e na kur hishim shpi i ngjitshin kualt e na çojshin. Deri delshim n’atë katun ku ish dasma t’ia kris’shim defi t. pej katundi i bishim defi t. Kualt u tutshin e shkojshin me t’katra. Po Kjo ish lezet. E tash o prish edhe dasma. mas lezeti ish kur vijke nusja. Ditën e tretë vishin Nuk ka ma as defa e as kongë t’mira. Atëherë edhe gratë e pa thirrne në dasëm. U shtyjshin tona nuset u veshin me tesha t’katunit. Ta dojke nër vete kush po k’cen ma mirë. Secila nuse shpirti me i pa. Për’zo o prish lezeti i dasmës e që k’cente qitke edhe bakshish. Unë ia k’nojsha nuk ka lezet edhe defi t me i ra mo. (INTERSOS)

RRËFIME TË 20 URTA Tregim për fejesa në kohët e mëhershme

Në atë kohë nëse janë kanë shokë të ngush- edhe bukën e ka hangër vet në sobë - veshatorja të dy burra ose miq, nëse të dy shokët i kanë pa- ja ka çu bukën. sun gratë shtatzëna (me barrë) ata i kanë dhanë Veshatorja ka ardhë 3 javë para se me u fjalën njëri tjetrit se nësë njanit i lind djalë e tje- martu çika dhe asht kujdes për ta, një javë pa- trit çikë, at’herë ata do të bëhen miq duke i feju ra martesës veshatorja ja ka ngjit çikës kanën. femijët edhe t’palindun (n’shtatëzani) pa e ditë Natën e kanagjegjit e ka vesh çikën në kmishë as nana e fëmijëve. edhe pshallak e në kry ja ka qit shamin e kuqe Kur janë lindë fëmijët kanë shkue dhe kan pi me pare. kafe dhe i kanë ba përhajr, kanë lanë edhe pare Natën e kanagjegjit herët në sabah çika ka për me e ditë se ai fëmijë asht i fejum.masi që dal dhe ka kajt me za (huj-huj) dhe i ka marrë çika apo djali janë rritë e kanë kuptue që janë ngryk krejt robt e shpisë. Në pramje jan mled- të fejum. hë musaﬁ rë dhe e kanë knu çikën e çika ka ka- Çika e ka kuptu që asht e fejume kur miqtë jt me za, e kur e kan knu familjen e burrit çika i kanë çu pare për me e ba qeizin (kanë qu lesh nuk ka kajt. ose pambuk) për të punue sexhade, qylyma, du- Qejzin e ka varë veshatorja në sobën e çikës qt për tesha, dyshek dhe jastëk. dhe gratë e çikat që janë kanë në kanagjegj kanë Çika ka pas obligim me i çu të fala krejt fa- shku e kanë pa qejzin. miljes së burrit, edhe nëse janë kanë 30 apo 40 Nesër në sabah krushqit kanë shku me mar- antarë në familje ajo ka pas me ju çu tanve nga rë nusen (gra, burra dhe djali i kerrit). një shej, e për vjehrrin e vjehrrën komplet tes- Nusja ashtë marrë më kerr e kali e kur çikën hat kombëtare. e kanë qitë në kerr të krushqve, dy burra të sh- Një vit pa u martue çika, ajo nuk ka dalë me pisë e kanë marrë dhe e kanë hip në kerr e çika punue në fushë as te dajtë e as te kojshit nuk ka (nusja) ka kajt me za. Burrat e shpisë që e kanë shku se ashtu janë kanë zakonet. hip çikën në kerr i kan ra 3 herë me grusht në Tri javë para se me u martu çika nuk ka dal shpinë gjoja se kur kjo bahet nanë fëmija të ju as ne oborr dhe nuk asht pa as me robt e shpisë, ngjajë dajve e jo atyre të burrit. Filigrani

Ky asht tregimi për zanatin e fi ligranve dhe fes- dhe pet’lla deri në ditën e mërkure. E mërkura quhet ten e Pashkëve, i shpjeguar prej çiftit Dishpalli në e mërkura e përhimeve. Priftërinjt në kishë na qesin Mitrovicë. hi dhe na thonë se mendohu, hi ke qenë e hi ke me u Tri zejet janë ndarë qysh në atë kohë: fi ligranin – bo. Atë ditë është e ndalume me hangër mish, hahet katolikët, këpuctarë - muslimanët e kazanxhi kanë vetëm peshk edhe atë një herë në ditë, si dhe pemë qenë ortodoksët. e perime edhe atë nji herë në ditë. Zanatin e kam trashëgu prej babës po këtë zanat Shtatë javët e kreshmeve nuk është përdor mishi e ka punu krejt familja. Në sh’pi kam punu me babën, e as prodhimet e shtazve e shpezve, vetëm pemë, ndërsa pas luftës së dytë botërore jam kyq në kope- perime dhe peshk. Premten e madhe është dita pa- rativë. Gjatë luftës së dytë botërore baba është kyq ra pashkve e nuk është hanger asgja. Tre ditë para në brigadën partizane me zor. Pas ushtrisë, për shkak pashkve vizitohet kisha kurse të dielen është dita e të moshës e lirojnë ma heret p’ej ushtrie. Masi është pashkve. kthyer prej ushtrie, 5-6 veta e formojnë nji grup za- *Diten e ejte, e ejtja e madhe, mblidhen 12 mash- natlish, punojnë në nji shpi private për nji organizatë kuj (të cilët simbolizojnë 12 apostojt e Krishtit) e prif- “Trudbenik” me Llukiqin, pronar, i cili e binte argjen- ti ua lan këmbët, sepse Krishti u ka la këmbët apos- din dhe ua pagujke hakin. tojve të vet. Me 1947-48, grupi i njejtë e hap koperativën. Nje- *Të premten, e cila njihet si e premtja e madhe, rëzit të cilët e formojnë koperativën ishin Gjergj Del- janë lutjet speciale, për mundimet e Krishtit, tradhtia, hysa, Fran Gomilla, Luz Dishpalli, Nue Dishpalli, kapja dhe vdekja e Krishtit. Fran Delhysa, Tadej Cuki e disa të tjerë. *Të shtunën e çojmë në kishë me e beku poga- Për me përhapë zejen ky grup ka marrë shegër- qen (aty janë djathi, votë, krypa, hudra) e cila hahet ta të cilët janë ba mjeshtër. Për ne gjeneratat ma të të dielen në mëngjes. Të shtunën në mesnatë ësh- reja ka egzistu shkolla “Uqenik u privredi”. Pasi në të mesha kryesore, me 25 dhjetor kur mendohet se Mitrovicë ka egzistu miniera dhe shkolla teknike, ka është rilind Krishti. qenë dashtë me ardhë ne Mitrovicë me i dhanë pesë *Të dielen festohen Pashkët, shkohet në meshë, provime shtesë për zejen tonë. Pas hapjes së kope- në oborrin e kishës ia urojmë njëri tjetrit, pas kishës rativës kanë fi llu me u kyq edhe muslimanët. Të vet- hahet dreka, të gjithë sebepat mblidhen te ma i mo- mit të cilët nuk kanë mujt me duru zanatin kanë qenë qmi e pastaj unë i vizitoj të tjerët sipas moshës. serbët, shkaku që nuk kanë mujt me nejt në pozita Gjatë vitit që duhet të mshelen dyqanet: Pranvera si ne. Prej 1963 kam shku në ishullin Rab me e hapë - Rrëshajtë; Vera - Zoja e Madhe; Vjeshta - 1 nantori, nji shitore sezonale. dita e gjithë shenjtve dhe 2 nantori, vizita dhe mesha Kjo ka ndodh për shkak të skamjes. Janë dal- në varre dhe Dimri - Krishtlindja me 25 dhetor. lu puna e fi ligranve të Prizrenit dhe Shkupit për kah Këto festa tjera janë ditë pune, Pashkët janë të precizllëku, imtësina, që puna të jetë ma e lehtë por dielave me hanë. edhe çmimi të jetë ma i mirë. Të ejten kuqen votë, voja simbolizon ringjalljen Në kohën tonë na jemi ditë (njoftë); nana e gruas ndërsa ngjyra lumturinë dhe gjakun e Krishtit. sime ka qenë e njoftume për ne. Asht martu n’ Fe- Çdo shtëpi ka nji festë ndërsa sh’pia jonë e ka rizaj, e un jam martu n’ Prizren. Asnjani nuk është festën e Shën Kollit e cila festohet dimrit më 6 dhje- martu pa u ditun. tor ku në atë festë çdo shtëpi pret mysafi r. Gjashtë javë para Pashkëve, n’kohën e kresh- Tek ne nuk festohet ditëlindja por festa e emrit. mave, nuk ka fejesa në fenë katolike. F’mitë emërtohen sipas kalendarit të shenjtorve Ne jemi feju në ditën e petllave. Atë ditë në kurse femrave nuk u festohen emrat. çdo shtëpi katolike pregaditen pet’lla. Para se me Emri festohet vetem te i zoti i shtëpisë e jo edhe hi në kreshme, gjatë fejesës pregaditen karnevale te fmija. të ndryshme, u jepet f’mive pare, u japin ambëlsira RRËFIME TË 22 URTA MIKEL DISHPALI NË SHTËPINË E TIJ NË MITROVICË, 2012 (MUNDËSIA) Festa e Hëdërlezit (Shëngjergjit)

Festa e Shëngjergjit e cila festohet me brumi si gurabije, byrek dhe pogaça. gjashtë maj, në realitet ndër besimtarët e besimit Në natën e Shëngjergjit nëpër mahalla islam përveç emrit Shëngjegj nuk kanë asgjë të Prizrenit, prizrenasit ndezin zjarrin. Ata të përbashkët me këtë personalitet pagano- këndojnë këngë të ndryshme dhe kapërcejnë ortodoks, por e festojnë si dita e “Hëdërlezit”. zjarrin duke kërcyer. Sipas besimit pagan, me Sido që të jetë, pra pa marrë parasysh se kapërcimin mbi zjarrin ndizen mëkatet dhe a është festa e Shëngjergjit apo e Hëdërlezit, virtytet e këqija me çka njeriu bëhet i pastër gjashtë maji festohet si hyrja e stinës së nga pavirtytshmëria. Poashtu ndezja e zjarrit pranverës. Pra kjo është festë pagane për hyrjen simbolizon edhe nxemjen e tokës. Kur kthehen e pranverës. Por me kalimin e kohës kjo festë nëpër shtëpi, kqyrin fall (fatin). Vajzave të reja ka përfituar shenjtërin e vet ndër krishterët u derdhin plumb. Me këtë veprim besohet se i me Shëngjergjin, ndërsa me Hëdërlezin ﬁ ton prishet magjia, hapet kismeti dhe nafaka. Ata të shenjtërinë tek besimtarët e besimit islam. cilët kanë kafshë si lopë dhe dele, shpërndajnë Romët e Prizrenit këtë festë festojnë si festë e qumshtin ditor të tyre me qëllim që të kenë më romëve. Por si do që të jetë, ne do të shpjegojmë shumë bereqet nga kafshët e tyre. kremtimin e ditës së Shëngjergjit nga ana e Shumë vite me parë, në lagjen tonë prizrenasve pa marrë parasysh nacionalitetin Inimahadh janë shtru tavolinat dhe secili dhe fenë. kojshi ka pru shumë sende ushqimore dhe pije Një ditë para gjashtë majit, gjegjësisht me t’ ndryshme dhe tanë naten është festu duke pesë maj, prizrenasit përgaditen për të pritur këndu e vallëzu ndërsa në ditët e sotme ato Shëngjergjin (Hëdërlezin). Pastarojnë shtëpitë nuk praktikohen dhe Hëdrëlezi nuk e ka atë e tyre sepse kanë dëshirë që Shëngjergji kur shyhret si e ka pasë kur haxhi Ibraimi ishte si viziton shtëpitë e tyre mos të gjej të papastër. fëmijë. Ditën e Shëngjergjit (me gjashtë maj) Më pasë vishen me robe të reja dhe dalin në një zonja e shtëpisë ngritet heret (para se të thirrë vend ku ka gjelbërim. Zakonisht prizrenasit dalin ezani i sabahut) dhe në enën e mbushur me ujë tek varrezat e vjetra të qytetit (Tyrbja e Karabash rrjedhës (uji i marrur nga lumi) qet disa degë të Babës). Aty vizitojnë tyrben e Karabash Babës. gjelbërta (degë të trëndaﬁ lit, arrës, etj). Me ato Kjo është edhe shkaku se pse ajo ditë është degë-gjethe të lagura duke i stërpikur antarët emërtuar edhe si “Dita e Karabashit”. Ata e rinj të familjes i zgjon ata nga gjumi ndërsa nuk mjaftojnë vetëm me vizitën e tyrbes së fëmijtë e vegjël i lajnë me ata ujë. Karabarsh Babës, por vitiojnë edhe tyrbet e Më pas mblidhen kojshitë dhe dalin në një Shejh Hysejnit dhe Shejh Arbayrrahmanit si vend të gjelbër. Zakonisht dalin në bajër dhe dhe tyrben e Kemanxhi Rabia Hatunit të cilat bylbyldere. Aty këndojnë këngë dhe nga ena tyrbe gjenden në afërsi të tyrbes së Karabash e prodhuar nga qymleku (ena e prodhuar nga Babës. Nëpër tyrbe luten për të pasur bereqet, dheu) i gjelbërt për çdo njërin të pranishëm nafak dhe kismet gjatë tërë vitit (deri në ditën nxerrin dhe lexojnë nga një martifall. Më pas e Shëngjergjit të ardhshëm). Nëpër tyrbe jepen kthehen nëpër shtëpit e tyre për ta përgaditur nezra (pare apo dhurata tjera), si dhe kur dalin drekën e Hëdërlezit (Shëngjergjit). Zakonisht nga tyrbet japin lëmosh të varfërve, sepse sipas prehet dhe piqet kingji që sipas bindjes së besimit lëmosha përforcon pranimin e lutjes. Në prizrenasëve shija e mishit të kingjit atë ditë ditën e Hëderlezit (dita e pritjes së Shëngjergjit), arrin kulminacionin. Pas asaj, disa ditë me radhë prizrenasit marrin me veti (nga shtëpia) vezë vizitojnë njëri tjetrin për t’ia uruar Hërërlezin të ziera, hudër dhe ushqime të përgaditura nga (Shëngjergjin).

RRËFIME TË 24 URTA IBRAIM BERISHA NË SHTËPINË E TIJ NË PRIZREN, 2012 (CHWB) Jeta e një gruaje

Tregimin për shtëpinë e Hysein Agës e në dysh. Në mesin e oborrit ka qenë një rreth me tregon mësuesja në pension Lemane Haxhiu. nji zbraztinë prej 20 centimetrash dhe si rreth Kam lindë më 1939 në Vushtrri e shkollën shërbente për me e përcjell ushqimin me qëllim normale (mësuesinë) e kam kry në Prishinë. Më të mos i shihnin gratë atëherë. 1960 u ktheva n’ vendlindje si m’suesja e parë e Në këtë sh’pi shpesh si mysafi r ka ardhë kualifi kume në Vushtrri. edhe Hasan Prishtina. Është shumë interesant Sipas të dhënave që i kam të trashëguara që edhe sot shifet shtëpia se bazamenti apo kati si gojëdhanë, shtëpia ku ende jetoj është rreth i parë e ka trash’sinë e murit 1 metër ndërsa në 150 vjet e vjetër. katin e dytë trash’sia e murit është ma e vogël. Në këtë shtëpi kam ardhur nuse. Ta them edhe niherë se te sh’pia e burrave Familja e Hysen Agës kanë qenë shumë ka qenë edhe konaku në të cilin kanë fjetur familje e pasun. Axha i shokut tim si e quanim mysafi rët apo tregtarët të cilët vinin prej veneve Quz, (Jonuz Aga), ka pasë për bashk’shorte tjera. Kjo familje sa më kanë tregu ka nisë prej hallën e Hasan Prishtinës. tre vllaznive të cilët i mbajnë në mend, por mas Në këtë oborr kanë qenë dy sh’pia, sh’pia e Luftës së Dytë Botnore fi llon të shkapërderdhet burrave dhe ajo e grave. ku disa shpërngulen në Turqi, disa vdesin dhe Për shkak të pasunisë këtu është ba edhe fi llon prapë të tkurret familja. tregti e madhe. Në sh’pinë e burrave vinin Prej kësaj familje, ma të vjeter kanë mbetë tregtarë të ndryshëm e që mos me u taku me vetem Avdushi si djali Hysen Agës dhe unë, reja gratë e sh’pive atëherë oborri i sh’pisë është nda e familjes. (MUNDËSIA)

RRËFIME TË 26 URTA Fejesa rome

E pasha baben, na e kem ni zanat që herë Msiti shkon te miku, e bon dert me ta, n’koft thom që o i mire e herë jo. I jepim çikat fort se miku e bon kabull, e ka me i dhon qaq pare, t’reja, se babo çikat pe qojn’ kryt ﬁ ll, e ma mirë e qon msitin me na kallxue, e lojm ni dit kur me dhonë te burri i vet se me na marrë ftyren. me ardh miku me lyp. Vjen miku, na ja bojmë Vjen msiti me lyp qikën, e kqyr, i begeniset, toni perhajr e ai i len paret n’tabak. ja qesim edhe djalit me kqyr e me begenis. Kur Paret babo i kem lyp se noshta dhondrri masi t’pëlqehen te dytë, tani msitit i thojmë që na i te merr qikën i bjen pishmonit, a i doket e keqe, e dojmë qekaq pare n’daq me ta dhonë qikën se munet me lshu, po kur t’menon ai që ka la pare ndryshe s’bon. për to, menohet mirë e nuk e lshon për gjithçka. (7 SHTATORI) Kanagjeqi i çikës (vaji)

Fillon të enjten kah mesdita ku janë thirrë ose 3 veshatore që kujdesen për vajzen deri të vajzat e gratë, të afërmet për me ba çikën me vaj. dielen kur ajo hyn në kerr, ku ato marrin edhe Atë moment çika ulet n’qosh të dhomës nga një shpërblim me pare. e kthen kokën kah muri dhe qan ose e mban Ditën e premte çikën e qesin nëpër kojshi kasnakin në dorë, deri sa të hyjnë në dhomë me u përshendet, ku ajo qan vazhdimisht. të gjitha gratë e atëherë ia qesin shaminë do t’ Dita e premte është ditë e grave, vijnë gra thotë e bajnë me vaj. prej kahmosit, n’ aksham është nata e kanës. Shaminë ja qet ni bijë ose nuse që ka një Të premten shtrihet edhe qejzi me pa gratë jetë të mirë kah familja e burrit e cila ka fëmijë vizitore. si shembull që edhe kjo të ketë pastaj fëmijë. N’aksham vijnë gra të ftuara për darkë Çika në ﬁ llim e kundërshton ‘kishe s’po don nga nana e nuses, mas darke nuses ja ngjesin me shkue te burri’ kjo ka qenë si traditë, por ja kanën që do me thanë ajo tash munet me qesin me zor pastaj e qesin në dhomë te gratë përdorë edhe grim. Kjo tani e kjanë çikninë e dhe ja veshin teshat që ja kan pru familja e musaﬁ rët e knojnë; së pari ja shajnë familjen burrit edhe ktu ajo ban kishe s’po don. e burrit e ja përqeshin atë e tani edhe burrin. Ashtu e veshun tash ajo i merr n’gryk gratë Këtu i knohen kangë edhe për familjen e çikat tuj kajtë me lotë e tuj ba ‘hu e hu’, po e jetën e saj. Të diellen çikën e bajnë gati mas pari e merrë n’gryk ni djalë të vogël në veshatoret tani vijnë e marrin. Kur ajo del nga mënyrë që edhe kjo me pasë fëmiun e parë shtëpia e babës nusja qan me lotë tuj ba ‘hu e djalë. Pas këtyne adeteve vajza shkon në një hu’ nalet masi të niset kerri dhe këtu përfundon dhomë tjetër. Gratë pastaj i shohin teshat e saj vadja e çikës, tani ajo shoqërohet nga kerregjikët që i kanë sjellë familja e burrit. Aty caktohen 2 dhe bullani - ni djalë - si zakonisht.

RRËFIME TË 28 URTA ELMAZE SHAHINI NË SHTËPINË E SAJ NË GJILAN, 2012 (FORTESA) Tregim për shkuarjen në bjeshkë

Sikur shumica e fshatarave të Dukagjinit staneve ishte edhe vendi ku qëndronin bagëtia edhe fshatrat e Lugut të Drinit ishin ultësinë dhe natën – vend ky që ishte i thurur me thupra dhe nuk kishin kullosa të mjaftueshme. drunjë. Në Lug të Drinit kishte familje që kishin Gjatë qëndrimit në bjeshkë në stane përﬁ tohej tufa të mëdha të deleve të cilat ngjiteshin në bylmeti (djathi, kosi, qumështi, tlyeni). bjeshkëdhe i shfrytëzonin kullosat e Alpeve Për shkak të lartësisë se madhe mbidetare të Shqiptare. Blegtorët ngjiteshin në bjeshkë kah Alpeve shqiptare, kullosave të pasura dhe shumë fundi i muajit maj dhe atje qëndronin deri në natyrale qumështi, djathi e kosi ishin të cilësisë muajin tetor apo siç shpreheshin barinjët prej shumë të mirë. Shëngjergjit deri në Shmitër. Delet dhe bagëtitë tjera që kullotnin në Para së të dilnin në bjeshkë i qethnin delet, bjeshkë ishin të shëndosha. leshin e lajshin mirë e mirë. Leshi është nda në Edhe për njërzit që qëndronin në bjeshkë sasi të barabartë për secilin anëtar te familjes. (barinjtë e familjet e tyre) bjeshka konsiderohej Hisja i ka taku edhe fëmiut të posalindur. fabrikë e leukociteve dhe ata gëzonin shëndet të Shtëpitë ku rrinin barinjët dhe familjaret e tyre mirë. quheshin stane dhe ishin të ndërtuara krejtësisht Në bjeshkë për tu shëruar dërgoheshin edhe nga druri. Ngjitur tyre apo shumë afër këtyre fëmijët dhe të tjerët që ishin shëndetlig.

RRËFIME TË 30 URTA LUDVIG BEKA NË SHTËPINË E TIJ NË KRUSHEVE TË MADHE, KLINË, 2012 (ZANA) Konagjegji (Rugove)

Konagjegji n’Rugovë osht ba ni ditë para se Kur jon mbledh krejt, çika o qua prap e i ka marr me u martua çika. Shumica jon ba t’shtunen, n’gryk krejt tu kjajt, e dikush aty ja nreq venin se dasma u bojke ma shumë t’dillave.Ma s’pari shpejt e msheft, n’midis t’odës. Kur i merr t’xhuman ja qitshin bojën n’ﬂ okë çik’s edhe p’ej n’grykë krejt, e marrin e ulin çikën në qat ven qe asaj dite çika nuk delke pej ode se ish marre me ja ndreqin, vjen vllau i saj e ja ve shaminë n’ krye pa robt e sh’pis. edhe unazën e fejesës ja ve n’gisht (deri natën e Të shtunën n’pramje, n’shpi t’çikës jon ardhë konagjegjit çika s’ka majt unazë n’gisht). shoqe, kusherina e t’afërme, e çika i ka pritë At’her ja nisin me knua çikën e me ja vu tonat te dera tu i marrë n’gryk e tu kjajt. Kur o kanën. Kur e knojnë çiken e ja lavdojnë familjen ardhë dikush që çika e ka pas ma t’ngatë, ajo ka e vet, ajo kjan, e kur ja shajnë familjen e burrit kjajt ma shumë kur e ka marrë n’gryk. ajo nalet. Qeshtu deri dikur vonë, knojnë e Mrena dite ato jon kthye nëpër shpija t’veta kcejnë, dikur nalet kanga e vallja edhe ﬁ llojne po n’pramje jon ardhë prap se o kjen konagjegji. me palua qejzin .

RRËFIME TË 32 URTA BUTE NIKÇI NË SHTËPINË E SAJ NË PEJË, 2012 (7 SHTATORI) Ku e ka shpinë marimanga

Ish ardhë njoni me m’vet për nji gja. Unë ma Nisi ai jo këtu, jo atje po kot. s’pari deshta me e ditë se a din ai me ia gjetë N’fund i thash hajde të kallxoj unë. E çova vendin meseles. en odë teme t’burrave, ia qela derën e i thash E veta: ‘A dinë ti me më kallxu mua diçka?’. me hi! Fol, tha. Si o hi o p’shtjellë n’marimanga. Ti kallxom ku e ka shpinë marimanga e unë ’A po e sheh ku e ka shpinë marimanga. Në toni t’kallxoi çka të duash. odë ku nuk hin burrat.’.

RRËFIME TË 34 URTA ARIF HAKLAJ NË SHTËPINË E TIJ NË ISNIQ, DEÇAN, 2012 (INTERSOS) Martesa

E lindur prej nanës Sabrije dhe babait Kur janë ardhë me m’ marr nuse me pajtona, Ahmetit, jemi konë dhetë antarë të familjes: ka ardhë edhe nji kerr i qelun i mushun me çika. pesë v’llazën e tri motra, baba e nona. Kur jam ardhë nuse ka qenë koha ma Baba, nona dhe motra e madhe kanë shku ne moderne dhe vetëm me pajtona me kuaj të Turqi n’ vitin 1926 ku atje ka lind edhe ni v’lla, e rregullum mirë me tufa. Janë kon edhe dy në vitin 1931 janë kthy në Prishtinë, pastaj janë defatore. Udhës për n’ Mitrovicë kur janë ndalë shpërngul në Vushtrri. te ura e gurit në Vuçitërnë, kanë bo muzikë me Babën e kam pasë rrobaqepës, nonën tupana prej kur janë nisë e deri dikun në hymje amvise. Kur kom nis me shku n’ shkollë i kam t’ Mitrovicës. pasë shtatë vjet, por pas dy vjetve shkollimin I kan ndal krushqit edhe nji herë se ma kanë ndal për me i ndihmu nanës n’ sh’pi ka pasë shumë pajtona e për me i renisë, me i rritë fmitë tjerë. Shumë kam kajtë. Selim pajtongjija i ndal kuajt dhe bashk me Prej familjes s’ gjon që ish e ndame n’ qytete dasmaxhinjt e tjerë u jepin edhe kuajve raki. t’ ndryshme t’ Kosovës , ma së qpeshti vishim Si nuse nuk guxojsha me folë, por ato çikat me nejt te tezja n’ Mitrovicë e te motra n’ Trepçë. që janë kon me mu n’ pajton piskatshin. Jam martu me 1958 në moshën 20 vjeçare, Me të ardhun n’ Mitrovicë te burri, ma hjekin kurse burri jem i ka pasë 36 vjet. Kojshija keshin shaminë, më çojnë te frizeri me i pre ﬂ okët dhe me neve, se ja kan dhonë çikën nji plaku. Por me u rregullu. ishte nji djal i mirë. Kur jam shku te baba nuk ka dasht me m’ fol Në atë kohë kemi bo qejzin gati me anetar t’ pse e kam hjek shaminë. familjes. Kemi bo tentene, kemi qendis jastak, Sot jetoj e lumtur, i kam 5 fëmijë, 3 nipa e qarshafa për kreveta, e t’ tjera. 6 mbesa.

RRËFIME TË 36 URTA SEBAHATE ÇABRA NË SHTËPINË E SAJ NË MITROVICË, 2012 (MUNDËSIA) Tregim nga pronari i muzeut privat

Gjon Gjergji kullën e babait e ka shëndrru vjetër dhe një gur me të cilin ishte punuar toka, në muze ku ka të ruajtura shumë eksponate të parmena etj. ndryshme. Përveç gjësendeve të lartpërmendura në Posa të hysh në këte muze të bijnë në sy shtepinë muze gjinden edhe hordovi për raki, trapazani me shkallë për tu ngjitur në katin lartë gulluzhdra, fertere, fun i bukës, sita, buria e ujit, pra në dhomën ku janë të ruajtura gjësende të magjja, saxhat, mashat, llullat që janë përdor trashëgëmisë kulturore. për pirjen e duhanit, kollapi për pushkë, shosha, Në ketë muze gjinden sofra e drurit, lugët e buquki etj. drurit, tavat nga dheu, gjygyma, vegsha-vegla Në ketë muze është edhe një kryq druri i cili këto që janë përdorur shumë herët. Në këtë konsiderohet që është mbi 100 vite i vjetër, i cili muze gjindet edhe veku me të gjitha pjesët e tij është përdorur për festa të ndryshme fetare. Ky -shpata, shuli, qekerrki, boshti, shtiza, furka, kryq edhe sot përdoret nga kjo familje në rast gërrshanët etj. të festave. Po ashtu këtu ruhen gjesende për me shumë Në dollapet e këtij muzeu ka shume libra se 100 vite. Fitilaqi dhe llamba me vajguri dhe të ruajtura që i takojnë periudhës para dhe pas eshkat për me ba shkendija me ndez zjarrin - lufte. Gjinden edhe vegla dhe mjete pune të mjete keto që janë përdorur për ndriqim. Veshja punuara nga druri si: grabuja, tërfurqit, krraba, kombëtare e punuar me vek ruhet në ketë muze. kosheret e bletëve, kmesa, sopata, lopata, Pjesët e veshjes kombëtare janë kmisha e grave, shytni etj. marhama, pshallaku dhe shalli ndërsa për Mbi 400 fotograﬁ të ndryshme të periudhës burrat janë tirqit, opangat gogishte, plisi dhe gjatë dhe pas luftës vizitoret mund ti shoﬁ n në shoka. këtë muze. Arka e qejzit, djepi, mullini i kafes, hekuri për Disa nga gjësendet që gjinden në këtë muze hekurosje me prush, makina e vjetër e shkrimit, janë dhuruar nga vullnetarët. kanaret e vjetër, pocerrka, qiftelia, drapni, Muzeu vizitohet nga vizitorë vendorë dhe kumona, parajka e teshave, një telefon shumë i ndërkombëtar.

RRËFIME TË 38 URTA GJON GJERGJI NË SHTËPINË E TIJ NË KRUSHEVË TË MADHE, KLINË, 2012 (ZANA) Tregim rreth pritjes dhe rendit në odat e burrave

Të shqiptarët ka qenë traditë që kur ka shku Në odën e burrave kur ka ardh musafiri musafi ri të thirr: o i zoti i shpisë, e i zoti i shpisë në një shtëpi atë natë në atë shtëpi ku ka i ka thënë hajde de e mirë se vjen në kullat qënë musafi ri janë kanë të ftuar gjithë lagja. tona. Kanë bisedue, kanë këndu këngë me qifteli e Në ditët e sotme fatkeqësisht nuk ekziston sharkija, këngë patriotike që është mbajtur dhe mikpritja, kur shkon musafiri e therret del ruajtur patriotizmi shqiptar. dikush nga shpija dhe e pyet se qka po don? Në kulla shpesh herë janë fal gjaqet, është Kjo do të thotë se sot të gjithë janë bërë zot dhënë besa, fjala e nderi dhe të gjitha këto janë shpije. respektuar, ndërsa tani fatkeqësisht kullat dhe Në kohët e vjetra kur një musafi r ka shkue burrnija nëpër oda ka fi llue me ra duke humbur të miku apo kudo qoftë fjala e parë e zotit të kështu vlerat e mëdha të baballarëve tanë qe shpisë drejtuar musafi rit ka qënë “ a ki ndonjë dikur ishin në ballë të oxhakut, të nderit ku hall dhe a mundem unë me të ndihmu”?, dhe pihet kafja dhe buka hahet më zemër. nëse musafi ri ka pas ndonjë hall apo dertë i Tani ka pak njerëz që i ruajnë këto vlera zoti i shpisë i ka ndihmu dhe ja ka ba qaren dhe tradita. Këto vlera dhe tradita po përpiqen sipas mundësisë. të ruhen në rrafshin e Dukagjinit, ku vlen të Odat shqiptare çdo herë kanë luajtur rol përmendën të pamët ku ende ekziston rendi, të rendësishëm në cdo periudhë historike. Në mikpritja dhe përcjellja. odat e burrave ka pas rend, janë kryer shumë Kur një person shkon me pa më 30 apo më punë. Odat gjatë luftrave kanë qenë vatra të më shumë burra kur hyjnë në odën e burrave qëndresës kombëtare. një në emër të grupit ua shëndosh kryet në emër Në odat e burrave janë ba biseda është të të gjithë shokëve qe është një lehtësim i dhënë besa, fjala, nderi dhe burrnia. Në odat e madh për të zotin e te pamës, pastaj nga pritësi burrave çdo herë kur një person e ka marr fjalën i të pamës i jipet fjala atij njeriut që ka ardhë me të tjerët e kanë ndëgju qka do të thotë se është palë. Ai njeri është i nderuar dhe i respektuar respektu rendi dhe fjala. nga i zoti i të pamës. RRËFIME TË 40 URTA SADIK MAXHARAJ NË SHTËPINË E TIJ NË STUDENICË, ISTOG, 2012 (ZANA) Plisi i bardhë

Një nga traditat e popullit është edhe cilat ishin mjaft primitive kurse interesimi për prodhimi i plisit të bardhë. Se si është prodhuar këto prodhime ishte shumë i madh nga popullata dhe si e kanë ruajtur këtë zeje si pjesë e e trevave shqiptare. trashëgimisë familjare, Naxhi Gjurgjealo, Ishin tri modele të plisave dhe ato ndaheshin stërnipi i Jashar Efendisë, një qeleshe punues i sipas krahinave të vendbanimeve që jetonin njohur në këto anë, rrëfen për këtë traditë. shqiptaret si psh. zona e Lumës dhe zona e Dibrës Plisi i bardhë (qeleshja) gjatë perandorisë i kanë plisat e njejtë ku ana e sipërme është e osmane së pari është punuar në Gjakovë nga rrafshtë, zona e Jugut ana e sipërme është shumë mjeshtrit e këtij qyteti dhe pastaj edhe në e gjatë dhe e ka një bisht të vogël dhe lloji i tretë Prizren. Familja Gjurgjealo e punon këtë zanat është pjesa e sipërme është më pak e lartë se ato (zeje) më shumë se 130 vite që kur babagjyshi nga lloji i i zonës së Jugut. i Naxhiut si fëmijë nga 9 vjeçar kishte qenë si Shitorja e kësaj familjeje ka qenë e para shegërt në një punëtori ku janë punuar plisat nëPrizren ku janë punuar dhe shitur plisat e dhe si shegërt ka shërbyer dhe ka marrë zanatin bardhë, dhe gjindet ende në po atë vend për më për 10 vite me radhë. shumë se 130 vjet. Naxhiu thotë se këtë zeje do Pas gjithë atyre viteve si shegërt, dëshira e ta trashëgojnë fëmijët e tij dhe pasardhësit tjerë tij ka qenë që ta hap punëtorinë e vet dhe me nga kjo familje. kalimin e kohës familja vendosi të hap një Për ta mbajtur këtë zeje ai thotë se iu nevojitet dyqan për ta vazhduar traditën në prodhimin e përkrahje institucionale dhe ndërkombëtare me plisit në Prizren. Në ﬁ llim janë ballafaquar me ﬁ nancime të vogla. Pjesëmarrja në panaire duhet shumë probleme sepse u mungonin veglat e të bëhet edhe jashtë Kosovës për ta prezentuar punës ngase së pari i prodhuan vetë mjetet të këtë simbol unik ndër ne. (ARTEZA)

RRËFIME TË 42 URTA Mësiti

Eh more babë o kon v’shtirë at’here, po fjala “Çka o bo?”, e veti m’siti. o konë fjalë. E kemi pas i’ nipash n’Carrabreg. “Mos ia bon çikën për hajr!”. I lypën nuse gjithkund e kush nuk ia jepke. O “Pse?”. konë sakat en komë. Njonën komë e ka pasë ma “Ish djali tapall”. t’shkurt. I thojnë njonit me hi m’sit en Pozhar. “A për qata e kije a? Ketë punë e ndreqi un Ajo ish konë shpi e mirë besa edhe çika e mirë sod. Shko ti en shpi e unë vi e t’thirri!”. e e vyeme. Ja bojnë ikrar i parë oponga lëkure. Shkon m’siti en Carrabreg e i thotë babës t’ Ai hin e shkon edhe e lypë çikën. Edhe këta djalit: “Hipe djalin en shelnje t’krasit se dikush Carrabregu ishin shpi me zo. E livdon djalin e i ka thone mikut se djali o sakat”. çonë re ëm’ re. Kur shkon s’dyti ia bajnë për hajr. Çohet m’siti e shkon te miku e e merr me veti Niset m’siti me ardhë e me e pru fjalën. N’at te shelnja e i thotë: “Qeky o djali a po e sheh?”. kohë dikush shkonë te baba i nusës e i thotë: “Po”. “T’plaqin sytë qysh e ke dhonë çikën si molla “A po e krasit shelnjen?”. “Po”. “A o sakat për tapall”. a jo?”. “Jo”. “Jo more nuk oshtë e mujtne”, ja pret baba “Çka me bo tash?”. i çiks. Po. Jo. Po e jo. Çohet baba i çiks e vrap “Shko e bonja për hajr!”. trup e trup e e nxen m’sitin pa hi en katun. I Miku kthehet e shkon en shpi t’vet e m’siti mushun frymë e thrret m’sitin en emën e i thotë shkon e ia çon fjalën. Kur o dal djali tapall

(7 SHTATORI) nal i herë. askush nuk e ka përmen atë punë ma. Festa e Pashkëve

Tregimi për Ringjalljen e Krishtit është bërë ndërsa për gratë shtatzëna përdoreshin për festë të shejtë sipas znj. Lucaj e cila tregon se ta zbuluar gjininë e fëmijes së palindur si Krishti është vrarë në kryq dhe ringjallja e tij ka dhe nuset kalonin vezët para se të hynin në ndodhur pas 50 ditëve. shtëpinë e burrit. Me herët miqve që vinin për të Festa e Pashkëve është festuar nga shekulli uruar festën e Pashkëve ju ofroheshin aq vezë IV, në fi llim Kisha e ka festuar vetem një ditë sa anëtarë të familjes janë ndërsa sot ato nuk e një natë në mes të shtunës së madhe dhe praktikohen sipas traditës por ju ofrohen sipas të dielës së Pashkëve. Më vonë zhvillohet dëshirës ndoshta ma shumë se sa anëtarë që “Treditëshi i shenjtë i zotrisë së kryqzuar, jetojnë në shtëpi. varrosur dhe ringjallur”. Kremtimi liturgjik i Premtja e madhe konsiderohet si festë këtyre tri ditëve fi llon në mbrëmjen e të ejtes së e agjërimit dhe atë ditë nuk hahet mishi e as madhe deri të dielën e Pashkëve dhe e festojnë yndyra por mund të përdoret mishi i peshkut. brez pas brezi. Dita e festës së Pashkëve të Mbrëmja e të shtunës është mesha e madhe krishtera është e lëvizshme, vendoset çdo vit ku fi llon nga mesnata ku shkon në kishë gjithë të dielën pasuese, të parën hëne të plotë pas familja dhe aty mbahet Mesha e Madhe dhe me baraznatës të pranverës (21 marsit). veti mirret pogaqja e cila përgaditet me ajran. Data e Pashkëve është përfshirë mes 22 Nga e diela fi llon të festohet festa e Pashkëve marsit dhe 25 prillit. ku përgaditen shumë lloje të gjellërave, Të enjtën e madhe ngjyrosen vezët vetëm ëmbëlsirave dhe priten miq e dashamirë të në praninë e antarëve të familjes sepse nuk familjes që vijnë ta urojnë festën. duhet ti shohin të tjerët deri në Ditën e Madhe Për të kuptuar më mirë Pashkët janë: pra te dielën. Vezët ngjyrosen me ngjyra të Festë e Jetës, Festë e Paqës, Festë e Dritës , ndryshme veqanërisht me ngjyrë të kuqe sepse Festë e Gëzimit, Festë e Bashkimit, etj. kanë një rëndësi unike, simbolin e jetës, por Në kohën e fundit rinia nuk e ruan traditën edhe të vetë besimit si dhe paraqitja e stinës e vjetër të festës së Pashkëve sotme por nuk i së verës. festojnë me agjërim si të moshuarit që është Vezët konsideroheshin si një mjet magjie edhe traditë. e fuqishme dhe kur ndërtoheshin shtëpitë i Ngjarja u sigurua nga Viktore Colaj, 71 futnin nën themelet për ta larguar të keqen, vjeçare, deçanase e martuar në Prizren.

RRËFIME TË 44 URTA DRITA VUKSHINAJ DHE MBESA E SAJ NË SHTËPINË E TYRE NË PRIZREN, 2012 (CHWB) Përgatitja e vajzës për martesë

Unë jam fejua 14 vjet, e kam shku nuse jastëk e shumë sene tjera të nevojshme për në vend të motrës tem sepse baba jem e ka nusen e dhandrrin. Kena punu edhe bakshishe dhanë motrën temë hala pa lind sa u kanë nana për njerëzit e shpisë së burrit, ju kam punu shtatzanë, dhe motra kur ka lind ka pas t’ meta, këmisha me pëlhura, e te jaka e te duart i kena kur u rrit e kena kuptu se nuk fl et, e baba jem punu me rruza, polluvera, xhempera. Besa s’ka dashtë me ja dhanë çikën shokit e në vend kena punu edhe hyrama që ma vonë ja nisën të saj m’ kanë çu nuse mu. Unë jam 2 vjet ma e mi than çarshafa e kur jam martu unë i kena madhe se burri jem. Meqë m’kanë fejua mu edhe than hyrama, të punume me lloj lloj ngjyra e 3 vjet tjera s’jam martu se e kam ba gati çejzin. jerrneke. Kur u caktua dita për mu martu, te enjten mi Te shtunën pas darkës, ja kanë nis çikat me kanë pru ata të burrit teshat, janë ardhë shumë m’ knu, për me ngjit kanën. Ka pas shume kangë burra para orës 12, u dashtë teshat me u çu te po kangët që i kanë k’nu në fi llim që me ja nis nusja me sabah, se u kanë bereqet me u çu me çika me kajtë janë kanë: ‘Oj Hatiqe dil e këqyre sabah, edhe përhajret janë dashtë mu ba gjithë hanën, të ka ardhë vakti për me ngjitë kanën, para drekës. ngjitet kana me pika pika, edhe sonte bajrak Unë teshat që mi kanë pru si kam pa asnjë nër çika’, e edhe shumë kangë tjera që kanë deri atë ditë që i kam vesh që kanë ardhë me zgat me ka 1 orë a 2 tu t’ knu, e unë pa u nalë m’ marrë. tu kajtë. Të premten ma kanë ngjit shaminë e bardhë Te dillen jam çu herët, mu ba gati, çikat e me sabah edhe ja kam nis vajit, e i kam marrë mahallës m’kan ndreq pak si nuse, i kam vesh n’gryk krejt anëtarët e familjes tem, jemi kanë dimiat, mitanin e jelekun me jaka qe mi kanë familje e madhe, ma shumë se 50 veta jemi pru si tesha te nuses, edhe duvakun qe u kanë kanë. i kuq. E para se me ardhë krushqit ma kanë Të premten kojshit janë ardhë për përhajr vnu një pe te kuq rreth e rreth krahëve e unë edhe krejt gratë e çikat që kanë ardhë kam dal i për dritare kur i kam pa krushqit e kam këput kam marrë n’gryk. atë pe, e prej se e ke këput penin ma s’kam Te shtunën ne mëngjes përsëri u dashtë mi guxua me fol se nusja su dashtë me fol deri sa prit krejt mysafi r edhe miqasinë që i kena thirr ta takon dhandrrin, sepse nusja u dashtë me krejt i kam pritë e kam dal te dera e shpisë mi fol ma së pari herë me dhandrrin për me pas pritë e mi marr n’gryk. Ka pasë edhe shumë dashni të madhe mes veti. mysafi r të fshatit që janë ardhë pa i thirr, për Gratë e kerrit janë pritë n’ oborr, e mandej me pa çejzin edhe teshat edhe ato u dashtë me m’kanë qitë mu jashtë me më taku me gratë e dal mi pritë me kajtë e mi marr n’gryk. kerrit, ma kanë hekë duvakun e kuq, edhe kanë Çejzin m’ka ndihmu me bë nana se u dashtë shkep sheqera kocka se s’kena pas sheqera tjerë krejt mu punu ne vek, kem punu qylyma, dyshek si tani. Dhe pas kësaj unë kam nejtë n’ kamë me me fjet n’ta që i kena punu me lesh, sexhade, sy mshel pa fol, dhe m’kan çu n’ kerr t’ nuses.

RRËFIME TË 46 URTA HASIME RAMA NË SHTËPINË E SAJ NË FUSHE KOSOVE, 2012 (AKTI) Fejesa

Kushëriri apo një mik i djalit shkon në ndryshme: “nebe” – sheqer dhe para (rregullisht shtëpinë e vajzës, kur janë aty prindërit apo ari, në napolona), unazë dhe një tubë lule, të vëllezërit e saj dhe pas një bisede të shkurtër mbështjella në letër të kuqe dhe të lidhura me u thotë: “Unë kam ardhur për t’ua lypë këtë mëndafsh. vajzë për fi lan djalin.” Ka raste që ia premtojnë Para dërgon më shumë, po qe se do që vajza menjëherë, por zakonisht thonë: “Pritni pesë- t’u dhurojë peshqeshe më shumë miqve, të gjashtë ditë dhe do t’u çojmë fjalë.” Kur i çojnë njohurve dhe farefi sit të gjerë. Vajza e fejuar rri fjalë që të vijë, ai shkon dhe e merr me vete në shtëpinë e babait dy muaj e më së shumti deri unazën, të quajtur burmë. në një vit, për të cilën kohë nuk guxon të dalë në Pasi ta kenë pirë kafenë, ai ia jep nënës së rrugë. Sa herë që i fejuari kalon para shtëpisë së vajzës unazën, ndërsa kur niset për shtëpi, ata saj, e fejuara duhet t’i çojë peshqeshe në shtëpi, i japin atij çevrenë. Kjo quhet unaza e vogël. dhe këtë më së largu të nesërmen. Zakonisht Me këtë rast e caktojnë ditën kur do të vijnë me i çon farë ëmbëlsire (revani apo gurabija). “unazë të madhe”. E po qe se nuk duan t’ia japin Të fejuarit për këtë arsye ngurojnë të kalojnë vajzën, këtë ia bëjnë me dije përmes ndonjë përpara shtëpisë së vajzës, që mos t’i sjellin miku nga shtëpia e vajzës: “Mos të vijë!”. kësisoj shpenzime. Fejesa konsiston në atë që djali dërgon Ndërprerja – Dy deri në shtatë javë para se shtëpisë së vajzës, pasi që nëna e tij të jetë do ta marrë vajzën në shtëpi të tij, dhëndri çon marrë vesh për këtë me vajzën, dhe për fjalë se kur do të behet kurorëzimi dhe kur do këtë pajtohen baballarët e tyre, dhurata të të bëhen gati për vajzën. (ZANA) RRËFIME TË 48 URTA (MUNDËSIA) dekoruar mepeshqirdhelule,ithërretmysa me mataratëmbushurverëaporakidhe nga shtëpiaedhëndrit,mebuklipërkatësisht ditë paradasmës.Meatërastbuklia,djalosh ndërmjet dybashkësivefamiljare. konsiderohet aktkolektivivendosjessëlidhjes për gëzimedasmore.Nëpopullmartesa kalon tëkosituritdheviletrrushi,pasonkoha vendoseshin nëvendtësigurt,pastajkur gëzimi dasmor.Kurkorreshintëlashtatdhe që duhejtëkryheshinpërparasepërgatitej punësh bujqësoretëverësdhevjeshtës, kaluarën dasmaishtekushtëzuarmenjëvarg mori zakoneshtëndryshme,poashtunë shtëpisë apondërtesësmysa rëndësi tëvihetnëkohënetheksuar.Përpara duke shkuarnështëpitëetyre. bajraktari me apo çejzat.Kolonëssëkrushqveuprin Zbukurohen edheveturat,dikurqerretekuajve dekoruar mepeshqirë,luledherozmarinë. shërbehet mesendviç. se dikushkaardhurprejsëlargumundtë dhe shërbehenvetëmmekafe,poqe dekorim. Pastajmysa që tëftuaritujapindisaparafëmijëvepër që idekorojnëmerozmarinë.Ështëzakon nga tërinjtë,mësëshpeshtijanëkëtovajzat, ngushta me fëmijët, veçmasmedjemtë e martesat eshthurura dajambantelidhje të në dasmënenipit.Moti, fisetgjinore,në Roli idajësdikurkaqenëshumë irëndësishëm është dëshmitariidytëme rastin ekurorëzimit. dhëndrit, kursesotnëshumicën erasteve të cilitështëevendosurnjëmollë. Thirrja edasmorëvezakonishtbëhetdisa Ashtu siçepërcjellinjetëntonënjë Dasma tradicionaleserbe Para sëgjithash,nëdasmëështëme Krushqit serbë në shumicën e rasteve janë të Krushqit serbënëshumicënerastevejanëtë Kryekrushk mëherëtka qenëdajai Formimi ikolonëssëdasmës fl amurin trengjyrësh, nështizëtë fi rët tubohennështëpi fi rët ipresindisa Dasmat eserbëve fi rët, rët, dy pajisjen enuseskapasurdomethënietë nuses kaqenëmbulimiikokës.Vellojanë të huajdhediçkavjetër. veshur diçkatëre,ngjyrëkaltër, përkatësisht dhëndri.Nusjaduhettëketë rregullit, fustaninedasmësblenvjehrri, të bardha,mevellobardhëmbikokë.Sipas motrat dheshoqetmëtëmira.Nusjaveshëtme është ditursekushbabaiikujt. mashkullore, sepsenëmartesëngruporeasqë daja ështëkujdesurpërnipërit,sievetmjafuqi motrës sëtij.Nëmartesënevërtetëgrupore atë rast. interesanti dhemësëshumti mahibehënme i dajës.Nëpopullintonëky momentështëmë vëlla, atëherëështëkydjali ihallës,axhës, ndërsa eshetvëllaiisaj. Poqesenukka që dotëmartohet. Mashkulli iciliekapdotëjetëparinëradhë pas kurorëzimitnëkishëegjuanpërmbikokë. në tëcilënjanëfuturparatëedhepoatëmollë kurorëzimit nështëpinëesajpërgatitmollën qëllojë mepushkëmollën.Poashtu,nusjapara rri nështëpigjithnjëderisadhëndrimosta drurin mëtëlartënëkopshtinenuses.Nusja për tamarrënusen,vjehrrievendosmollënnë më tëruajturanëvisettona.Kurdhëndrivjen Për këtëarsyekamundurtaheqëvetëmburri. ekskluzivisht përbashkëshortineardhshëm. krishtera sipastëcilavegruajaështëededikuar të tjerë,përkatësishtnënshtrimiparimeve fshehjen ebukurisëngashikimiimeshkujve ndikimi iforcavetëkëqija,porpoashtuedhe fi shtë: mbrojtjentashmëtëpërmendurnga Element irëndësishëmnëveshjene Nuses merastineveshjesindihmojnë Veshja enuses Nusen eblenëkryekrushku apodhëndri, Gjuajtja emollësështënjëprejzakoneve Ardhja nështëpinëenuses Shingjergji

Ky asht tregimi për festën e Shingjergjit, Ujin e mullinit, barin, hithat dhe votë i festë të cilën e festojnë kryesisht romët, qesim krejt në nji kofe, i lajmë f’mitë dhe pastaj ashkalitë dhe egjiptasit. i veshim me tesha t’ reja që iu kemi ble dy tre Këtë tregim e tregon personalisht Hysnije ditë përpara Shengjergjit. Jaha në mënyrën si e festojnë ashkalitë këtë Dytën ditë të Shingjergjit hahet silla e festë. Shingjergjit. Aty mbledhen familja e madhe, Shëngjergji është nji festë për ne sikurse djemtë, nipat, mesat e rejat. Mas dreke shkojmë Bajrami për muslimanë e Krishtlindja për serbët te familjet tona me bo për hajr Shingjergjin. Aty e katolikët. na presin me omëlcina dhe soka. Nji javë para Shingjergjit e pastrojmë Tretën ditë të Shingjergjit u veshim edhe shtëpinë, i lajmë të gjitha tepihat, perdet, tona na t’ mdhejt, dilshim n’ park ku bojke muzika, çka ka me u la. Blehet kingji tre-katër ditë k’cejshim, lujshim edhe na në mënyrën tonë deri përpara, mahet mirë e f’mija gëzohen e lozin vonë. me të. Ma së shumti e majnë gabelt (emërtim i Natën e Shingjergjit prehet kingji. ashkalive për romët). Ata prejnë ka dy-tre kingja Kur o kon mullini, shkojshim me mar ujë, pak dhe e majnë në mënyrë të vet ku shpenzojnë hitha, pak bari, e rujshim ka ni vo të velikdanit, shumë pare për Shingjergj. e në sabah ditën e Shingjergjit i stërpikim fmitë Kjo festë mbahet katër ditë. me u çu heret kurse gjatë ditës i lajmë fmitë.

RRËFIME TË 50 URTA HYSNIJE JAHA DHE MBESA E SAJ NË SHTËPINË E TYRE NË MITROVICË, 2012 (MUNDËSIA) Festa e fshatit

Më datën e 14 të majit të çdo viti festohet të rinjtë, që shkojnë në fushë për grurë, misër festa e fshatit, Shën Jeremije. Nikoqiri i cili ka dhe në livadhe, ndalojnë në disa vende ku janë festë, një vit përpara kësaj, atë ditë e merr kryqin mbishkrimet në dru dhe ku njerëzit së bashku dhe kulaçin ashtu që e merr përsipër festën e me priftin lutën për mirëqenie të popullatës. fshatit. Me rastin e arritjes së njerëzve tek mulliri Festa ka ﬁ lluar me liturgjinë në kishë dhe me i vjetër me ujë dhe të blini i vjetër ku gjendet prerjen e kulaçit. Me të përfunduar të lutjeve dhe jazi, kryqbartësi duhet të lahet në ujë së të prerjes, trashëgimtari i nikoqirit apo nikoqiri e bashku me kryq në të gjitha anët e botës, ashtu merr kryqin dhe e vendos përpara kishës. Pas tij siç është edhe kryqi. Pas kryqbartësit do të shkojnë të rinjtë dhe njerëzit me ikona kishtare shkonin fëmijët dhe të rinjtë dhe do ta stërpikin dhe ﬂ amuj kishtarë. kryqbartësin me ujë. Detyrë e kryqbartësit ka Kryqmbajtësi me priftin shkon në procesion qenë që kur të kalojë para çdo familjeje duhet së pari përreth kishës dhe pastaj tek kisha e ta kryqëzojë gjellën dhe pijet dhe t’i bekojë ato. vjetër prej dërrasash. Procesioni është bërë edhe Pasi t’i kenë vizituar të gjitha vendet, prifti rreth kishës së vjetër. Pasi të ketë përfunduar e pas kryqbartësit, me nikoqirin dhe me të gjithë gjithë kjo, nisën përreth fshatit. Secila shtëpi, njerëzit shkojnë në kishë. Të gjithë njerëzit që sipas zakonit, qet përpara dyerve të saj raki dhe do të vijnë në kishë hyjnë në konakun e kishës gota, lëngje, qumësht që njerëzit të hanë diç. për t’ia uruar festën nikoqirit dhe ulën përreth Procesionet kanë lëvizur përreth tërë fshatit. tavolinave në të cilat nikoqiri ka vendosur Në atë rrugë rreth fshatit janë nisur rëndom ushqim dhe pije për ta shënuar këtë festë të tij.

RRËFIME TË 52 URTA ŽIVORAD DIMITRIJEVIĆ NË SHTËPINË E TIJ NË GORAZDEVC, PEJË. 2012 (INTERSOS) Tyrbja e Karabash Babës

Një nga gojëdhënat më të pazakonta që në lagjen e tij Islaana në Prizren. Ky transferim tregoheshin nga pleqtë e këtij qyteti është edhe e kishte habitur tej mase Fetahun dhe familjen ajo e Karabash Babës dhe shqetësimit të tij në e tij. Ai shumë radhë dhe shumë pak tregonte varrin ku prehej. Vërtetësia e ﬁ llimit të tregimit rreth kësaj ndodhie të jashtëzakonshme. mund të vihet në pikëpyetje, por ajo çka ka Karabash Baba e kishte kërcënuar Fetahun ndodhur më pas thuhet se është dëshmuar nga se po që se nuk e mban fjalën, ai do të përjetonte disa të tjerë dhe kështu tregimi është përhapur tmerre të ndryshme në këtë jetë. Fetahu edhe shpejtë në mesin e popullit dhe është treguar pas kthimit në vendlindje nuk ishte i qetë, pasi brez pas brezi. nga njëra anë ai frikësoj ta paraqiste këtë rast Ngjarja duhet të ketë ndodhur kah pjesa tek njerëzit e pushtetit, ndërsa në anën tjetër e fundit e shekullit XIX, atëherë kur Prizreni frikësohej nga kërcënimi i Karabash Babës, i ishte pjesë e Perandorisë Osmane. Një i ri cili kohë pas kohe i paraqitej në ëndrra për ta prizrenas, i quajtur Fetah i biri i Sylejmanit, që përkujtuar për amanetin. ishte lindur në vitin 1860, gjendej i burgosur në Një ditë ai merr guxim dhe niset për në ishullin Malta . Familja e tij në Prizren, gruaja Beledie, ku pas shumë mundimeve merr dhe fëmijët, bëheshin gati për të imigruar në miratimin që ta hap varrin dhe së bashku me brendësi të territoreve të Perandorisë Osmane, këtë miratim atij i jepen edhe vegla pune dhe që tani njihet si Turqia. Fetahu në burg ishte dy xhandarë për përcjellje. Në ndihmë Fetahut i shumë i mërzitur rreth fatit të familjes së tij, të shkon edhe djali i tij, Muhamedi. cilët nuk kishin asnjë haber për te, bile as nuk Sipas udhëzimeve të Karabash Babës, dinin nëse ky ishte i gjallë apo i vdekur. varri i tij gjendej në Lagjen e Romëve, në një Kështu, një natë Fetahu i burgosur zgjohet rrugicë të ngushtë në anën e djathtë të rrugës, nga gjumi pasi në ëndrrën e tij ishte paraqitur nën dyqanin e një farkëtari. Gjetja e varrit nuk një njeri që veten e kishte prezantuar me ishte e vështirë për Fetahun. Ai dhe djali i tij emrin Karabash Baba. Karabash Baba, emër e gropojnë varrin dhe për çudinë e tyre dhe të që përdoret në mesin e popullatës, i kishte pranishmëve të tjerë, trupi i pajetë i Karabash treguar Fetahut se ai nuk ishte i qetë në varrin Babës ishte ende i freskët dhe i padëmtuar, mu e tij në Prizren, sepse mu përmbi varr gjendej ashtu siç thuhet në traditën Islame se trupat e një farkëtar i cili vendin e rrahjes së hekurit e dëshmorëve të vërtetë nuk kalben. Në trupin e kishte mbi kërthizën e trupit të tij të pajetë. Dhe pajetë të Karabash Babës ende ishin rrobat e tij çdo herë kur farkëtari rrihte hekurin, dëshmori të padëmtuara ndërsa në kokën e tij qëndronte Karabash Baba ndjente dhimbje në kërthizën e sarëku i zi, prej nga ndoshta edhe emrin e kishte tij. Për këtë, ai i ofroi lirim nga burgu Fetahut marrë, Karabash. Karabash Baba njihet si një po që se pas kthimit në Prizren ai (Fetahu) do ushtar nga Horasani dhe nuk dihet saktësisht ta zhvendoste varrin e tij në ndonjë vend tjetër. për vitin kur kishte rënë dëshmorë. Fetahu i frikësuar nga kjo ëndërr e çuditshme Trupin e pajetë e varrosin në fushën nuk e pranoi menjëherë këtë ofertë. Karabash Bejzade, ku Fetahu edhe ia ndërton tyrben. Tani Baba sërish iu paraqit në ëndërr të Fetahut por këto varreza në mesin e popullatës njihen si ky sërish nga frika nuk e pranon ofertën dhe “Varrezat e Karabashit” dhe vizitohen gjatë tërë kërkon kohë për të menduar. Në herën e tretë të vitit, e në veçanti gjatë festës së “Hëdërlezit” paraqitjes në ëndërr, Fetahu e pranon ofertën dhe apo festës së daljes nga stina e dimrit në atë të për një çast ai transferohet nga burgu në Malta verës, festë me origjinë pagane. (CHWB)

RRËFIME TË 54 URTA Karvani

Karvani është dita që zhdjergen prej bjeshke. Çobani na përcillke deri në fun t’ stanishtës. Kur Ma parë ka qenë një ditë e caktueme me u delshim në gjys t’ rrugës ndalej karvani. zhdjergë të gjithë për ni herë. Eh, unë e mbaj Aty ish kroni e kthejshin bukë. Ledina u n’mend karvanin edhe në gjini e edhe te burri. Dy mushke plotë. javë përpara e dijshim kur ngjitet karvani. Fmija Kroni i pitës i thojshin. Edhe tash kroni i pitës e pritshin me g’zim këtë ditë. i thojnë po nuk hahet pite mo aty. Bylmeti u djerke ma herët. Qikat knojshin Eh… atëherë u hajke pitja tuj pikë, veç me nër fyt për djerga. I knojshin teshat e reja, mazë. Ish g’zim. Dikush menzi pritke me u nisë. rruzat. Ditën që ngjitej karvani i pritshim në fun Kish fmi që se kish pa nonën e vet tre muj. Kur t’ stanishtës. Të nesrit u niske karvani. mrrijshim në sh’pi fmia ngajshin në fushë e në Kualt ishin t’ ngarkuem me tesha e fmi të bahqe kurse baçica fillojke me u ba gati për vogjel ndër shej e baçica e qitke pitën për rrugë. darkë. Darka e djergave i thojshim. U thirrshin Ni kali ish veç për baçicën. N’koftë se e kish kojshit e fareﬁ si. noj fmi të vogël e merrke përpara. Tash s’ka karvan as darkë të djergave. I kemi U bojke vargu i gatë i kualve. Fmija që harru. Kush kish kullosë në vrri i djergte edhe ishin të zotët me ecë ecshin n’kom. Të gjithë dhentë. I ngjyjke me bojë të kuqe. Ugiqve ia u të veshun me tesha t’ reja. Aty shihej cila gru nojke kumonet. Gjithkush e dijke se të kujat oshtë ma e vyeme se i kish bo teshat ma të mira. dhen po djergen se i ngjishin kumbonët. (INTERSOS) Përroi Kasëmbeg

Në pjesën lindore të Prizrenit, nën malin e pastërtisë së ujit të përroit. Me këtë qëllim, Bajer, rrjedh përroi Kasëmbeg. I begatshëm me ishin thurur edhe legjenda trishtuese për ata që ujë të pastër dhe të freskët, kjo përrua rrjedhte pështynin përroin ose hidhnin mbeturinat në të. nëpër lagjen Kurillë drejt fushave dhe arave Të pakujdesshmit kërcënoheshin me “mallkim” të qytetit. Aty ku kalonte afër ndonjë shtëpie, nëse ndotin ujin e përroit. përroi lëshonte degën e saj e cila e lidhte në Nuset e dikurshme, gjyshet e sotme të “rrjet” të gjitha shtëpitë e tjera që kyçeshin në lagjeve Kurrillë dhe Ralin, ende tregojnë tregime degët e Kasëmbegut. Dhe kështu zhvillohej mbi fatin e nuseve të pakujdesshme të cilat vinin “rrjeti i madh ujor” në mes të shtëpive dhe nga lagjet ku nuk kalonte përroi Kasëmbeg dhe familjeve prizrenase. nuk kishin njohuri për “mallkimin” e ndotjes së Qytetarët prizrenas ishin fanatik në ruajtjen ujit të përroit. e pastërtisë së ujit, pasi ajo shfrytëzohej për Në mesin e këtyre tregimeve është edhe pije dhe pastrim, ndërsa fëmijët e asaj kohe në ngjarja, që ka ndodhur më se katërdhjetë vite degën kryesore të përroit mësonin notin gjatë më parë, e një nuseje, që njihet me emër dhe ditëve të nxehta të verës. mbiemër dhe familjes ku është e martuar, e Në oborret e shtëpive, përroi ishte vend që kishte përjetuar ankthe të tmerrshme pasi i lojës dhe i argëtimit për fëmijët e vegjël. kishte shpërﬁ llur këshillat e të vjetërve që mbi Prindërit e tyre ndërtonin mbi përrua rrota mulliri përroin Kasëmbeg të mos laj pelenat e ndotura në miniaturë që silleshin nga rrjedha e ujit. Në të fëmijës së saj të parë. Nga tmerri i përjetuar njërën anë të rrotës lidheshin duart e një kukulle i anktheve, ajo më kurrë nuk e bëri “gabimin” e cila, duke u sjellur rrota, krijonte efektin sikur e njëjtë. kukulla e sillte vetë rrotën e mullirit. Degëzat e përroit Kasëmbeg, që rrjedhnin Të vjetrit e kujtojnë me nostalgji kohën kur nga mali në shtëpitë prizrenase, u zëvendësuan shtëpitë e lagjes ishin lidhur njëra me tjetrën me me gypat nëntokësore të ujit. Edhe vetë dega kapixhik, oborret ishin të mëdha, ndërsa mes kryesore e përroit u “varros” nëntokë dhe më tyre kalonte përroi Kasëmbeg. Intimiteti familjar nuk shihet askund në lagjen Kurillë. ishte në maksimum, ashtu siç kërkonte tradita, Në kalldrëmet e disa oborreve të shtëpive por kjo nuk pengonte që lidhjet fqinjësore dhe të lagjeve të Kurrillës dhe të Ralinit ende mund fareﬁ snore të jenë shumë më të ngushta se sa të gjenden shenja nga shtrati i Kasëmbegut. tani, kur intimiteti familjar është dukshëm më Mbi këtë shtrat më nuk rrjedh ujë, por mbi te i vogël. rrjedh vetëm kujtimi për një kohë kur dashuria Prej traditës që bartej nga vjehrra tek nusja dhe respekti ishin në kulminacion. Në mesin e dhe nga prindërit tek fëmijët ishte edhe ruajtja këtyre shtëpive është edhe ajo e familjes time.

RRËFIME TË 56 URTA HAJREDIN GASHI NË SHTËPINË E TIJ NË PRIZREN, 2012 (CHWB) Ama sendin qi m’ka humb

Nji herë njoni ma hini shuplakë në shpinë tu At’herë iu thash se kur ti afrohna ngat ai qi dal prej derës së odës. ma ka marr senin ka me piskat. M’erdh inati, e veta kush ma hini? Nisa me marr erë nëpër odë si zagari. Secilit M’kallxuen se ai që asht ulë n’ ballë të që iu afrojsha veç keshke. oxhakut. Kur iu kom afru ati tu marr erë t’ia nguli Unë iu thash këqyrni çka kam me i bo. gjylpanën e ai nga dhimbta piskati e un i thash E mora i gjylponë dhe hina në odë. Iu thash se ti ma ke marrë sendin. se m’ka hup i send, pa kallxu çka o. ”Po ma mirë Ky met i befasuem dhe vonë u mur vesh se ai si ma ka marr t’ma jep!”. Tonë burrat metën jam mahit. tuj k’qyrë.

RRËFIME TË 58 URTA ISUF AHMETXHEKAJ NË SHTËPINË E TIJ NË ISNIQ, DEÇAN, 2012 (INTERSOS) Tregim rreth të pameve

E pamja në atë kohë është mbajt në oda të Prej ditës së parë të pames ja nis’shim me i burrave edhe kanë zgatë deri ne pesë javë. Kur thirrë për të tretën ditë (qelime), kja ditë ashtë është dekë njeri, gru a burrë, i kemi thirrë krejt majt ma së shumti për f’mitë. I blejshim në Pejë katunin edhe të afërmit, u tubojshim e folshim samunat i qitshim n’ sepeta i qitshim në kry e i qysh me ja ba sa ma mirë të pamen, dhe nëse ka bishim për ditën e tretë qelime. Zishim hallve, nevojë për me i nimue për të pamen se nashta dhe në samun i qitshim nji lugë hallva dhe ja është kanë fukara, se në atë kohë na shkojshin jepshim femive për sevap (natyrisht familjeve kit e zgedhës. më të vorfra). Masanej të shtatën ditë u thirrke I dajshim njerëzit kush ka me shkep haber hoxha u thirrshin tan ilakja, që ishin të ngatit e dhe ku ka me shkep haber për mos me mbet të vdekunit, për darkë atë natë. kërkush pa haber (gjevap). Deri sa u shkepke Tani mas dreke apo darke qe u jepke haberi për vorrim nëpër miqasi e dashamir, na për shpirtin e të vdekurit se i thojnë Mevlyd te shpija i dajshim punët për me i kry sa zgatke e u knojshin mevlydi e u bajke Amini dhe ju pamja, kush ka me qit ujë, kush qaja, kush me i lypke hallalli. Masanej u përshendetshin dhe palu apangat, dikush me i rahatu kualtë, kijet, se u shkepshin, por e pamja vazhdojke. Mbasi u përpara me kerrë e kual, e kerr me kie shkojshin kryke e pamja prej 4 apo 5 jave, për çdo Bajram me pa n’ katun edhe besa rrishin në konak, e u (festa) të parë mbas rastit të vdekjes, në atë dufke me i shkep nëpër katun me fjetë se vishin familje shkojshin krejt miqasia për me nejtë prej katuneve të largta. Dhe të nesrit vishin natje dhe me i thanë a po mërzitesh, po thojshin se (në mëngjes) na shnoshin kryt edhe ni herë e është e pamja e dytë (shkaku se familja e ndien shkojshin. mungesën e të vdekurit gjatë festave).

RRËFIME TË 60 URTA

RRËFIME TË 62 URTA

JP - EU/CoE Support to the Promotion of Cultural Diversity (PCDK)

Funded Implemented by the European Union by the Council of Europe

EUROPEAN UNION COUNCIL CONSEIL OF EUROPE DE L’EUROPE

RRËFIME TË 64 URTA