Tom 62 2013 Numer 1 (298) Strony 47–60
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Tom 62 2013 Numer 1 (298) Strony 47–60 Krzysztof Pabis Katedra Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii Uniwersytet Łódzki Banacha 12/16, 90-237, Łódź E-mail: [email protected] MOTYLE SZKODLIWE DLA ZDROWIA CZŁOWIEKA WSTĘP Wiele zwierząt może stanowić różnego 1984). Podobne informacje z Nowego Świa- rodzaju zagrożenie dla zdrowia człowie- ta pojawiły się w 1569 r., w tekstach księ- ka. Wśród nich liczną grupę stanowią pa- dza Jose de Anchieta, który opisywał zwy- sożyty wewnętrzne (np. nicienie i robaki czaje Indian, do których należało wcieranie płaskie), a także zwierzęta krwiopijne (ko- gąsienic w narządy płciowe. Powodowało mary, wszy, kleszcze, pijawki), które do- to opuchliznę, która miała rzekomo poma- datkowo mogą być także źródłem różnych gać w kontaktach seksualnych (Cardoso i chorób. Znanych jest też wiele zwierząt, Haddad 2005). Stosunkowo wcześnie pro- które mogą powodować wystąpienie reak- blem ten stał się również tematem donie- cji alergicznych. Spośród nich do najbar- sień naukowych (anderson 1884, WHite dziej znanych należą roztocze. Istnieje też 1901, tyzzer 1907). wiele zwierząt jadowitych. Są to zarówno Dotychczas opisano około 160 000 ga- kręgowce (np. węże, ryby), jak i bezkrę- tunków motyli. Spośród nich kilkaset może gowce (np. ślimaki, jeżowce czy parzydeł- stanowić zagrożenie dla człowieka. Jednak kowce) (burns 2009, Klotz i współaut. zaledwie kilka może być przyczyną na- 2009). Wśród zwierząt mogących stanowić prawdę poważnych problemów zdrowot- zagrożenie dla człowieka bardzo liczne są nych, które w wyjątkowych przypadkach stawonogi, w tym przede wszystkim pająki, mogą prowadzić do śmierci. W większości skorpiony i błonkoskrzydłe. przypadków objawy są wywoływane przez Motyle wzbudzają głównie pozytywne gąsienice. Z tego powodu można spotkać skojarzenia i mało kto spodziewa się, że dwa rodzaje określeń na niekorzystny dla mogą one stanowić jakiekolwiek zagroże- zdrowia wpływ motyli. Pierwszy, ogólnie nie. Tymczasem zarówno postacie dorosłe, określający symptomy spowodowane przez jak i gąsienice mogą być powodem bardzo motyle, w tym zarówno postacie dorosłe, poważnych schorzeń. Choć nie należą do jak i stadia przedimaginalne, to lepidopte- bardzo częstych przyczyn dolegliwości, to ryzm (ang. lepidopterism, od Lepidoptera jednak w niektórych rejonach świata mogą — motyle, łuskoskrzydłe). Objawy spowodo- stanowić istotny problem z punktu widze- wane tylko przez gąsienice określa się czę- nia medycyny. Co ciekawe, szkodliwość sto terminem erucyzm (ang. erucism, od motyli obserwowano już w starożytnej Gre- łac. eruca, gąsienica) (sCoble 1995; diaz cji i Rzymie. Wzmianki na ten temat znala- 2005; Hossler 2009, 2010a, b). Należy przy zły się w pismach Galena i Pliniusza Star- tym pamiętać, że obydwa terminy opisują szego (barCeloux 2008). Prawdopodobnie, różnego rodzaju objawy mające bardzo róż- niektóre gąsienice były wykorzystywane w ne podłoże i mechanizm powstawania. starożytnym Rzymie jako trucizny (Wirtz 48 Krzysztof Pabis lakrymofagia I krwiopijność Ponad 100 gatunków motyli to lakry- związane z tym zaplenia spojówek, uszkodze- mofagi, a więc organizmy odżywiające się nia powieki oraz rogówki, które mogą być łzami zwierząt. Ich żywicielami są głównie miejscem wnikania patogenów. Możliwe jest duże ssaki kopytne, ale także ptaki (bänziger więc, że podobne efekty mogą sporadycznie 1992, Hilgartner i współaut. 2007). Pobiera- pojawiać się także u ludzi. Sam moment, gdy ją one w ten sposób sole mineralne i wodę, motyl wciska ssawkę do oka jest nieprzyjem- a w przypadku niektórych gatunków także ny, bolesny i prowadzi do wypływu łez, co proteiny (bänziger 1990). Lakrymofagia jest opisał Hans Bänziger. Pozwalał on motylom znana u motyli z ośmiu rodzin i w każdej z na spokojne pożywianie się na swoim oku nich odkryto gatunki przylatujące do oczu (bänziger 1992). W przypadku niektórych ludzi. Do rodzin tych należą: Pyralidae (np. innych owadów pijących łzy potwierdzono Pionea aureolalis, Microstega homoculo- przenoszenie bakterii. Jest więc prawdopo- rum), Crambidae (np. Filodes mirificalis, Fi- dobne, że mogą to czynić także niektóre mo- lodes fulvidorsalis), Noctuidae (np. Eublem- tyle (bänziger 1990, buttiKer i współaut. ma pyrochroa), Nolidae (np. Lobocraspis 1996). griseifusa), Geometridae (np. Hypochrosis Do ludzkiego potu mogą też przylatywać flavifusata, Hypochrosis pyrrhularia), Dre- niektóre motyle z rodzaju Mythimna (Noc- panidae (np. Chaeopsestis ludovicae, Neoto- tuidae) oraz niektóre z wyżej wymienionych garia anguligera), Sphingidae (np. Rhagastis gatunków lakrymofagicznych, jak np. Cha- olivacea) i Notodontidae (np. Togarishachia eopsestis ludovicae (bänziger 1992). spp., Pydnella rosacea, Tarsolepis sommeri) W południowo-wschodniej Azji występuje (bänziger 1992, 1995; bänziger i buttiKer kilka gatunków motyli z rodziny Noctuidae 1969; buttiKer i współaut. 1996). Łzami od- [wg najnowszych badań molekularnych Cal- żywiają sie głównie samce. Wyjątek stanowią pinae należą do Erebidae - odrębnej rodziny niektórzy przedstawiciele Nolidae, wśród w obrębie Noctuoidea (zaHiri i wspólaut. których łzami odżywiają się także samice 2010)], które odżywiają się krwią ssaków. (bänziger 1992). Motyle odżywiające się w Preferują one spijanie krwi z otwartych zra- ten sposób można spotkać w Azji, Ameryce nień, ale są także zdolne do przebicia skóry Południowej, Ameryce Północnej i Afryce, ssawką. Ssanie trwa od kilku do kilkudziesię- ale najwięcej znanych jest z regionów tropi- ciu minut (bänziger 1968, 1986). kalnych i subtropikalnych, gdzie występuje Do motyli krwiopijnych, korzystających długa pora sucha (selman 1972, bänziger z tego pokarmu w warunkach naturalnych, 1990). Spośród ponad 100 gatunków niewie- należy 8 gatunków z rodzaju Calyptra: C. bi- le ponad 20 atakuje także człowieka, przy color, C. eustrigata, C. minuticornis, C. ophi- czym jak do tej pory opisane przypadki po- deroides, C. orthograpta, C. parva, C. pseu- chodziły wyłącznie z południowo-wschodniej dobicolor, C. fasciata (bänziger 1968, 1980, Azji (bänziger i buttiKer 1969; bänziger 1986, 2007). W warunkach laboratoryjnych 1990, 1992, 1995). Szczególnie nieprzyjemne krew spijała też Calyptra fletcheri. Niedaw- ze względu na duże rozmiary i długość ssaw- no zaobserwowano również w laboratorium, ki (4 cm) mogą być ataki przedstawiciela za- że pochodzące z dalekiego wschodu Rosji wisakowatych Rhagastis olivacea (bänziger osobniki motyla Calyptra thalictri, znanego 1992). Jednym z najczęściej przylatujących z tego, że odżywia się sokiem z owoców, do ludzkich oczu gatunków jest Microstega przebijały skórę człowieka i piły krew. Me- homoculorum, a do gatunków najbardziej chanizm przebijania skóry był identyczny, jak podrażniających spojówkę należy Chaeopse- u typowo krwiopijnych gatunków (zasPel i stis ludovicae, który może przebywać na oku wspólaut. 2007). Motyl ten występuje także nawet do trzydziestu minut (bänziger i but- w Europie, w tym również w Polsce, jednak tiKer 1969, bänziger 1995). Człowiek raczej możliwe jest, że w różnych częściach zasięgu nie dopuszcza do rozpoczęcia pobierania po- może mieć różne preferencje pokarmowe, karmu przez atakujące go motyle, ale w cza- co już obserwowano dla Calyptra fasciata sie snu może sobie nawet nie zdawać z tego (bänziger 1989). Przy ranach mogą też po- sprawy (bänziger 1990). jawiać się niektóre z gatunków pijących łzy Motyle lakrymofagiczne wkładają ssawkę (bänziger 1986). Krwiopijne motyle mają do worka spojówkowego dużych ssaków, w wyspecjalizowane, silnie uzbrojone ssawki tym także człowieka. U bydła odnotowywano pozwalające im na przebicie skóry żywiciela Motyle szkodliwe dla zdrowia człowieka 49 i wywodzą się najprawdopodobniej od ga- tami. Prawdopodobieństwo ataku na człowie- tunków przebijających owoce. Ssawka moty- ka wzrasta w sąsiedztwie zagród z bydłem, li odżywiających się łzami ma zupełnie inna gdyż krew zwierząt hodowlanych jest głów- budowę (buttiKer i wspołaut. 1996, zasPel i nym źródłem pokarmu dla tych motyli (bän- współaut. 2011). ziger 1989). Zwracano uwagę na teoretyczną ćmy z rodzaju Calyptra sporadycznie krą- możliwość przenoszenia chorób transmisyj- żą wokół ludzi, a w warunkach laboratoryj- nych przez ćmy z rodzaju Calyptra. Jednak nych chętnie przebijały ludzką skórę. Wysy- jak do tej pory nie potwierdzono podobnych sanie krwi powoduje ból i lekką opuchliznę przypadków (Hossler 2009, 2010b). Z dru- wokół ranki (bänziger 1986, zasPel i wspó- giej strony, niedawno potwierdzono obec- laut. 2007). Narażone na ataki są osoby śpią- ność w odwłokach Calyptra thalictri bakterii ce w otwartych pomieszczeniach lub lokalni z rodzaju: Klebsiella, Sinorhizobium, Alcali- mieszkańcy wychodzący wieczorem, aby za- genes i Rhizobium (zasPel i Hoy 2008). jąć się bydłem i innymi domowymi zwierzę- PODRAŻNIENIA SKÓRNE Jednymi z najczęściej notowanych u czło- Limacodidae (w niektórych pracach wymie- wieka objawów spowodowanych przez mo- niane są synonimy Cochlididae, Eucleidae), tyle są różnego rodzaju podrażnienia skórne, Lymantriidae, Megalopygidae, Nolidae, Noto- wynikające z kontaktu z parzącymi włoska- dontidae (w tym głównie Thaumetopoeinae), mi lub wydzieliną gruczołów obronnych gą- Nymphalidae (Morphinae, Nymphalinae, Da- sienic. Toksyczność i zdolność przyswajania nainae), Pyralidae, Saturniidae i Zygaenidae różnych metabolitów roślinnych jest czę- (PiguleWsKi 1982; burns 2009; barCeloux stym u motyli przystosowaniem chroniącym 2008; Hossler 2009, 2010b; diaz 2005; bat- je przed drapieżnikami. Niektóre toksyczne tisti i współaut. 2011). W przypadku Zyga- substancje są też syntetyzowane