Esxexiic X;SR:B1YO
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
32 xezeR xeeeR 15.09.2001. N110 ESXEXiic X;SR:B1YO. OXUCULARIN BODit-ESTETtK BtLtKLORtNtN FORMALA§MASI ^ ARASDIRMA KnyazASLAN Qavrayi? hissi-intellektual onun U9un ba?a du?ulan olur va sistemlajdirilmasi formal man- xiisusiyyetli idrakdir. Bununla asas alamatlarina gora ox?ar tiqi naticalara asaslanan tafak- bela o, aynca hadisBloro - ode- obyektlar sirasma daxil edilir. kiiriin - diskursiv tafakkuriin bi-badii asarlare, ^akillera, abi- Burada biz hamiya yax§i ta• ba^lica alamati sayilir. delere, musiqiya, tama$aya, rn? olan ziddiyyatla qarjila^iriq: Obyektlarin tanmmasi (mii- filma va s. aiddir. Lakin insan insan aslinda badii du?unca sa- ayyanla^dirilmasi) va tasnif- idraki varliqdir, bu, onun mii- hasina ke9arkan, eyni zamanda la?dirilmasi idrakm empirik sa- hiim "irsi" alamatidir. elmi fikir qatma daxil olur. viyyasinin asas qneseoloji iisul- insan adi ?uurun hiidud- 9slinda isa bu ziddiyyat za- landir. $axsi tahsil i§inda onlar lannda bir hadisadan digarina hiridir. Sohbat incasanatin ozii- miihiim rol oynayirlar. (qavrayijdan qavrayi?a) harakat niin tacriibada qazandigi an- Tamamila ahamiyyatlidir ki, edir va muntazam olaraq mov- layi?lardan, badii yaradiciligm mantiqi anlayi^lara asaslansalar zu sahasi haqqinda informasiya oziiniin asasmda dayanan an- da, tanima (muayyanla?dirma) toplayir. Lakin hatta an geni? layi^lardan gedir. proseslari obrazlarla (tasav- ?axsi tacriiba bela farda bu Sanatkar obrazlarla dii^uniir, viirlarla) dii^iincaya aiddir, yani yoUa movzu sahasini tarn ahata lakin 6z faaliyyatinin nati- incasanatin oz tabiati ila six va dark etmaya imkan ver- calarini incasanat qanunlari ila baglidir. mayacakdir, ona gora ki, badii yerina yetirir. Bu, o demakdir Belalikla, incasanatin em• hadisalar alami olduqca zan- ki, elmi empirik tafakkiir (yal- pirik darki iimumi anlayi^lann gindir, onlann mahiyyati isa mz hissi qavrayi^m, tacriibanin komayi ila ?uurda yaranan, he9 zaman sathi olmur. asas gotiiriilmasi) badii tafak- konkret qavrayi? tacriibasina Artiq badii adabiyyat, "inca- kiiriin asas cizgilarini ta?kil asaslanan ayani idrakdir. O, bu sanat", "baddi adabiyyatin va edir. tacrubani nizama salir va ma• incasanatin novlari", "incasa- Behlikh, badii madaniy-lum materialda hala malum ol- natin janrlan" anlayi?lari ila ta- yatin xilsusiyyatlarinda hadisamayanla r haqqinda miihakima ni?liq, ba^qa sozla, badii ada- va proseslarin ilkin idrak da-yiiriitmaya miiayyan manada biyyati va incasanati ba^qa sa- racasi empirik daraca adlanir.imka n yaradir. halardan, ham9inin, bir janri Bu marhalaya xarakterik olan Hamin malum cahatlarda digarindan farqlandiran mOhiim cahat budur ki, oxucunun kon- oxucu oziina yaxin olanlan alamatlari baja du?mak oxucu- kret tacriibasi badii va in• ayirir, ona daha darin tasir lara badii madaniyyat sahasini casanat asarinin qavramlmasi bagi^layan maqamlari se9ir va daqiq tasawiir etmaya, badii zamani adi qaydada nizama buna uygun olaraq oziinun asas du$ur, sistemla§ir va ara?dirila sarvatlarin ucsuz-bucaqsiz diin- diqqatini sonra galacak ox?ar bilmak daracasinda olur. yasmi qavramaga imkan ya- obyektlara yonaldir. Bir-biri ila har hansi ^akilda bagli olan radir. Istanilan yeni obyekt Mahz iimumi anlayi^lara asaslanan konkret biliklarin miiayyan badii obyektlara 15.09.2001. N110 X9ZeR X0BeR 33 yonalma mahz bu ciir ba? verir. dugunu, asarin yazilmasina Hazirda o, obyektiv zarurat ki• Bununla da qazanilmi? tacriiba gatirib 9ixaran sabablari a?kara mi qabul edilir. va bilik obyektlar arasmda yeni 9ixanr. Miiasir dovrda estetik tar- alaqa tiplarinin - tarixi-badii Gorkamli tasviri sanat biyanin an miihiim vazifasi (genetik) bagliligm meydana tarix9isi L.Venturi yazir: "Sa- §axsiyyatin estetika sahasinde galmasina sabab olur. natkann na yaratdigini ba§a nazari hazirligi ila estetik ve Badii madaniyyat hadisa diijmava k U9iin miitlaq onun na badii tacrubasinin uzvi §akild9 proseslari incasenat idrakminyaratma q istadiyini bilmak birla?dirilmasidir. Bu noqteyi- ikinci daracasina - tarixi-badiilazimdir" . nazari hazirda badii-estetik tar- (genetik) daracasina kegidinB u ke9id psixologiyasini rus biya nazariyya9ilarinin 90XU daha xarakterik cahati onunlajair i M.A.Svetlov oziinamax- miidafia edir. baglidir ki, oxucu bir miiallifinsu s ?akilda bela ifada etmijdir: Biz gordiik ki, oxucu oziinun bir qrup asarini segir, miiallif"Man a nagil lazim deyil. Mana badii-estetik tacriibasini dark fardiyyatini (dziinamaxsus-lu-nagil9i lazimdir". edarkan va nizama salarkan gunu) farqlandirmaya ba^layirBununl a yana§i olaraq, bir incasanat idrakmin empirik va asarlarla yana§i olaraq on•yaradici ^axsiyyatin bioqra- daracasinda iimumi anlayi§larm lann yaradicmmn ^axsiyyatinafiyasmi n oyranilmasi bir sira miiayyan dairasi olmadan 6tii§a da canli maraq gostarmayagorkaml i sanatkarlarla, o cum- bilmir. Incasanat alaminin dar- ke9ar- ba^layir. Bu maraq asas alamat ladan hamin yazi9inin ustadlan, kinin tarixi marhalasina kimi meydana 9ixir va oxucu• qalani yolda§lan, ?agirdlari va kan estetikamn asaslanmn ma- nun, dinlayicinin, tama§a9mm ardiciUan ila tanijliga imkan nimsanilmasi tarixi-badii pro- §uuruna guclii tasir gostarir. yaradir. Ba§qa sozla, oxucu bir seslar haqqinda nazari bilik• Masalan, oxucu Samad Vur- yazi9inin hayat va yaradiciligini larin alinmasi §aklinda davam gunun "Vaqif' drammi oxuya- oyranmakla incasanat tarixinin edir. raq darindan tasirlanir. O, geni? manzarasini, badii ada• Mantiqi idrak daracasinda XVIII asrda yajami? gorkamli biyyatin muxtalif novlarinin va artiq estetikamn mantiqi an- Azarbaycan jairi MoUa Panah janrlarmin xiisusiyyatlarini yad- layi§lari va kateqoriyalan ila Vaqifm ba^ma galan faciali da^ina k69uriir. faal dii§iinca talab olunur. Bu hadisalardan mutaassir olur, Bela ki, Samad Vurgunun zaman ela aqli madaniyyat lakin bununla kifayatlan- hayat va yaradiciligini oyranan lazim galir ki, o, oxucunu, mayarak hamin asarin miiallifi, oxucu istaristamaz jairin tama§a9im, dinlayicini pe§akar xalq ?airi Samad Vurgun Nizami Gancavi, Mahammad tanqid9iya yaxinla§dira bilsin. haqqmda dii?iinmaya bajlayir. Fuzuli, imadaddin Nasimi, Badii madaniyyatin hadisa Oxucu oyranib bilmak istayir Molla Panah Vaqif, Ajiq 91as- va proseslarinin darkinda oxucu ki, Samad Vurgun "Vaqif dra• gar kimi ustadlan, Mikayil bir saviyyadan digarina yiik- mmi harada, na vaxt va na ii9iin Mii§fiq, Huseyn Cavid, Osman salarkan abstraktdan konkreta, yazib? §air bu asari yazarkan Sarivalli, Siileyman Rustam, yani miicarraddan daqiqa, ne9a ya?inda imi?? "Vaqif Rasul Rza, Siileyman Rahimov, iimumidan xususiya, camdan drammi yazmaga bajlayarkan Mehdi Hiiseyn, 91i Valiyev, taka, toplumdan takcaya dogru Samad Vurgunun 6z hayati Mammad Said Ordubadi, qalxir ki, bunun da naticasinda neca ke9ib va bu asari yazarkan Uzeyir Hacibayov, A^iq ^amjir hamin a§ya tafakkiirda muay- hansi vaziyyatda yajayirmi?? kimi sanat dostlan, Qliaga yanlarin 90xlugu, hamin a§- Samad Vurgun hayatdan va Kur9ayli, Nabi Xazri, Hiiseyn yanin hartarafli elmi biliyi §ak- sanatdan na umurmu?? Bu Arif, Baxtiyar Vahabzada, linda 91x1$ edir. asarla na demak istayirmi§? Mammad Araz, Zalimxan Fikirlarin bu cur harakatinda Belalikla, oxucu ozii ii9iin Yaqub kimi davam9ilan ila zaruri olaraq biliklarin iimumi miiayyan manada adabiyyat- tani? olur, onlann adabi-badii istiqamat prinsipi meydana 91- §iinasa 9evrilir, har bir maqami irsi haqqinda miiayyan malu- xir: hadisadan mahiyyata, bi- aydin ^akilda qeyd edir, bu mat toplayir. rinci daracali mahiyyatdan asarin meydana galmasina na incasanat idrakinin iigiinciiikinc i daracali mahiyyata va s. qadar uzun vaxt sarf olun- an yiiksak daracasi nazari, yaxud falsafi-estetik daracadir. .