PATOSI Traditë - Kulturë Qershor 2019
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
PATOSI Traditë - Kulturë qershor 2019 Traditë dhe Kulturë 1 Përmbajtja -PATOSI Monumentet e Kultit Informacion i përgjithshëm Manastiri i Shën Trifonit dhe Kultura të ndryshme, një qytet Kishat e Sheqishtes Greva e Naftëtarëve -RUZHDIE të Patosit 7 - 11 Mars 1927 Informacion i përgjithshëm Nafta Zharrëz Rezervuari i Ruzhdies Nafta Ruzhdie Monumentet e Kultit Ulliri Mekami i Drenies Flora dhe Fauna Varri i Baba Mustafait (të gjatit) Monumentet e Kulturës Monumentet e Natyrës Kalaja e Margëlliçit Ujvarat në kanionin e Siqecës Margëlliçi, dëshmitar i terrakotës së Rrapi i Zhugrit Afërditës -TRADITA MYZEQARE Tuma e Patosit Dasma Myzeqare Ura e Ofiçinës Bujqësia dhe Blegtoria Monumentet e Kultit Oda Myzeqare Kisha e “Shën Mëhillit” dhe Kishat e -TRADITA MALLAKASTRIOTE tjera të Sheqishtes Bujqësia dhe Blegtoria Monumentet e Natyrës Oda Mallakastriote Rrepet e Peshkëpijave -VESHJET KARAKTERISTIKE Punimet artizanale POPULLORE Disa nga objektet e hershme Veshjet Myzeqare kulturore Veshjet Mallakastriote -ZHARRËZA Veshjet Vllehe Informacion i përgjithshëm Veshjet Çame Vllehët në Myzeqe FESTIVALI “STREET ART” Rezervuari i Zharrzës Monumentet e Kulturës Novosela 2 Traditë dhe Kulturë “Patosi, Traditë - Kulturë”, është një botim i cili vjen në kuadër të Trashëgimisë Kulturore. Revista prezanton qytetin në aspektin e etnokulturor dhe historik, në funksion të komunitetit vendas dhe gjithë atyre që dëshirojnë ta vizitojnë atë nga afër. Patosi është zhvilluar si një qëndër e re banimi dhe shërbimi social për naftëtarët dhe familjet e tyre, të cilët e populluan qytetin dhe krijuan shtresime të larmishme social- kulturore të pasura me traditën dhe psikologjinë e zonave nga vinin. Lindja e qyteteve që vihet re në shekujt IV - III krijoi kushtet për zhvillimin e një prodhimtarie zejtare shumëdegëshe, e cila çoi në zgjerimin e veprimtarisë së tyre tregëtare si dhe rritjen e gjithanshme të ekonomisë monetare1. Të dhënat arkeologjike e numizmatike që kemi nga shumica e qyteteve Ilire (Lis, Zgërdhesh, Selcë e Poshtme, Irmaj, Dimal, Klos, Margëlliç, Amantia, Antigone etj), dëshmojnë për një rritje të konsiderueshme të volumit të mallrave që hidhen në treg, për një qarkullim më të dendur monetar. Nuk ka dyshim që Dyrrahu dhe Apolonia luajnë një rol të rëndësishëm në tregun ilir gjatë gjithë peridhës helenistike2. Të gjitha këto dëshmi flasin për një fortesë të një rëndësie të veçantë për zhvillimin ekonomik të vendit në atë kohë. Zgjerimi i vendburimeve të naftës e gazit në vite, ndikuan në mënyrë të ndjeshme që ky qytet të merrte edhe funksionet e një rajoni industrial. Ritmet e zhvillimit ekonomik kanë qenë të pandashme nga ato të zhvillimit social e kulturor të banorëve. Ky buletin vjen në kuadër 70 vjetorin e krijimit të qytetit, ku me krenari kemi ndarë me qytetarët tanë histori dhe vlera. Pas ndarjes Administrativo- Territoriale, Njësia Administrative Ruzhdie dhe Njësia Administrative Zharrëz iu bashkuan Bashkisë Patos, duke respektuar edhe kriterin e përbashkët të traditës, kulturës, lidhjet tradicionale dhe vlera të tjera vendore. Është punuar me përkushtim që të gjithë elementët kulturor të pasqyrohen në këtë botim, duke u dhënë mundësi të gjithëve ta njohin dhe ta vizitojnë Patosin, si një zonë e pasur me trashëgimi materiale, shpirtërore dhe natyrore. Rajmonda Balilaj Patos 2019 1 ) S. Islami, Lindja dhe zhvillimi i jetës qytetare në Iliri, “Iliria” II, 1972, fq 15 – 16. 2) A. Mano, Tregëia dhe arteriet tregëtare të jugut, “Iliria”, 1976, fq 115. Traditë dhe Kulturë 3 PATOSI Informacion i përgjithshëm Territori i bashkisë Patos shtrihet në jugperëndim të Shqipërisë, në qarkun e Fierit dhe prej 82.55 km2 kufizohet me Bashkinë Rroskovec, me Bashkinë Fier dhe Bashkinë Ballsh me një sipërfaqe , ku pika me e lartë arrin në fshatin Drenie 498m mbi nivelin e detit dhe me shtrirje minimale në fushat e fshatit Sheqishte 11.2m. Vështrim historik Emri i qytetit të Patosit sipas studiuesve, rrjedh nga greqishtja e lashtë “Pathos” që do të thotë zjarr. Qyteti i Ri i Patosit, shtrihet gjatë vargut koodrinor Fier - Patos në formë harku, e mbart mbi supet e veta histori dhe vlera të çmuara të një procesi të gjatë zhvillimi të vrullshëm urban dhe social. Kjo qytetzë industriale është krijuar rreth vitit 1949 për të strehuar punëtorët dhe inxhinierët që punësoheshin në të quajturën “Zona Patos - Marinëz”. Patosi është kryeqendra e industrisë së naftës në Shqipëri. Kultura të ndryshme, një qytet! Tradita Çame shpirtëror të krahinës së Çamërisë, duhet Nëse do të shikojmënga afër identitetin Bajramet, janë shoqëruar me gatimin e gjelerave dhe embelsirave. Gratë vishnin sëqë tësaj futemi që nuk sadopak ka qenë edhe asnjëherë në etnografinë thjesht rrobat e kërsafta si i thonë sot rrobave e saj shpirtërore. Në traditat e kuzhinës ngjyraqë vishen të nxjerra në festa nga mësepetet të rëndësishme prej nga ku familjare.Ishin ca tumane me lule ngjyra- vendi i ushqimit, por edhe një pjesë e pazëvendësueshme e portretit të saj, i kishin nxjerrë sa e sa herë. I mbushnin atij porteti me aq hapësirë kulturore që me një aromë të ëmbël manxurani dhe edhe tani pas 60 e ca viteve të dëbimit të borziloku në secilën palë të tyre. organizuar të saj nga trojet stërgjyshore Asnjëherë nuk është shkëputur jeta e Vjeshta çame të dehte me erën e ftonjve, asnjëherë nuk është fashitur. me kokrrat e kuqe të shegëve që vareshin degësi ca elulëkuqe si ushtarë të stërmëdhatë mirë, ishin në degëtgati tëe saj, nga besmi te feja islame. Madje festat rreshtoheshinngarkuara, me një limonët nga një që shumë piqeshin shpejt në e shumta të besimtarëve myslimanë si lindjet e fëmijëve, nisja e shtëpive të reja, bërja synet e djemve, duke vënë në krye në sepetet e familjeve çame. Të mblidhnin 4 Traditë dhe Kulturë kokrrat e panumëruara të ullinjve, sepse të xhuma në xhamitë e mbushura plot në vjeshtën që do të vinte do të kishte dhe e përplot me besimtarë dhe të luteshin Shtëpia ishte derëhapur për miqtë që më shumë dasma, këngë, valle. për mbarësinë e familjeve të tyre dhe për asnjëherëmbarë Çamërinë, të mos tëharronin, dinin tëqë bënin të bënin vaj s’duhet t’u mungonte asgjë në sofrën e në govatat e drunjta, të qëndisnin, por shtruar.Gratë bënin gati arrat e migladhetë (bajamet), thanin fiqtë e t’i bënin bukë emritmë të tëmirën Çamërisë e gjërave megatimet që të gatuanin sidomos me të manure, mësonin me saktësi vajzat e tyre duart e tyre. Kështu ia shtonin mirësinë me këtë “kod të përjetshëm”, tëmësonin të këndonin, të kërcenin, të uronin, të flisnin ëmbëlsirës karakteristike “Bakllavasë” që me pak naze, të mbushnin ujë në krua, kur edhe ato vajza do të bëheshin gjyshe të tirrnin leshin e bardhë të deleve, t’iu Asnjëherëe stërgjyshe të ky“Kod”mos harrohej të mos traditaharrohej e bënin çorape e fanella të bukura burrave asnjëherë, por të përcillej tek të tjerat. e djemve mustaqe padirsur apo edhe të mrekullueshme që buronte nga shpirti tëbënin bënin velënxa petë për të leshta byrekë, me të ngjyra prisnin - ngjyra, miqtë të rrisnin fëmijë të shëndetshëm, të dinin çam, nga dielli që ndrinte brigjet e saj që ngrohte gjethet e ullinjve dhe të dafinave, e largët e të afërt në odat e zbardhëlluara një shpirt që dritëzohej edhe nga drita nga gëlqerja e bardhë dhe nga shpirti i e Jonit, nga bujaria që futej në kufijtë e bardhë çam, të shkonin tërë gëzim çdo legjendës. Tradita Vllehe pasur, ndonsë shumë gjëra kanë ndryshuar Bota dhe shpirti i vllehëve është shumë i janë kërkuar mjaft vite më parë.Tezgjahet zhurmonin në çdo kasolle e shtëpi.Burrat apo janë asimiluar. Ende në këto fise e që rrinin maleve me bagëti, vishnin rroba familje ruhen si relike të çmuara bota e të leshta të punuara prej duarve të tyre. tyre materiale e shpirtërore. Vedrat me Edhe shajaket e llabanet, brrucat, i bënin qumësht, vazot me djath, guna, velenxa, vetë.Vajzat pajën e bënin vetë në avlimend. fyelli dhe kërraba me shqiponja e kapronj Ky ishte zakon që trashëgohej. kanë qënë deri vonë etnografia e vllehëve hidhej,Cremoniali pastrohej dasmës dhe vllahe rrihej nis dygruri, javë që para të veçanërisht veshjet stolitë e grave. ditës së dasmës. Tek familja e dhëndrit Kërraba klasike e blegtorit është ende nostalgjia publike e disa të moshuarve, ishte gati për t’u zier dhe gatuhej e haej pranë tufave të tyre me dele. Por, mbi të në ditën e surselilit. Nga ky grurë i zier gjitha, në këtë etni, s’kanë vdekje, baladat, dhe i rregulluar në formën e ashures, haej elegjitë, ninullat, lirikat dhe rrëfenjat e nga të gjithë, por më të privilegjuarit ishin lashta vllehe. Ja dhe dy mikrofragment fëmijët. elegjie vllehe, e këtyre anëve: “Ah! Ku ta Ditën kur rrihej gruri, këndohej: gjej papuin e lashtë në ato male me dritë hëne”, “S’më tretet loti për vajzën që më Bambe - bumbe kopanët, rrëmbeu lumi, matan fushës, matan malit, SepseQë të zbardhen duan kra rrobat, matan diellit!? Ah!” Rrobat nuk duan të zbardhen, Punimi i qilimave, rrugicave prej leshi ka qenë kryepuna e grave dhe vajzave vllahe. Dasma vllahe fillonte një të diel para së Qilimat dhe sixhadet me ngjyrat e ylberit dielës që do të merrej nusja. Këtë ditë Traditë dhe Kulturë 5 shkohej për të marrë nusen, hidhej një tek shtëpia e djalit dhëndër merreshin surselili: gra, nuse dhe vajza shkonin kulaç me karamele e kush e kapte, e hante, dasmë.në pyllin Para më setë tëafërt ngarkoheshin, dhe ngarkonin merrnin dru, duke u dhënë edhe të tjerëve. Por guximi që përdoreshin vetëm për të gatuar në i tij dallonte, se ai duhej të ruhej nga të të kënduar e bënin dhe një herë në mes lagurit me ujë nga ai që hidhte kulaçin. tëtri rrugës,herë vallen po të e ngarkuarakënduar. Pome këtë dru valledhe Kur merrej nusja, kryesorët ishin nuni, përsëri tek oborri i dhëndrit këndonin furtahu dhe dhëndri.