En Utenrikspolitisk Amatør?» Einar Gerhardsen Som Statsmann 1955–58

HALLVARD TJELMELAND

«En utenrikspolitisk amatør?» Einar Gerhardsen som statsmann 1955–58

Diskusjonen om norsk tryggings- og utanrikspolitikk blant norske historikarar, som i politikken, har vore stillferdig og konsensussøkande. Det vil ikkje seia at det ikkje har vore nyansar i oppfatningane, men meinings- divergens har som regel vore implisitt, dei ulike oppfatningane har levd sine parallelle liv. Det inneber også at spørsmål av ganske stor rekke- vidde, fagleg og politisk, i liten grad har blitt diskutert på eit fagleg grunnlag. Slikt har vore overlatt til lettvinte presentasjonar i media. Det hender likevel at historikarar på dette feltet fleskar til med friske oppfatningar, men då har dei ofte karakter av truismar – tonen har kunna vera skarp og ironiserande fordi det har lege ein hegemonisk tradisjon i botn, som få har utfordra. Eg har i ein artikkel kalla den for «ristetradisjonen», etter nestoren på feltet, Olav Riste.1 Noko av kritikken eg rettar mot ristetradisjonen, gjeld at den etter mi meining føreset implisitte normer om kva som må liggja til grunn for småstatspolitikk: nemleg realismens føre- setnader om at makttilhøva avgjer den internasjonale politikken og at småstatane tilpassar seg denne. Avvik frå dette må då forklarast ut frå særeigne forhold utanfor maktpolitikken, som til dømes ein tradisjon for «nasjonal internasjonalisme» eller andre tilhøve som blir tillagt norsk politisk mentalitet.2 Eg vil argumentera for at slike truismar om kva som ligg til grunn for handlingane til norske tryggingspolitiske aktørar, kan koma i eit anna lys dersom ein hevar blikket utover det nasjonalstatlege nivået og ser norsk politikk i eit vidare perspektiv.

Tesen om Einar Gerhardsen som utanrikspolitisk amatør I denne artikkelen ønskjer eg å diskutera eit døme på ein slik truisme, ei haldning som har festa seg i delar av litteraturen om norsk tryggings— 7 Arbeiderhistorie 2009

politikk. Det dreiar seg om Einar Gerhardsen si tryggingspolitiske nyorientering frå han tok over igjen som statsminister etter Oscar Torp i 1955. Det var då skismaet mellom han og partisekretær Haakon Lie for alvor byrja å utvikla seg. Det er tre handlingar som særleg har vore omtalt. Det gjeld Einar Gerhardsen si reise til Moskva i oktober 1955. Det gjeld «Gerhardsens store tale» på NATO sitt rådsmøte i Paris i desember 1957, og det gjeld freistnadene på å leggja til rette for eit toppmøte mellom USA og Sovjetunionen våren 1958. I det første tilfelle gjeld det påstanden om at Gerhardsen var svak overfor Sovjetunionen, dels på grunn av manglande utanrikspolitisk dugleik, dels om ei naiv oppfatning av sovjetiske haldningar og motiv. Gerhardsens tale i Paris blir sett på som eit tryggingspolitisk overspel, kroneksemplet på hans amatørisme. Det etterfølgjande initiativet for å bidra til eit toppmøte blir gjerne nytta som døme på «misjonærimpulsen» i norsk utanrikspolitisk tradisjon, den moralistiske småstaten som gjer seg større enn det er grunnlag for.3 Eg vil i det følgjande diskutera desse oppfatningane nærare, ved å finna opphavet til dei og konfrontera dei med alternative tolkingar, både når det gjeld det empiriske underlaget og i forhold til kva tolkingsrammer som gir seg når ein set desse sakene inn i ein større kontekst.

Gerhardsens reise til Moskva i 1955 Einar Gerhardsen si reise til Moskva i november 1955 vekte stor oppsikt i samtida og har også blitt tillagt stor betydning i ettertid. I verket Norsk utenrikspolitikks historie blir reisa omtalt som «et vendepunkt».4 Ikkje bare var Gerhardsen den første vestlege statsmannen som fekk invitasjon til å besøka dei sovjetiske statsleiarane etter Stalin sin død, det innleia også eit norsksovjetisk samarbeid på ein del område, Einar Gerhardsen si som ifølgje Knut Einar Eriksen og Helge Øystein Pharo «trolig reise til Moskva i var mer omfattende enn det Sovjetunionen hadde med noe november 1955 vekte annet land i vestblokken».5 stor oppsikt i samtida Det var altså ei relativt dristig handling frå Gerhardsen si og har også blitt side i dåtidas kaldkrigsklima. Det var allmenn semje i partiet sitt tillagt stor betydning i sentralstyre, i regjeringa og i Stortingets utanriks- og konstitu- sjonskomité om at invitasjonen til Gerhardsen ikkje kunne ettertid. avslåast. Reisa vart då også grundig førebudd, både praktisk og politisk. Gerhardsen hadde med seg handelsminister Arne Skaug for å understreka betydninga av dei sivile relasjonane, mens utanriksminister Halvard Lange valte å ikkje bli med, for ikkje å aksentuera dei utanrikspolitiske relasjonane for sterkt. Det var små motforestillingar mot å ta opp slike ting som kraftutbygging i Pasvik, samarbeid om tryggingsteneste i Barentshavet og sjølvsagt også frigiving av nordmenn i sovjetisk fangen- 8 skap, slike som Osvald Harjo. Det skal ha vore noko murring om utveksling Arbeiderhistorie 2009

av pressedelegasjonar i ettertid, eit tema som kom opp i samtalane i Moskva, men det var ikkje her slaga skulle koma til å stå etter heimkomst – og i historiske tilbakeblikk. Det gjaldt først og fremst to forhold: At det i sluttkommunikeet kom med ei formulering om norsk basepolitikk og at Gerhardsen tok imot ein invitasjon om partisamarbeid mellom Det norske Arbeidarpartiet og det sovjetiske kommunistpartiet. Dette var ikkje spørsmål som vart gjenstand for offentleg diskusjon i samtida, men vi veit at det var strid om det i partiet. Dette veit ein blant anna frå eit notat i Einar Gerhardsens eige arkiv, der ein anonym rapportør refererte frå ein samtale etter ein middag der blant anna Lange og Skaug var tilstades. Her kom Lange med kritikk mot opplegget for reisa til Moskva. Han var misnøgd med å ikkje ha vore involvert i planlegginga. Han uttrykte dessutan misnøye med at sluttkommunikeet gjentok formuleringa i baseerklæringa. Det burde heller vera ei formulering om uendra basepolitikk. Elles var han mest oppøst over at Gerhardsen hadde med seg forslag om partisamarbeid. Gerhardsen hadde først avvist dette, men likevel tatt på seg å leggja fram eit slikt forslag for sentralstyret. Han hadde dessutan nemnd dette på ein regjeringskonferanse like etter at han kom tilbake til Oslo. Det siste var eit særleg ankepunkt, og Mons Lid – som også var på møtet – forsvarte Gerhardsen med at han var trøtt.6 På sentralstyremøtet vart det samrøystes vedteke å avvisa forslaget. I svarbrevet vart utspelet «hilset med glede» som uttrykk for ønske om større gjensidig forståing, men avstanden mellom dei to partia var for stor til at kontakten kunne vera på partinivå. Derimot vart det takka ja til tilbodet om å senda ein delega- sjon frå norsk arbeidarpresse.7 Det er også andre kjelder til at Gerhardsen sine haldningar til denne reisa var omstridt i delar av partiet. I Haakon Lie sitt grunnleggjande oppgjer med Gerhardsen og gerhard- senfløya i Arbeidarpartiet i den første memoarboka han ga ut, ...slik jeg ser det, blir reisa til Moskva gjort til eit viktig vendepunkt. Den viste at noko hadde skjedd med Gerhardsen sitt syn på Sovjetunionen. Lie hadde ei kjensle av at «noe hang igjen» etter avvisinga av forslaget om partikontakt mellom SUKP og DNA, underforstått at Gerhardsen kunne vera open for det.8 Journalisten Per Øyvind Heradstveit følgde opp dette i si bok Einar Gerhardsen og hans menn frå 1981, basert på anonyme kjelder, men heile tida med slagside i retning av å referera Lie-fløya sine haldningar. Om opphaldet i Moskva heiter det at det var eit møte med Gerhardsen sine ungdomsidealer og «ubevisst måtte det vekke til live noen av de drømmene han som ung revolusjonær hadde hatt». Og her kjem ein ny referanse til anonyme kjelder, utan nokon form for kritisk atterhald: «Og det var her det irrasjonelle steg fram i hans tankeverden, hevdet folk i den indre krets av partiet. En del av hans ungdoms romantikk var aktivisert, ungdomsminnene ble levende, og han handlet politisk, 9 Arbeiderhistorie 2009

preget av dette.»9 Nå var det jo mange i arbeidarpartieliten i 1950-åra som hadde ein slik bakgrunn, så Heradstveit kombinerar dette med ein annan tese, nemleg at Gerhardsen var «litt av en Middelhavsfarer» (hermeteikna er Heradstveits eigne, endå ei anonym kjelde) når det gjaldt utanrikspolitikk. Det oppstod eit skisma mellom Gerhardsen som ville spela «en brobyggerrolle» internasjonalt på denne tida, og «den kjølig vurderende» utanriksminister Halvard Lange som ikkje tok dette alvorleg og – med Heradstveit sine ord – «var fortvilt over at noen kunne legge en slik naivitet for dagen».10 Det er også spor av slik analyse i faghistorikarane sine arbeid om dette spørsmålet. Ein medverkande årsak til dette kan nok vera den aukande interessa i samfunnstudia, også innanfor historiefaget, i å leita etter kultu- relle variablar i analysar av politisk handling. Den fyldigaste omtalen av Gerhardsen si nyorientering gir Finn Olstad i Gerhardsen-biografien frå 1999. Var reisa til Moskva uttrykk for realisme eller romantikk, spør han.11 Han gir ikkje eit heilt klart svar på sitt eige spørsmål, men tendensen i framstillinga heller klart i retning av at det i alle høve var eit viktig innslag av «romantikk», altså ein kontinuitet tilbake til hans ungdoms revolusjons- begeistring. Det blir hevda at Gerhardsen «var villig til å gå mye lenger enn sine medarbeidere i regjeringen og partiledelsen for å komme Sovjetuni- onen i møte». Olstad skaper eit inntrykk av at Gerhardsen var klar til å støtta forslaget om partisamarbeid og var aleine om det.12 I fleire saman- hengar understrekar Olstad at det allment var ein slik samanheng, eit ideologisk element i Gerhardsen sin tryggingspolitikk.13 Også i andre framstillingar blir det vist til forklaringar på Gerhardsen si reise som gjeld ideologi og haldningar til Sovjetunionen, i tillegg til politiske Rykta gjekk vidare moment som han sjølv la til grunn. I Eriksen og Pharo sitt bind enn bare til at Werna av utanrikspolitikkens historie blir det referert til samtidige Gerhardsen var naiv oppfatningar i og utanfor Noreg sine grenser om Gerhardsen og lot seg sjarmera. som «i sitt hjerte nøytralist» (den svenske ambassadøren Ahlmann), bekymring for at Gerhardsen skulle bli fanga av ein Det vart også skumla sovjetisk sjarmoffensiv (den britiske ambassadøren Peter Scar- om eit erotisk forhold lett) og for at han skulle bli påverka av kona Werna «sin åpenlyse til ein KGB-mann, beundring for sovjetsystemet» («vide kretser i og utenfor Jevgenij Beljakov. partiet»).14 I Olav Riste sitt sveipande oversyn over historia til norsk utanrikspolitikk blir reisa til Moskva omtalt i eit avsnitt med tittelen «Neutralist Nostalgia?» Utan å konkludera klart på sitt eige spørsmål når det gjaldt reisa til Moskva, legg han nokre føringar til eit slikt svar ved å visa til mogleg påverknad frå Werna Gerhardsen og at «eyebrows were raised» då han tok med seg Khrusjtsjov sitt forslag om partisamarbeid tilbake til Norge.15 Spørsmålet om korleis ein veg årsaksmoment har både ei empirisk 10 side og ei side som gjeld analyse og tolkingar. I den vidare diskusjonen Arbeiderhistorie 2009

Werna og Einar Gerhardsen som heidersgjestar under ei oppsetjing i Bolsjoj-teatret i Moskva i 1955. Her er dei flankert av visestatsminister Anastas Mikojan (halvvegs skjult), statsminister Nikolai Bulganin og sekretær i Kommunistpartiet Nikita Khrusjtsjov.

vil eg først gå inn på dei empiriske sidene, dernest sjå korleis analysen kan arta seg dersom ein hevar blikket og ser Gerhardsen sine handlingar i eit vidare perspektiv. Først likevel nokre ord om Werna Gerhardsen som ein slags påverknadsagent for sovjetiske utanrikspolitiske interesser. Det summa av rykter i partikretsar og i dei hemmelege tenestene i samtida. Den første som kolporterte desse rykta er truleg Heradstveit, men i seinare tid har dette blitt dokumentert gjennom mange tidlegare ukjende kjelder.16 Rykta gjekk vidare enn bare til at Werna Gerhardsen var naiv og lot seg sjarmera. Det vart også skumla om eit erotisk forhold til ein KGB-mann, Jevgenij Beljakov. Også sonen Rune Gerhardsen har kommen- tert dette frå sin synsstad som vitne til samver mellom dei to, utan å kunna trekka klare konklusjonar.17 11 Arbeiderhistorie 2009

Dersom dette skulle vera relevant, måtte det vera fordi Werna skulle vera i stand til å påverka måten mannen tenkte om forholdet til Sovjetuni- onen. Faghistorikarane har rygga tilbake for å påstå det, det er ein faktor som bare har blitt liggjande i lufta. Vi veit om Einar Gerhardsen at han omga seg med rådgivarar som trakk i ulike retningar. På statsministerens kontor sat Andreas Andersen, som leiar av utanrikskomiteen sat Finn Moe – og Halvard Lange sat som utanriksminister i alle dei tre arbeidar- partiregjeringane Gerhardsen var leiar av, over ein tjueårsperiode. Dei representerte ulike tenkemåtar og ga såleis ein breidde i statsministeren sitt vurderingsgrunnlag. Dersom kona Werna skulle ha hatt ein prioritert posisjon som premissleverandør for Gerhardsen i utanriks- og tryggingspolitikken, må det vera fordi det er aspekt ved denne politikken som krev ein slik faktor for at analysen skal gå opp. Det er det Gerhardsen sine motstandarar i samtida skumla om, og det var det dei hemmelege tenestene var redde for. Spørsmålet er om ein treng ein slik faktor. Først til spørsmålet om Gerhardsen stod så aleine i sine vurderingar på heimebane. I nyare litteratur om dette blir det som kan framstå som antagonisme, redusert til svært små skilnader i nyansar. Når det gjaldt spørsmålet om å opna for dialog med Sovjetunionen etter Stalins fall, var han i alle høve ikkje aleine. Utanriksminister Lange uttalte same år at det kunne henda at den kalde krigen kunne avblåsast, på NATO sitt rådsmøte i mai slutta han seg til dei som var utålmodige for å få til avspenningstiltak, og på møtet på hausten argumenterte han for å oppmuntra dei kreftene i Sovjetunionen som ville bryta ut av isolasjo- nismen og ville ta eit oppgjer med den stalinistiske arv.18 Slike haldningar ga han klart uttrykk for også i møter i utanriks- og konstitusjonskomiteen våren 1955 i samband med NATO sitt rådsmøte. Sovjetunionen hadde legitime tryggingsinteresser, og ønske om ein buffer mellom aust og vest måtte sjåast i det perspektivet. Det var eit klimaskifte undervegs, og det var viktig å vera smidig og utnytta høvet til å få til reelle forhandlingar. Etter rådsmøtet viste han til fleire forslag frå Sovjetunionen som var ei blanding av propaganda «og meget reelle tilbod om innrømmelser». På begge desse møta vart det gitt uttrykk for sterk skepsis til utanriksminister Foster Dulles sin vilje til å føra reelle forhandlingar, ikkje bare frå utanrikskomiteen sin leiar Finn Moe, men også frå høgrekoryfeen og odelstingspresidenten Carl Hambro.19 Det var klare signal i tida på at det skjedde ei utanrikspolitisk nyorientering i Moskva, bort frå steril konfrontasjonspolitikk. Sommaren 1955 var det eit toppmøte i Geneve som skulle diskutera moglege avspenningstiltak, det første toppmøtet sidan den kalde krigen vart ein realitet. Dette møtet kom i stand trass i at Vest-Tyskland nyleg hadde blitt medlem av NATO. Partisekretær Nikita Khrusjtsjov reiste til Jugoslavia i juni for 12 å gjenoppta partisambandet med kommunistpartiet der, og på same tid Arbeiderhistorie 2009

gjekk Sovjetunionen inn for å heva okkupasjonen av Austerrike og gjen- oppretting av suvereniteten. Om hausten fekk Finland tilbake Porkkala- halvøya, og Sovjetunionen opna for at Finland kunne slutta seg til Nordisk råd.20 Når det gjaldt sjølve reisa, var heller ikkje den noko særsyn i samtida. Den første vestlege statsmannen som reiste etter tøveret sette inn i 1955, var den vesttyske forbundskanslar Konrad Adenauer, som kom til Moskva i september 1955, der det vart oppretta diplomatisk samband mellom dei to landa og tyske krigsfangar vart frigitt.21 Gerhardsen var den første vestlege statsmannen som vart invitert til Moskva, og reisa hans vart lagt til oktober. Årsaka til det tidlege initiativet overfor den norske statsministeren hadde ganske sikkert Etter Adenauer og bakgrunn i Noreg som flankestat med felles grense, men også Gerhardsen reiste med at han vart oppfatta som meir open for samarbeid i statsleiarar i flokk og utgangspunktet. Etter Adenauer og Gerhardsen reiste stats- følgje til Moskva. leiarar i flokk og følgje til Moskva. Det kom offisielle parla- mentsdelegasjonar frå Japan, Belgia og Frankrike, den canadiske utanriksministeren Lester Pearson, den danske landsbruksministeren, ein fransk regjeringsdelegasjon, og sjahen av Persia tok også turen. I 1956 reiste både den svenske og danske statsministeren til Moskva.22 Det er heller ikkje grunnlag for å hevda at Gerhardsen si reise var omstridt i Noreg, då først invitasjonen kom. Gerhardsen sonderte terrenget både i sentralstyret og utanriks- og konstitusjonskomiteen. På møte i sentralstyret i slutten av juli uttalte LO-leiar Konrad Nordahl at «internasjonal takt og tone» tilsa at ein tok imot invitasjonen, og dei andre som hadde ordet støtta dette.23 I ei orientering for utanriks- og konstitusjonskomiteen før avreise i oktober ga Gerhardsen uttrykk for at han helst såg at det ikkje hadde kome ein slik invitasjon, men at regjeringa meinte at invitasjonen ikkje kunne avslåast. Dei fleste sa seg samd i denne vurderinga.24 Det gjenstår då to punkt i diskusjonen rundt Gerhardsen si reise. Det eine gjeld spørsmålet om partisamband. Det er ikkje dokumentert at Gerhardsen faktisk ønska at det skulle opprettast eit samband på parti- plan. Kritikken gjeld at han tok imot forslaget og at det vart referert til på ein regjeringskonferanse. Det siste var sjølvsagt ikkje ein korrekt framgangsmåte, sjølv om det var ei partiregjering. Det er likevel godt mogleg at «noe hang igjen» etter det einstemmige sentralstyremøtet som avviste forslaget, som Haakon Lie formulerte det. I den boka der Gerhardsen imøtegår Haakon Lie si første memoarbok, viser han til det einstemmige vedtaket i sentralstyret, men han legg også til: «Siden den gang har det vært atskillig kontakt mellom sosialdemokratiske partier i andre land og kommunistene i Sovjetunionen. Det kan neppe ha skadet. Kanskje kan det ha ryddet bort noen misforståelser og også på annen 13 Arbeiderhistorie 2009

Utanriksminister Halvard Lange (til høgre) var ikkje med i reisefølget til Moskva i 1955, men tok imot statsminister Einar Gerhardsen og handelsminister Arne Skaug på flyplassen då dei kom tilbake til Norge.

måte hatt en viss betydning.»25 Han kunne ha lagt til at Arbeidarpartiet alt hadde hatt kontakt med det jugoslaviske kommunistpartiet, og at det også var partikontakt med polske kommunistpartiet seinare i tiåret. I mai 1956 arrangerte Labour Party ein middag for Khrusjtsjov og Bulganin, etter eit samkome i regi av den britiske regjeringa, og tre år seinare reiste ein partidelegasjon til Sovjetunionen på gjenvisitt. 26 For Gerhardsen handla dette vel først og fremst om å ha flest mogleg kanalar som ledd i ein tillitsskapande politikk. Det andre punktet gjeld at sluttkommunikeet hadde ei formulering identisk med den norske baseerklæringa. Den kom etter at sovjetleia- rane, uventa, la fram ei formulering som ville vore endå meir bindande enn baseerklæringa, der det ikkje vart tatt atterhald om krig og krigstrussel. Den norske delegasjonen valte då heller å leggja inn det som var norsk politikk. Det var ikkje eit sjølvsagt val. Den danske stats- og utanriksministeren H. C. Hansen ville ikkje ha med ei tilsvarande formulering i sluttkommunikeet etter sin tur til Moskva i mars 1956.27 Då visste han om den skvisen norske politikarar kom opp i, men skilnaden mellom Gerhardsen på den eine sida og Lange og Hansen på den andre, var truleg av politisk art. Lange og Hansen ville ikkje lukka dørene for ei 14 endring av basepolitikken, mens Gerhardsen truleg ikkje såg for seg at Arbeiderhistorie 2009

Noreg skulle revurdera den i framtida – noko som då heller ikkje kom til å skje. Det er etter mi meining grunn til å sjå Gerhardsen si reise til Moskva og det som kom ut av dette møtet, først og fremst i lys av dei nye signala frå Sovjetunionen. At det var snakk om reelle endringar i tenkinga i den sovjetiske leiinga og ikkje bare ønske om propagandagevinstar, er då også sannsynleggjort i nyare litteratur.28 Gerhardsen tilhøyrte den store gruppa av vestlege statsleiarar som meinte at Vesten skulle stilla seg imøtekomande overfor desse for å sjå kor langt dei nye leiarane var villige til å gå, ein tendens som statsminister Churchill var talsmann for alt i tida like etter Stalins død.29. Utanriksminister Lange følte seg nok til dels overkøyrt, men som det går fram av ovanståande – og også tendensar i nyare litteratur elles om forholdet mellom Gerhardsen og Lange – var det bare nyanseskilnader mellom dei to i høve til korleis Noreg skulle stilla seg. Det er då heller ikkje reisa til Moskva i 1955 som har vore mest framheva hos dei som ønskjer å framstilla Gerhardsen som utanrikspolitisk dilettant. Den talen han heldt på NATO sitt statsleiarmøte i desember 1957, har stått meir sentralt i så måte.

Statsmannskunst eller utanrikspolitisk amatørisme? NATO sitt rådsmøte i Paris i desember 1957 var historisk, fordi det var første gongen at det var lagt opp til at statsleiarane skulle møta. Vanlegvis møtte utanriks- og forsvarsministrar frå den politiske sida. Bakgrunnen var «Sputnik-sjokket» i oktober og dei amerikanske planane om utplassering av mellomdistanserakettar. Viktig for dei norske posi- sjoneringane var også at det hadde bygd seg opp ei sterk uro mot atom- opprustinga, ei uro som Einar Gerhardsen ga sterkt uttrykk for i sin tale til landsmøtet i Arbeidarpartiet i slutten av mai same år – og som førte til det berømte benkeforslaget om nei til atomvåpen på norsk jord, eit vedtak som vart vedteke einstemmig utan at partileiinga freista stoppa det. Kjernen i Gerhardsen sin tale på rådsmøtet var at Noreg for det første ikkje ville tillata stasjonering av atomrakettar på eige territorium, at NATO burde venta med utplassering av nye rakettar til ein hadde forsøkt forhandlingsvegen først og at eit punkt i slike forhandlingar kunne vera militær uttynning i Sentral-Europa (ein tanke som mellom anna den polske utanriksministeren Adam Rapacki hadde lansert tidlegare denne hausten).30 Han la stor vekt på at det var nødvendig å etablera ein dialog med motparten i aust. Talen vekte stor oppsikt i samtida.31 Det er særleg Gerhardsen si rolle på dette møtet og det etterspelet straks etter som har vore framheva når hans utanrikspolitiske dilettan- 15 Arbeiderhistorie 2009

I 1994 gikk Ap og AUF sammen om en ny innstilling til både konge og kongehus. Dette førte til velgerflukt og partiet tapte 25 % oppslutning ved neste valg.

På rådsmøtet i Paris i desember 1957 var statsleiarane i alle NATO sine medlemsland samla for første gong. Statsminister Einar Gerhardsen sit som nummer fem frå høgre.

tisme skal eksemplifiserast. I litteraturen om dette blir det framheva at Gerhardsen gjekk i tospann med sin tryggingspolitiske rådgivar Andreas Andersen og mot tilråding frå Utanriksdepartementet i utforminga av talen han heldt. Det er usikkert kor langt førsteutkastet til Andersen gjekk når det gjaldt motstanden mot vesttysk atomopprusting, men i alle høve reagerte Lange sterkt og fekk modifisert talen, sjølv om han ikkje vart heilt nøgd. I Olstad sin biografi blir spørsmålet stilt om «ikke de utenrikspolitiske amatørene Gerhardsen og Andersen var klar over rekkevidden av sine formuleringer».32 Etter tilbaketoget i samband med kommunikeet frå rådsmøtet, freista Gerhardsen å få med regjering og parti på ei meir imøtekomande haldning i høve til ønske om presiseringar frå Sovjetunionen enn det som vart resultatet – utan å nå heilt fram, det norske svaret vart skarpare enn han ønska. Det norske engasjementet for å spela ei meklarrolle, ved å leggja til rette for uformelle forhand- 16 lingar på toppnivå mellom Sovjetunionen og USA i tida etter rådsmøtet Arbeiderhistorie 2009

i Paris, gjekk ut i ingenting. Dette har i endå sterkare grad enn talen i Paris vore sett på som uttrykk for naivitet og amatørisme. Lundestad karakteriserer det som «Gerhardsens nokså amatørmessige forsøk på mekling mellom øst og vest», og Olstad omtaler dette initiativet under overskrifta «En utenrikspolitisk amatør».33 I dei analysane som ser Gerhardsen si linje på NATO sitt rådsmøte og dei etterfølgjande initiativa for å få til eit toppmøte i ein slik samanheng, er det tre forhold som særleg blir framheva: Ein påstand om at Gerhardsen si linje kan tilbakeførast til at han var ein utanrikspolitisk amatør som mangla den profesjonelle diplomatiske innsikt som sit i veggane i Utanriksdepartementet, forholdet til den tryggingspolitiske rådgivaren Andreas Andersen og endeleg ei bestemt oppfatning om utviklinga i forholdet mellom aust og vest, det som i litteraturen om dette blir omtalt som «Gerhardsens konvergensteori», eit uttrykk som har gått igjen i faglitteraturen i ettertid. Oppfatninga om at Gerhardsen sitt linjeskifte i siste halvdel av 1950- åra skulle kunna forklarast med at han mangla innsikt i verdspolitikken og korleis små statar kan opptre der, har eg vanskeleg for å akseptera. Frå 1945 til november 1951 var han statsminister. Det var i den perioden Noreg gjennomførte den grunnleggjande vestvendinga, med ja til Mars- hallhjelpa og medlemskap i OEEC og Europarådet, med harde forhandlingar om skandinavisk forsvarsforbund og til slutt medlemskapet i NATO. Han var samanhengjande medlem av utanriks- og konstitusjonskomiteen frå 1950 og gjennom heile tiåret. Gjennom heile etterkrigstida var det utstrekt kontakt med dei nordiske sosialdemokratiske partia og også andre parti i den sosialistiske internasjonalen, der utanriks- og tryggingspolitiske spørsmål vart drøfta. Vi må heller ikkje gløyma at det var stor interesse for internasjonale spørsmål i norsk arbeidarrørsle gjennom heile mellomkrigstida, og Gerhardsen stod midt oppi det. Eg trur nok at eg vil våga påstanden om at ingen norsk statsminister – før eller etter – har hatt så stor utanrikspolitisk erfaring som Gerhardsen hadde midt i 1950-åra. Det springande punktet er kva som låg til grunn for tenkinga hans. Valet av Andersen som rådgivar er nok meir ein verknad av ny tenking enn ein sjølvstendig årsak.34 Eg vil difor her konsentrera meg om det tredje momentet nemnd ovanfor, det som eg ser som kjernen i vurderinga av Gerhardsen si tryggingspolitiske nyorientering i siste halvdel av 1950-åra som ideologibasert.

Gerhardsens konvergensteori Kjelda til ideen om at Gerhardsen baserte si tryggingspolitiske nyorientering etter 1955 på ei von om konvergens i utviklinga på begge sider av jernteppet, er ein tale han heldt på Arbeidarpartiet sitt landsstyremøte 17 Arbeiderhistorie 2009

i oktober 1956. Det er truleg Haakon Lie som første gongen bruker «konvergensteorien» om perspektivet i denne talen. Seinare biografar og historikarar elles på dette feltet har slutta seg til denne tolkinga.35 Sjølve talen finst bare som notatark i Gerhardsen sitt arkiv, men han har seinare skrive den ut, og den er rekonstruert og trykka i ei artikkelsam- ling som kom i 1967.36 Eg skal ikkje gå grundig inn i diskusjonen om denne talen.37 Poenget mitt er at den kan tolkast på ein annan måte enn slik Lie tolkar den, og som dei fleste som har vist til denne talen, tolkar den – nemleg som uttrykk for at ideologi i siste instans har vore avgjerande for Gerhardsen sine vegval midt i 1950-åra. Utgangspunktet for ein slik analyse er dei tre alternativa for utviklinga framover som Gerhardsen såg for seg i aust–vest-konflikten – og dei konklusjonane han trakk av dei.38 Den første moglege utviklingsvegen var å løysa motsetningane mellom aust og vest gjennom krig, noko som ikkje kunne vera eit alternativ i ei tid der verda kunne bli utsletta i eit atomragnarok. Det var altså ikkje eit reelt alternativ. Her refererte Gerhardsen bare terrorbalansens logikk og allment tankegods. Det andre alternativet var framhald av opprustingspolitikken og oppdeling av verda i ei vestleg og austleg mili- tærblokk. Det var heller ikkje eit urealistisk alternativ, gitt utviklinga av den kalde krigen fram til då. Det har blitt gjort eit nummer av at Gerhardsen meinte at «i et for langvarig kapprustningsløp vil diktatur- landene seire og demokratiene lide nederlag».39 Dette var heller ikkje ein oppsiktsvekkande analyse i samtida. President Dwight D. Eisenhower såg til dømes ein fare for demokratiske verdiar med ei fortsatt Det var det tredje militarisering, det kunne skapa eit festningssamfunn – og det alternativet, det var ein av grunngivingane bak «New look», strategien basert Gerhardsen sjølv på massiv gjengjelding, som vart NATO-doktrine i 1954. Heller gjekk inn for, som ikkje uroa over at den austlege blokka kunne styrka seg i den avkoloniserande tredje verda var han aleine om, det var jo lett skulle avsløra at det å sjå slike tendensar både i Midt-Austen og Asia. låg ein ideologisk Det var det tredje alternativet, det Gerhardsen sjølv gjekk komponent bak inn for, som skulle avsløra at det låg ein ideologisk komponent nyorienteringa. bak nyorienteringa. Det tredje valet ein kunne gjera, var «en gradvis tilnærming mellom øst og vest, løsning av tvistespørs- målene og en avtale om nedrustning». I seg sjølv skulle dette ikkje vera særleg kontroversielt, at det låg ein systemkonflikt til grunn for den kalde krigen var ei utbreidd oppfatning. Det er følgjande formulering som blir tolka som uttrykk for konvergenstenking, som at Gerhardsen heng fast i ideologisk tankegods frå ungdommen og var naiv i trua på kva som kunne skje i aust: «Hvis en derimot kunne tenke seg utviklinga av den kapitalistiske verden i mer sosialistisk retning og av den kommunistiske 18 i mer demokratisk retning, så skulle det etter hvert kunne gi økte mulig- Arbeiderhistorie 2009

Haakon Lie var ikkje samd med Einar Gerhardsen i synet på nyorienteringa i tryggingspolitikken. Her er leiinga i Arbeiderpartiet samla til landsstyremøte i januar 1957. Frå venstre: Redaktør i Arbeiderbladet Olav Larssen, sekretær Haakon Lie, partileiar Einar Gerhardsen og nestleiar Trygve Bratteli.

heter for sameksistens og samarbeid, for minsket frykt og for større gjensidig tillit.»40 For meg er det svært vanskeleg å forstå at dette skal tolkast som uttrykk for ukritisk haldning til sovjetsystemet, det Haakon Lie kallar «hans nye tro på kommunismens framtidige utvikling».41 For det første held han fram med å seia at dette ikkje er eit program ein kan vedta, det er noko ein kan håpa og arbeida for. Utviklinga i siste halvdel av 1980-åra viste jo at ei demokratisering i Sovjetunionen kunne utvikla seg innanfrå. Viktigare er det likevel at desse formuleringane må sjåast i samanheng med det Gerhardsen elles seier i dette foredraget, og som gjev eit noko anna bilete. For det første viser han til NATO som ein faktor som har hindra kommu- nistisk ekspansjon i Europa. For det andre seier han at teikn til nyorientering måtte møtast med ei kritisk innstilling for å hindra at Sovjetunionen kunne spela på motsetningar i vest. «Norge må fortsatt være med i NATO og ha et tilstrekkelig sterkt forsvar,» skriv han, men han understreka altså at det kunne vera opningar for forhandlingar og at det var viktig å støtta opp under dei kreftene i aust som ønska liberalisering. Då er vi framme ved Gerhardsen som statsmann, hans politikk.

Politikk eller ideologi? Eg har tidlegare vist at Gerhardsen si reise til Moskva og tenkinga som låg til grunn for den, ikkje avveik grunnleggjande frå kva som var vanlege oppfatningar blant statsleiarar og i den alminnelege opinionen i vest i 19 Arbeiderhistorie 2009

1955. Slik er det også når gjeld Gerhardsen si rolle i samband med Paris- møtet i desember 1957 og freistnaden på å medverka til å få i stand eit toppmøte våren 1958. For det første veit vi at den norske posisjonen hadde oppslutning frå fleire land, særleg Canada og Danmark. Danmark og Noreg koordinerte sine svar på brev frå statsminister Bulganin våren 1957, der det amerikanske tilbodet om kortdistanserakettane Nike og Honest John vart teke opp i ein trugande tone.42 Stats- og utanriks minister Hansen og andre medlemmer av den danske regjeringa reiste til Oslo for å koordinera politikken i høve det tilstundande rådsmøtet i NATO. Sjølv om det var nyanseskilnader mellom Gerhardsen og Hansen sine synspunkt, vart dei to landa oppfatta som ei blokk på NATO-møtet. Det var også eit førehandsmøte møte med den canadiske delegasjonen.43 Samtidige observatørar understreka at Gerhardsen sin tale plasserte politikken høgare på dagsordenen og forandra forhandlingsklimaet.44 Fleire statsleiarar følgde opp med å tilrå ei forhandlingslinje overfor Sovjetunionen, blant anna den engelske, nederlandske og canadiske statsministeren.45 Det er ingen tvil om at Gerhardsen her også spelte på stemningar i verdsopinionen, som dei vestlege statsleiarane ikkje kunne sjå bort ifrå. Han «la vekt på å tale inntrengende, med menneskelig varme – og mer til politikerne enn til de militære», som han skriv i sjølvbiografien for denne perioden.46 Ein observatør i The Reporter skreiv at «He put into words what millions of plain people are thinking all over Europe and made the heads of government feel the breath of public opinion».47 Dette var då også Gerhardsen sitt mål med talen, å snu stemninga i retning av å dempa alarmismen i kjølvatnet av Sputnik-sjokket og framheva dei politiske aspekta framfor dei militærstrategiske. Det var difor han bad Andersen gjera talen skarpare enn utkastet frå Utanriksdepartementet. «Når han først reiste til Paris så ville han si noe,» som Andersen refererte Gerhardsen i ettertid.48 Det er velkjend frå litteraturen om dette at Gerhardsen sin tale tvil- laust var inspirert av, og vart oppfatta som inspirert av, dei radiofore- draga George Kennan hadde hatt i BBC like før Paris-møtet.49 Og Kennan var ingen kven som helst, det var han som først formulerte prinsippa bak den vestlege oppdemmingspolitikken i 1947. Hovudbodskapen frå Kennan var at atomkrigen ikkje kunne vinnast, at verdssituasjonen var svært farleg, at problema ikkje kunna overvinnast gjennom satsing på militær- teknologisk utvikling, at Sovjetunionen sitt krav på territoriell buffer mot vest var legitim og kunne sikrast ved eit samla Tyskland utanfor militær- blokkene som igjen kunne knytast til militær tilbaketrekking både av amerikanske og sovjetiske styrkar med voner om sjølvstende for vasall- statane i aust. Det var parallellar her både til tenkinga bak Rapacki- 20 planen, og den såkalla Gaitskell Plan, lansert av leiaren av det engelske Arbeiderhistorie 2009

Labour Party same år. Sistnemnde var endå meir vidtrekkande enn Rapackiplanen og vart relansert i justert utgåve også i mars 1958.50 Det norske Arbeidarpartiet hadde nær kontakt med Labour, og det er klart at utspelet frå Hugh Gaitskell må ha gjort inntrykk. Liknande tankar hadde også den liberale politiske kommentatoren Walter Lippmann tidlegare gitt uttrykk for, noko Gerhardsen var klar over og refererte til i sine talar. 51 Like før møtet i Paris kom det også innspel frå eit anna sentralt namn i internasjonal diplomatihistorie, den tidlegare canadiske utanriksministeren Lester B. Pearson, ein av NATO sine grunnleggjarar. Han fekk Nobels fredspris i 1957 for sin innsats under Suez-krisa og heldt sitt nobelforedrag 11. desember. Bodskapen var at verda stod overfor valet mellom fred eller utsletting. Krig kunne ikkje lenger vera ein måte å løysa konfliktar på, det var ingen veg utanom diplomati og politikk. Særleg var det viktig å få til samtalar mellom Washington og Moskva, gjennom diplomatiske og politiske kanalar. Det innebar også viljen til å ta risiko i tillit til at også den andre parten ønska stabil fred.52 Dagen etter hadde Gerhardsen ein samtale med Pearson i den canadiske ambassaden, der Pearson ga gode råd framfor møtet i Paris. Han understreka at det var viktig at amerikanarane ikkje fekk setja for sterkt militærpolitisk preg på møtet, og han meinte det var unødvendig at møtet skulle gjera vedtak om utplassering av mellomdistanserakettar alt nå – i og med at det ville gå eit år eller to før dei kunne leverast. Ifølgje Andreas Andersen sitt notat ga han støtte til Gerhardsen sin tanke om Bodskapen var at eitt års utsetting og forhandlingar i mellomtida «som viss de verda stod overfor fikk et gunstig utfall kunne overflødiggjøre raketter på det valet mellom fred europeiske kontinent».53 Denne samtalen styrka nok eller utsletting. Krig Gerhardsen sitt ønske om å spela ei politisk rolle i Paris. kunne ikkje lenger Det er to andre tilhøve som også høyrer med i biletet når vera ein måte å løysa ein skal vurdera Gerhardsen si linje i Paris og dei følgjande månadane, to tilhøve som heng saman. Det eine gjeld den konfliktar på, det var allmenne nyorienteringa blant dei som i siste halvdel av 1950- ingen veg utanom åra tenkte strategisk omkring aust–vest-spenninga. Det diplomati og politikk. oppstod ei oppfatning om at den kalde krigen utvikla seg som følgje av gjensidig mistillit og frykt meir enn som følgje av motstridande interesser.54 Akkurat i 1957 kom den oppstigande stjerna innanfor studiet av internasjonale relasjonar, Henry A. Kissinger, med ei bok som vekte oppsikt.55 Denne boka er mest kjend for å føregripa strategien med flek- sibel respons, som kom med John F. Kennedy og som vart NATO-strategi i 1967. Men Kissinger si bok inneheldt også ein kritikk av manglande fleksibilitet i amerikansk utanrikspolitikk; ei einsidig satsing på terror balanse og steril oppdemmingspolitikk framfor forhandlingar med Sovjet unionen som kunne skapa ein tryggare orden i Europa. Han viste blant 21 Arbeiderhistorie 2009

Fredsprisvinnaren Lester Pearson (til høgre) saman med Einar Gerhardsen og Oscar Torp på Nobel-festen i desember 1957.

anna til Churchill og Lippmann som patente antikommunistar som samstundes såg verdien av kompromiss og forhandlingar. Det var nødvendig med dristige initiativ for å koma ut av daudvatnet.56 Kissinger si bok vart ein nasjonal bestseljar og vart mykje diskutert i samtida. Leiar av utanrikskomiteen, Finn Moe, viste til Kissinger si bok i utanriks- og konstitusjonskomiteen like før møtet i Paris. Han opplyste også om at utanriksministeren hadde laga eit norsk samandrag.57 Og det fører fram til det andre tilhøve som høyrer med: Oppfatninga om at det var ein divergens mellom Eisenhower og Dulles, der Eisen- hower var meir open for å finna nye løysingar enn Dulles, som både i samtid og ettertid har blitt oppfatta som ein steil oppdemmingspolitikar, ute av stand til å sjå dei opningar for reelle forhandlingar som den mili- tærteknologiske utviklinga og skifte av leiarar i Moskva opna for. Eg skal ikkje gå inn i diskusjonen om den realhistoriske gehalten i dette. Poenget her er at det var ei oppfatning som var utbreidd. I utanriks- og konstitusjonskomiteen, der det var stenografiske referat og der medlemmene kunne snakka «off the record», kom til dømes høgremannen Hambro fleire gonger med sterke utfall mot Dulles, og også den forsiktige utan-

riksminister Lange kunne antyda eit skilje mellom Dulles og Eisenhower.58 Det er truleg også det som er bakgrunnen både for den måten Noreg freista å bidra til eit toppmøte på – og lagnaden til denne freistnaden. 22 Det var ikkje gitt at det var Noreg som skulle spela ei slik rolle. Gerhardsen Arbeiderhistorie 2009

framheva i samtale med den svenske ambassadøren Rolf Edberg like etter Paris-møtet at det viktige nå var å få forhandlingar på topplan og at ein «måtte tenke på hvem som med størst utsikt til resultat kunne ta de første kontakter». Sjølv lufta han her ideen om at generalsekretær Hammarskjöld kunne vera den rette personen.59 Når Gerhardsen kom på tanken om at Noreg skulle ta initiativ, var det truleg fordi ambassadør Rolf Andvord i samtale med Eisenhower like før jul hadde fått inntrykk av at eit slikt møte kunne vera av interesse. Gerhardsen sonderte med utanriksministeren og Finn Moe, og det var semje om å gjera ein freistnad via FN-ambassadør Hans Engen. Sovjetunionen signaliserte interesse, men freistnaden på å gå direkte til presidenten gjennom det nasjonale tryggingsrådet stoppa etter at Dulles sette foten ned for slike tankar.60 Det var ein freistnad, basert på at ei oppfatning om at det amerikanske leiarskapet ikkje var homogent og at Eisenhower kunne ta tøylane frå Dulles. Dette var ikkje tatt heilt ut av lufta. I januar 1958 var kravet om Dulles sin avgang så sterkt at presidenten fekk spørsmål om det på ein pressekonferanse, og i februar gjekk dei leiande demokratane til storm åtak på Dulles sin «deep freeze policies» i Sentatet.61 Gerhardsen si linje på møtet i Paris og spørsmålet om å få til uformelle samtalar mellom statssjefane i USA og Sovjetunionen var altså konsistent og ein del av ei større internasjonal rørsle for å bryta opp fastfrosne frontar. Alt taler for at denne linja såleis ikkje kunne reduserast til ein småstatsnasjonalisme, at det først og fremst handla om Gerhardsen si linje på å unngå at Noreg skulle koma i skotlinja i ein framtidig stor- møtet i Paris og maktskonfrontasjon.62 Eit ytterlegare argument for at dette spørsmålet om å få til handla om politikk og ikkje om individuell dugløyse, er at nyare uformelle samtalar forsking har vist at meiningsskilnadene mellom Gerhardsen og mellom statssjefane i utanriksminister Lange var langt mindre enn ein tidlegare har USA og Sovjetunionen tenkt seg. At det skulle vera stor avstand mellom dei to, er jo i var altså konsistent utgangspunktet pussig, då Gerhardsen heldt på Lange gjennom alle sine regjeringar. Lange var noko meir tilbakehalden, han og ein del av ei større reagerte sterkt når han ikkje følte seg nok involvert, men han internasjonal rørsle stilte seg til sjuande og sist bak Gerhardsen si linje i Paris. Han for å bryta opp var tilhengjar av å freista etablera ein kontakt mellom Eisen- fastfrosne frontar. hower og Khrusjtsjov, og han såg lenge voner i Rapackiplanen. Denne langerevisjonismen, som ein kanskje kunne kalla det, vart etablert av Eriksen og Pharo i bind fem av Norsk utenrikspolitikks historie. Her blir meiningsskilnadene mellom Gerhardsen og Lange nedtona og til dels tilbakeført til ei «underforstått rollefordeling».63 I boka Fryktens likevekt hevdar Kjetil Skogrand og Rolf Tamnes at Lange i løpet av 1958 kom «til den erkjennelse at det norske atomstandpunktet egentlig var en god løsning. Den vage motsetningen mellom ham og statsministeren avtok med dette».64 23 Arbeiderhistorie 2009

Utsyn Eg har i denne artikkelen argumentert for at Gerhardsen si tryggingspolitiske nyorientering var resultatet av politiske val og vurderingar, og at forklaringar som tilbakefører dette til amatørisme eller ideologi ikkje strekk til. Analysen min stadfestar såleis poenget til Stian Bones, som ser brytningane mellom dei to hovudfløyane i Arbeidarpartiet midt i 1950-åra som ein konfrontasjon mellom to strategiar i den kalde krigen etter Stalins død – kritisk dialog og kompromisslaus oppdemming, perso- nifisert med Einar Gerhardsen og Haakon Lie.65 Denne dimensjonen blir lett oversett når ein overfokuserer på personnivået og reduserer spen- ningane internt i Arbeidarpartiet i denne perioden til motsetningar mellom individ, til dømes mellom partisekretær Haakon Lie og partileiar Gerhardsen, eller utanriksministeren og statsministeren. Denne dimensjonen blir også lett oversett dersom ein overfokuserer på systemnivået, at handlingsrommet for statsleiarane, særleg i småstatar, var svært lite under den kalde krigen – som det også har vore ein tendens til i norsk historieskriving om internasjonale relasjonar. Aktørnivået har såleis på same tid både vore overvurdert og undervurdert, etter mitt syn. Endeleg meiner eg å ha vist at biletet av kva som rører seg på den norske politiske arenaen kjem i eit anna lys når ein ser det i samanheng med dei rørsler og politiske posisjonar vi finn i andre land. Det er eit botemiddel mot metodologisk nasjonalisme, at horisonten blir bestemt av det som rører seg på norsk grunn. Det var nettopp eit hovudfunn i analysen av norsk historieforsking frå ein internasjonal evaluerings komité nyleg at perspektivet er for snevert nasjonalt, og paradoksalt nok er det også tendensar til det i norsk historieskriving om norsk utanriks- og tryggingspolitikk, etter mitt syn. Eg vil også leggja til heilt på tampen, at eg i denne artikkelen ikkje først og fremst har vilja argumentera for at Gerhardsen hadde rett, og at Lie-fløya tok feil. Poenget mitt er meir at vi må sjå rasjonalet og tankegangen bak begge desse posisjonane. I spørsmålet om kven som hadde «rett» kjem det inn ei blanding av vitskap og politikk som ikkje er tema for denne artikkelen, men det kan vera relevant å sjå brytningane mellom strategien for kritisk dialog og for kompromisslaus oppdemming i siste halvdel av 1950-åra i lys av ein annan diskusjon – kva som til slutt førte ut av den kalde krigen. Var oppløysinga av den kalde krigen dei endelege fruktene av fast oppdemmingspolitikk, eller hadde periodar med avspenning og kontakt over jernteppet lagt grunnlaget for den nye politikken i Sovjetunionen?66 Dei aller fleste vil nok vera samd i at det siste i alle høve hadde betydning for at avviklinga av den kalde krigen gjekk så fort og smertefritt.

24 Arbeiderhistorie 2009

Noter 1 Hallvard Tjelmeland: Ein norsk sonderweg i internasjonal politikk etter 1945? Ei kritisk døfting av ristetradisjonen, i Einar Niemi og Christine Smith- Simonsen (red.): Det hjemlige og det globale. Festskrift til Randi Rønning Balsvik, Oslo 2009. 2 Termen Norge som «nasjonal internasjonalist» har sitt opphav i ein mykje referert artikkel av Geir Lundestad: Nasjonalisme og internasjonalisme i norsk utenrikspolitikk: Et faglig-provoserende essay. Internasjonal politikk nr. 1/1985. 3 Teorien om ein særnorsk «misjonærimpuls» er fremja av Olav Riste, til dømes i Olav Riste: Ideal og egeninteresser: Utviklinga av den norske utanrikspolitiske tradisjonen, i Sven G. Holtsmark, Helge Ø. Pharo og Rolf Tamnes (red.): Motstrøms. Olav Riste og norsk internasjonal historieskriving, Oslo 2003. 4 Knut Einar Eriksen og Helge Øystein Pharo: Kald krig og internasjonalisering 1945–1965, Norsk utenrikspolitikks historie bind 5, Oslo 1997: 194. Elles blir denne reisa diskutert i eit større kaldkrigs-perspektiv i Stian Bones: Med viten og vilje: Einar Gerhardsens reise til Sovjetunionen i 1955, Nytt Norsk Tidsskrift nr. 3/2006. Min analyse er i særleg grad inspirert av denne artikkelen. 5 Eriksen og Pharo 1997: 198. 6 Einar Gerhardsens privatarkiv, Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek, mappe med påskrifta «Statsministerens reise til Sovjetsamveldet 1955», handskrive notat utan underskrift: Statsministerens reise til Sovjetsamveldet. 1955, d. 23.11 og 5.12 1955. Denne kritikken har også kome fram i andre kjelder frå hausten 1955, jf., Eriksen og Pharo 1997: 195 f. 7 Protokoll sentralstyre og landsstyre 15/6-1953-12/12 1956, sentralstyremøte 28.11.55 og 2/12.55, Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek. 8 Haakon Lie: ... slik jeg ser det, Oslo 1975: 112, 115. 9 Per Øyvind Heradstveit: Einar Gerhardsen og hans menn, Oslo 1981: 209. 10 Heradsveit 1981: 207, 206. 11 Finn Olstad: Einar Gerhardsen – en politisk biografi. Oslo 1999: 331. 12 Olstad 1999: 333. 13 Jf. Olstad 1999: 355: «Einar Gerhardsens holdning til sikkerhetspolitikken grodde ut av hans allmenne samfunnsoppfatning, der troen på sosialistisk planøkonomi sto sentralt», likeeins i Finn Olstad: Einar Gerhardsen og tidens tale, Nytt Norsk Tidsskrift 3/2002: 290. 14 Eriksen og Pharo 1997: 196 f. 15 Olav Riste: Norway’s Foreign Relations – A History, Oslo 2005: 228. 16 Sjå omtalen av dette i Bones 2996: 283 f. 17 Rune Gerhardsen: Du er faren min likevel? Oslo 2002: 144–148. 18 Rolf Tamnes: The United States and the Cold War in the High North, Aldershot 1991: 169. 19 Referat Stortingets utanriks- og konstitusjonskomité 3.5 og 25.5. 1955. 20 Rasmus Gedde-Dahl: Sovjetunionen og Norge 1949–1955, utrykka h.oppg. i historie, Oslo 1997: 107, Alexander Fursenko and Timothy Naftali: Khrustchev’s Cold War. The Inside Story of an American Adversary, London 2006: 33–38. 21 Valdislav M. Zukov: (A failed Empire) The Soviet Union in the Cold War from Stalin to Gorbatchev, Chapel Hill 2007: 108. Fursenko and Naftali 2006: 50. 22 Gedde-Dahl 1997: 107. Poul Villaume: Allieret med forbehold. Danmark, Nato og den kolde krig. En studie i dansk sikkerhedspolitik 1949–1961, København 1995: 491. 23 Konrad Nordahl: Dagbøker. Bind 1: 1950–55, Oslo 1991: 382. 25 Arbeiderhistorie 2009

24 Referat Stortingets utanriks- og konstitusjonskomité 11.10.1955, Stortingets arkiv. 25 Einar Gerhardsen: Mennesker og politikk. Erindringer 1965–78, Oslo 1978: 46. 26 Brian Brivati: Hugh Gaitskell, London 1996: 312, 321. Det er elles interessant at partisekretær Haakon Lie i oktober 1957 reiste for å snakka med leiarskapen i Labour Party i samband med at både DNA og Labour Party hadde fått eit brev frå Khrusjtsjov etter framlegginga av den såkalla Gaitskell-planen (omtalt seinare i artikkelen), og då vart det i felles diskusjon semje om at Labour Party som opposisjonsparti ikkje kunne inngå i forhandlingar om dei spørsmåla som var reist. Brivati 1996: 316 f. Dette er ikkje omtalt i sentralstyret sine protokollar denne hausten. 27 Villaume 1995: 491. 28 Jf. t.d. Fursenko and Naftali 2006, kapittel 2. 29 Jf. Klaus Larres: Churchill’s Cold War. The Politics of personal Diplomacy, London 2002, kapittel 11. 30 Talen ligg føre som vedlegg til Bjørlo 1973 og er trykka i Olaf Solumsmoen og Olav Larssen (red.): Med Einar Gerhardsen gjennom 20 år, Oslo 1967: 148 –151. 31 Sjå Stein Bjørlo: Gerhardsens store tale. Norge og NATOs rådsmøte i Paris 1957, utrykka h.oppg. i historie, Oslo 1973, for ei grundig og god framstilling og drøfting av hendingane rundt denne talen. Omgrepet «Gerhardsens store tale» stammar frå Johan Ludvig Mowinckel si omsetting av David Horowitz si bok «Den kalde krigen» (norsk utgåve 1964, Horowitz bruker sjølv uttrykket «stirring»). Bjørlo 1973: 117. 32 Olstad 1999: 352. 33 Geir Lundestad: Lange linjer i norsk utenrikspolitikk, Internasjonal Politikk 2/1999: 286. Olstad 1999: 353. 34 Slik les eg også framstillinga av dette i bind 5 av Norsk utenrikspolitikks historie bind 5, jf. Eriksen og Pharo: 260. 35 Bones 2006: 281. 36 «Hva vil vi med vår utenrikspolitikk?», i Solumsmoen og Larssen 1967: 133–136. 37 Det ligg til dømes føre ei oppsummering i Bones 2006: 281. 38 Solumsmoen og Larssen 1967: 134. Originalen til dette må vera eit «Manuskript til tale om sikkerhetspolitikk 1956 (?)», i Einar Gerhardsens privatarkiv. Arkivnr. 1104, 4. B Manuskripter, Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek. Ifølgje Olstad er dette originalmanuskriptet skrive ned av Gerhardsen sjølv etter notat til foredraget i ettertid, Olstad 1999, note 68 s. 450. For framstilling av dei ulike oppfatningar av denne talen sjå også i Bones 2006. 39 Solumsmoen og Larssen 1967: 135. 40 Solumsmoen og Larssen 1967: 135. 41 Lie 1975: 111. 42 Villaume 1996: 532 f. 43 Villaume 1996: 556, Bjørlo 1973: 59. Einar Gerhardsen: I medgang og motgang. Erindringer 1955–65, Oslo 1972: 263. 44 Jf. Bjørlo 1973: 71 f. 45 D.F. Fleming: The Cold War and its Origins 1917–1960, vol. 2, London 1961: 897 f. Det er Fleming som er kjelda til David Horowitz si framstilling i boka Den kalde krigen, referert til tidlegare i artikkelen. 46 Gerhardsen 1972: 264. 47 Fleming 1961: 897. 48 Bjørlo 1973: 41. 49 Det dreiar seg om sju radioforedrag i BBC sin vidkjende serie «Reith Lecture». Dei vart utgitt på engelsk året etter (med tittelen «Russia, The 26 Atom and the West)». Same år kom det også ei dansk utgåve. Arbeiderhistorie 2009

50 Brivati 1996: 316 f. Det kan også nemnast at skuggeforsvarsminister Dennis Healey same år kom med liknande tankar i ein pamflett med tittleen «A Neutral Belt in Europe», R. Gerald Hughes: «We are not Seeking Strength for its Own Sake»: The British Labour Party, West Germany and the Cold War 1951–64, Cold War History nr. 1/2002: 73. Finn Moe viste i sitt innlegg i Utanriks- og konstitusjonskomiteen 7.12,57, like før Paris-møtet, til ein artikkel av Healey i Arbeiderbladet dagen før. 51 Olstad 199: 335 f. Det var ein del av oppgåvene til Andreas Andersen å informera statsministeren om kva som rørte seg i dei internasjonale diskusjonane. Sjå elles Walter Lippmann: America in the world today: a lecture, Minneapolis 1957: 14. Her er Lippmann på linje med ideane bak Rapacki-planen og Gaitskell-planen. 52 Henta frå Nobelinstituttet si heimeside, på denne adressa: http:// nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/1957/pearson-lecture.html. 53 «Notat. Statsministerens samtale med Lester Pearson i den kanadiske ambassade onsdag 11. desember 1957», Statsministerens kontor, Andreas Andersen dok. 18 (del 2), Riksarkivet. Eg takkar Stian Bones for å ha stilt denne kjelda til rådvelde. 54 Lawrence Freedman: The Evolution of Nuclear Strategy, tredje utgåve, Basingstoke 2003:154. 55 Henry A. Kissinger: Nuclear Weapons and Foreign Policy, New York 1957. 56 Jeremy Suri: Henry Kissinger and the American Century, Cambridge, Massachusetts 2007: 157–162. 57 Møte i utanriks- og stortingskomiteen 7.12.57, Stortingets arkiv. 58 Jf. t.d. Hambro og Lange i møte 25.5.55, og Hambro i møte 7.12.57, Stortingets arkiv. 59 «Notat om samtale mellom statsministeren og ambassadør Edberg», Statsminsterens kontor, Andreas Andersen, dok. 18. Eg takkar Stian Bones for å ha stilt denne kjelda til rådvelde. 60 Rolf Andvord: Med hånden på hjertet, Oslo 1975 (1964): 351 f. Gerhardsen 1972: 270–280. Johan Daniel Berlin: Andreas Andersen. Outsider i Maktens høyborg – en utenrikspolitisk biografi, utrykka h.oppg. i historie, Oslo 2007: 77 f. 61 Fleming 1961: 907 f. 62 Det er slikt Lundestad refererer til med uttrykket «Norge som den nasjonale internasjonalist». Jf. også følgjande formulering om det Skogrand og Tamnes kallar Gerhardsens «politiske tvisyn»: «Hans politiske tvisyn rommet både en overbevisning om at makt trengtes for å tøyle russerne og en illusjon om at Norge med egne grep kunne holde seg utenfor en stormaktskrig», i Kjetil Skogrand og Rolf Tamnes: Fryktens likevekt. Atombomben, Norge og verden 1945 –1970, Oslo 2001: 105. 63 Eriksen og Pharo 1997: 258. 64 Skogrand og Tamnes 2001: 138. 65 Bones 2006: 283. 66 Dette spørsmålet diskuterer eg nærare i kapittel 5 av boka Hallvard Tjelmeland: Den kalde krigen, Oslo 2006.