Obecne i przyszłe trendy rozwojowe włókienniczych wyrobów balistycznych, cz. 1

M. H. Struszczyk, M. Olejnik Artykuł powstał jako rezultat prac w ramach projektu typu foresight pt. Instytut Technologii Bezpieczeństwa “MORATEX” „Nowoczesne technologie dla włókiennictwa. Szansa dla Polski” nr umowy UDA-01.01.01-00-005/09 współfinansowanego przez Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego 1. Oczekiwany popyt na technologie, wyroby goto- niku efektywności (opisanym jako funkcjonalność we i półprodukty z uwagi na rozwój obecnych i przy- w stosunku do ceny) zwłaszcza w zakresie wyrobów szłych dziedzin zastosowania oraz trendy w realizacji balistycznych produkowanych masowo, np.: w przy- prac badawczych padku osłon balistycznych oraz opancerzeń pojazdów (zarówno dla służb odpowiedzialnych za utrzymanie Przemysł włóknistych kompozytów balistycznych, bezpieczeństwa wewnętrznego, jak i dla zastosowań nie tylko w Polsce, ale także na całym świecie, ulegał militarnych). Główną zaletą kompozytów włókienni- w ciągu ostatnich 20 lat (od czasu zakończenia „zimnej czych, w tego typu zastosowaniach, jest ich trwałość wojny”) ciągłej restrukturyzacji. Obecnie można ana- w różnych i zmieniających się warunkach środowisko- lizować go raczej w odniesieniu do skali globalnej, niż wych i klimatycznych. lokalnej. Większość przedsiębiorstw typu MŚP została Tendencje globalne w wykorzystaniu lekkich kom- albo wchłonięta przez większych graczy rynkowych, pozytów balistycznych oraz rozszerzeniu ich możliwo- albo połączyła się w Grupy Kapitałowe, co umożliwiło ści aplikacyjnych (głównie w zakresie kompozytów zwiększenie ich konkurencyjności poprzez zwiększe- konstrukcyjnych) i w innych zastosowaniach spowo- nie skali produkcji, jej efektywności oraz dywersyfika- dowały dynamiczne zwiększenie produkcji wysoko cje asortymentu produktowego. wyspecjalizowanych włókien oraz preimpregnatów. Obserwując, w ostatnie dekadzie rozwój, rynku ba- Należy zauważyć, że obecnie w Polsce nie ma pro- listycznych wyrobów balistycznych można stwierdzić, ducentów surowców podstawowych (m.in.: polime- w oparciu o dostępne dane, że średnioroczna dynami- rów, włókien, przędz, żywic, itp.) do wytwarzania ka produkcji lekkich wyrobów kompozytowych wy- kompozytów balistycznych. Z tego powodu nasz ro- nosi 5%, konstrukcyjnych wyrobów kompozytowych dzimy przemysł prawie w 100% opiera się na impor- - 10%, zaś kompozytowych materiałów lub wyrobów cie surowców podstawowych z zagranicy, co wpływa balistycznych - 25% [1]. negatywnie na potencjał jego innowacyjności (bariera Największą dynamikę przyrostu wykazują te gałęzie ograniczonej innowacyjności) oraz jego silne uzależ- przemysłu, które wymagają zastosowania materiałów nienie surowcowe i technologiczne od producentów lub wytwarzają wyroby o zwiększonym współczyn- zagranicznych.

“Część artkułu stanowi rozdział z nieopublikowanego RAPORTU Z BADAŃ W OBSZARZE TECHNOLOGICZNYM T8. Specjal- ne włókiennicze wyroby techniczne, Projekt Foresight Nowoczesne Technologie dla Włókiennictwa. Szansa dla Polski, 2010”

20 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 Przedsiębiorstwa, także te w Polsce, które już nik „rapid prototyping” z pewnością rozszerzy możli- we czesnym stadium rozpoznały potencjał tkwiący wości stosowania kompozytów włóknistych [1–2]. w rynku włóknistych wyrobów balistycznych są obec- Nowoczesne włókniste wyroby balistyczne wyma- nie, mimo globalnego kryzysu, w fazie stałego rozsze- gają nowych typów wysoko wytrzymałych i odpornych rzania rynku [1]. na działanie czynników środowiska włókien oraz pół- Identyfikuje się obecnie kilka zagrożeń związanych produktów o odpowiednim składzie chemicznym ma- z obecnym, gwałtownym rozwojem rynku kompozy- trycy kompozytowej. Docelowo pozwoli to na znaczą- tów balistycznych: ce obniżenie masy gotowych wyrobów oraz umożliwi • brak akceptowalności całkowitego zastąpienia sta- ewentualnie znalezienie nowych zastosowań, także w li pancernej przez włókniste kompozyty balistycz- zakresie zastosowań cywilnych. Obniżenie masy oso- ne (w aspekcie kosztu, odporności na działanie bistych ochron balistycznych pozowali na zniesienie czynników zewnętrznych, odporności na bezpo- barier wynikających z ograniczeń związanych z bra- średnie działanie ognia, problemy z uzyskaniem kiem lub znaczącym ograniczeniem komfortu użyt- jednorodnych jakościowo kompozytów, braku kowania. Związane z tym są także negatywne aspekty dostępnych ogólnie danych naukowych o właści- fizjologiczne użytkowania osobistych ochron bali- wościach kompozytów balistycznych), stycznych wynikające z dużego wydatku energetycz- • brak międzynarodowych dokumentów norma- nego w czasie użytkowania, szybkiej utraty zdolności tywnych oraz międzynarodowej unifikacji klas ba- koncentracji, wprowadzenia dodatkowego elementu listycznej odporności dla wyrobów balistycznych, rozpraszającego, ryzyka szybkiego odwodnienia or- • brak akceptowalności rynku na wyroby o wyso- ganizmu (zwłaszcza w czasie użytkowania w wysokiej kim koszcie wytworzenia i/lub wysokim koszcie temperaturze) oraz przegrzania organizmu[2]. stosowania, W przyszłości wymagalnym będzie projektowanie • brak szerokiej dostępności nowoczesnych włó- ochron balistycznych o jak najmniejszej masie i jak kien o potencjalnym przeznaczeniu do produkcji największym poziomie ochrony balistycznej. Oczywi- wyrobów balistycznych (nieakceptowalna rynko- stym jest, więc że obniżenie masy wyrobów balistycz- wo cena pojedynczych partii produkcyjnych, brak nych nie może odbywać się kosztem ich odporności znaczenia komercyjnego, brak możliwości utrzy- balistycznej. Wręcz odwrotnie, w obecnie aktualizo- mania ciągłości produkcji ze względu na małe za- wanych wytycznych normatywnych zaleca się, aby potrzebowanie rynku). odporność balistyczna była jak najwyższa. Dotyczy W przypadku Polski dochodzi do tego wspomina- to także maksymalizacji powierzchni ochrony wyrobu ne wyżej uzależnienie od dostawców zagranicznych balistycznego. w zakresie materiałów podstawowych oraz technologii Biorąc pod uwagę doświadczenia z obecnie sto- w powiązaniu z ograniczeniem innowacyjności wdra- sowanymi kompozytami balistycznymi oraz rosnące żanych w Polsce rozwiązań. wymagania użytkowników końcowych należy założyć, Rozwój rynku włóknistych wyrobów balistycznych że największy nacisk w przyszłych pracach badaw- jest obecnie ograniczany nie tylko przez dostępność czych powinien być położony na projektowanie coraz rodzimych rozwiązań technologicznych czy surow- to trwalszych kompozytów włóknistych wraz ze ści- cowych, lecz przede wszystkim przez aspekty eko- słym zdefiniowaniem ich potencjalnego zakresu stoso- nomiczne. Przełomem technologicznym stanie się wania. Ze względu na właściwości stosowanych obec- zapewne możliwość uzyskania lżejszych materiałów nie wkładów balistycznych, zarówno miękkich, jak balistycznych o powtarzalnej i jednorodnej jakości i twardych, nie jest możliwe uzyskanie jednocześnie oraz cenie porównywalnej do ceny materiałów obec- maksymalnej powierzchni ochronnej, wysokiej klasy nie stosowanych w środkach transportu cywilnego, jak odporności balistycznej oraz minimalnej ergonomii. i użytkowanych w obszarze bezpieczeństwa wewnętrz- Projektując balistyczne ochrony osobiste wybiera się nego oraz obronności. konsensus pomiędzy bezpieczeństwem (odporność Fundamentalne znaczenie dla szybszego rozwoju balistyczna oraz ochrona tylko najważniejszych dla ży- technologii włóknistych materiałów balistycznych cia organów) oraz ergonomią. mają prace badawcze dotyczące zrozumienia zjawisk Ze względu na konieczność obniżenia masy środ- zachodzących w czasie interakcji pocisku z kompozy- ków transportu dużą dynamikę wykazują obecnie pra- tem balistycznym. Opisanie tych zjawisk oraz możli- ce badawcze, powiązane pośrednio lub bezpośrednio, wość wdrożenia do praktyk badawczych zwalidowa- z opracowaniem ultralekkich, wysoko funkcjonalnych nych analiz komputerowego modelowania oraz tech- opancerzeni/dopancerzeń powietrznych środków transportu [1]. Dotyczy to także innych potencjalnych

Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 21 zastosowań. Z drugiej jednak strony lekkie kompozyty niem materiałów balistycznych charakteryzujących się balistyczne posiadają wiele wad, m.in.: wielofunkcjonalnością, tzn. powinny łączyć wysoką • wysoki koszt surowcowy i wytworzenia (bariera odporność balistyczną z odpornością na przekłuciem ekonomiczna), bronią białą oraz odpornością na uderzenia. Wydaje • nieekologicznie procesy wytwarzania i przetwa- się, że zastosowanie hybrydowych połączeń materia- rzania surowców oraz wyrobów gotowych (barie- łów balistycznych przyniesie znaczący sukces w osią- ra ekologiczna), gnięciu w/w właściwości. • brak lub ograniczone możliwości wymiany oraz Oczywiście każda modyfikacja powinna być anali- naprawy zużytych/uszkodzonych elementów zowana z punktu widzenia efektywności ekonomicz- (bariery związane z użytkowaniem i konserwacją) nej. Skróceniu powinny ulec wszystkie procesy wy- oraz twórcze, a udział prac manualnych powinien być zre- • brak lub ograniczone możliwości recyclingu po dukowany do nieznacznego minimum [6]. utracie przydatności do użycia (bariera ekologicz- Przykładem tego jest obecnie produkowany w Nor- na ujęta zwłaszcza w aspekcie polityki zrównowa- wegii hełm balistyczny TEPEX® [6-7]. Proces techno- żonego rozwoju UE) [1]. logiczny składa się jedynie z kilku 5-minutowych cykli Drugim aspektem rozważanym w pracach badaw- prasowania bez konieczności zastosowania długotrwa- czych jest ocena wpływu czasu użytkowania/przecho- łego procesu przygotowawczego z udziałem czynnika wywania osłon osobistych oraz warunków, w jakim ludzkiego. były one przechowywane/użytkowane na utrzymanie Obecne bariery surowcowe dotyczą głównie do- wyjściowych parametrów ochronnych, niezależnie stępności wysoko wytrzymałych włókien (o wysokiej od warunków użytkowania i przechowywania. Obec- wytrzymałości właściwej: czyli jak największej wytrzy- nie większość producentów osłon balistycznych gwa- małości przy jednoczesnym maksymalnym obniżaniu rantuje 5-letni, a nawet 10-letni, bezpieczny okres ich średnicy włókna ciągłego), co warunkuje uzyskanie użytkowania, co w przypadku braku realnej możliwo- wysokiej jednorodności balistycznej docelowego wy- ści kontroli warunków użytkowania zwiększa ryzyko robu. wynikające z niekontrolowanej utraty odporności ba- Wysoko wytrzymałe włókna powinny być umiesz- listycznej [3]. czane w strukturze matrycy opracowanej z specjalnych Poważnym ograniczeniem będzie z pewnością do- kombinacji termostabilnych żywic odpornych na dzia- stępność nowoczesnych i innowacyjnych surowców łanie czynników środowiskowych (wilgoć, promienio- oraz półproduktów w takiej ilości, aby zapewnić do- wanie UV, itp.). Prawidłowe oszacowanie optymalnej stępność wyrobów gotowych w jak najniższej cenie. zawartości żywicy w matrycy powinno chronić wyrób Długofalowe prace badawczo-rozwojowe powinny być przed niekorzystną delaminacją oraz zjawisku zwijania nastawione na opracowanie nowych materiałów lub się preimpregnatu oraz gotowego wyrobu. Chociaż znaczące modyfikacje istniejących oraz ich zastosowa- zjawisko delaminacji może mieć także pozytywny nie w nowych kombinacjach konstrukcyjnych [2]. aspekt związany z polepszeniem właściwości balistycz- Zaawansowane technologie, takie jak np. nano- nych, co prowadzi do konieczności prowadzenia prac technologia, będą miały coraz większy wpływ na roz- badawczo-rozwojowych w zakresie opracowania opty- wój technologii włóknistych wyrobów balistycznych. malnego składu jakościowego i ilościowego preimpre- Umożliwią w przyszłości opracowanie elastycznych gnatów stosowanych do produkcji włóknistych kom- i ergonomicznych osłon balistycznych o aktywnym pozytów balistycznych oraz oceny wpływu czynników działaniu poprzez np.: zastosowanie cieczy reologicz- środowiskowych na ich bezpieczeństwo i funkcjonal- nych i/lub magnetoreologicznych. Ciecze ta mają ność. Krytycznym staje się opracowanie metodyki ba- właściwość natychmiastowego zwiększenia lepkości dawczej pozwalającej na ocenę w czasie przyspieszo- (ciecze reologiczne) lub porządkowania struktury nym efektów starzeniowych i odniesienie wyników (ciecze magentoreologiczne) pod wpływem działają- badań do przechowywania i/lub użytkowania wyrobu cej siły zewnętrznej lub pola elektromagnetycznego w czasie rzeczywistym. lub magentycznego np. poprzez indukcje pola magne- Struktura materiałów włóknistych jest znacząco tycznego dzięki włókienniczym elementom przewo- bardziej złożona niż innych materiałów. Z tego powo- dzącym prąd oraz sensorom „rozpoznającym” uderze- du procesy funkcjonalizacji (zwiększania użyteczno- nie balistyczne [4-5]. ści lub rozszerzenia zakresu aplikacji) są dla materia- Prace badawczo-rozwojowe w zakresie projektowa- łów włóknistych bardziej skomplikowane, zwłaszcza nia nowoczesnych osobistych ochron balistycznych w aspekcie jednorodności oraz trwałości efektu mody- powinny być bezpośrednio powiązane z projektowa- fikacji.

22 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 Istnieje niewiele doniesień literaturowych dotyczą- głowy powstałych po ostrzale (nawet gdy nie dochodzi cych modyfikacji techniką plazmową (w tym mody- do penetracji wyrobu). fikacji w plazmie nisko temperaturowej) materiałów W wielu krajach trwają obecnie prace badawcze o potencjalnym zastosowaniu w balistyce [8-15]. nad integracją systemów zarządzania akcją z wypo- W rzeważającej części dotyczą one modyfikacji pod- sażeniem i umundurowaniem funkcjonariuszy służb stawowych surowców – włókien, przędz lub, w osta- wewnętrznych oraz żołnierzy. Nowa struktura ochron teczności, oczyszczonych tkanin. Prace badawcze sku- balistycznych (hełmów, kamizelek balistycznych) piają się na uzyskaniu lepszej adhezyjności np. włókien wraz z zintegrowanymi sensorami oraz innymi urzą- z polietylenu o ultra wysokiej masie cząsteczkowej dzeniami (GPS, systemy mobilnej komunikacji, etc.) (UHMWPE) z żywicą (w większości epoksydową) powinna zapewnić konsensus pomiędzy zwiększo- lub z niskocząsteczkowym polietylenem stanowiących ną funkcjonalnością, a całkowitą masą wyposażenia matrycę docelowego materiału balistycznego, m. in. i umundurowania. poprzez zwiększenie energii powierzchniowej. Umoż- Z najważniejszych programów badawczych doty- liwia to lepsze i trwalsze połączenie tak zmodyfikowa- czących wprowadzania elementów tekstronicznych nych włókien z materiałem matrycy [8-15]. do umundurowania i wyposażenia żołnierza należy Prowadzone są także prace badawcze związane wymienić: z modyfikacją włókien aramidowych poprzez użycie • w z Future Combant System (FSC),

plazmy NH3, O2, dzięki czemu uzyskuje się ich lepszą Stany Zjednoczone, adhezję do żywicy epoksydowej przy nieznacznym • Infanterist der Zukunft (IdZ), Niemcy, spadku wytrzymałości mechanicznej (o ok. 10%) • FIST, Wielka Brytania, [16]. W [17] oceniano wpływ modyfikacji plazmą • Félin, Francja, oczyszczonych tkanin aramidowych (Kevlar®) na pa- • Land 125, Australia, rametry użytkowe (odporność na tarcie) primpregna- • F-INSAS, Indie, tów wytworzonych z zmodyfikowanych włókien oraz • Projekt TYTAN, (Polska) [19]. żywicy fenolowej. Zmiany strukturalne w włóknach Future Combant System (FSC) był podstawowym aramidowych powstałe w czasie modyfikacji plazmą programem modernizacji armii USA w latach 2003 zostały ocenione przy zastosowaniu takich metod – 2009. Jednym z podsystemów tego projektu był analitycznych jak: XPS, FT-IR, a morfologia włókien (FFW). Celem projektu FFW dzięki SEM. W procesie modyfikacji na powierzchni było opracowanie lekkiego, w pełni zintegrowanego włókien powstawały grupy funkcyjne zawierające tlen systemu bojowego dla oddziałów piechoty. Oprócz i azot. Stwierdzono także zwiększenie stopnia adhezji wprowadzania rozwiązań w zakresie nanotechnolo- tkaniny aramidowej do żywicy fenolowej oraz zwięk- gii, exoszkieletu oraz cieczy magnetoreologicznych szenie odporności na ścieranie i rozwarstwianie do- (wprowadzanych do bezpośrednio do wkładów ba- celowych preimpregnatów. W [18] modyfikowano listycznych) opracowano także system zarządzania plazmowo w atmosferze argonu włókna z UHMWPE polem walki, poprzez wprowadzenie elementów teks- oznaczając odporność tak zmodyfikowanych włókien tronicznych w elementy wyposażenia hełmu balistycz- na zwilżanie oraz powierzchniowe uszkodzenia me- nego, w tym w jego czerep kompozytowy [20]. chaniczne. Wykazano, że w/w modyfikacja wpływa FÉLIN (Fantassin à Équipement et Liaisons In- pozytywnie na oceniane właściwości włókien, zwłasz- tégrés) jest projektem prowadzonym przez armię fran- cza w zakresie ich zastosowania do formowania kom- cuską. Dotyczy przede wszystkim modyfikacji umun- pozytów balistycznych. durowania oraz osobistych ochron balistycznych, Inne aspekty związane z funkcjonalnością oraz bez- elementów maskujących, osobistego systemu elektro- pieczeństwem dotyczą technologii balistycznych heł- nicznego zarządzania - Portable electronic platform mów kompozytowych. Wytwarzane są one obecnie (PEP), indywidualnych źródeł energii oraz broni [21]. z tkanin para-aramidowych lub kompozytów z włó- Inne projekty typu Future Solders w mniejszej lub kien polietylenowych o ultra wysokiej masie cząstecz- większej skali powielają systemy opracowane lub bę- kowej (UHMWPE; np. Spectra®, Dyneema®) oraz dące w opracowaniu przez armię USA [18]. z zastosowaniem termoplastycznych substancji budu- Ważnymi aspektami prac badawczych jest także jących matrycę kompozytu. W przypadku opracowa- ocena wpływu struktury, konstrukcji włóknistych wy- nia materiałów/technologii umożliwiających obniże- robów balistycznych na urazy po ich ostrzale. Powią- nie masy hełmu balistycznego powinno się wdrożyć zane jest to z optymalizacją konstrukcji zarówno heł- prace badawcze powiązane tematycznie z metodami mów balistycznych, jak i wkładów do kamizelek kulo- zwiększenia trwałości oraz obniżenia ryzyka urazów i dłamkoodpornych, w zakresie uzyskania wysokich

Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 23 właściwości ochronnych, nie tylko poprzez typ zasto- (inicjacji) prac badawczych, okresy szczytowe (maksi- sowanego surowca włóknistego, ale także poprzez op- mum) powiązane z praktycznym zastosowaniem ich tymalizację konstrukcji wyrobu balistycznego. wyników oraz okres końcowy powiązany z brakiem Na rysunku 1. przedstawiono potencjalne trendy zainteresowania na rezultaty projektów (wygaszanie rozwojowe w przemyśle włóknistych wyrobów bali- prac badawczych), jak także natężenie prowadzonych stycznych w latach 2010 – 2030. prac badawczych – czyli okres przesycenia rynku Na podstawie przeprowadzonej autorskiej analizy w opracowane rozwiązania oraz zaniku zainteresowa- trendów badawczych oszacowano terminy rozpoczęcia nia daną technologią.

lata 2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030

Opracowanie nowoczesnych włókien do potencjalnego wykorzystania w balistyce

Prace nad analizą wpływu struktury włóknistych wyrobów balistycznych na urazy po ostrzale

Zaawansowane włókna typu "smart" do zastosowania w włóknistych wyrobach balistycznych

Opracowanie optymalnego składu jakościowego i ilościowego materiałów kompozytowych

Opracowanie zaawansowanych technologii hybrydowych włóknistych wyrobów balistycznych o szerokiej wielofunkcjonalności

Opracowanie wielofunkcyjnych włóknistych wyrobów balistycznych

Wstępne prace na wprowadzeniem nanomateriałów i nanododatków do włóknistych wyrobów balistycznych

Opracowanie zaawansowanych nantechnologii do potencjalnego wykorzystania w włóknistych wyrobach balistycznych

Wstępne prace nad ergonomią włóknistych wyrobów balistycznych

Wdrożenie ergonomicznych włóknistych wyrobów balistycznych

Opracowanie wstępnych systemów sensorowych zintegrowanych ze strukturą włóknistych wyrobów balistycznych

Zaawansowane systemy sensorowe w pełni zintegrowane ze strukturą włóknistych wyrobów balistycznych

Wdrożenie w pełni zautomatyzowanych procesów wytwarzania włóknistych kompozytów balistycznych

Minimalizacja czynnika ludzkiego w procesach projektowych i wytwórczych włóknistych wyrobów balistycznych

Włókniste systemy ochron balistycznych typu "smart"

Opracowanie włóknistych wyrobów balistycznych odpornych na działanie czynników środowiskowych a ulęgających rozpadowi po zakładanym czasie przydatności do użytkowania

Opracowanie materiałów włóknistych do zastosowania w wyrobach balistycznych podlegających łatwemu recyklingowi

Zwiększenie zakresu stosowania włóknistych materiałów kompozytowych

Niskie natężenie Średnie natężenie Wysokie natężenie

Rys. 1. Przewidywane trendy rozwoju przemysłu włóknistych wyrobów balistycznych w 2010 – 2030

24 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 2. Analiza stanu przemysłu z branży produkującej Można spodziewać się, że wprowadzenie kolejnych włóknistych wyroby balistyczne udoskonaleń w zakresie balistycznych wyrobów włó- kienniczych będzie pozytywnie wpływało na poprawę Przemysł obronny oraz związany produktowo bezpieczeństwa zarówno funkcjonariuszy policji, jak i technologicznie z bezpieczeństwem wewnętrznym w i odczucie bezpieczeństwa społecznego (efekt: czu- Polsce ulega ciągłym przemianom (restrukturyzacji) ję się chroniony – częściej i efektywniej reaguję; ob- od czasu rozpadu Układu Warszawskiego. serwują efektywną reakcje – mam większe poczucie Okres ten można podzielić na dwa podstawowe eta- bezpieczeństwa), co stanowi jedno z podstawowych py: zadań Państwa. 1) okres po rozpadzie Układu Warszawskiego, gdy Biorąc pod uwagę nasz kraj oraz opracowując stra- próbowano budować niezależną od czynników ze- tegię rozwoju przemysłu włókienniczych wyrobów ba- wnętrznych bazę przemysłową oraz listycznych należy bardzo mocno powiązać ją z sytua- 2) okres po wejściu Polski do NATO oraz integracji cją globalną zwłaszcza w aspekcie zidentyfikowanych z UE, w którym dominowała strategia unifikacji pro- barier i zagrożeń wynikających z tendencji globalnych, cedur oraz technologii i powiązania ich z systemami w tym strategii krajów przodujących, oraz powiązań funkcjonującymi w krajach Sojuszu Północnoatlanty- surowcowych i technologicznych (łańcuchy zależno- ckiego oraz UE. ści) z zagranicznymi producentami surowców podsta- Obecnie są realizowane trzy, równoległe kierunki wowych oraz dostawcami technologii. strategiczne: • przebudowa i modernizacja struktur służb we- wnętrznych oraz sił zbrojnych, Bibliografia • zwiększenie możliwości (mobilność) prowadze- nia akcji poza granicami RP (w ramach sił porząd- [1] A.M.S Hamuda, M.S. Risby, Modeling Impact, Ligh- kowych, w ramach globalnej walki z terroryzmem, weight Ballistic Composites – Military and Law-en- jak także w ramach misji pokojowych ONZ), forcement Applications, ed. A. Bhatnager, Woodhead • unifikacja systemów uzbrojenia i wyposażenia.[3] Publishing Ltd., Cambrigde England, 2006, 101 – Przedsiębiorstwa produkujące balistyczne ochrony 121 osobiste (PSO MASKPOL oraz LUBAWA SA) nale- [2] B.R. Scott, New Ballistic Products and Technologies, żały do grupy wykazującej w ocenianym okresie naj- Lighweight Ballistic Composites – Military and Law- większy zysk, co może w sposób pośredni wskazywać -enforcement Applications, ed. A. Bhatnager, Wood- na wysoki stopień zwrotu kapitału zainwestowanego head Publishing Ltd., Cambrigde England, 2006, w wdrożenie technologii powiązanych z produkcją 336 – 361 wyrobów balistycznych. Podobną sytuację można [3] F. Bekkers, M. Butter, E. Anders Eriksson, E. Frin- zaobserwować w innych krajach UE oraz USA, gdzie king, K. Hartley, D. Hoffmans, M. Leis, M. Lun- w sektorze przemysłu obronnego doszło do integracji dmark, H. Masson, A. Rensma, G. Willemsen, De- przedsiębiorstw w grupy kapitałowe o zdywersyfiko- velopment of a European Defence Technological and wanym asortymencie produktowym. Industrial Base, European Communities, 2009 [4] M.J. Zieniewicz, i in., IEEE Pervasive Computing, 4, 3. Podsumowanie 2002, 30–40 [5] R. G. Egres, i in, “Liquid armor”: Protective fabrics Zastosowanie na początku lat 70 XX w oddziałach utilizing shear thickening fluids, IFAI 4th Intional policji stanowych USA kamizelek kuloodpornych spo- Conference. on Safety and Protective Fabrics. Octo- wodowało drastyczny spadek liczby śmiertelnych po- ber 26-27, 2004. Pittsburgh, USA, http://www.ccm. strzałów funkcjonariuszy [23]. Ciągłe polepszanie ja- udel.edu/STF/PubLinks2/LiquidArmorProtective- kości kamizelek wynikające z konieczności sprostania Fabrics_Pub.pdf [dostęp: 2011-09-30] przez producentów rosnącym wymaganiom kolejnych [6] E. Effing, M. Hopkins, M. W. Beyeler, E. P., The Te- edycji dokumentów normatywnych NIJ (National In- pex System: Cost Effective High Volume Production stitute of Justice) [23] powodowała obniżenie ryzyka of Parts and Profiles for Recreation, Protection and utraty życia lub uszczerbku zdrowia funkcjonariuszy Transportation Markets, Proc. 38th Int. SAMPE policji mimo dynamicznego zwiększenia liczby incy- Symp. and Exhibition, 1994. dentów z bronią palną. Spowodowało to także ponad [7] S. M. Walsh, B. R. Scott, D. M. Spagnuolo, The De- dwukrotne obniżenie wartości wypłat zadośćuczynień velopment of a Hybrid Thermoplastic Ballistic Ma- oraz rent z budżetów stanowych [23].

Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 25 26 Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 terial With Application to Helmets, Army Research [15] T. Nakajima, M. Koh, R.N. Singh, M. Shimada, Laboratory, December 2005 Electrochim. Acta, 44, 1999, 2879–2888 [8] B. Tissington, G. Pollard, I.M. Ward, Compos. Sci. [16] J.R. Brown, Z. Mathys, J. Mater. Sci., 32, 1997, 2599 Technol., 44, 1992, 185 [17] Fang Guo, Zhao-Zhu Zhang, Wei-Min Liua, Feng- [9] S.L. Gao, Y.G. Zeng, J. Appl. Polym. Sci., 47, 1993, -Hua Su, Hui-Juan Zhang, Tribology International, 2093 42, 2009, 243– 249 [10] S.L. Gao, Y.G. Zeng, J. Appl. Polym. Sci., 47, 1993, [18] Hengjun Liu, Yanan Pei, Dong Xie, Xingrui Deng, 2065 Y.X. Leng, Yong Jin, Nan Huang, Applied Surface [11] S. Holmes, P. Schwartz, Compos. Sci. Technol., Science, 256, 2010, 3941–3945 1990, 38, [19] http://en.wikipedia.org/wiki/Future_Soldier [do- [12] M. Breznick, J. Banhaji, H. Guttmann, G. Marom, stęp: 2010-06-04] Polym. Commun., 28, 1987, 55 [20] Spiegel K., LSAT NDIA Small Arms, US Army [13] A.G. Andrepoulos, J. Appl. Polym. Sci., 38, 1989, ARDEC, 2007 1053 [21] SoldierMod, Vol.2, 2009 [14] P.A. Tarantili, A.G. Andreopoulos, J. Appl. Polym. [22] FBI Uniform Crime Reports: Law Enforcement Of- Sci., 65, 1997, 267 ficers Killed and Assauled 1994-1996

Techniczne Wyroby Włókiennicze 2011 27