PATOSI Traditë - Kulturë qershor 2019

Traditë dhe Kulturë 1 Përmbajtja

-PATOSI Monumentet e Kultit Informacion i përgjithshëm Manastiri i Shën Trifonit dhe Kultura të ndryshme, një qytet Kishat e Sheqishtes Greva e Naftëtarëve -RUZHDIE të Patosit 7 - 11 Mars 1927 Informacion i përgjithshëm Nafta Zharrëz Rezervuari i Ruzhdies Nafta Ruzhdie Monumentet e Kultit Ulliri Mekami i Drenies Flora dhe Fauna Varri i Baba Mustafait (të gjatit) Monumentet e Kulturës Monumentet e Natyrës Kalaja e Margëlliçit Ujvarat në kanionin e Siqecës Margëlliçi, dëshmitar i terrakotës së Rrapi i Zhugrit Afërditës -TRADITA MYZEQARE Tuma e Patosit Dasma Myzeqare Ura e Ofiçinës Bujqësia dhe Blegtoria Monumentet e Kultit Oda Myzeqare Kisha e “Shën Mëhillit” dhe Kishat e -TRADITA MALLAKASTRIOTE tjera të Sheqishtes Bujqësia dhe Blegtoria Monumentet e Natyrës Oda Mallakastriote Rrepet e Peshkëpijave -VESHJET KARAKTERISTIKE Punimet artizanale POPULLORE Disa nga objektet e hershme Veshjet Myzeqare kulturore Veshjet Mallakastriote -ZHARRËZA Veshjet Vllehe Informacion i përgjithshëm Veshjet Çame Vllehët në Myzeqe FESTIVALI “STREET ART” Rezervuari i Zharrzës Monumentet e Kulturës Novosela

2 Traditë dhe Kulturë “Patosi, Traditë - Kulturë”, është një botim i cili vjen në kuadër të Trashëgimisë Kulturore. Revista prezanton qytetin në aspektin e etnokulturor dhe historik, në funksion të komunitetit vendas dhe gjithë atyre që dëshirojnë ta vizitojnë atë nga afër. Patosi është zhvilluar si një qëndër e re banimi dhe shërbimi social për naftëtarët dhe familjet e tyre, të cilët e populluan qytetin dhe krijuan shtresime të larmishme social- kulturore të pasura me traditën dhe psikologjinë e zonave nga vinin. Lindja e qyteteve që vihet re në shekujt IV - III krijoi kushtet për zhvillimin e një prodhimtarie zejtare shumëdegëshe, e cila çoi në zgjerimin e veprimtarisë së tyre tregëtare si dhe rritjen e gjithanshme të ekonomisë monetare1. Të dhënat arkeologjike e numizmatike që kemi nga shumica e qyteteve Ilire (Lis, Zgërdhesh, Selcë e Poshtme, Irmaj, Dimal, Klos, Margëlliç, Amantia, Antigone etj), dëshmojnë për një rritje të konsiderueshme të volumit të mallrave që hidhen në treg, për një qarkullim më të dendur monetar. Nuk ka dyshim që Dyrrahu dhe Apolonia luajnë një rol të rëndësishëm në tregun ilir gjatë gjithë peridhës helenistike2. Të gjitha këto dëshmi flasin për një fortesë të një rëndësie të veçantë për zhvillimin ekonomik të vendit në atë kohë. Zgjerimi i vendburimeve të naftës e gazit në vite, ndikuan në mënyrë të ndjeshme që ky qytet të merrte edhe funksionet e një rajoni industrial. Ritmet e zhvillimit ekonomik kanë qenë të pandashme nga ato të zhvillimit social e kulturor të banorëve. Ky buletin vjen në kuadër 70 vjetorin e krijimit të qytetit, ku me krenari kemi ndarë me qytetarët tanë histori dhe vlera. Pas ndarjes Administrativo- Territoriale, Njësia Administrative Ruzhdie dhe Njësia Administrative Zharrëz iu bashkuan Bashkisë Patos, duke respektuar edhe kriterin e përbashkët të traditës, kulturës, lidhjet tradicionale dhe vlera të tjera vendore. Është punuar me përkushtim që të gjithë elementët kulturor të pasqyrohen në këtë botim, duke u dhënë mundësi të gjithëve ta njohin dhe ta vizitojnë Patosin, si një zonë e pasur me trashëgimi materiale, shpirtërore dhe natyrore.

Rajmonda Balilaj Patos 2019

1 ) S. Islami, Lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare në Iliri, “Iliria” II, 1972, fq 15 – 16. 2) A. Mano, Tregëia dhe arteriet tregëtare të jugut, “Iliria”, 1976, fq 115. Traditë dhe Kulturë 3 PATOSI

Informacion i përgjithshëm Territori i bashkisë Patos shtrihet në jugperëndim të Shqipërisë, në qarkun e Fierit dhe

prej 82.55 km2 kufizohet me Bashkinë Rroskovec, me Bashkinë Fier dhe Bashkinë Ballsh me një sipërfaqe , ku pika me e lartë arrin në fshatin Drenie 498m mbi nivelin e detit dhe me shtrirje minimale në fushat e fshatit Sheqishte 11.2m. Vështrim historik

Emri i qytetit të Patosit sipas studiuesve, rrjedh nga greqishtja e lashtë “Pathos” që do të thotë zjarr. Qyteti i Ri i Patosit, shtrihet gjatë vargut koodrinor Fier - Patos në formë harku, e mbart mbi supet e veta histori dhe vlera të çmuara të një procesi të gjatë zhvillimi të vrullshëm urban dhe social. Kjo qytetzë industriale është krijuar rreth vitit 1949 për të strehuar punëtorët dhe inxhinierët që punësoheshin në të quajturën “Zona Patos - Marinëz”. Patosi është kryeqendra e industrisë së naftës në Shqipëri. Kultura të ndryshme, një qytet!

Tradita Çame

shpirtëror të krahinës së Çamërisë, duhet Nëse do të shikojmënga afër identitetin Bajramet, janë shoqëruar me gatimin e gjelerave dhe embelsirave. Gratë vishnin sëqë tësaj futemi që nuk sadopak ka qenë edhe asnjëherë në etnografinë thjesht rrobat e kërsafta si i thonë sot rrobave e saj shpirtërore. Në traditat e kuzhinës ngjyraqë vishen të nxjerra në festa nga mësepetet të rëndësishme prej nga ku familjare.Ishin ca tumane me lule ngjyra- vendi i ushqimit, por edhe një pjesë e pazëvendësueshme e portretit të saj, i kishin nxjerrë sa e sa herë. I mbushnin atij porteti me aq hapësirë kulturore që me një aromë të ëmbël manxurani dhe edhe tani pas 60 e ca viteve të dëbimit të borziloku në secilën palë të tyre. organizuar të saj nga trojet stërgjyshore Asnjëherë nuk është shkëputur jeta e Vjeshta çame të dehte me erën e ftonjve, asnjëherë nuk është fashitur. me kokrrat e kuqe të shegëve që vareshin degësi ca e lulëkuqe si ushtarë të stërmëdhatë mirë, ishin në degëtgati të e saj, nga besmi te feja islame. Madje festat rreshtoheshinngarkuara, me një limonët nga një që shumë piqeshin shpejt në e shumta të besimtarëve myslimanë si lindjet e fëmijëve, nisja e shtëpive të reja, bërja synet e djemve, duke vënë në krye në sepetet e familjeve çame. Të mblidhnin 4 Traditë dhe Kulturë kokrrat e panumëruara të ullinjve, sepse të xhuma në xhamitë e mbushura plot në vjeshtën që do të vinte do të kishte dhe e përplot me besimtarë dhe të luteshin Shtëpia ishte derëhapur për miqtë që më shumë dasma, këngë, valle. për mbarësinë e familjeve të tyre dhe për asnjëherëmbarë Çamërinë, të mos tëharronin, dinin tëqë bënintë bënin vaj s’duhet t’u mungonte asgjë në sofrën e në govatat e drunjta, të qëndisnin, por shtruar.Gratë bënin gati arrat e migladhetë (bajamet), thanin fiqtë e t’i bënin bukë emritmë të tëmirën Çamërisë e gjërave megatimet që të gatuanin sidomos me të manure, mësonin me saktësi vajzat e tyre duart e tyre. Kështu ia shtonin mirësinë me këtë “kod të përjetshëm”, tëmësonin të këndonin, të kërcenin, të uronin, të flisnin ëmbëlsirës karakteristike “Bakllavasë” që me pak naze, të mbushnin ujë në krua, kur edhe ato vajza do të bëheshin gjyshe të tirrnin leshin e bardhë të deleve, t’iu Asnjëherëe stërgjyshe të ky“Kod”mos harrohej të mos tradita harrohej e bënin çorape e fanella të bukura burrave asnjëherë, por të përcillej tek të tjerat. e djemve mustaqe padirsur apo edhe të mrekullueshme që buronte nga shpirti tëbënin bënin velënxa petë për të leshta byrekë, me të ngjyra prisnin - ngjyra, miqtë të rrisnin fëmijë të shëndetshëm, të dinin çam, nga dielli që ndrinte brigjet e saj që ngrohte gjethet e ullinjve dhe të dafinave, e largët e të afërt në odat e zbardhëlluara një shpirt që dritëzohej edhe nga drita nga gëlqerja e bardhë dhe nga shpirti i e Jonit, nga bujaria që futej në kufijtë e bardhë çam, të shkonin tërë gëzim çdo legjendës. Tradita Vllehe

pasur, ndonsë shumë gjëra kanë ndryshuar Bota dhe shpirti i vllehëve është shumë i janë kërkuar mjaft vite më parë.Tezgjahet zhurmonin në çdo kasolle e shtëpi.Burrat apo janë asimiluar. Ende në këto fise e që rrinin maleve me bagëti, vishnin rroba familje ruhen si relike të çmuara bota e të leshta të punuara prej duarve të tyre. tyre materiale e shpirtërore. Vedrat me Edhe shajaket e llabanet, brrucat, i bënin qumësht, vazot me djath, guna, velenxa, vetë.Vajzat pajën e bënin vetë në avlimend. fyelli dhe kërraba me shqiponja e kapronj Ky ishte zakon që trashëgohej. kanë qënë deri vonë etnografia e vllehëve hidhej,Cremoniali pastrohej dasmës dhe vllahe rrihej nis dygruri, javë që para të veçanërisht veshjet stolitë e grave. ditës së dasmës. Tek familja e dhëndrit Kërraba klasike e blegtorit është ende nostalgjia publike e disa të moshuarve, ishte gati për t’u zier dhe gatuhej e haej pranë tufave të tyre me dele. Por, mbi të në ditën e surselilit. Nga ky grurë i zier gjitha, në këtë etni, s’kanë vdekje, baladat, dhe i rregulluar në formën e ashures, haej elegjitë, ninullat, lirikat dhe rrëfenjat e nga të gjithë, por më të privilegjuarit ishin lashta vllehe. Ja dhe dy mikrofragment fëmijët. elegjie vllehe, e këtyre anëve: “Ah! Ku ta Ditën kur rrihej gruri, këndohej: gjej papuin e lashtë në ato male me dritë hëne”, “S’më tretet loti për vajzën që më Bambe - bumbe kopanët, rrëmbeu lumi, matan fushës, matan malit, SepseQë të zbardhen duan kra rrobat, matan diellit!? Ah!” Rrobat nuk duan të zbardhen, Punimi i qilimave, rrugicave prej leshi ka qenë kryepuna e grave dhe vajzave vllahe. Dasma vllahe fillonte një të diel para së Qilimat dhe sixhadet me ngjyrat e ylberit dielës që do të merrej nusja. Këtë ditë Traditë dhe Kulturë 5 shkohej për të marrë nusen, hidhej një

tek shtëpia e djalit dhëndër merreshin surselili: gra, nuse dhe vajza shkonin kulaç me karamele e kush e kapte, e hante, dasmë.në pyllin Para më setë tëafërt ngarkoheshin, dhe ngarkonin merrnin dru, duke u dhënë edhe të tjerëve. Por guximi që përdoreshin vetëm për të gatuar në i tij dallonte, se ai duhej të ruhej nga të të kënduar e bënin dhe një herë në mes lagurit me ujë nga ai që hidhte kulaçin. tëtri rrugës, herë vallen po të e ngarkuara kënduar. Pome këtë dru valledhe Kur merrej nusja, kryesorët ishin nuni, përsëri tek oborri i dhëndrit këndonin furtahu dhe dhëndri. Nusja hipej mbi kalë, mushkë ose pelë nga më të mirat. Kali i nësaj dorë. lidhej Shkonin pas atij në të nunit.shtëpi, Dhëndri gjysmë dheore dhepo këtë, iknin pasi të martënshkarkonin pas ditësdrutë. së Miqtë dasmës në vëllami iknin përpara me flamurin e kuq dasmë vinin që të shtunën, para surselilit me simite nga qiqra. Prandaj, të mërkurën para të tjerëve. Kur vinte nusja dhe zbriste (ditës së diel). Të enjten gatuheshin bukët nga kali, i afrohnin tre fëmijë të cilëve nusja u jepte nga një mollë dhe më pas ata copëtohej qiqra, rrihej me çekiç mbi gurë, hipnin tek kali i nuses. Kjo bëhej që nusja duke kënduar. Kur niseshin për të marrë të kishte fatin për të lindur fëmijë. Kur nusen ditën e diel përsëri këndohej. futej nusja tek dera e burrit, lyente derën Kur merreshin, surselili, përgatiteshin meTir mojgjalpë. vjehrrë Kur zbriste tir, nga kali këndohej: e mbaheshin me flamurë: të kuq, të Se të gjeti nusja pa tjerrë, bardhë dhe të verdhë. Kur merrej nusja, Shkrih more vjehërr shkrih, mbanin vetëm flamurin e kuq. Flamurët Se të gjeti nusja pa shkrehur. ishin qëndisur dhe u vareshin girgilisë Dasma (zbukurimeveLabe me lodra zhurmuese). Kur Periudha e martesës është momenti më i

zë vendin dhe përgjegjësinë kryesore, rëndësishëm i jetës në zonën e Labërisë. Ataxhaja priten e ndonjë me të tjetërgjitha irespektet afërm, shkojnë dhe pasi e Para së të planifikohej një bashkim mes dy hanëu bëjnë e pijnë peshqeshe tërë natën, nuses në mëngjes dhe krushqve. bëhen familjesh, përmes lidhjes së kurorësnga gati të rikthehen në shtëpinë e dhëndrit, çifti i ri, ajo që shikohej me vëmendje më parë nga të dyja palët, ishte zgjedhja e mikut. Krushqit, duhesh patjetër të ishin duke marrë me vete kuajt që tashme janë të një niveli ekonomik, social e kulturor, ngarkuar nga krushqit e nuses, me plaçkat në mënyrë që mos lindnin diferencime e dhe pajën që ajo ka përgatitur. Krejt mospërputhje klasore dhe të shmangeshin origjinale dhe me rrënjë në lashtësinë pakënaqësitë e përveçme. Siç mbaronin e vonë ilire vjen polifonia labe si më punë mblesërit, familjet që jepnin pëlqimin konservatorja e gjithë trojeve shqiptare. reciprok për njëra - tjetrën, caktoheshin Si pjesë e muzikës popullore shqiptare paramartesoredatat dhe vazhdoheshin të shkëmbimit të përgatitjet nishanit, ajo karakterizohet nga mbivendosja e dy njëra pas tjetrës. Kryheshin ceremonitë a më shumë vijave melodike vokale apo instrumentale në të cilat zhvillimi kryhet dhuratave, unazave, e kështu me radhë me kontrapunkte (horizontalisht) dhe për të ardhur tek ajo që quhet “momenti harmonizime (vertikalisht). Ekzekutohet premartesor”. Një grup me numër tek në grupe të veçanta burrash e grash por nga familja e dhëndrit “sijinxhit”, ku edhe të përziera. Më rrallë shoqërohet zakonisht formohet nga; daja i djalit që edhe me saze. 6 Traditë dhe Kulturë Fustani është veshja më e vjetër e gruas në gjata ose të shkurtra, poturet, qëllotat si Labëri, më vonë u përdorën edhe çitjanët. dhe qylafi i bardhë me thumb në majë. Për Veshja e vjetër e burrit karakterizohet këpucët fillimisht ishin opingat e lopës apo nga këmisha e gjatë, fustanella, tirqet, të ato me shollë të regjur, me xhufkë etj. GREVA E NAFTËTARËVE TË PATOSIT 7 - 11 MARS 1927

Treva e Patosit e pasur me vaiguri u Patosit.industrial të kësaj njesie e cila do të bëhej njoh si e tillë gjatë Luftës së Parë Botëre, më vonë pararendëse e qytetit të sotëm të por pretendimet e shoqërive të huaja të hidrokarbureve për shfrytëzimin e saj, u shfaqën në fillimet e viteve ’20 shekullit kaluar.Më 18 shkurt 1925 shoqëria angleze “Anglo - Persiane Oil Co”, mori në Shqipëri 250 000 ha tokë me të drejtë kërkimi dhe shfrytëzimidhe ngriti qendrën e saj logjistikenë Vlorë. eNga rëndësishme kjo sipërfaqe, të këtij vetëm territori, në Patos shoqëria kishte 5 500 ha. Duke parashikuar perspektivën Fier. lëvizi qendrën e saj logjistike nga Vlora në Ndërkohë entusiazmi qeveritar për suksesin e kompanisë anglese filloi Gati një vit më vonë, më 20 korrik 1926, të shfaqej edhe si nëntekst i heshtjes anglezët shpuan në Kasnicë me sukses së saj përpara shkeljeve të ndryshme pusin e parë APOK -1, me thellësi 272.5 m kontraktuale të të huajve. Gjatë punimeve trashësi shtrese 5 m dhe prodhim 40 ton në gjeologjike, përfaqësuesit e kësaj shoqërie ditë. Zbulimi i këtij vendburimi pati jehonë nuk respektonin kufijtë e sipërfaqes të madhe në të gjitha qarqet qeveritare së lejuar por ndërhynin në mënyrë dhe mediatike të kohës. Ministria e Punëve abuzive në pronat private të vendasve. Botore njoftonte zyrën e shtypit në Tiranë Kjo ngjalli konflikte me pronarët të cilët me entusiazëm të theksuar se: “Kërkesa e i drejtoheshin me ankesa qeverisë. Një petrolit që bëhet në Shqipëri prej shumë dëshmi e tillë “Shoqëria është edhe Anglopersiane një telegram i shoqërive të huaja u kurorëzua me sukses. edërguar konçensionit nga Faslli të Patozi vajgurit, nga Patosipo na fshat, shkel i Anglo - Persianja në vendin e quajtur krejtcili ankohej si zot se; malli, nuk pyetemi e po Patos të nënprefekturës së Mallakastrës na rrëmbehen pasuritë përdhunisht, më 20 korrik 1926 arriti një shtresë petrol ndërsa fuqia qeveritare përkrah në 272,2 m. thellësi”.Ndërsa sekretari i përdhunin e Shoqërisë. Atëhere lutemi Legatës britanike në Durrës Mr. Paar, bëri të na urdhënohet se të drejtat tona Jashtëmnjë vizitë Hysen në pus Vrioni. i shoqëruar nga Ministri kush do na i mbroj?” i Punëve Botore Musa Juka dhe Ministri i

Pas këtij suksesi kompania e lëvizi sërish Paralel me zbulimin e këtij vendburimi, qendrën e saj logjistike nga Fieri në në rajonin e Patosit filloi të krijohej edhe Patosin e vjetër e cila u quajt, “Kryebaza e nëbërthama të ardhmen. e klasës Në punëtore dokumentat të naftëtarëve, e kohës veprimeve të kompanisë Anglo-Persiane”. e cila do të luante një rol të rëndësishëm Pikërisht këtu fillon embrioni i zhvillimit Traditë dhe Kulturë 7 mbrojtjen e menjëhershme të policisë dhe kjo të jetë në numër të mjaftueshëm për të dëshmohet se punëtorët vinin jo vetëm nga mbuluar të gjitha pikat tona në Patos”. banorët e këtij rajoni por edhe nga zona të tëtjera theksuara të largëta në si mënyrën Mati, Kurveleshi e trajtimit etj. human, Por midis në punëtorëve vendas e të huaj kishte diferencime Me gjithë përpjekjet e qeverisë greva e puntorëve të Patosit mori përpjestime të kushtet e jetesës dhe sidomos në vlerësimin mëdha dhe përfshiu të gjitha sipërmarrjet financiar të punës. Sipas shtypit të kohës, e kompanisë Anglo Persiane. Në Patos puna punëtorët shqiptarë të zonës vajgurore të u ndërpre dhe në zona të tjera si Buzmadh e Patosit jetonin në kushte aq të vështira sa, Ardebnicë u dëmtua baza materiale.Ndërkohë “fjetja e tyre ishte më e keqe se ajo e kafshëve”. Tiranëndhjetra tonse kemi materiale “... 30 mbetën ton materiale rrugës nganë Ata punonin 12 orë në ditë për 10 lekë, ndërsa rrugëbllokimi për i transportit.puset nr. 4 e Tempelton 5 të Patosit raportonte dhe për kolegët e tyre të huaj punonin në kushte më të këtë shkak do të ketë ndalje të plotë të lehta dhe paguheshin më shumë. punimeve”. punëtorëtShfrytëzimi e i egërhuaj barbar dhe sidomos i naftëtarëve diskriminimi shqiptar, diferencimi i tyre i theksuar në raport me Greva zgjati deri më 11 mars 1927 kur Tirana moral që ju bëhej nga padrinot në formën e urdhëroi ndërhyrjen e forcave policore. Në përbuzjes së përkatësisë kombëtare, bëri që përfundim të grevës, i kënaqur nga forca“Ju në gjirin e tyre të fillonte lëvizja e protestës. shtypësefalenderoj e 1000 qeverisë herë Templetonpër ndërhyrjen i dërgon tuaj Fillimisht protesta u shpreh në forma Tiranësnë Patos”. këtë telegram mirënjohjeje, individuale si ankime gojore, kundërshtime urdhërash dhe braktisje të vendit të punës, e më pas mori formën e një kundërshtimi të grupuar të cilat filluan të rriteshin nga dita në Greva 5 ditore e naftëtarëve të Patosit, ishte ditë. Me këto forma punëtorët kundërshtonin një sinjal i ndërgjegjes kombëtare e cila shtypjen dhe shfrytëzimin e huaj kapitalist manifestonte forcën e karakterit dhe shpirtin e revoltës së tyre. Ky vit shënon grevën e erdhënqë po futejduke nëu rritur Shqipëri dora si dorës një kapitullderisa morën i ri i zhvillimit të vendit. Të tilla forma kundërshtimi parë të naftëtarëve shqiptar, para grevës së naftëtarëve të Kuçovës 9 vjet më vonë, më 11 përmasat e një greve. shkurt 1936, duke i dhënë Patosit vendin e parë në protestat e punëtorëve për lirinë, të Greva e naftëtarëve të Patosit u zhvillua më drejtat dhe dinjitetin e tyre njerëzor. Mjerisht 7 deri 11 mars 1927 dhe u prit me shumë kjo grevë nuk është prapaganduar ndoshta shqetësim nga të huajtë. “Zhvillimet Drejtori i athershëme reja në sepse në të ka munguar elementi komunist si iPatos kantjerit, tregojnë anglezi kundërshtim Templeton, të organizuar. njoftonte i në rastin e Kuçovës, në të cilin ky element ishte alarmuarJemi të Tiranëndetyruar se: të ndalim plotësisht mjaft aktiv. punimet në qoftëse nuk meren masat e Me shuarjen e grevës të huajtë, pavarësisht përshtatshme nga qeveria”. premtimeve të bëra, nuk morën asnjë masë marrëdhënie,për përmirësimin e njëjta e kushteve gjëndje ekonomikeme të njëjtat të puntorëve.Pas saj, u shfaqën sërish të njëjtat Në ditët në vazhdim greva erdhi duke u ashpërsuar deri në kërcënime ndaj të huajve. kushte trajtimi.Madje anglezët filluan t’i Situata po“… agravohej kemi zhvillime dhe Templeton kundërshtimi i alarmuar zëvendësonin puntorët shqiptar me puntor të inë dërgon Patos sërish dhe njërezulton tjetër telegram se puntorët Tiranës tan ku huaj, kryesisht me element të inkriminuar e të thuhej:jan kërcënuar seriozisht dhe kërkojmë arratisur nga vëndet e tyre si, polak, jugosllav, rumun, etj. Qëllimi ishte i qartë, të izolohej organizimi i shqiptarëve dhe të eleminohej 8 Traditë dhe Kulturë ai që në embrion nëpërmjet dhunës midis

e Bujqësisë dhe Pyjeve, Dega e Konçensioneve nëtyre. kundërshtim Sipas kushteve me këtë kontraktuale pikë, ata punësonin Shoqëria të Vajgurit, ngarkoi Z/ Prefektin e Ballshit, Z. duhej të punësonte punonjës të vendit, por Hasan Delvina të kryente vëzhgimet e duhura nëdhe mënyrëtë raportonte të drejtpërdrejtë. në qeveri situatën Ai ndërmori e krijuar. forca të huaja.Një problem të tillë e ngre edhe Delvina u angazhua për verifikimin e gjendjes nënprefekti i Fierit i cili i drejtohej Prefekturës së Beratit me një relacion kritik. “Autoritetet një operacion hetimor sekret në territoret qeveritare lokale, - shkruan ai, - simbas e vendburimit duke kontasktuar direkt me instruksioneve që kan marrë prej Qeverisë punonjësit dhe më 2 prill 1928, i raportoi qendrore, nuk po kursehen me i dhanë çdo telegrafisht Tiranës duke pohuar se, “ankimet ndihmë e lehtësimë Shoqnisë A.P., por kjo dukee puntorëve përmendur deri dikuedhe janëemra të vërteta”.Nëpuntorësh. si për shpërblim të ndihmave e lehtësinave, raportin e tij Delvina fliste në mënyrë konkrete tuj përfitue nga mosinteresimi e kujdesia e autoriteteve kopetente, po mundohet si e “Puntori Hasan Vaçi nga Mati, - shkruante ai, qysh me shti në gji të vetë puntor të huaj, edhe - me detyrë rojtar i natës në kantier, Hekuran puntorin shqiptar po e përdor si skllav, me Hajredini nga katundi Pahtos, Avdi Nazmiu pagimin e 1/20-ën e rrogës që mer puntori nga Kurveleshi, të dy puntor ordiner, duke ingliz e kushdo në vise të jashme, d.m.th. me mos duruar sharjet e rrahjet e kan lënë punën 10 lireta në ditë”.Kjo situatë, bëri që një vit më dhe kan ikur. Ë� shtë rrahur gjithashtu punëtori vonë, në muajët mars - prill 1928, gjendja e Hasan Mehmet Kazanxhiu nga ky Qark prej naftëtarëve të Patosit të dilte sërish në skenë një maestro Austriak, emri i të cilit nuk dihet. e të trajtohej deri në nivelet më të larta të “Mbas pyetjeve rezulton se mbasi e ka rrahur politikës shqiptare. e ka sharë në gjuhën e tij.”Ndërkohë Delvina i Fillimisht shqetësimin e naftëtarëve e publikoi kërkonte qeverisë shqiptare që përfaqësuesit gazeta “Telegraf” me një artikull titulluar, të saj që ndodhej në kantier Z. Goxhomani, t’i “Shqiptarët vuajnë në Patos” botuar në jepeshin urdhërat e duhura “për me pat nën fillim të marsit 1928. Sipas “Telegraf - it”, vërejtje të ngushtë sigurimin e të drejtave të të huajt silleshin në mënyrë barbare me punëtorëve mbasi ky zotni ndodhet kurdoherë shqiptarët, “i shajnë, i rrahin dhe përherë në kontakt me shoqninë”. meu shajnë mbrojtë patriotizmën nderin dhe e shenjtëkombësinë në gjuhën e tyre, e Por situata filloi të agravohej aq shumë tyre. Dhe kur shqiptarët e ndershëm përpiqen sa çështja shkoi për të diskutuar deri në të tyre marin persona të arratisur, maxhar e parlamentin Shqiptar. Këtë informacion pushohen nga puna që atë çast dhe në vend gjithshtu e bën publik gazeta “Telegraf”në shumë se shqiptarët dhe përkrahen më tepër numrin e saj dt. 6 prill 1928. jugosllavë, punëtor ordiner që paguhen më Ndërkohë, qendrimi i qeverisë shqiptare ndaj shqetësimit të puntorëve shqiptar të vajgurit se ata”. në Patos ishte mjaft i rezervuar.Kjo duket Më tej artikullshkruesi vazhdon: “Dhe qartazi në një nga telegramet e përfaqësuesit shqiptarët e mjerë pyesin me vete, ç’kohë është të konçensioneve dërguar Ministrisë Bujqësisë tani që të futen nën robninë e maxharëve dhe dhe Pyjeve, më 13 prill 1928.Nëpërmjet këtij të jugosllavëve që çirren e bërtasin? A kemi telegrami, përfaqësuesi tërheq vëmendjen punëndihmë?A dhe tanikemi që qeverinë do ti mësojë tonë që jemi të na të mbrojë? sigurt për të qenë të kujdesshëm me të huajt. “Duam sePo do qeveria ketë mëshirë jonë e për nderçme hir të sajë vallë dhe a i do di marr këto të merremi vesh - thot ai, - me titullarin e Ministrisë mbi politikën e përgjithshme të shtetit tonë nëqoftë se duam të favorizojmë masa me të shpejtë”. Sipas dokumentave të apo jo zhvillimin e ekonomisë kombëtare me kohës, artikulli bëri bujë në opinion. Ministria anë të kapitaleve të huaja,Traditë apo t’i dhe pengojmë Kulturë ato 9 dhe të presim deri sa të formohen kapitalet në axhendën e trajtimit të jashtëzakonshëm shqiptare”. Madje në vazhdim përfaqësuesi në një nga seancat e tij plenare dhe detyroi shqiptar hedh posht konkluzionet e nxjerra qeverinë të dërgonte në kantier për nga Z/ Prefekti i Ballshit dhe i quan ato të inspektimin e situatës aktuale ekspertë nga parëndësishme të cilat “mund të zgjidhen si Ministria e Drejtësisë. Pas kësaj ndërhyrjeje kudo me anë të gjyqit”. situata u normalizua. Dhe kjo, fal organizimit Shqetësimi i përfaqësuesit ka marrë përmasa dhe këmbënguljes së naftëtarëve të cilët, ashtu të tjera, jashtë kopetencave të tij të lejuara.Ai i si me grevën e tyre të 7 marsit 1927, edhe kërkon ministrisë që “bisedimi në Parlament i këtë herë, i treguan qeverisë shqiptare dhe kësaj çështjeje të bëhet me dyer të mbyllura”. shoqërisë konçensionare angleze se ishin në Për këtë qellim, ai njofton se titullari i shoqërisë gjendje të përballeshin fizikisht me të huajtë Templeton do të vinte në Durrës për “detyra për hir të lirive e të drejtave të tyre. vetjake” dhe nga andej do të shkonte në Tiranë Gjatë këtyre përpjekjeve luftarake 2 vjeçare për të biseduar personalisht me titullarin e shtresimtë naftëtarëve të rëndësishëm të Patosit, kulmon në historikun natyrshëm e asaj “P.T. Ministrisë mbi çështjen që i përket greva e 7 marsit e vitit 1927 e cila krijon një shoqënisë së vajgurit”. Por as përfaqësuesi i qeverisë për konçensionet naftëtarëve dhe si e tillë, duhet vendosur me e shoqërisë së vajgurit, as titullari i kësaj dinjitet në piedestalin e lëvizjes punëtore shoqërie, as qeveria shqiptare nuk u treguan të shqiptare, në luftënDrejtor e saji Muz përeut të Historik drejtat Fier: dhe liritë njerëzore. vëmendshëm ndaj ankesave të punëtorëve të Nuri Plaku Patosit. Situata u bë aq alarmante sa Parlamenti shqiptar e futi çështjen e naftëtarëve të Patosit Nafta Zharrëz

Nëntoka ka rezerva të konsiderueshme të naftës dhe gazit, nëpërmjet të cilave gjenerohen fonde të rëndësishme financiare. Në zonë numërohen 594 pjesapuse nafte,tjetër nga nga të cilëtkompania 475 shrfytëzohen shtetërore nga kompania “Bankers Petrolium” dhe

“Albpetrol”. Nafta Ruzhdie

Në korrik 1926 në Kasnicë u hap pusi parë i naftës. Kompania Anglo-Persiane APOC dhe gjeologët e saj i përqëndruan kriteret për naftë në fshatin Kasnicë të Njësisë Administrative Ruzhdie. Pusi dha mërezultate të mëdha pozitive të kohës. dhe jehona Sot në eterritorin zbulimit të naftës zgjoi interesimin e kompanive

e kësaj njësie numërohen rreth 40 puse nafte dhe pika e rërës bituminoze në 10 TraditëKasnicë. dhe Kulturë U lliri

edhe në kohën e Skënderbeut. Heroi ynë ngaUlliri popujt është enjë këtij nga rajoni. drurët Ai më është të lashtë ngritur të Mesdheut i cili është kultivuar gjerësisht Kombëtar me qellim të nxiste kultivimin e tij vuri si kusht që çdo djal para se të në kult si simbol i paqes dhe në këtë martohej duhej të mbillte 20 rrënjë ullinj. kontekst, bizantinët kishin një shprehje Në periudhën e Ali Pashë Tepelenës, ulliri kuptimplote: “Le ta pimë verën ton nën përbënte bazën ushqimore të ushtrisë së hijen e ullinjve tanë”. tij, krahas gjizës dhe qepës.

një traditë të hershme që dëshmohet Kultivimi i tij në trevën e Patosit përbën Jeta e ullirit është shekullore dhe plantacionet e tyre kalonin në trashëgimin që në periudhën antike dhe vazhdon pa fisnore nga njëri brez në tjetrin. Patosit dëshmohet se banorët kishin në ndërprerje deri më sot. Fisi ilir i Bylinëve drurin më të rëndësishëm të jetës së tyre. pronësiNga dokumentat të tyre deri kadastrale në disa qindra të trevës rrënj së që banonte në zonën tonë e kishte atë

Vaji i ullirit përdorej gjerësisht për gatim, ullinj. ndërsa frutat përdoreshin për ushqim. Sot ulliri ka mar një rëndësi të madhe. Në Nga gërmimet arkeologjike të Margëlliçit trevën tonë aktualisht numërohen deri jan gjetur enë të mëdha prej balte të tënë tëraX rrënj kodrash ullinj. qëKurorat shkojnë e këtyre deri në drurëve mijra quajtura pitos, në të cilat mbahej vai i hijeshojnë me gjelbërimin e tyre sipërfaqe ullirit. Rëndësia e këtij druri ishte aq e madhe ha., ndërsa pran tyre gjenden disa fabrika sa ilirët e kishin ngritur atë në kult. Në vaji të nivelit modern bashkëkohor. Muzeun Historik të Fierit gjendet një Bashkia Patos në politikat e saj ekonomike gjerdan prej plumbi që përdorej për njënxit nga në resurset mënyrë më të konsideruara të vazhdueshme e më zbukurimin e grave ilire, i cili është kultivimin dhe trajtimin e këtij druri, si punuar në formën e gjetheve të ullirit. Interesi ekonomik i këtij druri u shfaq fitimprurëse të zonës sonë.

Traditë dhe Kulturë 11 Flora dhe Fauna

Bashkia Patos ka një sipërfaqe të shërbyer për çlodhje si dhe sigurim përgjithshme prej 771.25 ha pyje, këto të mundësive të punësimit dhe të të të shpërndara në tre ekonomi pyjore: ardhurave në zonat rurale.Investimet -Në ekonominë pyjore të fshatit Drenie që në zhvillimin e zonave pyjore dhe në ndodhet në Njësinë Administrative Ruzhdie mbrojtjen e pyjeve, janë kontribut në 67.95 ha, nga këto 352.2 ha Trungjishte, potencialin e rritjes së zonave rurale, në 326 Cungishte, 0.25 ha Inproduktive. mbrojtjen e ekosistemeve dhe zgjerimin e potencialit për prodhimin e materialit të -Në ekonominë pyjore Kraps -Gjorgoz 73 rinovueshëm për ekonominë e gjelbërt. ha nga këto 73 ha shkurre. Bashkia Patos ka identifikuar pyjet, -Në ekonominë pyjore të lumit Seman ka hartuar politika dhe projekte për që ndodhen në Njësinë Administrative përmirësimin dhe pyllëzimin e sipërfaqeve Zharrëz 20 ha, nga këto 8 ha Trungjishte, të zhveshura dhe zëvendësimin e tyre me 12 ha Bimësi pyjore. llojin drusor me rritje të shpejtë, për të Pyjet janë një pjesë integrale e zhvillimit cilat ka nevojë më shumë komuniteti ynë. rural dhe mbështetja e përdorimit të Objektivi kryesor i Bashkisë Patos është qëndrueshëm të tokës si dhe zbutja e masivi pyjor i Drenies, i cili është një nga ndryshimeve klimaterike.Pyjet luajnë një masivet më të bukura dhe të mbrojtura të qarkut të Fierit ku në tëharmonizohen rol Kyç në lëvizjen drejt një ekonomie me Specialist i Pyjeve: sasi karboni në nivele të ulta, ruajtjen e shumë pyjet halorë me ato fletor. Aleksandër Dhima biodiversitetit, sekuestrimin e karbonit, ofrimin e shërbimeve në ekosistem duke

12 Traditë dhe Kulturë Patosi ka një larmi bimësh dhe shërben si strehë për disa gjitarë dhe zogj. Pasuria dhe bukuria e krahinave fshatare dhe pyjeve shpesh u kane dhënë mundësi banorëve të gjejnë kafshë që rrallë të qëllon t’i hasesh. Kështu masivi pyjor i Drenies u jep strehë ujkut, dhelprës, zogj si bufi, kukuvajka, zvarranikë Patosetj. Ndër janë Arra llojet (Juglas e bimëve regia), aromatike Bari i Bletës dhe (Melissamjekësore officinalis),që gjenden në Borziloku territorin e (Ocimum Bashkisë basilicum),: Dafina (Laurus nobilis), Fasulja (Phaseolus vulgaris), Fiku (Ficus carica), Ftoi (Cydonia oblonga), Gjëmbgomari (Stilibium marianum), Hardhia (Vitis vinifera), Hudhra (Allium sativum), Kamomili (Matricaria chamomilla), Karafili (Dianthus caryophyllus), Kopra (Anethum graveolens), Kulumbria (Prunus spinosa), Kumbulla Gjatore(Prunus domestica), Kungulli (Cucurbita Pepo), Kungulli i madh (Cucurbita maxina Duchesne), Lajthia (Corylus aveliana), Lakra (Brassica (Origanum vulgare), Rozmarina oleraceae), Lëpjeta e kopshtit (Rumex (Rosmarinus officinalis), Sallata (Lactuca patientia), Limoni (Citrus limonum Risso), sativa), Selvia (Cupressus semprevirens), Luledielli (Helianthus Annus), Lulëkuqja Speci (Capsicum annuum), Shega (Punica (Papaver rhoeas), Luleshtrydhja (Fragaria granatum), Trëndafili i egër (Rosa canina), vesca), Magnolia (Magnolia grandiflora), Thundërmushka (Tussilago farfara), Xana Manaferra (Rubus Fruticosus), Manushaqja (Spartium junceum), Ulliri (Olea Europea). (Viola odorata), Misri (Zea Mays), Preshi (Allium porum), Qershia (Cerasus avium), Qepa (Allium cepa), Rigoni i zakonshëm Pemët e ullirit kanë mbuluar pothuajse gjithë kodrat e Ruzhdies. Prej shekujsh frutat e kësaj peme kanë ndikuar në emancipimin e njerëzimit duke rritur kulturën, cilivizimin dhe mirëqënien.Kurora me degëzat dhe gjethet e pemës së bekuar ishin rit për fitimtarët e luftrave dhe atyre që bënin vepra të shquara për Atdheun. Kjo kulturë bujqësore kultivohet masivisht nga fermerët e të gjitha fshatrave të zonës. Sipërfaqja me ullishte për këtë njësi llogaritet 500 - 800 ha rrënjë ullinj. Gjithashtu në këtë zonë ushtrojnë aktivitetin gjashtë fabrika për përpunimin e ullirit.Specialiste Mjedisi: Blerina Troka

Traditë dhe Kulturë 13 MONUMENTET E KULTURËS

Kalaja e ç Margë lli it Kalaja e Margëlliçit ndodhet në ë të qytetit të ërket periudhës ë një kodre Marg dhelliç i përket shek Patosit. të ëKalaja i p ënte pjesë në sisteminantike, e mbrojt cila ngrihetë maj ë qytetit antik të VII-të. edhe Kalaja objekt b i një beteje gjatë ës së së satelitërore. t Bylisit, e cila ka qen Luft ë Dyt Botësonte të gjitha kushtet për një ë Rreljev Varri i shek III.p.e.sonë Margëlliç Kodra e Margëtij objektilliçit plotishte në ëpak a shumë katërkë ndvendbanimëshe në portourban t fortifikuar. ë ë rëndësishëm si qendër prodhimi Muriguri t ië ktjerëdhe në form e kë ë, e kë ërb ëfaqen e takimit me blloqe luan nj rol t ë dhe me dhe enë importi faqennga q eëndra jashtme. të ndryshmeQeramika mbimi. ëAi, monedhat zhvillonte e tregtitë me Apoloninë gjeturnë saj faze p het nga prodhimi vendas rrDyrrahun,ënojat e Bylisin,tij. Fundi Argosin, i jetës Ambrakinsë tij ë ë ë gjetur gjysmMaqedoninën e parë të cilat jan greke dhe duke ëfilluar nga shek.VI p.K.r edhe vendoset n nngaë Apollonia.ë ësht Krahasë en veë jan ëri është shek.II p.k. edhe stoli, arm ë, ror vegla që pune etj. Qytetië Ilirë ës në Ky objekt miratuar si monument kulture e Jugut Marg gjatlliçë rezultat i ë nj procesi t numë ekonomiko-shoq u zhvillua n Ilirin nga Ministria e Kultur vitin 1948 me shek.VI-V p.k. N shek III p.k ai r “586/4874, 17.03.1948 – 23.09.1971”.

14 Traditë dhe Kulturë Margëlliçi dëshmitar i terrakotës së Afërditës ërditës është ë ës). gjetur gjatë gërrmimit të ë ëshohen mbi supet njTerrakotaë banese e në Af dhe(e gjoksin luleve gjys t ëm pranver të të ë nGë rshetatmënyr l ë e përsosur artistik qytetin bylindhe ë ishte e zbuluarbardha. pë rmasat Marg lliçit.e m ë Medha trajtiminpërbën ë ishte pë rdorur provokuese. ngjyrë e një ër të ë arti të Ngjyraë dhe baz e kuqe për pjesëne ëndesha Mbitsipërme dhe të poshtme. e dashuris vep ë ë mirfilltshtë paraqitur verdh ë të gjithë shek.në kë mb III ë p. Kr. Per ë ë ë ën gjoks dhe nGjurmaëse ishte ari ushirit gjend ngjyre, n ose një himatom, e veshurqë mb ë me nj nveshjen,ë por paë e mbetur p rcaktuar të peplos t lidhurë nrënda para ëm pjesët e trupit. këmbë shtilletës Syt ë total.janë Kan ë kuq, me pala t ë ndbardhaërsa gvetë ve. Bukuria e fytyrë e në lyer me t ë theksohetë ngaë kurora e lart Tiranës. rshetat me ar. Ruhet e zbukuruar me lule, q Muzeun Arkeologjik t cil son si Af rdita - Antheia

TumaTuma e Patosit e Patositndodhet në

enjë parë kohe të që epokës përfshinte së hekurit fundin dhevarre, hekurit nga të të cilët hershëm, 62 i takojnë ndërsa fshatin Rrerës të qytetit të e epokës së bronxit dhe fazën periudhës së bronzit të vonë, Patosit. Kjo tumë ka qënë e përdorur për varrime gjatë (shek.VII p.K). Janë zbuluar 76 14 i takojnë shekujve të parë

Traditë dhe Kulturë 15 para Krishtit dhe mesjetës së kurse armët përfaqësohen në lartë zhvillimi para ardhjes hershme. Këtu janë përdorur njëNga numër gërrmimi më të kufizuar.i Tumës së së kolonistëve në këtë qytet. varre me gropë të thjeshtë Kultura e Tumës së Patosit (43), varre me vapem argjil u zhvillua në kuadrin e Patosit u përfituan të dhëna (13) dhe varre me gurë (6). përgjithshëm të kulturës së të reja, si: përkatësia etnike djegjeJanë përdorur të trupit. dy Tumakarite varrimi: një Ilirisë Jugore dhe i takon një Ura e Ofiçinës ngailire eperiudha të varrosurve, e bronxit varrimi në me vendosje të trupit dhe me korespondonetape të zhvilluar etapës ekonomiko së dytë ka vazhduar pandërprerje atë të hekurit nga e njëjta - shoqërore ilire, e cila i inventar të pasur gjetjesh. prodhimet e qeramikës, dëshmonte se territori rreth të formimit. të etnosit ilir, që u Vendin kryesor e zënë popullsi ilire. Tuma e Patosit bë bazë1 për kulturën qytetare

ilire) pastaj objektet e zbukurimit, Apolonisë ka qënë banuar si gjilpëra, fubula, varëse etj, 1 dhe ka njohur një nivel të Marrë nga Muzeu Historik, Fier. ç Ura e Ofi inë s ure u sigurua rreth 200

Ura e Ofiçinës ndodhet në tonte një galeri shkëmbiUra u gjashtë herë në të thatë. m larg Ura e Ofiçinës Ofiçinë të qytetit të Patosit. për nxjerrjen e bitumit, i cili nga ana e lumit, duke e përzier përpunohej në vend. Në ndërtim e sipër të urës, një Ajo është ndërtuar mbi lumin ndërtuae përshtatshëm nga inxhinieri ku ndodhet Ital- nga punëtorët harroi një tako Gjanica gjatë periudhës së uraian edhe Kleçi, sot. i cili gjeti vëndin druri dhe punëtorët e prishën pushtimit Italian në Shqipëri, përsëri duke e ndërtuar nga e me qëllim shfrytëzimin e pa- para. surive nëntokësore. Disa me- tra pak më larg urës ekzis- Zhavori për ndërtimin e kësaj

16 Traditë dhe Kulturë Monumentet e Kultit

Kisha “Kryeëngjëlli Mihal” ose ë është përdorur siç njihet ndryshe Kisha e “Shën si kishë ë Mëhillit” ndodhet në shpjegimi. Kjo kish ë perëndim Kisha ë mendohet të jetë të kishë s varrezash, ka patur pasidhe nj n ë truallingodinë ndërtuar në gjysmën e fshatindytë t ë Dukasshek. ndihme saj kaëse patur që evarreza. dispononte N po kjo Breg. Kjoë ikonostasin Kish që ka patur, kishë. Sot kisha është e rrënuar, i Shën ë ikonë kanë ëm dy pjesë me XVIII. N ërbërtorit tstudiuesië Perëndis Theofanë Popa gjetur nj ës, mbetur1 vet ë me mbishkrimin: “Lutjeë tregon e sh se kisha blloqe muri. M hillit ) Theodhor i (biri) i Kost ka qenë e ndërtuar midis periudhës 1 prill 14-720-1777, q Marrë. nga “Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë Mitropolia e Shenjtëe Apollonisë & 1732 - 1777. Shifra 720 nuk i dihet Fierit” Monumentet e Natyrës

Rrepet e Peshkë piajve Janë tre rrepe në ësi 50m nga një ë ndodhen në ë e Vjetër, 200m nga rruga ë larg ri-tjetri t cilat fshatin ëOfiçin kane vjetë njr ënacionale moshë Fier - Ballsh. Diametri i tyre varionë nga 2-3m dhe lart si 25-30m.ë Mendohetës, posht seë rrepettokës ë urë mbi 300-400 vjeçare, ku sipas nj informacioni nga banor t e zon ekziston nj ku ka kaluar lumi Gjanica.

Traditë dhe Kulturë 17 Punime artizanale

Punimet artizanale janë një pasuri e çmuar që tregojnë vlerat, kulturën dhe identitetin e një vendi. Artizanati nga vetë fjalëformimi tregon se ka të bëjë me mjeshtërinë artistike, është diçka që bëhet a prodhohet me dorë e me mjete të thjeshta nga zejtarët, dhe që nuk prodhohet në fabrikë.

ë ë në ën e Patosit janë ë dru. Disa nga llojet e punimit artizanal q ekzistojn zon : ë -Gdhendje e punimit n -Gdhendje e punimit n dru stili modern. -Kuti druri. -Punime thurje. -Bizhuteri. -Kompozime dhe ide kreative. -Punime me hekur. -Punime me shtiza. -Punime me grep.

18 Traditë dhe Kulturë Traditë dhe Kulturë 19 Disa nga objektet

e hershme kulturore

20 Traditë dhe Kulturë Banorët e vjetër të zonës së Patosit kanë pasur një kulturë dhe traditë jo vetëm në folklor, por edhe në mënyrën e të jetuarit. Këtë e tregon më së miri disa nga objeket të hershme kulturore të cilat ata i ruajnë edhe sot me fanatizëm.

Traditë dhe Kulturë 21 “Patosi ’Fest” 23 qershor

Festa e qytetit të Patosit

do të organizohet për të dytën herë dhe përkon me 70-vjetorin e krijimit të tij. Në kuadër të kësaj feste gjatë gjithë ditës organizohen një sërë aktivitetesh kryesorkulturore të e qytetit. sportive. Kjo mbrëmje sjellë një atmosferë festive në qytet sepse gjatë shfaqjes së koncertit, qytetarët do të shijojnë pije dhe produkte zgare nga bizneset lokale në bulevardin

22 Traditë dhe Kulturë ZHARRËZA

Informacion i përgjithshëm Një ë ë ë Patos, ka në administrim (5) pesë ë ë ë. Në sia Administrativeë Zharr z, pjesë e Bashkis ësinë ë ë ë fshatra: Zharr z, Frash r, ëVerbas,, me një sipSheqishteë dhe Belin 2. Në jugtë gjenden kufizohet 2200 me hafshatin tokë Dukas,narë veri me lumin Seman e n lindjeënj meë Nj Kuman. Nj sia Zharrë z ka nj popullsidrejt bujq prejësis ë8612 banor ë. Në rfaqe prej 4.35 km ë të pasura të ës në Shqip dheë 90 ha ullishte me rreth 21ë 000 rr ë dhe ullinj, trash dukeë fokusuar ekonomitë spikatur. familjare dhe blegtoris ntoka e saj ka vendburimet m naft ri. Zona njihet gjithashtu p r kultur gimi kulturore tejet t Vështrim historik ë ë kë ë ë është Gjurmmë në t e vendbanimitë t do tsajë thot zoneë shtrihen deri para lindjes s Krishtit.ë Itea e lasht - Sheqishtja e sotme, gjatë pushtimitëfuqishë Bullgar e kishte emrin Novosel dhe zhvendosur lindje. Novo-sel nga bullagarishtja novo-i ri, sel -stacion, stacion i ri. Zoira - (Zharrëza) i plot m. Këtë gjë e përmend historiani grek Panajotis Arvantinis. ë rrënojat, të ë ë ën e një qyteti të ë, ku janë gjendur shpesh herGjithashtuë edhe monedhaAleksudhi t ëp rmend se: “Në lagjen Novoselëë gjitha të k ëSheqishtesë dukenë edheëm sotnë një mendim cilattë rr fejn ekzistenc është një lasht ë ë të lashtaënd grekeë e romake”. T to fakte ët p çojnë vet ë ë konsoliduar, se kjoë zonë ë vendbanim i lasht dhe me kulturë (Verbas), civilizuar Frash dukeë patur si q r ëurbane si një kuror qytetinë Iteas (Sheqishte)ështie. q rfshinte gjith fshatrat p rreth Novas (Novosel ), Zoira (Zharr z), Stepfanafana (Qafa e Stefanit), Griz r, Rreth dhe Belin lavdie e madh Dega e rrugës Egnatia

ë përmendet për herë të parë në ë ë rrugë që ë njKjoë gjatrrugë shek.II-t ëp.K. nga Polibi, si një disa të dhë lidhtena që Brundisiontregon pë (Brindizin)ësaj me rruge Dyrrahun edhe n(Durrë sin)ë dheë intenerarin me Tessalonikun e degë s(Selanikun), jugore Egnatia, me si 395km (267 milje) ëdhe shkonte deri n Bizant.Ekzistojn ë) që ndodhej në perë r kaliminë e k Zharrë z. N ë ës.Pra rruga Egnatia Orikum - Apolloni-Klodiana,ë dhe pik ëp rmendet vendbanimi Ad Novas (Novoselë). ndim, af rsisht 2km nga fshati i sot m Novosel , para Zharrz kalonte nga kjo zon risht nga fshati Ad Novas (Novosel Traditë dhe Kulturë 23 Vllehët në Myzeqe ët në janë ërjotë ë ë, ku këta të ërmenden pas arratisë që shkaktoi shkatërrimi i qytetërimit të Voskopojës, Frashë tVllehë tyre, që myzeqepë frashë dhe vlleh myzeqar ëndimore fundit, të Shqip p ërisë e ë ë ë njohura për etninë rit dheë rrethinave tregtarë rfshin periudhë, gurgdhendn e vitinësit e 1769.ndë Territoret per ë ë ë kryesishtërjot ëult sira e Myzeqes ishinë vende t ër tregti, për vllehe,ndërtime p r objektesh faktin se të t voskopojar ë ër shtegtiminrtuesit grabovar dimëror ,t ë si dhe vllehë. Nt ë blegtor jetën e frashë ë, mbanin lidhjeë meë k to zona fushoreë sikan p ë ë me kultit, etnin ëurat tjet eë tjera dhe p r kullota p ë ende në blegtorisën e shenjtë orthodhokse,vlleh ve t Myzeqes ruajnë ende, pavar gjuhësisht shekujve q ë kaluar, pavarë sisht asimilimitë ë r orthodhokse vendase,ë ti transmetojnata e ruajn ë dhe në familje frymë të rinj. n, zakonet, traditat, ku n fshatra t veçanta me shumic vllehe, gjuh n dhe zakonet vazhdojn brezat m Liqeni i Zharrzës

3 U ndërtua në vitin 1964, me kapacitet prej 2.1 milion m ujë. Prej tij furnizohen dy përkanale banorët. vaditese të cilët përshkojnë fushat pjellore të zonës. Rezervuari shfrytëzohet për mbarshtrimin e rasateve të ndryshëm të peshkut, por është edhe atraksion turistik

24 Traditë dhe Kulturë Monumentet e Kulturës

Novosela është ës. Në perëndim të rrugë ë një sipë të madhe, gjendet qeramikë ë ërisht këtu kemi të bëjmë lagje e Zharrzë ës Egnatia. s automobilistike, n rfae relativisht , blloqe gur sh dhe trakte muresh me blloqe guri. Pik Belinë me stacion NOVO t vij

gjenden gjurmë të degës së vijës Egnatia. Monumentet e Kultit

Manastiri i “Shën Trifonit”. ë ë Frashër të Zharrzës ë janë të ndërtimit të gdhendura në gur në ë tyreMaozeleumi më ë i “Sh n Trifonit” ndodhet n ë është në. nshtuarMbi t disa gjetur herë mbishkrimetë ë shkat eë dataverrimit natyror dhe njerë (1804 – 1831),ë ndërtuar vendosja në e k mbanaveë 1859ë sirbenin dhe arratisja si strehë e për njer vonë , tregon se Maozeleumi i Sh ën Trifonit i ë ër të korra valtë mbarave t dhe bukë të gë estë ezor. tok ëKonakët e manastirit jan ë vitin 1928,është t cilat sh z është zit dhe çdo 14 korrik besimtarë t festoninë e bësnin ndodhet lutje pnjë pus, ku dëshmon për jetësën e hershmezuar. Kjo të fnjerë s quhet ndryshe edhe festa e pagan ve dhe 300-400 vjeçare, gjithashtu edhe periudha me e liruar p r bujkun. Af r Kish zimit.

Traditë dhe Kulturë 25 ë dhe disa kisha po në Shëqishte me e parë, mësuesi i parë ka qenë Spiro Ferro histori interesante, por autonomia e objektit nga Sheqishtja që ës nukEkzistojn është ruajtur për shkak të shkatërrimit nga dhe me ndihmë ë ë e Atë ishte dhe psaltië i Kish deri në n e klerik ve At Kozma Tole luftratKisha apo“Metamorfaza shkaqeve natyrore, e Shp teëtimtarit” tilla si: ose Ana GrigorShën Llukaj”, Poshnjari. “Sh Kjoën shkollArgjenda”, funksionoi “Shën kisha e “Shën Sotirit” është Prokopi”, vitin “Sh 1941ën Filipi” dhe vendet dhe “Sh e shenjtaën Joni”- si: , kisha e “Shën Marisë ë ë“shtë ,“Shën Marku” kë - ë gjuhë s objekt shqipe kultijanë është ë paleokristiannë , “Fjetja e Hyjlindesës Mari”- pran objektë me kultikëtë paleokristianemër por jo ortodokse), në nësaj ambjentet kishe fillesat e kë e para t k- ë objektë kultishenjta ortodoks, janë i vetmi (Ka kish vitin 1908 - katolik 1 ) saj kishe u hap dhe shkolla to vende t vendosur kryqe. 1 Marrë nga “Kisha Orthodhokse Autoqefale e Shqipërisë Mitropolia e Shenjtë e Apollonisë & Fierit.

26 Traditë dhe Kulturë 29 shtator “Brez pas brezi myzeqar!” Festa e Njësisë Zharrëz përkon me Ditën Kombëtare të Trashëgimisë Kulturore do të organizohet për herë të tretë dhe ka si qëllim evidentimin dhe promovimin e vlerave shpirtërore, objektet kulturore, historike, traditat, zakonet dhe prodhimet bujqësore e bl

egtorale të kësaj Njësie.

Në këtë festë përfshihen disa veprimtari: panairi i prodhimeve bujqësore e blegtorale, objekteve të vjetra etnografike, kuzhina tradicionale e zonës, ekspozimi i punimeve artizanale, reklamimi i biznesit vendas, këndi i krijimtarisë letrare të shkrimtarëve të zonës, ritet dhe zakonet, lojnat popullore, këndi i mjedisit, këndi i pikturës, parada e veshjeve popullore, këngët dhe vallet tradicionale të zonës.

Traditë dhe Kulturë 27 RUZHDIE

Informacion i përgjithshëm Një ë ë Patos, ka në administrim pesë ë ë ë. Në ë ë ë sia Administrativeë dokumentuara Ruzhdie, për her pjesë të epar Bashkisë në ë Sanxhakut t ë fshatra:ës nRuzhdie,ë Siqec , Gjinoqarë , Drenie dhe Kasnic ëfush n arkivoreë fshatrat e k saj zon shfaqen t ëpi. Në regjistrin kadastralë bërë në Shqipt ërinë e Jugut Vlor nga vitin 1570, ku sipas k tij dokumenti, fshati Siqec kishteë 148 sht pi, fshati Ruzhdie 52 dhe Kasnica 47 sht ëpi. vitin Sot 1847, kjo sipasnjësi karegjistrimit një t ësh. Terreni i histroianië grek Panajot Aravantinos, Ruzhdiaë kishte 58 sht pi, Siqeca 60,ësis Kasnciaë 18, Dreniaë. 30 dhe Gjinoqaraë 36 sht ë ë popullsi prej 3344 banor ilarmish pë m dhe klima ëfavorizueseshtë kan fokusuar familjetë drejt bujq dhe blegtorisë ës nZonaë vazhdonën e Patosit t ruaj në korrikme fanatiz të m zakonet, tradit n e mikpritjes dhe patriotizmin. Besimi rkrahur masivisht Bektashizmi.Fshati Kasnic njihet si vendburimi i par i naft zon vitit 1926. Vështrim Historik Në ë gjenden shumë ë të ndërtuara me murë guri, përkatë ës së pran fshatinë Gjinoqarë varre ilire si dhe tri burimeësht ët rikonstruktuar vjetra mbi 200 n -ë vjeçare sisht me emrat: burimi i kish Vironit - e cila ndodhet “Rrapit t Zhugrit”, “Dervishaj, “Kasaj”, ku kjo e fundit 2012.

28 Traditë dhe Kulturë RUZHDIE

Liqeni i Ruzhdies u ndërtua në vite për ujitj

peshkut.Rezervuari e Ruzhdies, përkatësisht 17 ha dhe t ‘70 en e tokave pjellore që shtrihen buzë lumit Gjanicë. Shfrytëzohen gjithashtu për mbarshtrimin e rasateve të ndryshëm të

Traditë dhe Kulturë 29 Monumentet e Natyrës

Ujvarat në kanionin e Siqecës ose në gjuhën popullore (Shymele) ë pjesë ë ë ë ë ë ë ë Ujvarat në kanonin e Siqecësë gjatë ndodhen n në veriore t fshatit Siqec . Gjithsej janë krijuarakatër ujvarame nga rrjedha nj distanc e ujit nd rrethër shekuj, 100m u larg japin nj njraë pamje- tjetra. dhe Lart bukurisia e magjepstyre varionëse. 4-7m dhe furnizohen me uj vitit. Terreni i gjelb ruar por edhe format arkitektonike t

30 Traditë dhe Kulturë Rreth viteve 820 p.K në njërën prej ujvarave, në pjesën e sipërme të saj ndodhen rrënojat e një ngrehine të vjetër, e cila për periudhën e asaj kohe përdojej për ngjyrosjen e rrobave të leshta. Gjithashtu në afërsi të ujvarave, ekzistojnë gjurmë të një ujësjellësi të vjetër me gurë.

Traditë dhe Kulturë 31 32 Traditë dhe Kulturë Traditë dhe Kulturë 33 Rrapi i Zhugrit

Ndodhet në qendër tëfshatit Ruzhdie, rreth 420m mbi nivelin e detit. Ka një diametër prej 2.5m dhe mendohet të jetë mbi 300 - 400 vjeçar.

Në fshatin Drenie ekzistojne shtëpi banimi mbi 100 vjeçare si dhe disa rrënoja të tyre që dëshmojnë për ekzistencën e një qytetërimi të hershëm.

34 Traditë dhe Kulturë Traditë dhe Kulturë 35 Monumentet e Kultit Mekami i Drenies Mekami i Drenies ndodhet në është

Sipas gojdhë ë fshatinë Drenie dhe njohur ndryshe si Teqeja e Baba Rrapos.ëri në ë ë ë ë periudhë kohe ku po bënavente that shumësir ë vite m pare jetonin tre vëllezër:ërgoi banorët Njëri në q ë Berat “Baba Aliu”, nj Tomorrpër të “Baba Tomorri”ë dhe tjetri (vë shkuanllai i vog tël) jetonte në Drenie “Babaënjt Rrapo”.ë në Tomorr, Ishte nj u kthyen e madhe dhe Baba Rrapuaë d ëtu pë t’i luteshin Baba Tomorrit në sjellë shiunët n pasi Drenie. kthehen Ata n që luteshinë përs ën vendin e sh ë ërse na kembrapsht munduar pasi deri “Baba në Tomorri” u thoshte:ë - P rse vinië ëk të r t’u lutur?! Juë e at kenië vendin tuaj Drenie. Banor Drenie takojn ri “ Baba Rrapon”është dhe i thon : - P ër Tomorr? besimtar Aië p rgjigjet:ës së -Nuk m latë jetoja edhe pak! N momentër të shp ëqiellituar banornxihet,ë tmoti nga thatprishetësira dhe e madhe. “Baba Rrapo” vdes. Qysh prej asaj kohe ai qyajtur vendi i adhurimit dhe peligrinazhit p t e trev Mallakastr s, sepse ai sakrifikoi veten p

Varri i Baba Mustafait (të gjatë) ndodhet në Varri ka gjatë ët si njRuzhdie.ë ë. Sipas gojdhë shumë shekuj më parë ë ëm, i gjatë ë një betejë në si prejë 14 m ëdhe konsiderohet ngaërshkroi banor rrugën me vend kok ië shenjttë prerë, të ën e mbantenave ekzistonte nj njeri (luftëtar) jo i zakonsh rreth 12 m, i cili u vra n Kalan e Marg lliçit. Thuhet se ai p cil

36 Traditë dhe Kulturë në dorë ë ë ë më ë ë rinjë ngaë Margështjelliçi jetese deri dhe n Ruzhdieekonomie. dhe Nj atyëri dhanga tshpirt.ë rinjt ëDisa shprehu koh mendimin von u pmblodhër të marr kryesiaë e t e muritve p qër ç ër të ndërtuar shtë ë blloqet gurë, sepse kishin do të bienvarrosur kokë Babas. Ai nukMustafain e dëgjoi p dhe ën.pi. Tre Babai ditë i mtijë i thotë : -Mos i prekërtheu ato predha që ë asajvazhdoi kohe pun banorë ës von pran, djalitë i shpë gjatë, ndodhejë jnafë rkurban tij dhe duke ai vdiq. e kthyer Qysh atprejësi një ër ta. Pë ë ët tjera e zon më të varrit të grykë pusi, gjë ëshmon për një qytetërim të hërshndezinëm. qirinj dhe b vend peligrinazhi p rreth varrit ekzistojn dhe varre t vjetra dhe nj e cila d 20 tetor “Sofra bujare” Festa e Njësisë Ruzhdie

përkon me sezonin e vjeljes së ullirit, 20 tetor “Sofra bujare”- Festa e Njësisë Në këtë festë përfshihen disa veprimtari: Ruzhdie panairi i prodhimeve bujqësore e blegtorale organizohet për herë të tretë, sjell evidentimin me qendër kulturën e ullirit, objekteve të vjetra dhe promovimin e turizmit me Siqecën, etnografike, kuzhina tradicionale e zonës, fshatin e përzgjedhur në projektin e “100 ekspozimi i punimeve artizanale, reklamimi fshtarave turistik” dhe vlerave shpirtërore, i biznesit vendas, ritet dhe zakonet, lojërat objektet kulturore, historike, traditat, zakonet popullore, këndi i mjedisit, parada e veshjeve dhe prodhimet bujqësore e blegtorale të gjithë popullore, këngët dhe vallet tradicionale të zonës. zonës.

Traditë dhe Kulturë 37 38 Traditë dhe Kulturë TRADITA MYZEQARE

Dasma myzeqare

jetëHistorikisht kështu. Sa Myzeqeja të ketë jetë është mbi konsideruar tokë hambari i Shqipërisë në aspektin e prodhimeve bujqësore-blegtorale si dhe të kultivarëve të tjerë të agrokulturës. Edhe sot vazhdon të , Myzeqeja e bukur, hambar ka për të qenë. Ajo është e bukur prej zotit. Por nuk duhet harruar për asnjë çast një e vërtetë tjetër e pamohueshme. Ajo është hambar i pashtershëm edhe për vlerat morale, shpirtërore, estetiko-artistike dhe traditat e tjera të bukura e interesante etnokulturore.

Në mozaikun e ndritshëm të këtyre vlerave, pa dyshim një vend shumë të rëndësishëm zenë traditat burimore, autoktone që lidhen me dasmën myzeqare. Ato vijnë nga lashtësia.Ceremoniali dhe ritet e dasmës myzeqare janë përcjellë brez pas brezi qysh nga bota antike e deri në ditët tona. Për mbrojtjen, ruajtjen, zhvillimin, pasurimin dhe jetësimin e tyre, doemos, është dashur një punë e madhe, e vështirë dhe hera-herës e rrezikshme përkundër synimeve kriminale të pushtuesve shekullorë, të cilët me çdo mënyrë e mjet synonin asimilimin total të popullit shqiptar, pjesë e të cilit ishin edhe myzeqarët, që trashëgonin një gen artistik të mahnitshëm.

Nga përvoja ime 80-vjeçare, (qysh fëmijë kam jetuar me këngët dhe vallet myzeqare) por edhe nga studimet e vemendshme që kam bërë për këtë qëllim, do të përpiqem që të shtjelloj në këtë shkrim, ashtu shkurtimisht, disa nga ritet më të rëndësishme të ceremonialit të dasmës myzeqare. Në këtë kuadër më duhet të theksoj se në vitin 1974, me Ansamblin Folklorik të Zharrëzës sime, kam përfaqësuar Rrethin e Fierit në Festivalin Folklorik~ o Kombëtar ~ të Gjirokastrës me “Dasma myzeqare”. më e rëndësishme në jetën e njeriut. Si e tillë ajo, në çdo kohë ka kërkuar nga familjarët, dhëndërri dhe nusja një punë, mobilizim dhe obligim të jashtëzakonshëm.Dasma është ngjarja Ajo eprihej më e ngamadhe meraku , dhe shqetësimi serioz i organizatorëve, që, ata të

nderoheshin përballë miqve,përpara gjithë pjesëmarrësve, përpara opinionit, që dasma të mbahej mend për mirë, që vallja dhe kënga të merrnin flakë, që dollia dhe rakia të derdheshin lumë, që shërbimet dhe kulinaria të ishin perfekte, që nusja dhe dhëndërri të stoliseshin e të zbukuroheshin më së miri, që dasmorët të respektoheshin maksimalisht duke u bërë aktorë dhe autorë të atij gëzimi të papërmbajtshëm. Fundja dasma përherë ka qenë gëzim për derë. E bukur është se dy martoheshin, por qindra “harboheshin”. Traditë dhe Kulturë 39 E rëndësishme është të theksohet se ceremoniali i dasmës, përgjithësisht ka karakter protokollar. Dinamika e saj, në çdo rast, ka një fillim, një zhvillim, një kulmim dhe pa tjetër një fund të lumtur. Por ajo që e bënë interesante dhe e zbukuron mrekullisht tërë dinamikën e zhvillimit të saj është se gjenia artistike e popullit çdo rit të dasmës e ka veshur aq bukur me këngë, valle dhe veprime të tjera të paracaktuara që i përgjigjen drejtpërdrejtë në mënyrë përsosmërisht funksionale. Në këtë mënyrë duhet të themi shndërrohejse repertori inë këngëve një buqetë dhe tëvalleve bukur të në dasmës gjerdanin myzeqare shumëngjyrësh dhe jo vetëm, të dasmës. përveç që ishte i pasur dhe i larmishëm kishte edhe funksionin për t’i shërbyer një riti të caktuar, që ai të

Sa për ilustrim po sjell tre vargje të një kënge që këndohet në ceremoninë e venies së kurorës,“Jani bej vetull(kurorëzimit) kurorë, Mos e zërë nusen me dorë, Sa t’i verë prifti kurorë”. . . ~ o ~

Në tërësinë e ceremonialit të dasmës myzeqare përfshihen disa rite të rëndësishme që përbëjnë konturet bazë të saj. Ato janë: Pirja e rakisë për caktimin e ditës së dasmës

Në këtë rast kemi të bëjmë me një marrëveshje të hapur që realizohet ndërmjet si nga burrat edhe nga gratë.Sigurisht që larmi mrekulluese këngësh dhe vallesh dy familjeve krushqë: të djalit dhe të vajzës. Zakonisht pajtoheshin edhe sazet. kjo marrëveshje bëhej dy ose tre muaj përpara, me qëllim që secila palë të Më herët si instrument bazë ishte kishte kohën e nevojshme për përgatitjen të zurnaja, e afërt me klarinetën, daullja afërme dasmës. dhe praninë Ky akt e lajmësit zakonisht mblidheshin thirrej nga në dhe një ose dy llauta. Me vonë orkestra e njëpala kafetije. e djalit. Aty Dy secilikrushqit, shtronte bashkë alternativat me dy e ahengut përbëhej nga klarineta, violina, veta derisa në fund arrihej në një mendim të fizarmonika, llauta dhe defi. Në të përbashkët për caktimin e ditës së dasmës. shumtën e rasteve instrumentistët ishin Përplaseshin gotat me urime të përzemërta romë të talentuar. si Aty nga vitet 60-70 të shekullit të kaluar vërshyen instrumentistë myzeqarë. : Qoftë e bekuar! Të na trashëgohen! Me Kështu, vetëm në zonën e Zharrëzës jetëÇelja të elumtur! dasmës. Ceremonia e dasmës funksiononin tetë orkestrina popullore me mjeshtrat Alit Beja, Thoma Zarka, fillonte ditën e djel dhe mbaronte pas një MikailJa teksti Semanjaku i një kënge etj. që shërbente për të jave, ditën e hënë. Masat për njoftimin e njerëzve merreshin disa ditë më përpara. hapur siparin e dasmës: Mblidheshin bijat e martuara, fisi, miq, Marton Lili gëzim-n e parë, shokë, fqinjë dhe çelnin ahengun për Gëzim-nJu që vini, e parë, pse lule s’këndoni, në ballë … Nuk dini kë fillimin e dasmës. Këndohej dhe kërcehej po martoni? deri në mesnatë. Interpretoheshin një 40 Traditë dhe Kulturë Qepja e nishanit -bajrakut ose flamurit

të nuses bëhej qepja e shamisë, nishanit Ditën e enjte në shtëpinë e dhëndërrit dhe në një valixhe, mes lulesh e xhufkash të sa të thellë edhe interesante. Nga njëra kuqe, orizit dhe karameleve dërgohet me anëose aie bajrakutshprehte ngjyratqë mbartte e bukura një simbolikëtë jetës së lajmësin në shtëpinë e djalit ku vendosej nesërme për çiftin e ri dhe nga ana tjetër në një shtizë , në majë të së cilës qëndronte realizonte valëvitjen e flamurit kombëtar të një trigaçe ku vendoseshin simbolikisht simbolizuar me shami të kuqe që sundonin krushqittri kokrra që mollë. shkonin Flamurin për të marrë e mbante nusen… në të shamive të tjera. Ishin duar një djalë i bukur beqar, i cili printe kohë të errëta, kur pushtuesit ndalonin Ja një këngë që i shërbente këtij riti. memidis dhunë ngjyrave valëvitjen e flamurit kombëtar. “Ku je nisur do vesh ti, moj shami, tek çupa Shamitë qepeshin nga një femër që t’i për dorovi, moj shami … kishte prindërit

gjallë. Nishani, i vendosur Darka e jançes Pirja e rakisë për caktimin e ditës së dasmës nxirren nga prushi me shigjetën e harkut Ky rit shvillohet ditën e premte në shtëpinë mjaltin, qumështin, zjarrin dhe kulaçët që e djalit. Ka një shtrirje thuajse kombëtare, madje e gjejmë edhe tek arvanitasit në të bërë enkas për atë çast. Greqi ose arbëreshët e Italisë Jugore. Ë� shtë një rit disi i komplikuar. Ai vjen Mesazhet që përcillen janë të ndryshme si një koncert folklorik që kërkon regji dhe simbolika gjithashtu”A ështëke qenë shumë në të menduar mirë, rekuizitë të pasur, Konisbaltë,e pasur. “Koncerti” dhëndërr-o”, mbushet “Kënga me këngët: e meekzekutues nënë e bab dheë të interpretues gjallë, që mbajnë të zotë. në nerënxës““Jançe-jançe etj. brumet”,Burrat këndojnë bashkë me Protagonistë janë një djalë dhe një vajzë gratë. “Jançe, jançe brumet-o, Me se zihet brumet-o Me mjaltë e me qumësht-o “. . . kokë; vajza takie dhe djali shami. Ata do të luajnë me miellin, sitën, frerin e kalit, Darka e qiqrës

Organizohet në të dy shtëpitë e çiftit. Tek shtëpia e vajzës, me brumin e zënë Njëra nga gratë e shtëpisë kontrollon dy egatuhet dhëndërrit. buka nga e cila do të hajë nusja poçet e zëna me brum duke vëzhguar të dielën para se të niset për tek shtëpia se cila poçe (e djalit apo e vajzës) do të derdhet më shpejtë për të provuar se Riti shoqërohet me dy këngë. “Qiqër o nga cila anë do t’i vijë mbarësia shtëpisë. moj qiqër-o, Ku je ftuar e thirrur-o, Tek Me brumin e përzier nga dy poçet do të Lili në dasëm o” … Kënga tjetër vjen me gatuhet buka ditën e shtunë, që vjehrra të sonte nata … etj. vargjet: “O ky brumi lata-lata, Ku të zuri presë nusen ditën e djelë.

Traditë dhe Kulturë 41 Darka ose dreka e dasmës

Sigurisht këtu kemi të bëjmë me

Përgjithësisht darka shtrohej në shtëpinë Dasmorët i priste i zoti i shtëpisë me saze eboshtin nuses, e ndërsa gjithë ceremonialit dreka në shtëpinë të dasmës. e që doroviteshin me para nga miku që dhëndërrit. vinte i ftuar.

Të Shqiponja ose pëllumbi mbi bukën rëndësishme.e dasmës shprehte një simbolikë zotët e dasmës, me kohë kishin jashtëzakonisht të bukur dhe të shpërndarë ftesat ose kishin bërë ë e njoftimet me gojë gjithandej në krushqë, mrekullueshme këngësh në fis apo ndër fqinj, miq e shokë të tjërë. Më tutje, vinte një maraton kanistërDasmorët të vinin mbushur me dhuratame bukë të gruri shumta. që , vallesh, dollishë nëMishi, qendër që mund mbante të ishte një shqiponjë qingj ose kec,ose menjë dhe bisedash pa fund. Për të përshkruar dhe analizuar gjithë dinamikën e darkës së dasmës me rregullat, veshjen, dollitë, ndryshme.pëllumb të stampuar me një mblacë (tip këngët dhe vallet që gjëmojnë 3-5 orë do vule e posaçme) ëmbëlsirë dhe darova të të duhej një monografi më vete. Darka e kënasë

Bëhet të shtunën në darkë vetëm në mbuluar me një velencë, të cilën ia ka shtëpinë e vajzës. Kënahu përgatitej nga dërguar vjehërri. Vajza qanë vajzërinë që një grua me prindër gjallë. Vajzës i lyenin kënanuk do … ta gjejë më kurrë. Këndohen këngë thonjtë e duarve dhe të këmbëve me si: U bubu e tarnana, Ngrehu çupë e vërë ngjyre të kuqe, ndërkohë që vajza është Radha e punës gjatë ditës së dasmës.

Në shtëpinë e djalit:

• • Rruajtja e dhëndërrit • Nisja e rrobave të nuses • Pritja e pajës Nisja e dhëndërrit dhe e krushqve për të marrë nusen • Pritja e nuses • • Dreka ose darka e dasmës • Dorovitja e nuses Pjekja e kulaçit

42 Traditë dhe Kulturë Në shtëpinë e nuses

• Nxjerrja e pajës • • Përgatitja dhe zbukurimi i nuses • Takimi i vajzës me pjesëtarët e familjes • Takimi i vjehërrës dhe i shoqërueseve të saj me dhëndërrin • Pritja dhe përcjellja e krushqëve me vajzën nuse • Dreka ose darka për dasmorët dhe përcjellja e tyre

Çdo etapë e këtyreDorovitja veprimeve e vajzës shoqërohet ditën e me hënë këngë tek dheshtëpia valle e psh: burrit

“Shite baçen me ullinj”, “Aferim baba subashi”, “ Më këputje rrush në degë të arrës”, “ Amanet pajën-o”, “Po vjen paja kaja-kaja”, tek përcjellja e pajës

Tek rruajtja“ Ky beriberi e dhëndërrit: që rruan mbretnë”, “Me ngadalë briskun, o berber” “Mirë na bëre, bukur bëre, dhëndërro “ etj.

Gjatë pritjes“Arritën së krushqve krushqit nëdhe lëmë, dhëndërrit: Ç’ka nusja që qanë me lot”, “Mos e bëj qejfin qeder, moj llokumja me sheqer”, Do marrë vajzën myzeqare, “Mirë ja bënë krushkër-o,” “Nusja jonë kallëp sapuni” etj etj.

Nëpërmjet këngëve zhvillohej edhe një dialog plot humor ndërmjet krushqëve. Tek përcjellja e nuses nga shtëpia e prindërve këndohen këngët: “Gjumin që ke fjetur, lëre tek jot ëmë,/ Vendin që ke ndenjur, mate me pëllëmbë,” Dyshemenë me lule, lahurin me thekë; “Ike -ike more dhenë, “Rrotulloje syrin, syrin dhe njëherë”, “Plotë dora me borzilok”. “Mbaji lotët mos i derdh,” “Buzëkuqe sylariskë, “Lum e lum ku vete unë” etj.

Traditë dhe Kulturë 43 Gjatë mbërritjes“Dil moj nënë së nuses dil,” “Mirë në shtëpinë ia bëtë krushkut-o”, e dhëndërrit: Mirë se erdhe, burbuqe hëna, “Marshalla na ka dalë nusja”,Pse m’i mbanë sytë përdhe”, “ Moj unaza rreth me ar”, “O kjo anë e lumit”, “Na ka mbirë një lule”.

Gjatë vëniesÇ’u mbush së kurorës; mali plotë me borë”, “Mos e zërë nusen me dorë”. “Kjo vallja jote, “Moj bukuroshja fierake”, “Hape vallen,mos e mbyll”, “Aman trëndafil, aman borzilok”, “ U bubu raki e keqe”, “More syri bukur

dasmës janë të gjitha perla të muzikës popullore etj. Po kështu myzeqare janë dhe këngët njëherësh ne funksion margaritarë të tëbërjes frymëzimit së kulaçit poetik me të mjaltë. popullit Ato artist. këngë e valle që mbushin drekën ose darkën e

Për ta mbyllur,“Si janë bërëkëtë plagëtstudim e po mija” sjell dy vargje të këngës brilante …. Edhe dielli në mos lindtë, Atje sipër në kodrinë, Edhe hëna në mos daltë Dritë kemi dashurinë … Toli Shabani, Arta Xhibro

Bujqësia

Në tokën e begatë të zonës kultivohen pothuajse të gjitha llojet e drurëve frutor, perimeve, drithërave dhe foragjereve, por gjejmë edhe drurësi: Frashëri, Plepi i Bardhë, Plepi Kanades, Shelgu, Ekualipsi, Fieri dhe Vidhi.

44 Traditë dhe Kulturë Pemë frutore bostan : kumbulla, manaferrat, vreshta, Agrumet

Drithërat:: portokalle, grurë, misër, mandarina, tërshërë limon Perimet që konsumohen: qepa, preshi,

hudhra, lakra e bardhe, speci, domatja, spinaqi, bizelja,Lakrat batha, e egra: bamja, trangulli.

lepjeta, radhiqja, burdullaku, rrepica, lelekuqja.

Blegtoria :

Lopë,Kafshë Dhën, të tjera Buaj, të Derra zonës janë

Shpendët: : Lepuri, Qelbsi dhe Iriqi, Bretkosa. Ndërsa botaPula ujore dhe është Gjela eDeti, pasur Pula me Shqerake, peshk: Biba, Rosa. Pend Kuq, Omur, Qefull , Ballgjer e Ngjala. Oda Myzeqare është mjaft e pasur nga shumllojshmëria e prodhimit bujqësor e blegtoral.Gatimet tipike të kësaj zone ofrojnë karakteristika të larmishme të jetës rurale krahinore.Kuzhina tradicionale Në kulturën myzeqare e gatimit popullor zotëron veçanërisht tendenca e përdorimit të gjerë të prodhimeve stinore. Kë

to prodhime janë të përhershme dhe të bollshme.

Menyja e gatimit dhe shija e tyre e ndjeshme, kanë tërhequr gjithmonë e më shumë vëmendjen e vizitorëve vendas e të huaj, që bujtin në këtë zonë. Ndër gatimet tipike kësaj zone janë:

Qengj me përshesh Qengj i mbushur Tavë plënci

Traditë dhe Kulturë 45 Shpretka qengji të mbushura

Gjyreç qengji me oriz (tavë) Gjyreç me mish qengji dhe patate (tavë) Gjel deti me përshesh buke, gatuar me miell misri Hanëm boksa, cipa të holla dhjami mbushur me të përbrëndshme qengji (tavë)

(mish jahni) Ragu me mish lope

Bibë me petë Bibë me rosnica misriBibë me përshesh të gatuar me miell

Z o g m e r o s n i c a Zog me oriz (tavë) në saç

46 Traditë dhe Kulturë Llojet e bukës dhe brumërat

Byrek me kungull Petë tigani me oriz Pispili Gjyreç me makarona Papare Kokodaçe Japrak

Kos me gjalp domate etj Speca të mbushura me oriz,

Ngastër me fasule qorre

Ëmbëlsira

Qumështor Kabuni Bakllava Sultiaç Revani Reshedi Dible

Traditë dhe Kulturë 47 TRADITA MALLAKASTRIOTE

Bujqësia

Në tokën e begatë të zonës kultivohen pothuajse të gjitha llojet e drurëve frutorë, perimeve, drithërave dhe foragjereve ku gjejmë edhe drurë si: Ulliri, hardhia, nëzona të caktuaraPemë frutore: gjejmë pishë të egër dhe të butë, lis, frashër dhe shkozë.

dardha, pjeshka, kumbulla, vreshtat, shega, mënat, manaferrat, molla, lajthitë,Drithërat: arrat, grurë, qershi, misër ftua, fik Lakra të egra

Çaj : lëpjeta, radhiqja, burdullaku, rrepica, trakalidhe, lulekuqja.

, Kamomili Blegtoria:

Kafshë të egraLopë, të Dhën,zonës Kuaj, janë: Gomarë, Mushka

Derri i egër, Lepuri, Dhelpra, Ujku, Çakalli, Kunadhja, QelbsiShpendët dhe eIriqi. zonës: Mëllënja, gushëkuq. Ndërsa bota ujore është e pasur me peshk:

Pend Kuq, Omur, Qefull e Ballgjer. Oda Mallakastriote

Gjeli i detit (ose pula e detit) me dollëm (përshesh) Pula shqirake në tavë me oriz në saç Rosnica me zog shqirak Mish i pjekur në saç Mish i pjekur në hell

48 Traditë dhe Kulturë Traditë dhe Kulturë 49 Mish i mbyllur në bidon Qumështor Mbrushtull Yshmer (Ngasër) Harapash Mish me jani Byrek me kungull Petulla LlojetKukurec e i Byrekutpjekur Llojet e bukës dhe Trahana brumërat Qull Ë ë Byrek me gjizë mb lsira Byrek me oriz Bukë gruri Byrek me lakror Kulaç gruri në tepsi në saç Revani në tepsi Petanik Bukë vale me miell të mistërt Byrek me vezë ReçelraLlokume vendi Bukë Ponice

Ftoi Qershie Fiku

Molle PijeRrushi

Raki rrushi Koçimare Manaferre Kumbulle Uthull rrushi

50 Traditë dhe Kulturë VESHJET KARAKTERISTIKE POPULLORE TË ZONËS

Në Patos përfshihen 4 (katër) veshje më të dukshme të ërparset, karakteristike popullore: ës, peshqirë ë ës Myzeqare, Mallakastriote, Çame dhe Vllehe. ë punimit tkostumitë tyre, bë festiv, si: p ë pmbulesatër pë e kok t e brezitëngjyrshe e t qaf për Në ë ësuan tetj.ë Gjat ë hej kujdes i veçant një shndërrim të ndjeshëm që në prag të karaktiristikerdorimin pë r ekrahin fijeveë shum ë Mallakast r, veshjet ë tradicionalesisht në p ë prdorim prodhimit zbukuruar shtë piak p lhurat u përdor meë n vijapë e motive të ë të sipërme, por edhe për n.p ëTekstiletrparset, edor leshtaë t shek.XX, ë me futjen gjer ë, kishte edhe r disa veshje disa tekstileve pjesë të t fabrikuaraë p dheërgatiteshin me blerjen ende e etj. Pë ë ë zat e brendarrobave ekonomis t gatshme.ë sht Megjithatëpiake. Në krahinën e pfanellave,ërdoreshin çorapet, pë brezat e brakeshat e burrave ë, pë veshjes q shtresatlhurat e pasura e m ndafshtaqytetare, t po prodhimit edhe nga shtresavendas ruajtën më gjatë në përdorim të përgjithshëm ë r veshjeë luksi, sidomos ngaë Myzeqestë ë rkundrazi,ështu deri veshjetnë prag populloretë ës s uë ë ëtu, mund të ë ërore, në këtë krahinë, gratë e zejtar ve, sidomos n ë kostumin festiv. N kishin popullsis detyrë.K prodhimin e pë Luftë veshjet fshatare, vet m aty-k Dyttë pambukta, Bot të ë fshatare shikoje motive me fije m ndafshi. Në Myzeqe, u përhapën në këtë ë që lhurave t linjta, ndonëse pëlhurat tradicionale vazhduan të Në ërdor leshtaën p ëetj.r pjes P lhuratët më etë pambukta dukshme prodhohen e të përkryhen, për një farë kohe, të zon ë nga mesi i shek XIX. me përdorimin e fijes industrial të pambuktë, kok fillimës, peshqir u p ë ë ë ë prapësëprapë prodhimi kapitalist i mënjanoi. punimit kostumit të tyre, festiv, bë nin si: prodhimin p rparset, e mbulesat pë e Duke filluar nga çereku i shek. XX, për veshje, të ë pambukta,t e brezit të e t qaf s etj.ë Gjat si: cohë, kadife, akllas, kambirik etj, të cilat i e pambukta u përhapën në këtë ë lhuraveqë nga qepte tashmë zejtari rrobaqepës. Sidoqoftë, linjta, t ë leshtaërdor ë etj.n p Për lhuratpjesët veshjet popullore në këtë krahinë u përdorën zon deri në çlirimin e vendit, madje, disa element mesi i shek XIX. N fillim u p arritën deri në vitet’ 60. Veshje grash të Myzeqesë

ë ë të ë ëngoren me gjatë e gjatë e gunë ë ë. mëngë të ë ë Dallohen dy veshje kryesore: nj ra me linj mpala.ënyr Mbië gun , gruaja vishte m Veshjen e parë e mbanin: tjetra gratme linjë e martuara e me gunell deri çara, q zakonisht vareshin prapa, n në ë shek.XX, kryesisht për të ë. Në dekorative. ë ë kokë ë këmishë të gjerë e nën të, pëshqirin prej pë ë pambuktë, të punuar të mbathurat vitet’ 30 t me këmbë ë që dal ë veshjen, me pë me gun gruaja lidhte n Gruajakëmish ë vishte nj ër saj një përparse lhure t za t ë ndisura. Mbi vet rmasa 140 cm Xë 33bardh cm.ë, kurse të vishejë ngjyrshe.guna, e sip leshi (neçë) e bukur, e punuar n vegje, me vija ngjyraPlakat t mbaninë peshqir t e motiveë rgatiteshshum me shajak të bardhë dhe rejatë t megërshet vija e ose të motive gjeometrike meës. kishte trup të drejtë, pa mëngë, ndë Pë ndryshme.ë Peshqiriën e peshqirit i mbulonte mund krejt të Gunamund t pë përbëhej nga dy ose trekinda në ë flok ë ë mbledhura rrethë kok ë, gjysmërrethi, që rsaë fundi r zbukurim, n pal form vendosej nj tuf z lule aromatike, si tr ndelin vareshin nga beli posht pala- borzilok etj. Traditë dhe Kulturë 51 Veshje me Gunellë ë ëngë, i ë gjunjë. Të rejat i punuar në ë ë thurnin me grep dhe i mbanin krejt të bardha Gunellaë ishte nj ëngjyrshe lloj fustani të pa m osembathnin të çorape deri n ë me shumë vegjshije medhe fije të leshi, me kat ër lisa,mënyr meë vija t holla shum harmonizuara verdha, kurse moshat e tjera, kafe ose t ë. Në ë Në të ë mbajtur vendosura n zeza. theksuara. kë ë ëkure, të ë vertikale nga1 beli e posht bel ka rrudha t Vishej me këmishë me mëngë të gjithaë llojet e veshjeve jan ëm për ë ë ë puc l ë shtë pi verdha dhe pë r osepun ë t mbaheshin zeza.Ato zbukuruara bliheshin n treg dhe mbatheshinë vet ëkure me vijaë ose meë motive t varg zuara. N bel tvizita,ë gjer kurseë sipë nr gishtrinjë ë shpesh ishte i Nngjishejë stinë brezi meë vija mbahej horizontale edhe nj dheë neçja meë prrokat (nallane) prej druri me nj rrip l ve, q vija si t gunell s oseë mer me motive mëng gejometrike.ë të gjata, e ë, si pjesë përbërëse të ë zbukuruar. n e ftoht ë ë shek. peshli, XX, njnë munguar tek gratë lloj xhaketeë e ë shkurt ë ë thurura Stolit ë monedhash veshjeve, argjendi, nuk kan të dendur si gunella. N vitet’ 40 ët, gratë e reja kapura në e reja.ë Zakonisht,ë mbi jelekë vend t peshlisë kok ëu veshshamin trikotë leshië t meato vishningurë ose tri radhmonedha, të përgatitur nga metë kuqe, shtiza. kurse Kur grat vishninë e moshuara gunell që argjendarë zinxhira; n vesh mbanin vathë lidhninë me n tone të blert , ë zakonisht kokë një ë, të ë disa peshqir si në ë. Në vishninkëmbë gishtërinj tt,ë si dhe mjaft unaza argjendi t gunell errta, lidhnin n zbukuruara me gur cilat viheshin n veshjen me gun duarve. Veshje grash qytetare

ë mbarim të ës ë. Ajo përgatitej kurdoherë me sëParë ërore, janë ë ë të ë ërreth me gë Nga fundië ndryshme, i shek XIX eku deri ruhej n ndonjëher ëLuft edhe dhe fund i gjer ë Bot mbajtur veshje qytetare t cih zez dhe zbukurohej p zof pstileveërdore tëshin nga shtresat e pasura të qytetit, kunadhejeNë kokë dhe meë rruaza t zeza. ë ë diçka nga veshjet popullore. ë Natyrisht,ë pasuruar, ato ë stampuara ose prej më ë ndër to është lidhej njërreth. shami N ë prej stofië t holl por edhe nga shtresaë gjat e zejtarë ve t ërgtitur derime lule në mbarimt të ës së Parëndafshi,ërore me u ngasidomos një si veshje dasme. Nj tentene e florin p ë xhaket fundë t shek.XIX shtveshjaëpiake me (si fustan këmisha t me peë peshlië m eë p ë Luft Botë ngjyrë Në këtë kombinim tekstilesh fabrike dhe manushaqeje,ndoq veshja me të saka, nj ë e, q zgjeruarëndisur është lhur ndafshi). nga beli e posht , prej kadifeje n me tertir) kostum dhe meka diçkamonedha, dhe nga i domosdosh stili oriental,ëm toka, të kuqeë gjoks. ose zhizhingAjo shoqërohej me siçpër të qelepoçiësuar kë it kuqë me zimbiliqe ari (feste njpasurishtë meë fije ari dheë megjat disaë deri dekoracione, në ë këmbë zabtuaraë ngjyr në ë, krem ose bojë plot tip veshjejeëngore) ceremonial. e pasoi me fustannjë m ndafshi, t ë qëndisur me fund ar, tsi ë, një sakua, veme n skarpina roz(kë ë me taka të qielli,gjera Veshjennë ë men e njfustaneë peshli (m ë arrin deri të mërthyera brez me kadifeje një rrip). t Në kokë ë veshjaër gjunj shkurtellë lloj xhybejeëng dheë të e stilizuarngushta shami më puc ërrreth. Ajo form palltoje elegante, q lidhej nj af ve, me trup e m ndafshi me tentene p

1) Marë nga Muzeu Historik, Fier. 52 Traditë dhe Kulturë mbërthehej në majë të majë të kokës me një ë ë ë ën ë ë punuar nga argjendari me ëm nga shtresat e pasura, por edhe nga ë ë të një buqete me shtresavarej n e qafmesme. K to e treg veshjeëtar luksozeë u mbajtë karfic , zimbile,ër qtë ësonte kostumin, ishte gjjoë vet që dëshmon për gjëndjen e mirë ekonomike fije argjendi e florin, n formë një ë të tyre. ve dhe zejtar ve, lule.Stolia tjet plot vargu me florin, qepur n rrip kadifeje, q Veshje burrash të Myzeqesë Veshja që kujtohet si më ër është ajo me ësi.Ato këmishë dhe brekë pë ë shkurtër e të bardhë. ëështë pë rdorure vjet deri në prag të prej cohe blu qepeshinë ë teksie rrobaqepmë të thjeshtë, shek.XX. lhure liri ose leshi.Kjo zbukuroheshinpë me tirq t ë veshje e 1thjesht ndKy ë kostum, po i nj ë , cilnë ë këmishës me ëmisha e gjatë deri në mërgatitejngë të dhe me shajak blu ose t zië mishadhe qepej me ë të këmbës, me pak kinda, që ngjishej në mëngr xhokaxhinj.ë të gjata, t ëMe t vend të ë dorës Elementië kryesor ishte k ën të me kapak gjeraë treçerekshe,ë që vishejndisura k pasurisht epulp të mbahurat, kurse për stinë ështohej ërë. Tirqet mbledhura e bardhë, ntë kyçë t ësuar mbibel me kë njmish brezë nj lirië osexhamadan leshi.N shajaku vishej e, fanella sipër ë (frençe), t ë ën e ftoht ë me gjilp ë pjesë zënvend gjunjë, u të ngapërdor dollakë t, qafa çorapeshë përditshme t zeza (në ose blu,ë tij, guna ëprej.Në shajaku.shtresat Derishoq nërore çerekun të kamura, e par asajzbukuruar me brekesha) n nnga e palosurnjë mas në ësh shek.XX, ë sirgatitej kostum me festash kambrik mbahej të ai me mjeshtënr. Nsië veshje kë t ër tu mbrojtur vend nga t nfustanellë të tjerat me pë ë të endur në shtëpi. të ët e reshjet, pë fshatarë e fustanellaë, npëna përpiqej t’i pë fabrikuar,ër ëto kanto veshjeë ëpn e një kostum dasme një pëlhur ë të rrahur sa më mirë, m ë ftohtnyrë ë rdoreshin guna lar Sidoqoft rgatiste djalit p gunaçile. ëK form ës, në pelerine me pë ëlhurngët e këmishës me një treçerek she dekorative dhe jakuce tentenpastaj ë e t ë qepte imtë q meë kujdes dukeëmb ë e zbukuruar (kapuç)Një t fiksuar ëprapa jak ë zverk. rfundië ë dheqëndisura tek m tek gjoksi. Pjesët e tjera të quhejë “dh miu”, si dhe element tjet r veshjeje q e dallonte tpalë za, t ëngjyrë myzeqarin, ishteë koke, takija. e përgjithësuar pas veshjes me fustanell ishin: fanella me doreza ësisë ëtare, në të bardh thururaë me vija e lule shumëngorja she;prej Kjo mbulesë konike (takije me majë), kurse në shajakubrezi i kuq të bardhprej leshi;ë xhamadani prej shajaku Pavar Komb ë fshatrat fushore,ë të të ose prejë cohederi n blu;ë rr ë më të ës, ka formë ëhej prej pë ë e stolisur me gajtan bluë oseme tfshatratë bardh ë e, të rrethin qepur sshume kodrinore imët me ka dor formë duke pë rmasa zi; tirqet të e gjat ë z kofsh rrafsh t (takije rrashtake).ës disa B rrathë lhure tlidhurë ndryshme, n n brez kurse vareshin në edhenjë krahdisa peshqirë hidhej në Të rinjtë mbanin takije me bedena, që ishte mënyrë hijer vogla,ëndë punuar n vegje me motiveë, që krijuar rreth unaz ë (lamare).ës ër të dy deri në tri radhë bedena (tentene). Në këmbë kur shkonte në xhoka eleganteë kostum e bardhi hyrë pas pzbukuruarë pasurisht dheë kishte p rreth buz ishte veshjeë nderi edheës, pishtë parinajo me e familjespoture ë në shtëpi nga një ë ëkurë e regjur, ë). Poturet, vizita. xhamadani Nj dhe mëngorja nërdorninën eopinga një kat prejërkë ndl kureëshi, lope. të Ato i qepteë një veshjes s fustanell mçdoënyr burrë që të mbë cop l ëmbës dhe (çidik form palosur n shtillte tabanin e k 1) Marë nga Muzeu Historik, Fier. Traditë dhe Kulturë 53 pjesën e sipërme të gishtrinjë anë ë ë ë pas ëkure që ë rreth moshës së ëmijërisë e deri në martesë ës së ve. Lidheshin me . K to opinga bliheshin n treg. Djemt ë rripa l rrotulloheshinë disa her ë të ëmish f ë me mëngë të gjata, të rrudhura, vishnin qafë në majçorapes.ë). Nd Meë kostumin festivë mbathninërore, ekostumin me këmish e burraveë me m meëng brekeshaë të gjata, ose të rrudhurapoture t opingaë telatini (opinga t kuqe me xhufkëkure zeza,e me kapakk ë ë kuq e xhamadan shajaku tzezë trashë të qepurrmjet nga dymjeshtrit luft rave opingar bot ë), ë bardhë quë vesh mbën dhe çingat (lloj opingash prej l ë një , brez t ose drilli e takije t . Mbathnin çorape e rtheheshin me kopsa metalike n opinga (çinga). Veshje burrash qytetarë ë ë prag të sipërme nuk pësoi asnjë ndryshim. Të tri pjesët ësisë ë përberë ëngorja, Qka qen ngaë mesi i shek.XIXë e derië k ë n pë ë ëndiseshin pPavarë Komb tare, kostumi tipik popullorë pasurishtse: me poturet, gajtan të xhamadani e m ai me fustanell , i cili, n to ëvite,ngorja, me rgatiteshin me coh blu dhe q ndrysherdorimin nga e ato kambrikut, të uë sis zhvilluaë, bëheshin mjaft me n Një ër që zi. ësonte këtë shtiminë e kindive.ë qëndisur Xhamadani me gajtan dhe e më ë prej më të fshatarër burra të shtresës së element ë tjet në treg. T plotë pë veshjeëndë cohpasur. blu, t ndafsh pakfestive, të kushtueshme ishte brezi idhe gjer me më ndafshi me zi ose1 me fije ari, p kngjyra,ë i bler rgatituraën dhe p meër dit l ë të Veshja tjetër që ën dhe që arriti ës së pak zbukurime,ë ërore deri në mbarim të ës së Parë ërore, to dy tipa veshjesh uë mbajtë është kostumi mepasoi poture fustanell (xhedikë). Poturet ezakonshme modë pune. Pas Luft Dyt Bot ë ë Luft ë Bot veshjet popullore u z vendë. suan me veshjen s evropiane, siç ishte kostumi me zevend suan vet m fustanell n, kurse veshja e pantallona, jelek e xhaket Veshje fëmijësh dhe të rinjsh fshatarë ë ë ëmijë ë ë jakës dhe ëria deri në moshë ëmishët e përdorura për ditë Deripër djemtn vitet’ë ashtu 30 t shek.edhe XX,pë veshjet e fërbëhejve me rruazaë n rrethin e fluturave t nga foshnjkëto pjesë ë n 12- vjeçare, si kishinpara gjoksit. pë K ë ndryshme ëmisha përgatitej mer vajzat,pë ë p festash, q zakonishtë ose i sillninkaposh nusetë) të peshqesh, punuara pambuku të punuar kryesore: në k ëmisha,mend. jelekuAjo kishte dhe gjatë endjesrpara së p prehritë ë motive ë tmishë shtathirka. t Kë drejtë me dy kinda anashlhur që liri ose zbukurimi (moll ë ë avlë të këmbë pëqinj të gjerë, që lhurhidheshins. Mbi nj këri mbi tjetrin, vishej mëngë të gjata, të filloninës me jeleku i forcuarë me astar. Jelekërtheheshint e djemve pë kishinrpara doraknga sqetullaë të që deri n pulp ërë s. Kishteë ëmish ërrudhuras së te kyçi i dor ër kurse jelek t e vajzave mb ë ën e një ndisurë radh meë kopsash gjilp ngame vajzat.ngjyra Ntë me kopsa. Mbi jelek qepeshinë tri monedha qaforen e k ëmishë djemve, qepeshin p argjendi dhe guackaë deti, q kishinërme, vlere gjatë, me zbukurim nj objekti magjik (hajmali). N dimer, mbi jelek ndryshme. K t e vajzave i zbukuronin vishej hirka nj veshje e sip

1) Marë nga Muzeu Historik, Fier. 54 Traditë dhe Kulturë ë thjesht, me dy kinda anash e deri në martesë dhe e mbushur me pak pambuk. Në këmbë me brekesha ose poture të ëmishë me dy faqe, e prer ë gjata deri në mëngë të gjata, të, vishnin kostumin e burraveë ëkure të trashë, zeza, k ë tmbathninë ë çorape t ë pas moshës gju, së ëmemij vijaëris eë bardhë rrudhura me kapak, brez t lule, si dhe çinga, opinga prej l kuq e xhamadan shajaku ose drilli e takije t bler n treg. Djemt f . Mbathnin çorape e opinga (çinga). Veshje grash Mallakastrote

ë ësaj krahine ka qëndisje penjsh me ngjyra që në ën e ë nga përdorimi para shumë kohësh. Poshtme kishte një jakë të Veshja e vjet r vendase e k ë gjatë pë ë ësonte Mallakastr këtë dale përparë ë), ndërsa për të ë përgatitej me pë ë madhe ërrumbullake bardhë ose shtMbahetëpisë mend veshja me fustan t , jelekën rparsja (futa) q plotës kë ë rpar veshje,ëse se (futër tij, xhyben. Për nuset dal e largreja ë bëheshinlhur prej liri, pë krejt të , gruajaë kuqe vishte ose çitjanettë e gjata n Nmeë vija.Meë nkalimin e kokë skoh duket seto ë shtllojeë ruajturp një ngjyrfustanë dhe sip ë ë filluan t lhura t fabrikuara. çitjaneti mbanin ishin me tngjyra të verdha dheë fustanihidhte mbules 1 manushaqe;ë. grat mbi 40 (dyzet ) vjeç element tradicional.ë e kokës të ë errta. Mbi kok ë) që ë kokë ë edhe ferexhenë me interes ishte këmisha e gjatë Mbi shaminë trekëndëshi, hidhej zbukuruar edhe një andyshemeve me prej pë ë punuar në ëmend, mbi panbukutentene (dantell në ë katrore lidhej (60n x 60) palosur e punuar n tElementië ë m ëngë, kështu që nformë ë ë të bardhë ose të ë, ë lhure,dukeshin t mëngë avl ë këmishës, formë ë ë të cilqëndisurn vishej me fustani penj pae temina.Fustani m që avl mend me fush ë ëverdh lintepë t ë t e fryra t ë penjshzbukuruar me ngjyraan ve metë ndryshme dy vija t pverdhaë ose t ë gjerë të kuqe. Nuses i vininë p rqark ë xhufkas bëheshin t vogla me rgatitej me tekstileë t fabrikuara, kishte nj ë importuara. r zbukurim. fund t mbledhur tek beli me pala.Mbi Veshjet e grave t Mallakastr Veshjefustan vishej burrash nj jelek itë zbukuruar Mallakastrës me rruaza e tekstile t

ë prag të ësisë, burrat e kësaj të bardhë të ë ë përditshme manushaqe. Derinjë k ë nmishë prej p Pavarë zbukuruar me gajtann blu n rrethine mbaninë ngjyr ë si t ë veshje t ës së pasur, xhamadanin dhe gjatë deri në gju dhelhure kishte liri kinda ose t gjineshtre,ë pakta në mëngoren nuk i bënin prej shajaku, por prej tzakonishtëdy anët. Pnër ditë murrme, e cilaë k ëishtemish eë Burratë eimportuar, shtres në ngjyrë ë ë, të të bardhë, të pambuktë ër ë dhe shoqërohej në festash pjesën vishnine poshtme nj të trupit coheënies tsë ës, në blu t ë thell të shek. (nga mesi tek gjunjë , e cila ishteë ne eshkurt bardhë XX,zbukuruar u pë an ve me gajtan ari e mendafshië) të gjata as më shumë ësohej me një deril tek gjuri fustanell dhe të shoq çerekëruara e (ngapar nyja deri t) me fustanell ë mëngore në gju) merdor triq veshja të bardh me potureë. (çidik kinda. Ky kostum plot xhamadan shajaku blu dhe me nj

1) Marë nga Muzeu Historik, Fier. Traditë dhe Kulturë 55 Veshje grash Vllehe Në ërore të ë, dikur sipas moshës së gruas dhe rastit për të ë e dhënë ë tyre mbaheshin. Në ë ë kullotatën n dimë ë ndryshme Myzeqes të kësaj të ëngë të gjata cilin kalonin dimrin me kopet ve t e të gjata e të vend t jelekut, gruaja mundësonte t preju vendos shajaku, q fshatraë ua siguronte t ekonomia e nj ëvishte peshli (dullumic)ër i mbërthyer me m përpara me krahine. Ata mbanin veshjetë karakteristike një ë të ngushta. Kostumin e plot jeta nomade në jetën sedentare dhe një ë një brez i shkurt tyre blegtorale,ë të but por,ë, i ndryshuan me koh , duke shum kaluarë aspekte nga dhe paftpë madhe argjendi, nga e cila varej të mënyrës së jetesë zon karakteristikat varg monedhash. të Jeleku ose peshlia (sië metyre klim pë shumërparja),ësh. zbukuroheshin Në kokë me disaë motiveshami u shndë s. Dalngadale veshjaër t’u e ekzekutuaraë me gajtan ë ësoisuar ndikime nga shum nga ë veshjapjesë e të vendasve, -ngjyr ë lidhej nj rrua pak nga pak deri sa ëurb laë hejp nga bmeë lule. Mbathninëkure çorape (të kuqe t p gjataër grat leshië e reja) me kzëvendmisha prej pë veshjes lule anash. Opingat e tyre, t quajturaë kuqe, cëruhi, kurse qytetare. Veshjaërparja, e gravetë çobanka p heshin prej l ë shek.XX, shumëkush e përparsja me shumlhureë liri; pastaj vinte cibuni, dhe zbukuroheshinë mbathte kë meë nxhufkaë t ë jeleku e p trija prej shajaku. Jeleku duke filluar nga vitet 30’ t Veshje burrash Vllehzbukurime, ndryshonin filloi t puc vend t opingave. ë ërsisht si Pë ë ërsipër ëmishë pa jakë, me kë Burrat vlleh e kanëngor patur të gjera. veshjen Xhamadani af dhe qenrdorninë opinga l kure me xhufka.ë P ë ajopoture e vendasve. qepeshin Mbaninprej shajaku k të ë bardha.saj veshjeje Përsip ë tipike hidhej guna. Tipike ka 2-3 kopsaë. Në dhe m ë ë veshja me qillota leshië t zeza ose t kombinuara. Në kokë zi ose blu t (tip triq) i bardhr hidhejë fustanella thururës mesë thell ë mesë. mbanin brez leshi me ngjyra t coh pambuku ose lesh i holl . Vishej kacaveci mbanin kapele prej cohe ose i zi sipas ngjyr kadife t zez qillotave. Veshje grash Çame

Në këtë shami që trashë ëtyre banorë ë këmbë Çamërisë veshje spikatinë i kë karakteristikatsaj trashëgimnie e ndisur me fije ari. Gjoksië ë zbukurohej guara nga vendlindja e k ë gjatve,ë me pak gjerdan takë napolonashë ë floriri. N deri posht. ë Elementës s bazë këmbë bardhvisheshinë çorape leshi dhe k puc llustrafineë qishteë veshjaë mendryshme fustan ku (dolloma) dominonte t më ajo përbë . M von u fut dhe “veshjaëmish eë shumë pulp s, zbukuruarë me më ” me çitjane. Atyë kuqë ishte m luksoze ndizma t hej me çitjane prej akllasi, k Veshje ngjyra burrash e kuqe. Çam Koka mb shtillej me ndafshi, jelek e saka t ndisura me fije ari. ërbë ës së ë kuq ose bardhë me shumë ë bardhë të bardhë ë Veshja e burraveë ë p hej prejë bardh fustanellë, kë ë kmesëmish mbaninë pa jak brezë me leshi, më ng zakonishtë të gjera. t Në kokë pala,ë kuqe benevrek në majë tose jo. Në , xhamadanë leshi me qëndizma.2 dhe prej leshi t holl , kolic (tirq) t puc (corihe) me xhufka t mbanin qylaf t madh me majuck

1, 2) Marë nga Muzeu Historik, Fier. 56 Traditë dhe Kulturë Festivali “Street Art”

Elementët e traditës së qytetit të Patosit, vijnë të realizuara me pikturat murale të dhjetëra artistëve nga mbarë bota, duke sjellë një ekuilibër midis mjedisit dhe industrisë së naftës.

Street Art-i është parë si një ide gjeniale, e cila i nëshndërroi bashkëpunim objektet edhe si vepra me të vërteta arti. Street-artistët,

poBashkinë ndryshojnë Patos, monotoninë por edhe me disa bashki të tjera në vend

e shumë ndërtesave dhe pallateve duke u dhënë tëngjyra mëdhenj e forma të street objekteve artit, të ndryshme. Disa prej artistëve

të cilët janë të njohur në të gjithë botën, lanë gjurmën e pësuantyre në Bashkinëkëto hapësira e Patosit, urbane, e ështëcila krahas edhe transformimitburim atraksioni që turistik për qytetarët nga

brenda dhe jashtë vendit. Ndërveprimi që krijuan përmes pikturës, fasadave dhe ambientit ku janë vendosur, ka sjellë një vëmendje të shtuar për zonën e Patosit!

Traditë dhe Kulturë 57 58 Traditë dhe Kulturë EKIPI REALIZUES I REVISTËS Sponsorizuan Bizneset e Bashkisë Patos:

Kompania “Bolv Oil” “Zeni Musai” “Alb Star” Karburant “Soil” Bar “Olympus Palace” “Driza Shpk” “Picari” “Mga Shpk” Bar- Restorant “Silvi” Përgatiti shkrimet, ideoi dhe korrektoi: “Guri Bani”

ALBORA SULAJ Fotograf: Drejtoria e Arsimit - Kulturës dhe Sportit Petrit Caushaj Kontribuan:

Dorian Shpata, Aleksandër Dhima, Blerina Troka, Burimi i informacionit: Toli Shabani & Arta Xhibro, Nuri Plaku.

Drejtoria e Arsimit - Kulturës dhe Sportit Drejtoria e Informimit dhe Integrimit Europian Designer: Muzeu Historik Fier

Shtypur: Dafina Stojko

Adresa: CLASSIC PRINT

E-mail: Bashkia Patos, Lagja “Naftëtari”, Rruga “Unaza” Facebook [email protected] Web: : Bashkia Patos (Municipality Patos) www.bashkiapatos.gov.al

Traditë dhe Kulturë 59 Ky botim u përgadit nën kujdesin e Kryetares së Bashkisë Rajmonda Balilaj

Siqeca, një distinacion turistik

60 Traditë dhe Kulturë