Aşıq Şəmşirin Anadan Olmasının 120 Illiyinə Həsr Olunur
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Aşıq Şəmşirin anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunur. 2 AMEA FOLKLOR İNSTİTUTU “AŞIQ ŞƏMŞİR” MƏDƏNİYYƏT OCAĞI İCTIMAİ BİRLİYİ Aşıq Şəmşirin anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunmuş AŞIQ SƏNƏTİNİN TARİXİ İNKİŞAF YOLLARI VƏ AŞIQ ŞƏMŞİR MƏRHƏLƏSİ mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransın M A T E R İ A L L A R I BAKI – 2013 3 AMEA Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. LAYİHƏ RƏHBƏRİ: Fil.ü.e.d. Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) ELMİ REDAKTORLARI: Fil.ü.f.d. Adil CƏMİL Fil.ü.f.d. Səbinə İSAYEVA Fil.ü.f.d. Nail QURBANOV TƏRTİB EDƏNLƏRİ: Aynur QƏZƏNFƏRQIZI Əli ŞAMİL Aşıq Şəmşirin anadan olmasının 120 illiyinə həsr olunmuş “Aşıq sənətinin tarixi inkişaf yolları və Aşıq Şəmşir mərhə- ləsi” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları. Bakı, “Nurlan”, 2013, 408 səh. Kitabda 5 dekabr 2013-cü ildə Bakı şəhərində AMEA Folklor İnsti- tutu və “Aşıq Şəmşir” Mədəniyyət Ocağı İctimai Birliyinin təşkilatçılığı ilə keçirilən “Aşıq sənətinin tarixi inkişaf yolları və Aşıq Şəmşir mər- hələsi” mövzusunda Beynəlxalq Elmi Konfransın materialları toplan- mışdır. Topluya Azərbaycan alimləri ilə yanaşı, Türkiyədən, İrandan, Dağıstandan və Qırğızıstandan olan elm adamlarının da aşıq sənətinin tarixi keçmişi və bu günü ilə bağlı məqalələri daxil edilmişdir. folklorinstitutu.com M 4603000000 Qrifli nəşr N-098-2013 Folklor İnstitutu, 2013 4 KONFRANSIN TƏŞKİLAT KOMİTƏSİ SƏDARƏT Muxtar Kazımoğlu (İmanov) – filologiya üzrə elmlər doktoru, AMEA Folklor İnstitutunun direktoru. Qənbər Şəmşiroğlu – şair-publisist, ictimai xadim, “Aşıq Şəmşir” Mədəniyyət Ocağı İctimai Birliyinin sədri ELMİ HEYƏT Zəlimxan Yaqub – xalq şairi, Azərbaycan Aşıqlar Birli- yinin sədri Məhərrəm Qasımlı - fil.ü.e.d., professor, AMEA Ədə- biyyat İnstitutunda direktor müavini Qəzənfər Paşayev – fil. ü. e . d. , professor Məmməd Aslan – şair Babək Qurbanov – fəl.ü.e.d., professor, Qaziantep Uni- versitetində müəllim Şirindil Alışanlı – fil.ü.e.d., professor, AMEA Ədəbiyyat İnstitutunda şöbə müdiri, “Elm” nəşriyyatının direktoru Elxan Məmmədli – fil.ü.f.d., AMEA Folklor İnstitutun- da şöbə müdiri Adil Cəmil – fil.ü.f.d., dosent, AMEA Folklor İnstitutun- da aparıcı elmi işçi Səbinə İsayeva – fil.ü.f.d., AMEA Folklor İnstitutunda böyük elmi işçi Əziz Ələkbərli – fil.ü.f.d., AMEA Folklor İnstitutunda şöbə müdiri Fəzail Miskinli – sən.ü.f.d., AMEA Folklor İnstitutunda elmi işçi 5 İlham Məmmədli – fil.ü.f.d., AMEA Ədəbiyyat İnstitu- tunda böyük elmi işçi Nemət Qasımov – fil.ü.f.d., AMEA Folklor İnstitutunda elmi işçi KATİBLİK Aynur Qəzənfərqızı – AMEA Folklor İnstitutunda elmi işçi Həbib Misirov – “Aşıq Şəmşir” Mədəniyyət Ocağı İcti- mai Birliyinin əməkdaşı 6 Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) AMEA Folklor İnstitutu Filologiya üzrə elmlər doktoru [email protected] USTAD AŞIQ VƏ TARİXİ ƏNƏNƏ Ön söz əvəzi Özət: Aşıq sənətinin ən mühüm ənənələrindən biri şeir- lərin saz havaları ilə vəhdət təşkil etməsidir. Aşıq poeziyasının qoşma, gəraylı, təcnis, divani, müxəmməs və s. kimi janrlarının hər birinə aid saz havaları var. Hər janr özünə uyğun saz havası üstündə oxunur. Saz musiqisi aşıq şeirinin yaranmasında mühüm rol oyna- yır. Ustad aşıq saz musiqisinin ahəngi, ritmi altında bədahətən şeir deyir. Yəni bir çox hallarda ustad aşıq, şeiri ifa prosesində yaradır. Bədahətən şeir demək xalqın təsəvvüründə İlahi mən- şəyə mənsub olmaq deməkdir. Belə bir təsəvvür və inamın nə- ticəsidir ki, xalq arasında ustad aşıqların müqəddəsliyi haqda çoxlu rəvayətlər vardır. Aşıq sənətindəki mühüm ənənələrdən biri də şeirlərin bağlı olduğu əhvalatların məclisdə həmin şeirlərlə paralel səs- ləndirilməsidir. Aşıq məclisində çalınan saz havası, oxunan şeir nə qədər maraqla qarşılanırsa, şeirlərin bağlı olduğu əhvalatlar da bir o qədər maraqla qarşılanır. Həm saz havası, həm şeir, həm də şeirə aid əhvalat dastan üçün qida mənbəyidir. Dastan ifaçılığı saza və sözə geniş meydan verir və aşıq sənəti bu mey- danda öz mahiyyətini daha qabarıq şəkildə göstərə bilir. 7 Zil səsi, məharətlə saz çalmağı, ifa hafizəsi, bədahətən şeir deməyi, dastan danışıb məclis aparması Aşıq Şəmşirin ənə- nəyə bağlı ustad sənətkar olmasından xəbər verir. Açar sözlər: Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, saz havası, aşıq seiri, dastan ifaçılığı, yurd yeri, ənənə. Aşıq Şəmşirin təmsil etdiyi aşıq sənətinin təşəkkül tapıb özünəməxsus yol tutmasında ən başlıca göstəricilər, təbii ki, sazın meydana çıxması, ayrı-ayrı saz havalarının və onlara uy- ğun şeir şəkil və janrlarının yaranması, dastanların yeni məz- mun və forma xüsusiyyətləri qazanmasıdır. Bu göstəricilərin mahiyyətini daha dərindən başa düşməkdə isə ən münasib üsullardan biri aşıq sənətini imkan daxilində ozan sənəti ilə müqayisə etməkdir. Əlbəttə, müqayisə o vaxt daha səmərəli olardı ki, XV-XVI əsrlərəcən qopuzda çalınan ozan havaları barədə dəqiq məlumat əldə edə biləydik, həmin havalardan hansının müqabilində hansı formalarda şeir oxunmasından xə- bər tuta biləydik. İndiki halda aşıq-ozan müqayisəsini, əsasən, ehtimallar üzrə aparmalı və bu ehtimalları irəli sürərkən ən çox «Dədə Qorqud» eposuna üz tutmalı oluruq. «Dədə Qorqud» eposuna qopuzla sözün əlaqəsi baxımından nəzər saldıqda diq- qəti ilk növbədə eposdakı «söyləmə»lər cəlb edir. «Söyləmə»- lərin heca vəznli qoşma və gəraylılardan fərqlənməsi üzərində düşünüb folklorşünaslıqdakı məlum fikirlə biz də razılaşmalı, «Dədə Qorqud» şeirlərinin heca standartlarından kənara çıx- masını xüsusi qopuz havaları ilə əlaqələndirməli oluruq. Və vurğulamaq istəyirik ki, ozan şeirində olduğu kimi, aşıq şeirin- də də ortaya çıxan bir çox sualların cavabı məhz musiqidədir. Bizdə sazın sözdən, sözün sazdan ayrı öyrənilməsi, aşıq şeiri- nin aşıq musiqisindən nə dərəcədə asılı olmasına diqqət yeti- rilməməsi bu sahəyə aid tədqiqatların lazımi istiqamətdə get- 8 məsinə maneçilik törədir. «Lazımi istiqamət» dedikdə aşıq şei- rini ifa prosesi ilə vəhdətdə götürmək, ifa prosesində yaranma- sını aşıq şeiri üçün səciyyəvi cəhət saymaq və bu cəhətinə görə onu yazılı şeirdən fərqləndirmək kimi amilləri nəzərdə tuturuq. Bu cür amilləri nəzərə almaq isə aşıq şeirini dastan kontekstin- də araşdırmağı zərurətə çevirir. Çünki aşıq şeiri (bütövlükdə aşıq sənəti) öz mahiyyətini dastan ifaçılığında daha qabarıq şəkildə göstərir. Aşıq şeiri nəinki məzmun, həm də formasına görə dastan ifasına, həmin ifa zamanı çalınan saz havalarının ritm və ahənginə tabe etdirilir. Sərbəst şeiri xatırladan «Dədə Qorqud» «söyləmə»ləri qopuz havalarının ritm və ahənginə uyğun olaraq ortaya çıxırsa, heca standartları əsasında yaranan «Koroğlu» qoşma və gəraylıları da saz havalarının ritm və ahənginə uyğun olaraq ortaya çıxır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, saz havaları ilə aşıq şeirlərinin üzvi bağlılığı kimi son də- rəcə vacib məsələ Azərbaycan folklorşünasları arasında Sədnik Paşayevin diqqətini daha çox cəlb edib. «Aşığın şeiri, musiqisi, dastan yaradıcılığı və ifaçılığı əlaqəli şəkildə öyrənilsə, bu sənət (aşıq sənəti – M.K.) haqqında tam təsəvvür yaranar» de- yən S.Paşayev saz havalarının şeir janrları üzrə təsnifatını apa- rıb. Məsələn, gəraylıların «Atlı Koroğlu», «Ayaq Cəlili», «Baş sarıtel» («Kəvəri»), «Bağdad dübeyti», «Borçalı dübeyti», «Vanağzı», «Qazax dübeyti» («Zülfüqarı», «Mirzə dübeyti»), «Koroğlu bəhrisi», «Gəraylı», «Mina gəraylı», «Məmmədhü- seyni», «Naxçıvan gülü», «Orta sarıtel», «Paşa köçdü», «Sal- lama gəraylı», («Cığalı gəraylı»), «Səyyadı», «Tərs gəraylı», «Hicaz gülü», «Şahsevəni» və s. havalar üstündə oxunduğunu müəyyənləşdirib, həmçinin qoşma, təcnis, bayatı, divani, mü- xəmməs kimi janrların hansı havalara bağlı olduğunu konkret adlar çəkərək təfsilatı ilə göstərib (6, 70-74). Biz – tədqiqatçılar aşıq musiqisini aşıq şeirindən, aşıq şeirini ifaçılıq prosesindən 9 ayrı götürsək də, götürməsək də, ənənə ənənə olaraq qalır. Hər ustadın fəaliyyəti sayəsində yeni-yeni havalar, yeni-yeni das- tanlar, yeni-yeni şeir janrları ilə zənginləşən ənənədə əsl ma- hiyyət dəyişmir. «Aşıq» adı daşıyan sənətkar nə boyda istedad sahibi olur-olsun, ənənəyə tabedir: sözü qələmdən çox sazla yaradır, sözü xalqa kitab-dəftərdən çox canlı ifaçılıqla çatdırır. Əgər belə olmasaydı, «aşıq» adı ilə yanaşı, «el şairi» adı da yaranmazdı. «El şairi» adı bir daha göstərir ki, qoşma-gəraylı yazmaq və bu yolla xalq arasında populyarlıq qazanmaq hələ aşıq olmaq demək deyil. Aşıqlıq mərtəbəsinə qalxmaq üçün söz ustası olmaqdan əlavə, gərək həm də mahir saz ifaçısı olub məclis apara, dastan danışa biləsən, sözü sazla birləşdirə, yeri gələndə sazın sədası altında bədahətən şeir deyə biləsən. Ustad aşıqlara məxsus bədahətən şeir demək məsələsinə qismən ətraflı toxunub Aşıq Şəmşirdən, onun ənənəyə bağlılı- ğından danışmaq istəyirik. Qeyd etmək istəyirik ki, bədahətən şeir demək, xalqın təsəvvüründə vergili olmaq deməkdir. İna- ma görə, məhz Allah vergisi ustad aşığı adi adamlardan fərq- ləndirir. Bu inamın hesabınadır ki, xalq arasında ustad aşıqların övliyalığı haqda çoxlu rəvayətlər vardır. Bu rəvayətlərin bir qismi ustad aşığın hər hansı diləyinin (alqış və ya qarğışının) hasilə yetməsi ilə bağlıdır. Aşıq Ələsgərin şagirdi Aşıq Ağa- yarın söylədiyinə görə, Tapdıq adlı bir nəfər onun (Aşıq Ağa- yarın) xəncərini alıb geri qaytarmaq istəmir. Aşıq Ələsgər işə qarışıb Tapdıqdan xəncəri istəsə də, xeyiri olmur. Əlacsız qa- lan Aşıq Ələsgər Tapdığı qarğımalı olur: «Bu, mənim şəyirdi- min xançalını vermədi. Bu gejə gərək o bir balıya irast ola, savahnan Aşıq Ələsgəri burya gətirələr». Aşıq Ələsgərin dediyi kimi də olur: gecə Tapdıq qəfil bəlaya tuş olub evdəkiləri döy- məyə başlayır. Əmisi irəli yeriyib qabağını almaq istəyəndə boynunu qırıb onu da böyrü üstə yıxır yerə. Camaat yığılır, 10 Tapdığı