Hekatomnidler Öncesinde Karia Mimarisi
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Ankara Üniversitesi Rektörlügü Yayınları: 262 HEKATOMNİDLER ÖNCESİNDE KARİA MİMARİSİ Abdulkadir Baran Ankara 2010 DOI: 10.1501/ankara-6455 http://acikarsiv.ankara.edu.tr/browse/6455/ ÖNSÖZ Bu çalışmanın gerçekleşmesinde katkı sağlayan kişi ve kurumların başında bu konuyu seçmemi öneren ve hiçbir zaman yardımını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Orhan Bingöl’e teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca Ankara Üniversitesi Klasik Arkeoloji Anabilim dalındaki tüm değerli hocalarım ve arkadaşlarıma yardımları, yol göstericilikleri ve olumlu desteklerinden dolayı minnet borçluyum. Arazi çalışmaları Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü tarafından verilen öğrenci çalışması izinleriyle 2002–2005 arasında gerçekleştirilmiştir. İlgili müzelerin personeline çalışmalar sırasında göstermiş oldukları kolaylıklardan dolayı minnettarım. Ayrıca arazi çalışmalarım sırasında büyük yardımlarını gördüğüm Şahin Gümüş, Ufuk Çörtük ve Esra Kocabaşoğlu’na şükran borçluyum. 2002 yılı arazi çalışmaları Antalya’da bulunan Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü tarafından desteklenmiştir. Bu masraflı arazi çalışmalarından birisindeki yükümü hafifletmiş olmaları sebebiyle kendilerine teşekkür ederim. 2002 yılından itibaren Türkiye Bilimler Akademisi tarafından düzenlenen Yurtiçi-Yurtdışı Bütünleştirilmiş Doktora Burs Programı çerçevesinde desteklenmiş olmam sebebiyle kuruma büyük teşekkür borçluyum. Bu burs yardımıyla tez çalışmasının bir bölümü İsveç Uppsala Üniversitesi’nde Prof. Dr. Pontus Hellström ve Doç. Dr. Lars Karlsson denetiminde sürdürülmüştür. Bu evrede iki ay süre ile Roma İsveç Arkeoloji Enstitüsü’nde çalışılmıştır. Misafirperverlikleri ve kısmi maddi yardımları nedeniyle Uppsala Üniversitesi Arkeoloji Bölümü ve Roma İsveç Arkeoloji Enstitüsü’ne teşekkür ederim. Tüm aileme sonsuz teşekkürlerimle… II METİNDE GEÇEN KISALTMALAR bk. : Bakınız cm : santimetre Çiz. : Çizim Der. : Derinlik Env.Nu. : Envanter Numarası Gen. : Genişlik km : Kilometre krş. : Karşılaştırınız m : metre MÖ : Milattan Önce MS : Milattan Sonra n. : dipnot Nu. : Numara vd. : ve diğerleri Yük. : Yükseklik yy. : yüzyıl Yapı Elemanları İçin Yapılan Kısaltmalar: A. : Arşitrav AB. : Aiol Başlık AntB. : Anta Başlığı D. : Diş Bloğu F. : Friz Bloğu G. : Geison Bloğu İB. : İon Başlığı K. : Kaide SB. : Sütun Boynu T. : Tambur TB. : Taç Bloğu III İÇİNDEKİLER GİRİŞ 1 BÖLÜM I: Hekatomnidler Öncesi Mimari Elemanlar I.1: Aiol Yapı Elemanları (AB) 8 I.2: İon Yapı Elemanları 21 I.2.1: Kaideler (Speiralar) (K) 21 I.2.2: Tamburlar (T) 25 I.2.3: Sütun Boyunları (SB) 32 I.2.4: İon Başlıkları (İB) 44 I.2.5: Anta Başlıkları (AntB) 64 I.2.6: Arşitrav (A) 71 I.2.7: Frizler (F) 73 I.2.8: Taç Blokları (TB) 79 I.2.9: Diş Sırası Blokları (D) 96 I.2.10: Geison (G) 101 BÖLÜM II: Hekatomnidler Öncesi Yapılar II.1: Tanımlanabilen Yapılar 102 II.1.1: Alazeytin, 30 numaralı Yapı (Heroon ?) 102 II.1.2: Alazeytin, 31 numaralı Yapı (Altar ?) 105 II.1.3: Halikarnassos, Apollon Tapınağı 107 II.1.4: Labraunda, Zeus Tapınağı in antis Evresi 113 II.1.5: Mylasa, Zeus Karios Tapınağı 119 II.2: Elemanlarla Oluşturulan Hipotetik Yapılar 137 SONUÇ 148 KAYNAKÇA VE KISALTMALAR 160 LEVHALAR LİSTESİ 185 LEVHALAR 201 IV GİRİŞ “Hekatomnidler Öncesinde Karia Mimarisi” adını taşıyan bu çalışmada Anadolu’nun güneybatısındaki Karia bölgesinde yoğun mimari faaliyetlerin görülmeye başladığı Hekatomnidler dönemi öncesinde yaşanan mimari gelişimin incelenmesi amaçlanmaktadır. Bu amaçla tespit edilebilen mimari elemanlar daha önce tarihlendirilmiş paralel örnekler ışığında tarihlendirilecek ve olası yapılarla bağlantılarının tespit edilmesine çalışılacaktır. Karia bölgesinin oldukça köklü bir geçmişe sahip olmasına karşın mimari gelişimi hakkında kapsamlı bir yayın bulunmamaktadır. MÖ 4. yy.da Maussolleion gibi oldukça önemli bir mimari anıt inşa edebilmiş olan bölgede bu evreden öncesine ait mimari bir kalıntı kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte farklı yayınlarda bahsedilmiş olan mimari elemanlar bölgede daha erkene uzanan bir mimari gelişimin varlığına işaret etmektedir. Bu nedenle mevcut verilerin yüzey araştırmaları ile desteklenerek çoğaltılabileceği anlaşılmıştır. Bu çalışma bölgedeki mimari faaliyetin boyutu ve Karia bölgesinin antik dönem mimarisinin gelişimindeki olası rolünün aydınlatılmasını sağlayacaktır. Ayrıca bu çalışmanın sonuçları, MÖ 4. yy.da Karia’da başlayan ve Hellenistik dönem sonlarına kadar takip edilebilen İonik ve/veya İonia Rönesansı1 olarak adlandırılan mimari yeniden doğuşun kökeni ve gerçekten bir yeniden doğuş mu yoksa süregelen bir geleneğin canlanışı mı olduğu sorularının cevaplanmasına da katkıda bulunabilecektir. YÖNTEM Kapsam ve Sınırlamalar Çalışma konusunun zamansal üst sınırı MÖ 4. yy. başlarından itibaren Karia’da Pers satrapı olarak görev yapmış olan Hekatomnos ve ardıllarından oluşan Hekatomnid idaresinde2 görülen yoğun mimari faaliyetin 1 MÖ 4. yy.daki bu mimari faaliyet ilk olarak Noack (1910, 37 vd.) tarafından İonik Rönesans olarak tanımlanmış ve daha sonraki çalışmalarda da (Demangel 1933, 324 vd; Dinsmoor 1973, 216; Bammer 1972, 34 vd.; Bammer 1980, 275 vd.; Muss-Bammer 2001, 161) bu tanım kabul edilmiştir. Bu terim İon mimarisinin Arkaik dönem örnekleri temelinde yeni unsurlar ilave edilerek yeniden yaygın bir biçimde kullanılmaya başlamış olduğunu ifade etmektedir. Daha sonra ise, bu gelişimin sadece mimariyi kapsamadığı ve kültürel anlamda da geriye dönüşler yaşandığı görüşü temel alınarak İonia Rönesansı olarak tanımlanmıştır (Pedersen 1994, 11 vd.). Bu evrenin en erken yapısı olduğu düşünülen Labraunda Andron B yapısından (Hellström-Thieme 1981, 58-74; Hellström 1994, 41) itibaren görülen mimari yenilikler ve eskiye dönüşlerin Hellenistik dönem içlerine değin takip edilebildiği düşünülmekle birlikte kesin tarihsel sınırlar henüz tespit edilememiştir (Noack 1910, 37 vd.; Bammer 1980, 275 vd.; Pedersen 2001, 97 vd.; Baran 2002, 18 vd.; Pedersen 2004b, 409 vd.). 2 Hekatomnidler döneminin tarihsel gelişimi için bk. Hornblower 1982; Ruzicka 1992; Baran 2002, 18 vd. 1 başlangıcıdır3. Zamansal alt sınır ise mimari elemanların tarihlenebildiği en erken dönem olarak tespit edilmiştir. Çalışmada incelenecek olan Karia bölgesinin coğrafi sınırları tarih boyunca değişkenlik göstermekle4 birlikte Anadolu’nun güneybatı bölümünü oluşturan antik Karia bölgesinin genel kabul gören sınırları5 kuzeyde Büyük Menderes ve güneydoğuda Dalaman çayı tarafından belirlenmektedir ve kıyıdaki Kos ile diğer küçük adaları kapsamaktadır. Karia bölgesinde kazılarak açığa çıkartılmış bu döneme tarihlenebilen yapı kalıntısı bulunmaması sebebiyle mimari gelişimin incelenebilmesi için farklı alanlarda tespit edilebilen ve tarih verebilecek kıstaslara sahip yapı elemanlarından yola çıkılmıştır. Bölgede yapılmış çalışmalar sonucunda yayınlanan ya da kısmen tanıtılan örneklerin yanı sıra yapılan yüzey araştırmalarında tespit edilen yeni mimari elemanlar da kapsamlı bir şekilde değerlendirilecektir. Mimari elemanların seçiminde tarihlemede kullanılabilecek özelliklere sahip olması temel alınmıştır, ancak malzeme ve buluntu yeri benzerlikleri yardımıyla diğer mimari elemanlarla ilişkilendirilebilen elemanlar da çalışmaya dâhil edilmiştir. Mimari elemanların değerlendirilmesi sonucunda malzeme, tarih ve buluntu durumu açısından gruplandırılabilen elemanların yapılarla bağdaştırılması yoluna gidilecektir. Bu bağlamda antik kaynakların aktardığı bilgiler, epigrafik veriler ve kazı çalışmalarında elde edilen veriler kullanılacaktır. Yukarıda değinildiği gibi bu çalışmada tarihlendirilebilir mimari elemanlar temel alınmıştır. Bununla birlikte, pek çok yerleşim ve kutsal alanda, incelenen döneme ait yapılardan bağımsız olarak açığa çıkartılmış küçük buluntular ile mimari olarak kesin bir bilgi bulunmayan yapı kalıntıları, tarihlendirilemeyen yapı blokları ve pişmiş toprak mimari elemanlar kapsam dışı tutulmuştur. Aynı şekilde tarihlendirilmesinde kesin veriler tespit edilemeyen tahkimat sistemleri, teras düzenlemeleri ve tüm mezar yapıları da kapsam dışı tutulmuştur. Böylece olabildiğince tartışmalardan uzak kalınarak sağlam veriler ışığında hareket edilmesi sağlanmaya çalışılacaktır. Sınıflandırma İki bölümden oluşan çalışmanın 1. bölümünde incelenen mimari elemanlar Aiol ve İon yapı elemanları olarak ikiye ayrılmışlardır. Aiol yapı elemanları 8 adet pilaster başlık ve bir adet kapı konsolundan oluşmaktadır. Metin içindeki göndermelerde kolaylık sağlaması için AB kısaltması kullanılmış ve elemanlar buluntu yerine göre alfabetik sıralandırılmıştır. 3 Pedersen 1989, 9 vd.; Pedersen 1994a, 11 vd.; Pedersen 2001, 97 vd.; Hellström 1994, 36 vd. 4 Milet’in bir zamanlar Karia kenti sayılması buna örnek gösterilebilir. (Greaves 2003, 103- 104). Ayrıca Karia satraplığı, Hekatomnidler döneminde Karia dışında da bazı yerleşimleri kapsamış olmakla birlikte bu yerleşimlerde henüz Hekatomnidlere verilebilecek bir yapı kalıntısı tespit edilememiştir (Hornblower 1982, 2-4). 5 Strabon 12.7.2, 12.8.15; Bean 1971, 18 vd., Fig.1; Özgünel 1979, 1; Flensted-Jensen 2004, 1108. 2 İon düzenindeki mimari elemanlar yapıdaki yerleştirilme sıralarına uygun olarak6 aşağıdan yukarıya doğru takip eden bir sırayla sunulacaktır. Yapı elemanları kendi içlerinde bulundukları yerleşimlerin isimleri temel alınarak alfabetik sıralandırılmışlardır. Mimari elemanlardan aynı tarih, ölçü ve forma sahip olmalarıyla tek bir yapı elemanına ait olarak kabul edilebilecek mimari eleman parçaları tek başlık altında gruplandırılarak bir arada incelenmiştir. Bu şekilde hem mimari elemanların bütünlüğü korunmuş, hem de gereksiz yinelemelerden kaçınılmış