De exkursie voert door een stukje Veenkoloniën en het noorden van Westerwolde. Een belangrijk aandeel in het verhaal is weggelegd voor de vesting- en verdedigingswerken die er in dit gebied liggen. In het verleden vervulde een aantal van deze vestigingen een belangrijke rol met betrek- een belangrijke rol met betrek- king tot de verdediging van ons land in het algemeen, en de stad in het bij- zonder. Tegenwoordig ver- vullen zij in hoofdzaak een landschappelijke en histori- sche rol.

Peter Huig, Joost Lobstein

NOORDERBREEDTE BUS naar NOOR D O O S T -GRONINGEN

De exkursie begint in Winschoten. Deze plaats ligt gedeeltelijk op stuwwallen uit de Saaie- ijstijd. We komen tijdens de exkursie drie totaal verschillende landschapstypen tegen. De polders van het voormalige Dollard-estua- rium liggen ter weerszijden van de stuwwallen van Winschoten. De Dollard is gevormd aan het einde van de 15de eeuw en in het begin van de 16e eeuw. De zee drong ver de dalen van de Tjamme, Westerwoldse A en de Eems binnen en sloeg het aanwezige veen weg. In de jaren die hierop volgen zijn de polders van het Oldambt en het Reiderland ontstaan. Het veenkoloniale landschap is ontstaan door de systematische verveningen, die begonnen aan het begin van de 17e eeuw. Het gehele Bourtan- ger Veen is in de afgelopen eeuwen onder de spaden van de veenarbeiders verdwenen. Ka- rakteristiek voor de Veenkoloniën is het stelsel van wijken en monden. Als derde landschapstype komen we door Wes- terwolde. Dit oude landschap lijkt veel op Dren- te. Eeuwenlang heeft dit hooggelegen, door de Ruiten A doorsneden gebied, geïsoleerd in het Bourtanger Veen gelegen. Na de afgraving van het veen is de waterhuishouding in Westerwolde moeilijk geweest. Doordat de bufferende wer- king van het veen verdween, had Westerwolde in voor- en najaar veel last van overstromingen en wateroverlast. Pas na de aanleg van het Mussel A - en het Ruiten A kanaal (komen samen als het B.L. Tijdens-kanaal) in 1917, is de waterhuis- houding in Westerwolde geregeld.

[tin Pekel A naar de Dollard gevoerd. Van hoofddiep vervult. Tegenwoordig hebben hieruit ging het naar de steden in Noord- de wegen (langs het kanaal) de funktie Duitsland. Clock stelde de arbeiders in de overgenomen. gelegenheid huizen te bouwen op de Het hoofddiep in Oude Pekeia ts de Pekel ontgonnen grond en werd zo de stichter A. Grote gedeelten van deze rivier zijn van Oude Pekeia. gekanaliseerd, in het oude gedeelte van Ook de stad Groningen ging zich interes- Oude Pekeia kronkelt de rivier nog. Hier seren voor de turfstekerij en de handel is er bebouwing gekomen voor men het hier omheen. Na de Reformatie in 1594 noodzakelijk vond de rivier recht te was de stad in het bezit gekomen van de trekken. Over de Pekel A ligt een veel- eigendommen van de kloosters. De heid aan klapbruggetjes. Hier en daar kloosters bezaten veel grond in de kijkt u tussen de bebouwing door en veengebieden. Door het verbod om turf wordt u een blik gegund op de grote via de Pekel Ate vervoeren, werd de uitgestrekte percelen van de Veenkolo- Pekelder Compagnie stuk gemaakt en niën. Midden in het dorp ligt de haven ging in het jaar 1656 over in Stadse van Oude Pekeia. Het is niet een echte handen. Het gehele Bourtanger Veen, haven, maar meer een aanlegplaats voor waar ook het gedeelte van Oude Pekeia de trekschuit om te laden en te lossen. Het deel van uitmaakte, is in de loop der geheel is te herkennen aan de bolders op jaren geheel afgegraven. Tegenwoordig beide oevers. Hierna komt u bij de heet dit gebied de Veenkoloniën. moderne brug. Hierachter ziet u de haven Door de systematische inrichting van de voor de pleziervaart en een draai- Veenkoloniën en de grote kanalen voor bruggetje. de afvoer van het turf heeft een aantal dorpen zich ontwikkeld tot havenplaats. Het eerste gedeelte van de weg van Bruggetje bij Ter Borg gefotografeerd in 1895 In 1863 stonden er in Veendam 166 Oude Pekeia naar Onstwedde voert eerst zeilschepen geregistreerd, in de Pekela's door een stukje oud veenkoloniaal 163,inWildervank90. ontginningsgebied. Later, wanneer de Langs de Veenkoloniale kanalen ver- Exkursie Na 1628 werd een mogelijke inval in ons weg naar het zuiden afbuigt, gaat het gewest gericht tegen de stad Groningen rezen werfjes en werven. De coaster is over in een randverveningsgebied vrijwel een Veenkoloniaal ontwerp. Later bleken Winschoten belemmerd door inundaties (plaatsen zonder de karakteristieke wijken. Van waar een waterlinie gevormd kon wor- de kanalen te smal voor de steeds groter een afstand kunnen we de keiieemop- den) en door een linie van schansen. wordende schepen en deze gehele duiking bij Onstwedde al zien. Deze 10 Aan het einde van 1593 werd begonnen bedrijfstak ging ten onder. Wat nog rest met de bouw van een vesting op de plaats Deze plaatsen waren: Slochteren, Win- meter hoge opduiking is ontstaan in de schoten, Winschoterzijl, de Brugge- zijn de werven bij Hoogezand aan het Saale-ijstijd (zie Noorderbreedte 1989 waar nu Winschoten ligt. Er werden Wïnschoterdiep. wallen opgeworpen en grachten ge- schans, Huis te , Bourtange, blz.218). graven. Het was een kleine vesting, maar , Oude Schans, Boone- het was meer dan een schans. De hoofd- schans en de Nieuwe of Langakker- Huis te Wedde vorm was die van een ovaal met een schans. lengte van 600 meter en een breedte van Na de Vrede van Munster in 1648, die 300 meter. Een gracht van 8 meter breed- een eind maakte aan de Tachtigjarige te dwong de vijand om zich zichtbaar te Oorlog, werd de vesting Winschoten maken en in het schootsveld te komen. De verwaarloosd. gracht belemmerde een direkte aanval De weg van Winschoten naar Oude op de wallen, die aan de voet ongeveer 8 Pekeia biedt een blik op twee ver- meter dik waren en 3 a 4 meter hoog. De schillende landschappen. Aan de oost- wallen waren waarschijnlijk kaat en niet kant ligt Reiderland, de oostelijke Dol- beplant met bomen. De drie poorten lard-boezem. Aan de westkant liggen de waren van hout, evenals de bruggen over Veenkoloniën, een zandgebied met de gracht. De totale omtrek van de wallen daalgronden. Zandige stukken (zand- bedroeg ongeveer 1800 meter. koppen) worden afgewisseld met gedeel- Winschoten is nooit een stad geweest en ten met veel veen in de bovengrond. de funktie van de vesting was dan ook Vooruit ligt Oude Pekeia. niet het beschermen van zijn inwoners. Om de vesting op zijn waarde te schatten moeten we naar de bodem kijken. Oude Pekeia Winschoten lag op een strategische plaats, op de grens van de Dollard en het Het gebied rond Oude Pekeia is een van Bourtanger Veen. De weg van oost naar de oudst verveende gebieden van de west liep over Winschoten. De weg van Groninger Veenkoloniën. Feico Allenz Groningen naar Duitsland liep langs het Clock kocht hier in 1599, met in zijn Zoals in alle veenkoloniale dorpen is Jtpsinghuizen -Ter Borg DamsterdieptotRuischerbrug. Dan kielzog een aantal Friese boeren, een Oude Pekeia van oorsprong een ka- volgde men de weg langs Harkstede, groot oppervlak veenland. Het was naaldorp. De ruimtelijke struktuur van de Het gebied tussen en Ter Kolham, Slochteren, Noordbroek, moerasland dat rondom de Pekel A lag. kanaaldorpen is het ontginningssysteem Borg is erg interessant. Wanneer we de Muntendam, Meeden naar Winschoten. De Pekel A werd uitgediept en loodrecht van wijken en monden. Het is een strak en topografische kaart van 1916 erbij Hier ging de weg naar het zuiden naar naar het noordwesten en onder een hoek planmatige opzet, die later in het bebou- pakken zien we een geheel ander land- Btijham, , Wedde en dan naar het zuidoosten werden de eerste wingspatroon terugkomt. De struktuur schap dan tegenwoordig. De Ruiten A naar Bourtange waar de grens bereikt wijken gegraven en stukken moeras van de kanaaldorpen is in eerste opzet meandert door Westerwolde. Rondom de werd. Zo bekeken wordt de positie van ontgonnen. Volgens de overlevering was eenvoudig. Het belangrijkste is het rivier liggen natte graslanden, de made- Winschoten veel duidelijker. Het had tot de Pekelder Compagnie een grote hoofddiep waar de wijken op regelmati- landen, afgewisseld met stuifduintjes. taak de weg van Duitsland naar Gronin- werkgever: in het seizoen hadden 500 ge afstand in uit monden. In eerste Hieraan grenst de heide en het hoogveen. gen te bewaken. arbeiders hier werk. De turf werd via de instantie werd de vervoersfunktie door dit Vooral ten westen van de Ruiten A ligt

111 Het koor is 200 jaar jonger. Het is niet de eerste kerk die hier gestaan heeft. Bij opgravingen is gebleken dat zijn voor- ganger een houten kerkje uit de 12de eeuw is geweest. Om het kerkhof lag vroeger een ringgracht. Binnen deze ringgracht vindt u de kerkheuvel. Deze was 2 6 3 meter hoger dan de omgeving (nu nog steeds flink hoger) en bestond uit opeengestapelde plaggen. In Wedde aan de oevers van de Wester- woldse A ligt de Borg 'Huis te Wedde'. Het is de enige borg die in Westerwolde gestaan heeft. In het Huis te Wedde houdt de streekraad Oost-Groningen zitting. Wedde heeft de karakter van een Drents dorp. Zo ligt er ten noorden van Wedde een mooie es. Deze is in de loop der eeuwen opgehoogd met schapemest en plaggen. Deze plaggen kwamen uit het gebied wat nu nog de naam Wedder- heide draagt.

Vriescheloo

De naam duidt erop dat hier vroeger bos is geweest of juister de afwezigheid van bos. Het woord 'loo' verwijst naar een open plek in het bos. De weg voert over de zandrug, dwars door het dorp heen. Ter weerszijden van de weg liggen de huizen. Er zijn eigenlijk geen zijstraten. Deze dorpen worden wegdorpen ge- noemd. De eerste bewoning ontstond op ituatie rond 100 jaar geleden en tegenwoordig de zandrug. Vanaf deze zandrug werden de lagere zandgronden in gebruik een streek die een nadere beschouwing genomen. Het wegpatroon bestaat uit de 13de eeuw. De dakbedekking van Wedde waard is. Aan de naamgeving is te zien de kerk is uniek voor het zandgebied. oost-west verlopende hoofdwegen met dat dit vroeger een groot heidegebied is Op het dak liggen holle en bolle hier loodrecht op oorspronkelijk dood- geweest: Jipsinghuizerveld en Sellinger De naam Wedde, die we ook terug zien lopende zijwegen. Loodrecht op de pannen, de nonnen en de monniken. in de namen Onstwedde en Veld. De kerk ligt op een heuvel. Hier wegen ontstond het opstrekkende water- 1. Het buurtschap Ter Borg bestaat uit is een raadsel. Mogelijke betekenissen lopen- en verkavelingspatroon. In het komen 7 kerkpaden of doodswegen te zijn weide, woud of doorwaadbare een aantal monumentale Saksische zamen. Het geveitorentje vervangt de bebouwingslint komt veelal zware boerderijen. Het esgehucht-karakter plaats in de rivier. Wedde is een dorp met beplanting voor. Er is een kenmerkend klokkestoel die hier vroeger gestaan een rijke historie. De kerk met zijn nieuwe van het buurtschap is goed bewaard heeft. verschil in landschapsbeeld tussen de gebleven en vormt een gave eenheid toren (1860) is gebouwd in de 13de eeuw. kleine besloten zandruggen en het open met het omringende beekdalland- laagveengebied hier omheen. schap. Achter Ter Borg ligt nog een mooi stuk heide, dat begraasd wordt "" c door schapen. Bellingwolde

2. Ten noorden van Ter Borg liggen grote ^ Bellingwolde ligt op de grens van het stukken bos met overwegend naald- oude zandlandschap en het nieuwe land bomen. Langs de weg ligt een dobbe. van de Dol lard-polder. Voor de 19de De peilstok die hier staat geeft een eeuw waren de boeren-bedrijven in dit beeld van het proces van verlanding gebied (in heel Nederland trouwens) en veengroei. gemengd bedrijf. Dit houdt in dat de bedrijven met overwegend landbouw ook 3. De weg van Jipsingbuizen naar vee hielden. De veeboeren op hun beurt Jipsingboertange (en Mussel) loopt verbouwden ook gewassen. Aan het door een oude meander van de Ruiten einde van de 18de eeuw kwam hier A. Binnen de meander treffen we de verandering in. Een aantal jaren achter- restanten aan van een stuifduin met een werd het noorden van ons land kopjes. In het veld is daar tegen- geteisterd door de veepest. Het was zo woordig niet zo veel meer van te zien, erg dat 75 % van het rundvee afgemaakt maar op de oude topografische kaart moest worden. Om deze rampen voor- des te meer. taan te voorkomen gingen de boeren over op landbouw. Vooral in Friesland en 4. Op de oostoever van de Ruiten A ligt Groningen gingen de boeren over tot 'het Sellingen. De kerk van Sellingen is uit scheuren van het land' (de weilanden werden geploegd en tot bouwland

B I E C D T E gemaakt). Omdat akkerbouw veel herstelde de ekonomie zich en de periode intensiever is dan veeteelt kwam men van 1850 tot 1875 betekende een tijd van handen tekort om in de oogsttijd alles op ongekende welvaart voor de boeren. tijd binnen te krijgen. Deze tijd werd in de volksmond de In het dorp vinden we voorbeelden van 'champagne-ja ren' genoemd. De toene- de grote Groninger boerderijen. Ze zijn mende vraag naar landbouwprodukten van het Ofdambt-type. Dit type boerderij zorgde voor een modernisatie van het heeft zich ontwikkeld uit de Friese kop- bedrijf. In 1874 werd al een stoom- hals-romp boerderij. Maar deze boerde- dorsmachine in gebruik genomen. rij voldeed niet aan de wensen van de In deze tijd is ook de tegenstelling tussen landbouwers in het Oldambt. Deze de arbeiders en de hereboeren ontstaan. boeren hadden bedrijfsruimte nodig die De arbeiders werden ondanks de grotere afgestemd was op de landbouw en niet welvaart er niets beter van. Zowel finan- op de veeteelt of gemengd bedrijf. De cieel-ekonomisch als kultureel bleven zij eerste boerderijen van het Oldambt-type achter. Hun werkgevers werden in deze stammen uit het begin van de 18de eeuw. jaren steeds rijker en rijker. Uit deze tijd De eerste afbeelding van een Oldamb- stammen dan ook de grote Oldambt ster dateert uit 1724 en stond aan de boerderijen. In 1875 begon een land- Hamdijk in de omgeving van Beding- bouwkrisis die vooral de arbeiders trof. - wolde. Al snel maakte deze soort boerde- De sociale verschillen en tegenstellingen • rij opgang. Vaak werden ook kop-hals- kwamen juist nu tot uiting. In de winter ' romp boerderijen verbouwd tot Oldamb- van 1892-93 werd de zaak op de spits ster. gedreven en er moesten zelfs militairen

Bellingwolde Hoofdstraat 245

De Oldambt boerderij heeft het woonhuis ingezet worden om de rust te herstellen. aan de voorkant. Aan en achter het Vanaf 1892 zou het socialisme en com- woonhuis staat de grote (vaak drie- munisme in deze streken definitief wortel beukige) graanschuur. Deze zit vast aan schieten. Er werden afdelingen van de de schuur en is hiervan gescheiden door Sociaal Democratische Bond opgericht. de brandmuur. Boven de woning waren Ook na de eeuwwisseling blijven de de raampjes van de zaadzolder(s). tegenstellingen tussen de arbeiders en de Ondanks dat het woonhuis en de schuur heersende klasse bestaan. Pas na WO II onder een nok kwamen, was er een komt hier verandering in. duidelijk onderscheid hier tussen. Dit De gotische kerk van Bellingwolde staat 5. 'ii 1 werd veroorzaakt door de krimpen of midden op het kerkhof. De kerk is ge- vj* ,.,r't ."'?- . sprongen. Hierdoor was het woonhuis bouwd in de tweede helft van de 15de . i.. i. . , • -,. i J,>,| ii ' i li . -\ chili ji 'i i ii iu >' iets smaller dan het er achter gelegen eeuw en was gewijd aan Sint Magnus. in-. j-ilT'l • [ IL'! i i. -"\ \ -i • l'-l J[ II • • "*• ! 'II -l l'll ,r | , schuurgedeelte. Naast de kerk staat de toren. Deze is op de plaats van de nieuwe). voorbeelden tegen van pracht en praal In de loop der jaren ontwikkelden de opgetrokken in de 18de eeuw (1720). De Naast de kerk ligt het voormalige Recht- van de Bellingwolder boer. Vooral de Groninger boeren zich tot vooruit- Iuidklokken in de toren zijn erg oud. In huis. Volgens de muurankers is het huis woningen Hoofdstraat nr. 245 en nr. 263 strevende en moderne boeren van WO II zijn ze naar Duitsland gevoerd, uit 1643, maar waarschijnlijk is het huis zijn hier een mooi voorbeeld van. Nederland. In de periode van 1819 tot maar na de oorlog ongeschonden veel ouder. Tot 1811 sprak de rechter van De van oorsprong tamelijk sombere 1835 maakten de boeren een moeilijke teruggevonden. Naast de ingang van de de rechtsstoe! Bellingwolde- hier gevels van de Oldambt boerderijen, tijd door. Dit werd veroorzaakt door de toren zitten vele kuilen in de stenen. Dit recht. Beroep tegen het vonnis was werden sinds het midden van de 19de steeds dalende graanprijzen. Gelukkig wordt toegeschreven aan de kinderen mogelijk bij de drost van Wedde. De kerk eeuw versierd. Stucwerk omlijstingen van

I ! de deuren en ramen werden mode. Tegen In 1593 kwam Willem Lodewijk met 15Q geweer meer aanwezig was. Het garni- Terugkerend naar Winschoten passeren het einde van de 19de eeuw lieten de schepen en 2200 man om de bescherming zoen bestond uit één luitenant, één we grote stukken afgetichelde fcleigron- rijke hereboeren villa's voor hun schuren ter hand te nemen. De schans werd om sergeant, twee korporaals en een twaalf- den. De kalkarme zware klei is hier bouwen. Het agrarische karakter van de het zijl gebouwd, de Westerwoldse A tal soldaten, allen van het bataljon uit het afgegraven om na vermengt met zand boerderijen werd zo verdoezeld. stroomde dus door de vesting. Op de nabij gelegen Nieuweschans. Tussen gebruikt te worden voor het bakken van Een aardig exkursiepunt ligt tussen het wallen van de vesting werden kanonnen 1814 en 1817 werd de vesting ont- stenen. De percelen zijn gemakkelijk te B.L. Tijdens kanaai en de Duitse grens. opgesteld. Na de bouw van de schans manteld. herkennen door de scherpe begrenzing Hier is door de Fransen in 1797 een veranderde de naam in Bellingwolderzijl- De vesting is In de jaren tachtig gerestau- en hun lage ligging ten opzichte van het kleine versterking aangelegd. Het schans. reerd. Anders dan bij Bourtange, dat omringende land. versterkingswerk bestaat uit een fiêche, Na de aanleg van de Langakker- of geheel in 17de-eeuwse staat hersteld is, is een redoute en een soldatendijk. In 1870 Nieuweschans in 1628 veranderde de hier de 19de- en 20ste-eeuwse ontwikke- werd het komplex officieel opgeheven. In naam van Bellingwolderzijlschans in ling van het dorp goed te zien. De grond- Opgave exkursie vorm van de vesting is nog goed herken- baar. Op zondag 22 september bestaat de in is het Vesting Museum mogelijkheid, onder deskundige leiding, gevestigd. De nadruk van het museum ligt de excursie uit Winschoten mee te maken. op de geschiedenis van de vestingen in We vertrekken om 10.00 uur vanaf het Oost-Groningen. Tevens krijgt u een hoofdstation te Groningen. De exkursie goed beeld van het wel een wee van de wordt ingeleid met een dialezing in inwoners van dit vestingdorp in heden en Winschoten. Het is natuurlijk altijd verleden. Een wandeltocht voert u o.a, mogelijk hier in te stappen. Omstreeks langs de bastillons, de kazematten, het 13.00 uur gaan we lunchen. Om 16.30 uur garnizoenskerkje en het restant van de zijn we terug bij het station. Westerwoldse A. Tijdens de dialezing en de bustocht staan Aan de noordzijde van het dorp ligt nog we uitgebreid stil bij de zaken die in dit een kolk of wiel. Deze pias-water is het artikel aan de orde zijn gekomen. restant van een dijkdoorbraak. Het is niet Opgave en inlichtingen: Perception goed te zien, maar de dijk van de Dollard Edukatief, Warmoesstraat 44,9724 JM liep hier vroeger. Deze dijk begaf het Groningen, tel. 050-182580. Kosten regelmatig bij storm. ƒ 50,-per persoon (inkl. koffie en lunch).

EEMS

Delfzijl

het kader van de ruilverkaveling werden Oudeschans. Tot 1657 lag de Schans aan de fiêche en de redoute opnieuw in het het open water van de Dollard. In dat landschap zichtbaar gemaakt. jaar werd het gehele gebied ten zuid- westen van Nieuweschans ingepolderd. In dezelfde tijd werd ook de Westerwold- Oude Schans se A om de vesting heengeleid. In 1672 werd de waarde van de schans De schans van Oudeschans is gebouwd op de proef gesteld. Oudeschans werd in in de Tachtigjarige Oorlog (1593) door dat jaar door de troepen van Bommen Graaf Willem Lodewijk van Nassau. De Berend bezet. Erg lang heeft Bommen Westerwoldse A mondde hier uit in de Berend niet van zijn verovering kunnen oostelijke Dollard-boezem. Zoals ge- genieten, want al spoedig werd de schans bruikelijk lag daar, waar een rivier in de door de troepen van de Stad, onder zee uitmondde een zijl. Zo ook hier. De aanvoering van Rabenhaupt, heroverd. naam van het zijl was het Béllingwolder- Hierna werd de schans verwaarloosd. In zijl. Het zijl moest tegen de Spaanse de 18de eeuw werd bij een inspektie troepen beschermd worden. geïnventariseerd dat er geen kanon of

1 n Ï f