UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN DE TSJECHISCHE FILM TIJDENS HET COMMUNISME: LITERATUURSTUDIE EN FILMANALYSE VAN SKRIVANCI NA NITI Wetenschappelijke verhandeling aantal woorden: 20373 MARTINA SKRIVANOVA MASTERPROEF COMMUNICATIEWETENSCHAPPEN afstudeerrichting FILM- EN TELEVISIESTUDIES PROMOTOR: PROF. DR. DANIËL BILTEREYST COMMISSARIS: DR. ROEL VANDE WINKEL COMMISSARIS: PROF. DR. HANS VERSTRAETEN ACADEMIEJAAR 2008 - 2009 Dankwoord Er zijn een aantal mensen die hebben bijgedragen tot de goede afloop van deze masterproef en die een vermelding verdienen. Ten eerste mijn promotor, professor Daniël Biltereyst, die me steeds met raad heeft bijgestaan. Ook zijn lessen, die mijn interesse in film hebben doen oplaaien, behoren tot de beste herinneringen aan mijn studie. Mijn grootste woord van dank gaat echter uit naar mijn ouders. Zij hebben mij alle kansen gegeven door mij een universitaire opleiding te laten volgen en me daar volledig vrij in te laten. Door die opportuniteit ben ik nu wie ik ben en ik besef dat dit zonder hen niet evident zou geweest zijn. Ik waardeer hun steun en medeleven. Mijn vader heeft me vele uren over de geschiedenis van het communisme verteld zodat ik een beter inzicht zou krijgen in de historische gebeurtenissen. Mijn moeder verleende met op tijd en stond haar goede zorgen. Beiden zijn ze onmisbaar. 1 Abstract Het opzet van dit onderzoek was na te gaan waarom de Tsjechische film Skylarks on a String verboden werd tijdens het communisme. Daartoe was een literatuurstudie over de geschiedenis van Tsjechië en van de Tsjechische film nodig, en een literatuurstudie over de film en de regisseur Jiří Menzel. Uit de literatuurstudie bleek het grote belang van de Praagse Lente voor de film. Door de liberalisering kon de film opgenomen worden, maar door de inval van de Sovjet-Unie werd hij verboden vooraleer hij uitkwam. Ook Menzel kreeg het verbod om vijf jaar lang geen films te maken. Om te achterhalen wat de anti-communistische handelingen en uitspraken zijn die in de film zitten, was een narratieve en thematische filmanalyse nodig. Na de inhoudelijke filmanalyse bleek dat de film verboden werd omdat hij de waarheid van het regime van de jaren vijftig toonde die bedekt moest blijven volgens de communisten. Menzel ridiculiseert het regime, en belicht zo de onhebbelijkheden van het communisme en toont hoe absurd die tijd was. Hij steekt vaak de draak met de partijfunctionarissen en probeert aan te tonen dat de mens behoefte heeft aan vrijheid en dat die hem moeilijk kan ontnomen worden. De personages in de film vinden vriendschap en liefde op de schrootbelt waar ze terecht kwamen nadat ze door de communistische samenleving verworpen werden omwille van hun bourgeoisafkomst. 2 Inhoudsopgave Inleiding p. 6 Deel I: Geschiedenis van de Tsjechische film p. 8 Hoofdstuk 1: 1945-1968 p. 8 1.1 Begin van een communistische tijdperk p. 8 1.2 1945: nationalisering van de filmindustrie p. 8 1.3 Het stalinisme tijdens de jaren vijftig p. 9 1.3.1 Socialistisch realisme p. 10 1.3.2 De nieuwe Tsjecho-Slowaakse cinema in zicht p. 11 1.4 De Praagse Lente p. 12 1.4.1 Aanloop tot de Praagse Lente p. 12 1.4.2 Politieke context van de Praagse Lente p. 13 1.4.3 Einde Praagse Lente p. 14 1.5 De Tsjechische New Wave p. 14 1.5.1 Eigenschappen van de New Wave films p. 15 Hoofdstuk 2: 1968-1989 p. 16 2.1 De normalisatiejaren p. 16 2.2 De jaren tachtig p. 17 Hoofdstuk 3: censuur p. 18 3.1 Doel p. 18 3.2 Organisatie p. 18 Deel II: Jiří Menzel en Skřivánci na Niti p. 20 Hoofdstuk 1: Jiří Menzel p. 20 1.1 Biografie p. 20 1.2 Kenmerken van Jiří Menzels films p. 22 3 1.3 Bohumil Hrabal p. 24 Hoofdstuk 2: Skřivánci na Niti p. 25 2.1 Korte inhoud p. 25 2.2 Samenwerking met Hrabal p. 26 2.2.1 Boek versus film p. 26 2.3 Productie en verbod p. 27 2.3.1 Opheffing verbod in 1989 p. 29 Deel III: Filmanalyse p. 30 Methodologie p. 30 Hoofdstuk 1: narratieve analyse p. 30 1.1 Tijd p. 30 1.2 Ruimte p. 31 1.3 Personages p. 31 1.3.1 Verantwoordelijke van het kamp p. 32 1.3.2 Anděl p. 33 1.3.3 Melkboer p. 34 1.3.4 Pavel Hvěţdář en Jitka p. 34 1.3.5 Professor p. 35 1.3.6 Procureur p. 35 1.3.7 Schrijnwerker p. 36 1.3.8 Kapper en saxofonist p. 36 Hoofdstuk 2: thematische analyse p. 36 2.1 Anti-communistische handelingen en uitspraken p. 36 2.2 Liefde en seksualiteit p. 42 2.3 Vuur p. 44 2.4 Hygiëne p. 45 Besluit p. 47 4 Bijlagen Foto‟s p. 49 Sequentieanalyse p. 55 Bibliografie p. 61 5 Inleiding Mijn levensverhaal heeft me tot het onderwerp van deze masterproef gebracht. Doordat ik van Tsjechische afkomst ben en net voor de Fluwelen Revolutie het land ontvlucht ben, boeit het communisme me. Het leek me dan ook interessant om me in dit onderwerp te kunnen verdiepen omdat ik dat regime nooit bewust heb meegemaakt. Deze masterproef is echter interessant voor elkeen die weinig of niets met het communisme te maken heeft gehad. Het is tenslotte een deel van de wereldgeschiedenis en is tot op vandaag nog actueel in sommige landen. De film die besproken wordt, Skylarks on a String van regisseur Jiří Menzel, is in dat opzicht relevant. De film werd namelijk verboden in 1968 en schetst daarbovenop de politieke situatie tijdens de communistische jaren vijftig die de zwartste bladzijden uit de communistische periode van het land vormen. Het instellen van het communisme had invloed op alle facetten in de samenleving, dus ook op de cultuur. Het eerste deel van deze masterproef bestaat uit een literatuurstudie over de Tsjechische film tijdens het communisme. Daarvoor is ook een korte schets van de politieke geschiedenis tijdens de communistische jaren nodig om de politieke context van de filmgeschiedenis volledig te begrijpen. Het is essentieel om te begrijpen hoe het communistische regime de filmindustrie beïnvloedde om het hoofddoel van deze masterproef, namelijk de vraag waarom Skylarks on a String in 1968 verboden werd, te begrijpen. De nadruk werd dan ook gelegd op de jaren zestig en de Praagse Lente, omdat de film deze jaren de productiecontext vormden voor de film. De politieke gebeurtenissen die aanleiding gaven tot de Praagse Lente worden uit de doeken gedaan en er wordt stilgestaan bij de vraag wat de Praagse Lente precies inhield en welke betekenis die periode gehad heeft op de samenleving en de filmproductie. Tijdens de jaren zestig ontstond ook de een nieuwe Tsjechische filmbeweging, de New Wave, waar ook Menzel deel van uitmaakte. Er wordt dan ook stilgestaan bij de betekenis en eigenschappen van deze filmbeweging. Om het eerste deel af te sluiten, wordt het doel en de organisatie van de censuur tijdens het communistische regime besproken. In het tweede wordt Jiří Menzel en de film Skylarks on a String belicht. Allereerst wordt de carrière en de filmstijl van Menzel geschetst. Er wordt nagegaan hoe het communistische regime zijn carrière heeft beïnvloed. Ook zijn veelvuldige samenwerkingen met Bohumil Hrabal, de auteur die het boek schreef waarop Skylarks on a String gebaseerd is, worden besproken. Er wordt vergeleken waarin de film verschilt van het boek en wat de gevolgen daarvan zijn voor de interpretatie van het verhaal. Vervolgens komen de productiecontext en het verhaal rond het verbod van Skylarks on a String aan bod. In het derde deel wordt de inhoudelijke filmanalyse uitgevoerd. Doordat het uitgangspunt was om duidelijk te maken waarom de film verboden werd, werd een narratieve en thematische analyse uitgevoerd omdat deze daarvoor het meest relevant zijn. Een cinematografische analyse wordt hier niet 6 gedaan, omdat het weinig bijdraagt tot het onderzoeksopzet, en zich meer concentreert op de vraag welke kenmerken typisch zijn voor Menzel of voor films uit de New Wave. De narratieve analyse bestaat uit een beschrijving van de ruimte en de tijd en de belangrijkste personages die in de film voorkomen. Bij de thematische analyse werd vooral de nadruk gelegd op de handelingen en uitspraken in de film die bijdragen tot het anti-communistische karakter van Skylarks on a String. 7 DEEL I: GESCHIEDENIS VAN DE TSJECHISCHE FILM HOOFDSTUK 1: 1945-1968 1.1 Begin van een communistisch tijdperk De geschiedenis van het communisme in Tsjecho-Slowakije begint net na de Tweede Wereldoorlog. Na een periode van oorlog, die onrust en onzekerheid met zich meebracht, kwamen de communisten met beloftes waar veel burgers zich aan optrokken. Dit vertaalde zich in het aantal leden: voor de oorlog bedroeg het ledenaantal van de communistische partij tachtigduizend en na de oorlog was dit gestegen naar een miljoen (Renner & van den Heuvel, 1978, p. 10). De communistische partij, de KSČ (Kommunističká Strana Československa) won de verkiezingen in 1946 dan ook met achtendertig procent van de stemmen, en werd zo de grootste partij. De verkiezingen verliepen echter niet eerlijk. De communistische partij had aanzienlijk meer radiozendtijd verworven en beschikte over meer papier om kranten te laten drukken dan de andere partijen (Svec, 1988, p. 982). In de regering die gevormd werd namen de politici van de communistische partij de belangrijkste posten voor hun rekening en werden veel eisen die ze stelden ingewilligd (Čornej & Pokorný, 2000, p. 65). Geleidelijk aan breidde de KSČ haar invloed op verschillende bevoegdheden uit en in 1948 zou de KSČ definitief de macht grijpen in Tsjecho-Slowakije (Renner & van den Heuvel, 1978, p. 10). In februari 1948 werd naar Russisch voorbeeld een staatssocialisme geïnstalleerd dat gekenmerkt werd door de onbeperkte macht van de communistische partij.