Lyts hânboek fan de Fryske literatuer

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof

bron Klaes Dykstra en Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer. Afûk, Leeuwarden 1997 (tweede, verbeterde en aangevulde druk)

Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/dyks005lyts01_01/colofon.php

© 2010 dbnl / Bouke Oldenhof & erven Klaes Dykstra

i.s.m. 5

Wurd foarôf

Yn 1957 ferskynde de twadde, útwreide printinge fan Jan Tjittes Piebenga syn Koarte Skiednis fan de Fryske Skriftekennisse, in útjefte dêr't hy doedestiids mei rjocht en reden de Wassenberghmedalje foar takend krigen hat. It boek wie mei oerjefte en meinimmend skreaun, joech de bliken fan in ferbjusterjende belêzenheid en mocht yn it doalhôf fan 'e Fryske skriften sa de betroubere paadwizer hjitte dêr't lange tiden sa'n djip ferlet fan west hie. Beswieren waarden lykwols ek daliks oanfierd. Guon mienden, it boek soe folle mear de literêre ‘bodders’ beljochtsje as har wurk. Oaren wiisden derop, dat dizze skiednis by 't útkommen eins fuort al ferâldere wie, om't de jongste literatuer der net in earlik en folweardich plak yn taskikt krigen hie. Wer oaren koene oantsjutte, dat it wurk op 't stik fan 'e feiten ek wolris net hielendal lyk rûn, of dat de yndieling hjir en dêr wol oars en better kind hie. Underwilens soe him yn Fryslân nei de oarloch in literêr stoarmeftige fearnsieu trochsette, jierren dêr't navenant op syn minst likefolle yn feroarje soe as oars suver yn ieuwen: Fryslân, altiten wend oan in betreklike lijte, soe - wat skruten earst noch - yn 'e sigen fan wrâldomfiemjende streamingen komme te stean. No't Jan Piebenga syn Koarte Skiednis - troch dizze yngripende ûntjouwingen dochs al hieltyd slimmer en rêder ferâlderjend - sûnt lange tiden net mear te besetten is, moast dêr op de iene of oare wize yn foarsjoen wurde, moast der in nij oersjoch komme, waard ornearre, dat, leafst yn beheinder bestek, likegoed oant de dei fan hjoed ta folslein wêze moast. It resultaat, dat de lêzer hjirby sadwaande ûnder eagen krijt, hat mei de Koarte Skiednis mien, dat it benammen foar gebrûk yn skoalle en hûs bedoeld is. Fierders soe it it bêste wêze om alhiel gjin ferbân te sykjen, al sil it de ‘fynpriuwers’ net ûntkomme, dat wat hjir bean wurdt sûnder dy ‘Skiednis’ op plakken oars west hawwe soe. Like tankber koe altemets ek teseil gien wurde op lettere stúdzjes en besprekken. It Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum komt lykwols, wat it yllustrative part oangiet, in besûnder wurd fan tank ta. It mei wier wêze, dat yn Fryslân noch nea sa folle Frysk skreaun is, oer dat skreaune wurdt ek hieltyd mear skreaun, yngeander en folwoeksener as west hat: de Fryske literatuer is sa te sjen hurd op wei om (op syn Frysk) literatuer te wurden. Dizze ‘gearfetting’ hopet dêr in byld fan te jaan.

Drachten, 1976 Klaes Dykstra

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 6

By de twadde printinge

De earste printinge rekke útferkocht. Nei 17 jier wie in ûnferoare werprintinge net ferantwurde. It die bliken dat it net helber wie de besteande teksten oan te foljen. Dêrfandinne dat foar de foarm fan in ‘taheakke’, in tafoege haadstik, keazen is. Yn de âlde tekst waarden de flaters ferbettere en binne fierder noch lytse oanfollingen fan feitlike aard oanbrocht. It wurk dat ferskynd is tusken 1977, it jier fan it sluten fan Dykstra syn kopij, en 1994 is behannele yn de taheakke. Ferdwûn út de tekst fan de earste printinge fan de haadtekst binne de foarriedige oantsjuttingen fan it wurk fan Hylkje Goïnga, Pier Boorsma, Joop Boomsma, Bartle Laverman, Piter Boersma, Jaep de Jong en Tsjêbbe Hettinga. Skriuwers dy't sawol foar as nei 1977 in wichtige produksje hân hawwe, wurde sawol yn de haadtekst as yn de taheakke behannele. Fierder moat neamd wurde dat de list mei literatuer ta fierdere stúdzje no in wiidweidich oersjoch omfiemet. Wy hoopje dat dit wurk bydrage mei oan de belangstelling foar en it begryp en it geniet fan de besprutsen wurken. maart 1996

De Bontebok, Klaes Dykstra Rolbrêge, Bouke Oldenhof

Neiskrift

Op 4 maart 1997 is Klaes Dykstra ferstoarn. It muoit de redaksje tige dat er it ferskinen fan it nije lyts hânboek net meimeitsje kinnen hat.

De redaksje

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 7

1. Ynlieding

1.1

Elk folk hat syn keunstners, syn minsken dy't op grûn fan besûndere oanlis en jeften wat dwaan kinne of meitsje, dat oaren har samar net neidogge. It binne de persoanen dy't, bejeftige mei seldsume talinten, út 'e oandrang fan har emoasjes of gedachten wei, wat ‘byldzje’ kinne. It soarte ‘ferbylding’ hinget dêrby ôf fan it materiaal dat brûkt wurdt. Dêrop werom te bringen is dan ek it ûnderskie tusken dûns en muzyk, tusken pottebakken en foardragen, tusken einprodukten as letterlapen en literatuer. Fan gefal ta gefal is it brûkte materiaal oarsoartich. Binne it by de muzyk bygelyks de klanken, by de literatuer binne it de wurden, dêr't mei wurke wurde moat.

1.2

De oarsprong fan it wurd, fan taal, is like dizich as de einichste boarne fan it libben. Mear prakkesearjenderwize as wittenskiplik redenearjend soe men jin it oanbegjin fan alle wurd foarstelle kinne as in antwurd, it antwurd dat de ûntfanklike oerminske op in stuit jaan soe oan it ding dat him ynienen boeide, him ynienen wat ‘sei’, him ‘oanspriek’. In soarte fan skreau soe dat antwurd west hawwe kinne. En doe't ienkear dyselde gjalp de oantsjuttende namme fan it ding wurden wie, soe dêr as ferrassende ûntdekking oan fêstsitte, dat net allinne it ding by him de namme oprôp, mar dat yn tsjinstelde rjochting de namme him ek in foarstelling fan it ding joech. Dat like suver wol tsjoenen. It wurd hie dus in magyske krêft: it wurd hie it ding yn 'e macht, koe it ding nei beleaven oproppe. Op 'en doer soe út mannichten losse wurden (allegear oermasteringen fan dingen) de taal ûntstean, dy't it mooglik meitsje soe om op in distânsje ek oer de dingen te praten. De wurden rôpen bylden fan de dingen as herkenningen op. In stapke fierder koene wurden de dingen ek ferfange. Dat wie wol sa maklik. Sa ûntstie neist de echte werklikheid in werklikheid fan herkenningen, neist de konkrete in abstrakte. En dy abstrakte wrâld hie de minske altiten en rûnom by him, koed er ynrjochtsje sa't er woe, om't er him foarstelle koe wat er woe. De wiere werklikheid koed er deryn iepenbierje, mar der likegoed yn ferdiizje of feroarje. Hy koe fertelle wat bard wie, mar likegoed wat nei syn eigen gedachten barre kind hie of barre kinne soe. Dêr lei de oarsprong fan de mûnlinge fertelkeunst, it foarstadium fan literatuer.

1.3

Literatuer (it leit ek al yn it wurd besletten) koe earst fan praat wurde, nei't útfûn wie dat taal yn tekens (letters) werjûn en fêstlein wurde koe. Neist it harkjen nei it mûnlinge soe sadwaande as twadde byldopropper it lêzen fan it skriftlike komme te stean. It opkommen fan it lêste soe net fuort it ferdwinen fan it âldste betsjutte. De stap fan it iene nei it oare soe yn rûge halen sawat oerienkomme mei de oergong dy't it minskdom troch de tiden meimeitsje soe fan in primityf mienskipslibben nei in mear beslipe persoanlik bestean.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer De mûnlinge utering hie út soarte as eigenskip dat hja nammeleas wie en in meast algemiene, ûnpersoanlike ynslach hie. Nije dingen waarden der suver net oan tafoege: der wie gjin romte foar oarspronklikens, likemin as foar in útsprutsen moraal. Wat har fersprieding oangie wie hja oan swetten bûn. Sa libbe hja yn 'e foarm fan in ballade, in mearke, in sêge, in leginde of in ferhaal ûnder de minsken, reizge fan mûle ta mûle, fan generaasje nei generaasje, en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 8 feralgemiene hieltyd mear, skjirre hieltyd glêder. Oanpasber en beweechlik fan wêzen like hja altyd-feroarjend oan in kollektive smaak te foldwaan. Rjochtoarsom soe it yn de skriftlike utering benammen om in persoanlike en folle fynder hifkjende smaak gean. It ûntstean fan 'e skriuwtechnyk betsjutte mei-ien de opkomst fan it yndividualisme. Beide dingen foelen gear: de iene betsjutte it oare. En dat yndividualisme hold wer in oanwaaksende spesjalisaasje yn, dêr't romte foar oarspronklikens by frij kaam. It yndividu koe rêder tinke as de groep en rekke der stadichoan losser fan. Hy koe ek logysker tinke, wat ynhie dat er wat langer wat mear in kritysk taskôger waard en yn 't ferlingde dêrfan in stapper foar de groep út, in paadwizer, in moander. Hy koe dêrby ek wat letter wat mear fuortbouwe op in tradysje fan skreaune (en nei ferrin fan tiid printe) teksten, dy't mei in wide fersprieding witwêrwei komme koene. Lêzend koed er syn libben ferrykje en wizer wurde. Om't hja allinne de tradysje fan 't ûnthâld hie, wie de mûnlinge utering op 'en doer lang net opwoeksen tsjin it superieure tinken en it skerpe formulearjen fan it skriftlike. Dat lêste wie de grutte fijân en ferdylger fan it âldste, mar soe der likegoed net maklik frij fan reitsje. Ieuwen letter, doe't de tiden der ryp foar wiene, soene noch balladen en mearkes en ferhalen út 'e folksmûle optekene wurde en as printe teksten har fernijde ynfloed wer hawwe kinne. Dat koe barre as in mienskipsfielen de ferbylding fan ûntwikkele, yndividuele minsken ynienen yn 'e besnijing krige. Sokke tiden wie der samar in djip begripen en in wier wurdearjen fan dat ûnpersoanlike. Wy sjogge dat benammen foar en nei de Frânske revolúsje (doe't in fielen fan ‘bruorskip’ yn 'e loft hong) en yn 'e Romantyk (mei syn sin foar it âlde en primitive). Yn Ingelân soe de samling folksballaden fan Percy (1765) as ‘smaak-fernijer’ de wichtichste bondel út 'e hiele ieu neamd wurde. Yn Dútslân ferskynden de folksmearkes fan 'e bruorren Grimm (1812-1822), en yn ús Fryslân soe it Dam Jaarsma en dr. Y. Poortinga yn ús tiid noch slagje gâns ferhalen út 'e folksmûle op te nimmen. Hoe taai it efter de skermen ek trochbloeie kind hat, it mûnlinge hat no syn langste tiid hân, meie wy oannimme. Mar de ynfloed derfan kin him hieltyd fannijs jilde litte. Alle kearen dat in grut ideaal ta groepsfoarming liedt, soe dat wer yn de iene of oare foarm barre kinne. Wat dat oangiet is yn Fryslân de stap fan ballade-oersetter Salverda (1783-1836) nei de ‘folkgroep’ Irolt, dy't om 1980 hinne nijmakke-âld song, net bare grut.

1.4

Mear as mei ‘letters’ hat literatuer fansels te krijen mei de persoan dy't yn earste ynstânsje dy letters op in rychje set: de skriuwer. Hy is de keunstner fan it wurd, dy't it jûn is de taal sa te brûken dat de wurden troch har klank of troch har skikking mear begjinne te sizzen as dat hja sljochtweihinne dogge. Hy bespilet de taal op sa'n wize as stream fan lûden dat it wurd, boppe syn deistich-gongbere betsjutting út, de ynderlike ûnderfining dy't de skriuwer der yn lizze wol, drage kin en oerbringe. Sa kin er mei help fan 'e âlde toverkant fan it wurd oare minsken mei klam op in stikje werklikheid wize, op in oarder efter en yn 'e dingen, dy't op 't earste each samar net sichtber is. Faak binne syn uteringen bûn oan plak en tiid, mar yn guon gefallen kin

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer de persoanlikheid fan 'e skriuwer sokke begrinzingen trochbrekke en der wat algemien bliuwends en weardefols oan jaan.

1.5

Wat wy tsjin dizze eftergrûn ûnder Fryske literatuer begripe moatte, kin oars net wêze

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 9 as dy samling fan dokuminten dy't de muoite fan it bewarjen en hieltyd op en nij lêzen en ferstean wurdich is en dêr't de Fryske taal it materiaal foar levere hat. It binne mei oare wurden dy teksten yn it Frysk dy't om hokfoar fertsjinste fan bliuwend belang binne, in rige teksten dêr't sadwaande yn begjinsel ek de algemien literêre mjitstêven op ta te passen binne, en dêr't wetten fan ûntjouwing en (foarm)feroaring yn te ûntdekken wêze sille: fan groei en bloei, fan neibloei en nije groei, spegel fan tinzen dy't foarmen sykje, fine en fersmite, om yn oare foarm wer in nije harmonij te bestribjen.

1.6

Op grûn fan mienskiplike ûntjouwingen litte de talen fan noardwestlik Europa har ferdiele yn in east-, noard- en westgermaanske groep. Dy westgermaanske groep lit him ûnderferdiele yn lântalen (Dútsk en Nederlânsk) en seetalen (Ingelsk en Frysk), sadat it Frysk him neier omskriuwe lit as in westgermaanske seetaal (ek wol ‘ingvaeoansk’ neamd), meast besibbe oan it Ingelsk. Op syn bar lit it Frysk him wer ûnderferdiele yn: - Noardfrysk (tongslaggen oan 'e Súd-Sleeswykske westkust, op 'e halligen en yn 'e ‘harde's’ dêre, en op 'e eilânen der foar en op Helgolân), - Eastfrysk (earder yn it kustgebiet tusken Lauwers en Wezer, no belune ta Sealterlân, yn ‘Land Oldenburg’), - Westfrysk (tusken Lauwers, Linde en Fly yn 'e tsjintwurdige Nederlânske provinsje Fryslân).

In algemien gebrûklik wurden histoaryske yndieling is dy yn: - Aldfrysk (Easter- en Westerlauwersk, oant likernôch 1550), - Midfrysk (dêrnei oant likernôch 1800), - Nijfrysk (sûnt likernôch 1800).

It Aldfrysk (niis mear geografysk as dialektysk yndield) soe dêrby op taalkundige grûnen ek in yndieling ferneare kinne yn: - foar-klassyk (oant 1100), - klassyk (ier en let, 1100-1400) en - nei-klassyk (1400-1550).

Under de bedriuwen is yn ús gefal foar it begryp ‘Frysk’ in neiere ôffreding nedich: it sil, mei ynsluten fan it Easterlauwersk (dat nei 1500 suver neat mear opsmiten hat) allinne ús Westerlauwersk betsjutte (wat ynhâldt dat it Noardfrysk tefolle in ferhaal apart foarmet om yn dit bestek falle te kinnen).

1.7

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Doe't oppere waard dat op de Fryske literatuer algemien-literêre mjitstêven tapast wurde koene, binne dêr net sûnder reden de wurden ‘yn begjinsel’ oan tafoege. Hoewol't dat likegoed betsjutte kin dat men mei minder net tefreden hoecht te wêzen, soe oan in strange tapassing fan sokke noarmen dochs ek gauris ôftinge wurde kinne. Dat sit him yn op harsels fersêftsjende omstannichheden, dy't foaral ferbân hâlde mei it plak en de ûntjouwing fan it Frysk troch de ieuwen hinne. Om te begjinnen is it Frysk de taal fan in minmachtich folk. Dêr kin fuort oan taheakke wurde, dat - as it alris de bestjoerstaal wie - it dat suver nea allinne west hat (faaks in set yn 'e lette midsieuwen). Moast it earst it machtige Latyn neist him ferneare, doe't dat (yn dy lette midsieuwen) yn 't neigean rekke, kaam it Nederdútsk dêr allinken as nije en al gau sterkere wjergea foar yn 't plak. Sa hat it Frysk altyd mear folkstaal (boersk) west as lânstaal, libbe it folle mear mûnling as skriftlik, en as it alris yn teksten kristallisearre, dan barde dat nettsjinsteande dy oare taal en moast it yn 't skaad fan dy oare waakse. Dat hat troch de ieuwen in spoar fan

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 10

ûnfolweardichheid neilitten: in skriuwtradysje dy't mar min har ‘ferhevener’ foarmen fine koe; hânskriften dy't it mar nea ta publikaasje bringe koene; ferspraat wurk dat nea sammele waard; oersettingen dy't net makke waarden om't it yn 't Hollânsk al bestie of 't oarspronklike Hollânsk wie; in lang-duorjende wanferhâlding tusken de smiten koarte en de inkelde lange teksten, soks likegoed mei oarspronklik as mei oerset wurk. En al meie tsjintwurdich stipendia en subsydzjes, literêre prizen en reis- en stúdzjebeurzen de mooglikheden fan publikaasje gâns ferromme hawwe, de skea fan 't ferline sil (wêr't dat noch kin) net iens sa maklik yn te heljen wêze. Sa sil wat iepentearde yn 'e ûnderwâl altyd mei begryp lêzen en hifke wurde moatte.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 11

2. It Aldfryske tiidrek

(Foar-klassyk) 2.1

It Ijocht fan 'e skiednis falt foar 't earst oer de Friezen en har lân as om it begjin fan ús jiertelling hinne de Ryn de grins is fan it Romeinske Ryk. Hja wenje dan by de kusten fan 'e Noardsee lâns, tichteby de skieding fan lân en weagen, geaën dy't hja ieuwen letter noch bewenje soene, doe't nei de ôftocht fan 'e Romeinen de stoarm fan it folkeferfarren oer en troch har gebiet útwoede wie. Har lân rikt dan, in smelle stripe by de see lâns, fan it Swin yn it suden oant de Wezer yn it noarden. Fynsten út terpen bewize dat hja, al wie de ynfloed fan it machtige Rome net oan har foarbygien, har ek op in beskate eigen kultuer beroppe koene. Dat wie in kultuer dêr't bûten de ambachtlike ek geastlike kanten oan sieten, sa't wy út lettere boarnen dy't ferbân hâlde mei de Angelsaksyske kerstening en de Frankyske oermastering fan dizze oarden yn 'e 7de en 8ste ieu, wiis wurde kinne. Bûten sokke wjerlûden (want mear mei it net hjitte) smyt it foarkristlike tiidrek (oant likernôch 800) oars net op as in mannich oerlevere Fryske nammen en in tal runeynskripsjes. Mei dy lêsten moat de skiednis fan 'e Fryske literatuer sadwaande begjinne.

2.2

Oan rune-ynskripsjes is navenant hiel wat yn Fryslân foar 't ljocht kommen. Runen binne oan Rome ûntliende lettertekens dêr't faken in magyske betsjutting oan takend wurde moat, foaral as hja yn taksishout ritst wiene. De teksten, fariearjend fan sljochtwei persoansnammen oant ôfwarringen of beswarringen binne fûn en mei mear of minder wissichheid ûntsifere op dingen as hierkamen, kaamhâlders, stêfkes, bonkjes, gouden munten, in mêsheft en in wevershoutsje. Bekendst is wol wurden it swurdsje fan Arum (fan likernôch 650), dêr't neffens guon ‘(foar) Eda boadskipper’ op stiet en dat nei alle gedachten as in amulet beskôge wurde moat. Sa moat, hiel tekenjend foar de foarkristlike Fryske situaasje, it houtsje fan Westeremden (‘Branning, bûch foar dit stêfke’) sjoen wurde as in magyske beswarring fan de stoarm. It wurdt datearre op 'e twadde helte fan 'e 8ste ieu. Fierwei âldst is mooglik it lokbientsje fan Winaam, dat mei syn ynskrift ‘Inguz’ (de mytologyske stamfaar fan 'e Ingvaeonen) fan guon op likernôch 200 nei Kristus set wurdt.

2.3

Sa't it Fryske gebiet healwei op 'e rûte lei dy't de runen nimme soene fan Noard-Italië nei Súd-Skandinavië, sa lei it tagelyk op 'e east-west rûte fan in heldedicht as de Angelsaksyske ‘Beowulf’ dat, spyljend yn Denemark, ieuwen letter yn Ingelân optekene wurde soe. It befettet ûnder oaren de delslach fan sêgestoffen dy't ek ûnder Friezen húsriem west hawwe moatte, mar yn gjin inkelde foarm oerlevere binne. Neamd yn dit ferbân kinne wurde it wjerfarren fan 'e Fryske kening Finn Folcwalding

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer en it fjochtsjen en ferstjerren fan 'e Wytsinglieder Hygelac yn Fryske kontreien. Yn de Aldingelske rigels klinke wjerlûden fan Fryske, sa't dy ek te hearren binne yn 'e Aldsaksyske ‘Heliand’. En hat it Midheechdútske ‘Gudrun’-epos op syn reis fan 'e Eastsee nei Beieren en Eastenryk ûnderweis by de Noardsee en de Ryn lâns ek al net Fryske ynfloeden skipe? Wylst de buorfolken teksten trochkrigen, is dêrfoaroer de Friezen allinne de namme fan ien fan har sjongers oerlevere: de bline ‘skop’ Bernlef fan wa't skreaun waard, dat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 12

It houtsje fan Westeremden er ‘de dieden fan 'e âldfaars en de kampslaggen fan 'e keningen goed by harpeklang tefoaren bringe koe’, ‘net sûnder smaak’, ‘neffens brûkme fan it folk’ en ‘yn 'e taal fan it folk’. Yn in oare boarne wurdt doeld op it bestean yn syn tiid (8ste ieu) fan in Redbadliet. En wy wurde gewaar dat der ‘winna sange’ (folkslieten) west ha en lyksangen (‘dadsisas’), mar ek dat de tsjerklike oerheid op al datsoarte heidenske lieten tsjin west hat. It neist oan wat (nea optekene of weirekke) west hat, soe de ferneamde Aldingelske rymspreuk út 'e Codex Exoniensis wêze kinne, dy't (wolris oansjoen foar in rjochtstreekse oersetting fan in Aldfrysk orizjineel) der mei syn stêfrym tebek-oerset yn 't Nijfrysk sa útsjen kinne soe:

It skip moat spikere, it skyld beklaaid, it lichte lineboerd. De leafste is wolkom by it Fryske wiif, as it fartúch oanleit: syn kogge is kommen en har keardel thús, har eigen rieder foar 't iten, hja hellet him yn, wasket syn suterige klean en besoarget him nije, biedt him oan lân dêr't syn leafde nei langet.

Yn dizze rigels spegelet him in doetiidske Fryske wrâld fan skipfeart en kampslach, fersoargjen oer en wer en leavjen, in wrâld dy't jin noch wat klearder wurdt út in oare tekst: de Lex Frisionum dy't in útfloeisel west hat fan in oarder fan Keizer Karel om 800 hinne om alle net-optekene folksrjocht binnen syn grinzen op te skriuwen (yn it Latyn) en sa fêst te lizzen. It Fryske rjocht, dat út in skier ferline wei fan slachte op slachte mûnling oerdroegen wie, kaam dêrfoar yn 'e beneaming. De teksten wiene, beslipe fan 'c tiid, foar de asega's (wetsizzers) maklik om te ûnthâlden wurden en tagelyk gaadlik om begryplik foar te dragen. De stilistyske merktekens dêrfan, lyk as stêfrymferbiningen en byldzjende taal, binne yn 'e oersetting of bewurking ferlern gien, mar dêr mei foaroer stean dat wy oer it byld fan Fryslân anno 800 wat mear klearrichheid krije kinne. Yn dy snuorje lei it lân, wurde wy wiis, op 'e skied fan twa wrâlden, mei't oan 'e iene kant guon heidenske straffen en brûkmen hanthavene bleauwen en oan 'e oare kant inkelde kristlike begjinsels ynfierd waarden. It boetestelsel wie oant yn ûnderdielen útsplist, sadat bygelyks plak, lingte en djipte fan in tabrochte wûne beskiedend wurden wiene foar de hichte fan 'e boete. Ien en oar docht út bliken dat ûnder sokke algemien jildende ferfiningen foar it aparte, persoanlike, noch net folle plak wie. Namste opfallender is it dat foar ferwûningen oan keunstnershannen by wize fan útsûndering in hegere boete gou. De goudsmid en de linnenweefster (beide wurkjend mei materiaal dat op woltier tsjutte mocht) waarden op sa'n wize yn besûndere beskerming nommen, allyksa de harpspiler (wat ús jitris in weiwurden repertoir yn 't sin bringt). Twa asega's hawwe foar it Fryske part oan 'e (‘Taheakke’ fan) ‘Lex Frisionum’ meiwurke: it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 13 wiene Wlemar en Saxmund. De tredde dy't by namme bekend wurden is, is Widekin. Mei him bedarje wy yn it tiidrek fan 'e Aldfryske hânskriften.

(Klassyk) 2.4

Yn 'e Aldfryske boarnen komt Widekin trije kear foar, hieltyd as ‘earste asega’. Yn wierheid sil de namme wol yn ferbân brocht wurde moatte mei de Saksyske lieder Widukind, deselde dy't yn 782, stipe fan 'e Friezen, Karel de Grutte wjerstie. Oer dy striid fan 'e beide mannen binne yn gâns literatueren sêgen ûntstien. Yn 't Aldfrysk wurdt de namme fan Widekin neamd yn 'e sêge fan 'e trettjin asega's (oer de godlike oarsprong fan it rjocht), dêr't yn nauwe gearhing altyd de sêge fan Karel en Redbad oan foarôfgiet (wat dus yn 'e oarsprong ek bêst ien tusken Karel en Widekin west hawwe kinne soe, sa't alris oppere is). Yn alle gefal krijt dy sêge, mei Widekins namme der yn, in glâns en in sanksje fan echtens. De ynhâld rint yn 'e fierte lyk op mei it ûntstean fan 'e ‘Lex Frisionum’. Ek hjir is sprake fan in oarder fan Keizer Karel om rjocht te kiezen, dêr't yn dit gefal lykwols net oan foldien wurdt, sadat de tolve ‘foarsprekkers’ (fan wa't ien út Widekins slachte is) foar straf yn in stjoerleaze wrakke boat de see op moatte, oant in mysterieuze trettjinde ferskynt, dy't har oan lân bringt, har it lânrjocht leart, om dan wer te ferdwinen: wat ynhâldt dat der trettjin asega's wêze moatte, om't by ûniensens sân de seis oerstimme kinne. ‘Sa is it lânrjocht fan alle Friezen’. Kristlik lykjend hat dizze sêge (de trettjinde brûkte as roer in haksebile en sloech dêrmei ek in welle) doch in dúdlik heidenske ynslach: oft de trettjinde no ‘God’ wie, of ‘Fosete’, of ‘Thuner’ bliuwt de fraach. De kar soe yn rûge halen ferlein wurde nei ien tusken Angelsaksyske sindelingen en heidenske Noarmannen (de ‘northliude’ út 'e ‘grimma herna’), om fierder taspitst te wurden op ien tusken hearrigens út it noarden en frijdom út it suden. En stridich mei de wierheid soe de namme fan Karel (lyk as dy fan Widekin niis yn 't lyts) wat langer wat mear it grutte symboal fan dy frijdom wurde en in aloan glânzgjender aureoal krije as skinker fan it rjocht. De gloarje fan de eigen tradysje sjit dan tekoart.

2.5

Mei tsjin sa'n eftergrûn moatte de rjochtsteksten skôge wurde, dy't fierwei it grutste part útmeitsje fan wat wy oan Aldfrysk oerkrigen hawwe. Folle djipper as it foarkristlike hat in foar-literêre dichterlikens dêr syn spoaren yn neilitten. De rigels wolle faak leaver foardroegen as lêzen wurde. Ryk oan klank en skildering kin de taal wêze, dêr't stêfrym, parallellisme, en in besûndere byldspraak in grutte rol yn spylje, lyk as ek in bylding, dy't in soad weihat fan 'e Aldnoarske ‘kenning’. Dêr't mei ‘it griene erfskip’ it lân bedoeld wurdt, dêr't de seedyk as ‘in goudene hoepe’ omhinne leit, dêr liket de sizzingskrêft fan 'e taal gearstreamd te wêzen yn 'e folgjende (oersette) rigels:

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer ...as it bern stôkneaken is of hûsleas, en dan de tsjustere nevel-nacht en de ynkâlde winter komt, dan giet alleman yn syn hôf en yn syn hûs en yn 'e waarme harne, en it neakene wylde dier siket it lij fan 'e berch en de holle beam, dêr't it it libben behâldt. Dan weint en gûlt it ûnjierrige bern, en beskriemt dan syn neakene lea en syn hûsleazens, en syn heit, dy't him helpe moast tsjin de honger en de kâlde nevel-winter, dat hy sa djip en sa donker mei de fjouwer spikers

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 14

ûnder ikenhout leit en ûnder ierde beslein en besletten, dan mei de mem it erfdiel fan it bern ferpânje en ferkeapje, om't hja soargje en noedstean moat, salang 't it ûnjierrich is, dat it oan froast nòch oan honger ferstjerre...

Dit is de tredde ‘need’ fan it twadde lânrjocht, dat yn ûnderskate lêzingen oerlevere is. Dizze komt oerien mei de saneamde J-tekst. Oare fersys fan dat lânrjocht wurde mei H1 en 2, E1, R1, Dr. en U beneamd, mei hokker letters de ferskillende hânskriften oantsjut wurde.

2.6

Mei't út 'e ‘Lex Frisionum’ blykt, dat de Lauwers in wichtige grins west hat, wurde de Aldfryske hânskriften geografysk meast yndield yn Easterlauwerske en Wester-lauwerske, wat (yn dizze folchoarder) taalkundich sjoen lykwols earder gronologyske as dialektyske ferskelen oantsjut.

De Easterlauwerske binne: a) de beide Riustringer hânskriften, wêrfan't R1 mei fan 't âldste en rykste klassyk-literêre Frysk befettet (ein 13de ieu), en dêr't R2 (allinne yn ôfskrift bewarre) weardefolle oanfollingen op jout; b) de beide Brokmer hânskriften, wêrfan't B1 fan dat sompich kolonisaasjegebiet klear midsieusk rjocht jout (ein 13de ieu), en B2 in neffens itselde foarbyld fan kleasterling Osbrond oerskreaune kopy is (fan 1345); c) de trije Iemsgoaer hânskriften: E1 mei in ynhâld dy't diels ieuwen âlder is as de datum fan optekening (ca. 1400); E2 (2de helte 15de ieu) en E3 (ca. 1450) jouwe foar in part oanfollingen op E1; d) in fjirde Iemsgoaer boarne, dat in Aldfryske oersetting is fan de Processus Judicii (fuortgong fan it geastlik rjocht) en allinne yn ôfskrift bewarre is neffens in weiwurden foarbyld út 1457; e) it Fivelgoaer hânskrift (F), dat in samling befettet mei û.o. in nearne oars oerlevere âld Asega-rjocht (tusken 1427 en 1450); f) twa Hunsingoaer hânskriften (H1 en H2), dat sammelbannen mei gâns ferskaat binne en (skreaun nei 't selde foarbyld) by ûngelikense folchoarder deselde ynhâld hawwe (resp. ca. 1300 en ein 13de ieu); g) en in tredde Hunsingoaer boarne (Srj), dat it Seendrjocht fan Usquert befettet yn al syn ferskaat (1393).

Fan Westerlauwerske oarsprong binne: a) it Freeske Landriucht, of de Alde Druk (Dr.): mei syn grut ynhâldlik ferskaat yn printe foarm like weardefol as in hânskrift; der binne njoggen eksimplaren bewarre bleaun fan dit nei alle gedachten earste Fryske boek, dat nei alle wierskyn yn in fratershûs te Berltsum printe is (om 1480 hinne);

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer b) it Jus Municipale Frisonum (J): giet tebek op in weiwurden hânskrift út 1464 en is mei syn ryk ferskaat ien fan 'e alderwichtichste boarnen (om 1530 hinne ûntstien); c) de Codex Unia (U): in fan Zijds Unia yn 1475 gearbrochte en spitigernôch weiwurden samling, dy't allinne yn ôfskriften bewarre bleaun is (ca. 1650); d) in hânskrift Aysma (A): sa neamd om't in Sybout van Aysma in kearmannich as eigner neamd wurdt; it befettet neist in bûnt ferskaat as lêste stik de legindaryske ‘Gesta Fresonum’ (ca. 1500); e) it hânskrift Roorda (Ro): neamd nei in eardere eigner, C. van Roorda (fan ca. 1480); f) de Codex Parisiensis (P): mar foar in lyts part fan belang foar 't Frysk (ûntstien ca. 1500);

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 15

De sân oerkerren

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 16

g) de Codex Furmerius (Fs): befettet kopyen dy't skiedskriuwer Bernard Furmerius (1542-1616) út ûnderskate hânskriften makke hat, wêrûnder oars ûnbekende stikken (ca. 1600); h) de Bazeler Teksten (Baz.): 3 houlikstaspraken foar 't grutste part skreaun fan Bernhardus fan Reduzum yn Hildesheim (1445); i) Thet Freske Riim (F.R.): in let Aldfrysk dichtwurk mei in legindaryske ynhâld, oerlevere yn 't ôfskrift fan skiedskriuwer Gabbema (nei in foarbyld út ein 15de ieu); j) en de Snitser Recesboeken (Sn. Rec.), dy't de byholden rjochtssaken befetsje fan 1490-1517.

2.7

Wat neffens ynhâld guon fan dizze boarnen mien hawwe (mei de niis oanhelle tredde ‘need’ wie dat it gefal) kin út opmakke wurde, dat der wetten west hawwe dy't krêft hiene yn 't hiele gebiet fan Fly oant Wezer, neist guon dy't allinne in gewestlik foech hiene. Foarbylden fan de earste binne bygelyks de publyk-rjochtlik fundearre 17 Kêsten en de nei alle gedachten mei dêroan ûntliende 24 Lânrjochten, dy't har út in streeksgewize privaatrjochtlik ferskaat nei in ridlike ienheid ûntjûn hawwe moatte. In tsjinstelde beweging hâlde de wetten ús ek in spegel fan foar, as (ienris symbolisearre yn it Opstalsbeam-Bûn fan 'e Sân Fryske Seelannen mei de VII Oerkerren as grûnwet) in globale ienheid útinoar begjint te fallen yn op it lêst alderhanne soarten rjochtsboekjes foar gritenijen of goaën apart. De Wilkerren fan 'e Sânwâlden (Fs) binne dêr in - troch har unike rymfoarm singulier - foarbyld fan. Oare ûntjouwingen spylje dêr trochhinne, sawol rjochtlike as bestjoerlike, en de gruttere ‘wrâldwizens’ (Friezen swarmen ek út nei útlânske universiteiten) iepene de eagen foar it gâns systematysker Romeinske en Kanonike rjocht. De rjochtstaal soe ûnder ynfloed dêrfan op 'en doer droeger en saakliker wurde, dêr't it ferlet fan 'e dream fan frijdom en Fryskens blykber allinne mar grutter en djipper by wurde koe. Oars binne it frijwat fantastyske Freske Riim en in fan selsferhearliking net frij te pleitsjen kronyk as de Gesta Fresonum (A en Fs) suver net te ferklearjen. Under de bedriuwen hiene ek al oare net-fuort-rjochtlike stikken tusken de wetten struid lein, lyk as sêgen (bûten de al neamde), psalm-fragminten, riedlingen, kaaien ta wiisheid, de tsien geboaden, de fyftjin tekens foar Doemsdei en oare ‘tekens’ en ‘deugden’ en ‘dingen dy't God hatet’, mear taalkundich as literêr fan belang.

(Nei-klassyk) 2.8

Doe't om 1400 hinne it frjemde rjocht syn ynfloed jilde liet, wat ek net sûnder gefolgen bleau foar wurdskat en stavering, doe lei dêrearne in tipelsinnige begrinzing, soms dwers troch hânskriftesamlingen hinne (benammen Westerlauwerske), dêr't men op

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer grûn fan taal en styl ‘klassyk’ en ‘nei-klassyk’ mei ûnderskiede kinne soe. Ta it lêste kinne yn alle gefal fierwei it grutste part fan 'e Aldfryske oarkonden rekkene wurde, dy't by hûnderten yn binnen- en bûtenlânske argiven en biblioteken ûntdutsen binne. Hja beslagge oant no ta mei ryklik 1260 nûmers in tiidrek fan mear as trije ieuwen. Nei in skruten begjin (de earste trije wiene fan 1242, 1276 en 1323, dêr't de hiele 14de ieu net mear as 9 oan tafoegje koe), waard mei evenredich waaksende tallen it hichtepunt berikt tusken 1480 en 1500. Yn 'e 16de ieu soe it tal wer hurd ôfsakje. De lêste soe fan 1573 wêze.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 17

Wylst de earsten mei it Latyn as ‘fijân’ te krijen hiene, krigen de lêsten it hieltyd swierder te ferduorjen fan in Dútskeftich Nederlânsk. It argumint by de earsten (de folkstaal wie makliker te begripen en makke de kâns op betizing folle lytser) koe by de lêsten net mear jilde. Sa yllustrearje dizze somtiden min-skreaune offisjeel-eftige losse stikken, dy't oer de meast útienrinnende saaklike trânsaksjes gean koene, hoe't it Frysk in status fan offisjelens winne soe en wer kwytreitsje. Dat is ek op te meitsjen út 'e brieven fan dy tiid, in sjenre dat him net altyd like maklik fan 'e oarkonden ôfsûnderje lit. As men it taalgebrûk (útskaaiend nei de omgongstaal) en de oansprekfoarm (twadde persoan inkel- of meartal) as helpmiddels ta ûnderskieding tapast, dan binne der oant distyd ta sa'n 118 te finen, foar 't grutste part ek wer tusken 1480 en 1500. Wylst de hichtepunten fan oarkonde en brief sadwaande krekt gearfalle, kin dêr as sprekkende besûnderheid noch by opmurken wurde, dat ynhâldlik sjoen tusken 1525 en 1585 it ‘publike’ brief tige dúdlik wike moat foar it ‘private sjenre’, it famyljebrief. Nijsgjirrich is it, dat, tekenjend foar dy tiid, dêr inkelde staaltsjes fan diplomatike geheimtaal ûnder skûlje. (Yn Latynske brieven, 1566, fan Joachim Hopper, doe yn Madrid, rjochte oan Wigle fen Aytta steane bygelyks tsjustere meidielingen yn 'e memmetaal). It wie dan ek in ûnrêstige wrâld, sa't dy yn brieven en oarkonden besletten leit: in Fryslân, beset fan betizing, fijânskip en kreauwerij, dêr't foar it gefoelige langer amper plak wie. Njonkenlytsen soe oan 'e guozzefear ek net in Frysk wurd mear ûntfloeie.

2.9

It hear oersjend, soe men de Aldfryske literatuer yn gearfetting beneame kinne as in samling fan yn haadsaak funksjonele skriften yn 'e folkstaal, dy't, nei't hja âlder binne en tichter by it godstsjinstige en it mûnlinge foarstadium steane, it dichterlikst hjitte meie en dêr de magyske krêft fan wurd en symboal op syn sterkst útkomme litte. De teksten sprekke fan in tebroazeljende ienheid (dêr't de ‘Wilkerren’ fan de Opstalsbeam yn 1323 om 'e nocht noch in fûst tsjin meitsje), fan in útinoar fallen yn dielen, dêr't de geografyske lizzing en de eigen ynstelling net alhiel frjemd oan west hawwe sille. En de ‘frijdom’ waard fûlst beliden, nei't rjocht en sprake rêder ûntfrysken. By einsluten soe dat yn 1498 op it kwytreitsjen fan dyselde frijdom útdraaie. Under it Nederdútsk tsjinne him in nije tiid oan. Sûnder euvelmoed, liket it, betsjinne de Fryske boer Rienck Hemmema him yn syn ‘rekenboeck off Memoriael’ (1569-1573) fan it Nederlânsk (al wiksele hy dat noch mei wat Frysk en Latyn ôf). It tekene de situaasje: alles wiisde der op, dat it mei it skreaune Frysk gau op 'e non rinne soe.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 18

3. It Midfryske tiidrek

3.1

Mei de lêste oarkonde fan 1573 waarden jierren ynlaat, dat it Frysk mank rêd ûntfryskjende stedsjes inkeld mûnling op it plattelân noch bestie as omgongstaal fan boeren, fiskers en ambachtslju. It Nederlânsk wie behalven de amtlike, nei de Herfoarming ek de taal fan 'e tsjerke wurden. Ek al koe Fryslân as gewest yn 'e Republyk grut gean op in eigen admiraliteit en in eigen hegeskoalle te Frjentsjer, it ferlies oan 'e kulturele kant koe dêr lang net mei goedmakke wurde. Frjemd soe op dat mêd foar master opslaan. Der kamen printers en skilders, muzykmannen en ek skriuwers om utens wei, en as Friezen ris yn 'e tsjinstelde rjochting teagen, nei de thúsreis joegen hja wat hja opdien hiene yn 'e eigen spraak net troch en net wer. Dat fierders it lân wiid iepen lei foar wat der tsjerklik, polityk en literêr yn Europa barde, en dat dat geastlik ek mei sin en stúdzje folge en ferarbeide waard, mei blike út gâns net-eigentalige oersettingen en skriften. As skriuwtaal soe it ferhûddûke Frysk op 'en nij besiele wurde moatte. Twa machtige streamingen fan bûten ôf, soene dêr harres ta dwaan: it Humanisme en de Renêssânse, twa bewegingen, dy't har oarsprong yn it Italië fan 'e midsieuwen fûn hiene, fan inoar net te skieden wiene, mar wol te ûnderskieden. Wylst mei it wurd Renêssânse de allesomfetsjende streaming oantsjut wurde kin, wie it Humanisme dêr mear it wittenskiplik gewisse fan. Oflaat fan it studinte-wurd ‘umanista’, dat learaar yn 'e humaniteiten betsjutte, diek it Humanisme de nije lading fan oan Universiteiten te ûnderrjochtsjen fakken. Fan it ‘trivium’ (dat grammatika, retoarika en logika ynhold) waard logika as fak ferfongen fan skiednis, poëzij en wiisbegearte sa't dy yn 'e âlde Latynske en, yn mindere mjitte, Grykske skriuwers besletten leine. De fakken waarden no meiïnoar ‘studia humanitatis’ neamd. Yn 'e grûn belicheme dat Humanisme in striid, yn Italië sels begûn, mei oan 'e iene kant in hieltyd bûnter ferskaat oan ûntweitsjende folken mei har eigen talen en literatueren, en oan 'e oare kant in Latynske tradysje, symboal noch fan in godstsjinstige ienheid yn Europa. It kaam mei oare wurden del op in konflikt tusken ûngelikensens en ienfoarmigens, dêr't bondeljend de Renêssânse (de Werberte) alle aspekten en fasetten en útkomsten fan omfieme. It betsjutte ek dat út 'e nammeleazens en ienlûdigens fan godstsjinst en mienskipskeunst wei folle mear op it yndividu de klam komme soe te lizzen en op syn persoanlik besiele keunst. Dy keunst moast, neffens de mjitstêven en de foarmen fan de fannijs bewûndere klassike foarbylden, skientme om 'e skientme skeppe, net slaafsk, mar oarspronklik en út eigen ûnderfining en neffens eigen wjerfarren. Sa wie, yn 'e beheiningen allinne fan it klassike ramt, de keunstner oant in hichte frij-man en hy soe by syn namme ek bekend reitsje. De Werberte, rûnom Europeesk fan karakter, wie fan folk nei folk nasjonaal fan oansjen, wat him fan lân ta lân ek utere yn wurdearring en bestudearring fan 'e memmetaal (grammatika en stavering waarden regels foar makke) en foaral yn it skeppend wurkjen mei dy taal ta har ferhevener eare en gloarje, dêr't yn alles lykweardigens oan it Latyn by bestribbe waard. Better as mei it Latyn koe de skriuwer mei de folkstaal ek folle gruttere rûnten yn it eigen folk berikke. De keunst fan it printsjen koe foar fersprieding soargje. It siet rûnom yn 'e loft, mei op 'e eftergrûn yn alle steatkundige ferbannen de oandriuw om fan 'e taal, dy't ek taal fan 'e Herfoarming

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 19 wie, in folweardige bloeiende nasjonale sprake te meitsjen.

3.2

Yn 'e lege lannen oan 'e Noardsee soe de Renêssânse navenant oan 'e lette kant trochkringe, net fòàr 1550 yn 'e súdlike Nederlannen, en dêrwei earst om 1590 hinne yn 'e noardlike. Foartiid wie dêr krekt fan in Reformaasje en in Uny fan Utert it nasjonaliteitsfielen fan de nije, frije Republyk wekker makke en in foar sa'n werberte by útstek geunstich klimaat skepen. De ûntjouwing wie feralterearjend. Der folge in kulturele opgong, in bloei allerwegen, dy't as de ‘gouden ieu’ bekend komme soe te stean en op Europeesk plan as in triomf fan 'e Renêssânse sjoen wurde moat. Foar de literêre kant wie Jan van Hout mei syn opkommen foar de rjochten fan 'e folkstaal en mei syn oantreastgjend wurd oan syn lânslju om ‘onze moederliike tale te zuiveren en te verrijken’ ien fan 'e wichtichste paadsljochters. Wjerstannen moasten dêr faak by oerwûn wurde. Net elkenien hie it op dy ‘profane’ klassiken stean. En wat him yn Italië oan akademys en yn Frankryk yn 'e ‘salons’ ôfspile hie, krige yn 'e Nederlannen syn beslach yn 'e rederikerskeamers, dêr't jonge nijljochters it tsjin in behâldende boargerlike âlderein opnimme moasten. Yn in him ta hannelsmetropoal ûntjaand Amsterdam hat de keamer ‘Eglantier’ wat dat oangiet in ferneamde namme krigen. It foarútstribjende part soe him dêr yn 1617 fan ôfsplisse as ‘Eerste Duytsche Academie’, in ynstelling dy't it bedriuwen fan wittenskip al gau sjitte litte moast, mar op it mêd fan it toaniel lange jierren namste warberder wêze koe. Yn 1619 soe hja toanielklean en spylstikken oerkeapje fan 'e yn 1618 te Ljouwert oprjochte keamer ‘Och mocht het rysen’, it keunstsinnich fermidden dêr't Jan Jansz. Starter (yn 1614 út datselde Amsterdam wei oerkommen) de skepper, skriuwer en siele fan west hie - en troch tsjerklik tsjinakseljen sa ek de ‘útdrager’ fan waard.

3.3

Yn it Fryslân, dêr't de bohemien Starter om hokfoar reden ek hinne teach (it kulturele klimaat moat him lutsen ha) hiene jierren foartiid de earste sinjalen fan 'e ‘werberte’ al klonken. Guon miene it ferskinen fan de al neamde ‘Alde Druk’ mei 't ‘Freeske Landriucht’ al as in tige ier symptoom sjen te meien. Mei mear wissigens kin wiisd wurde op it lettere wurk fan ien as Reyner Bogerman (ca. 1475 - nei 1566), Dokkumer fan komôf, jurist en histoarikus, stedsskriuwer fan Kampen, dy't om 1550 hinne yn syn ‘Eulogium’ Fryske nammen en hûnderten Fryske rym-sprekwurden joech. Hy die dat (yn Latynsk ramt) neffens de nije moade fan 'e tiid en it wie ek in middel om eigen apartens en eigen superieurens (yn dit gefal Roomskens en Fryskens) útkomme te litten. It is dúdlik dat de yntellektueel hjir de teksten neffens klassyk mal en foarbyld sels makke hat, hoewol't ek guon besteande sprekwizen fan him opgnist binne. Foar dit inkelde en iensidige lûd oer is de stim fan it folk dúdliker te hearren yn in hânskrift út 1614 ‘Der oude vrije friesen Spreekwoorden’, dat wol oan Carel Georg van Burmania (ca. 1570-1634) taskreaun is en mei fanwegen syn noch roomske sfear (sûnder útsprutsen roomsk te wêzen) wolris in ôfskrift fan in âlder foarbyld neamd

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer is (dêr't dan faaks ek de útjefte fan 1641 nei makke wêze soe). De wurden drage, mei har stêfrym, parallellen en tsjinstellingen, kleare kenmerken fan in lange mûnlinge oerlevering en wjerspegelje yn follerlei foarm in bûnt libben fol ferskaat, dêr't soberheid in deugd en ferbylding it tsjindiel is. It der trochhinne struide Latyn ferriedt de yntellektuele gearswylder.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 20

Gysbert Japix, nei in skilderij fan Matthys Harings yn it Frysk Museum

Foar de yntellektuele hegerein is, allyksa berne út 'e Renêssânse, ynearsten ek it nije sjenre fan brulloftsdicht bedoeld, yn Fryslân moai ier fertsjintwurdige fan ‘Woutir in Tialle’ (1609) en ‘Ansck in Houck’, twa folksaardige gearspraken dat yn folle ding inoars wjergea binne en beide op namme komme moatte te stean fan dûmny Johan van Hichtum (ca. 1560-1628). Sa't hja mei hjir en dêr noch in waas fan roomskens ferriede dat in âlde tradysje him samar net mei woartel en al útbanne liet, sa jouwe hja ek it bewiis dat it Frysk hjir yn 't foarste plak as in aardichheidsje foar de gelegenheid, as in ynstrumint, gaadlik yn in sfear fan nocht en wille, brûkt waard. Mei in dialooch dy't technysk wol flot ferrint en sels wolris ta toaniel útgroeit, litte beide teksten in breid te-bêd dûnsje sûnderdat de taal dêrby al te ûnfoech wurdt. De sankjes, ynlaske of op doeld, dogge fuort tinken oan de yn 1966 wer boppe wetter kommen alve Vredemanlietsjes (1602), dy't mei har frijmoedige ynslach in eigen taal sprekke oer de wol wat wifsinnige smaak fan it Ljouwerter kulturele fermidden út dy tiid. It binne 4- en 5-stimmige, fierders anonime, ‘fillanelle’ (folksaardige lietsjes), dy't op it repertoir stien hawwe fan it ferneamde Ljouwerter ‘Collegium Musicorum’, dêr't de yn 1588 fan Mechelen ynkommen Jaques Vredeman de Vries (1558/9-1621), toankeunstner en komponist, de besieljende lieder fan wie. Wizen fan him sil men ek fine yn 'e ‘Friesche Lusthof’ (1621) fan Jan Jansz. Starter (1593-1626), dy't dêr yn 'e sfear fan 'e ‘fillanelle’ allinne as Frysktalige fersen syn alderaardichst harderslietsje ‘Friesch Pastorel’ en ‘Gabbe’ (in ‘soldaten minne- en drincklied’) yn opnimme soe. Fierders kaam as tuskenspul yn ien fan syn toanielstikken noch de ‘Sotteclucht van een Advocaat ende een Boer’ foar, in Fryske fariant mei Ljouwerter ‘couleur locale’ fan wat yn ‘frjemde’ stikken as klucht-yn-lokaal-dialekt ynlaske waard om fan in pleatslike ‘clown’ (hjir de ‘Boer’) spile te wurden. De twadderangs posysje fan it Frysk koe nea better tekene wurde. It feit dat it brûkt waard wie lykwols al wichtich, en dat it fan ynkommelingen as Vredeman en Starter brûkt waard noch folle wichtiger. De hegerein hie der aardichheid oan. Der wie in wikselwurking oer en wer. Ynfloed fan bûtenút koe it Frysk allinne mar te'n goede komme. Ofsjoen fan dy pear teksten hat Starter, mei syn romantyske persoanlikheid en syn strieljend foarbyld, dêrby folle mear jûn as nommen. Under de bedriuwen wiene yn Europa, ek as útkomst fan 'e Renêssânse, yn it ramt fan 'e ferlykjende taalstúdzje wolris paternosters sammele. Nei't in part (yn losse wurden) fan in Fryske ‘Us Heit’ al te finen west hie yn in boek fan Gesner út Bazel (1555), waard de earste folsleine tekst opnommen yn in publikaasje fan Vulcanius te Leien (1597).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 21

Titelblêd fan de earste printinge fan de ‘Friesche Rymlerye’

Dêrfoaroer soe jierren letter (yn it Latyn) it brûken fan it Frysk noch ferdigene wurde fan immen as Petrus Sybrandts Baerdt (ca. 1590-1644), medikus en û.o. konrektor te Boalsert, ‘Vrund’ fan Starter en him foar 't neist yn beweechlikens en dertene libbenskeunst ek net wanlyk. Hy die dat yn 1640 yn syn útjefte fan ‘Friesche Boere Practica of Prognosticatie’, in lear fan it waar foar de boer, dy't, as fiere neifolging fan Vergilius syn ‘Georgica’, it Frysk altemets op in plan sette, dêr't it literêr sa heech suver nea stien hie. De tekst soe dan ek withoefaak op 'en nij printe wurde. Yn 'e selde snuorje ferskynden twadde printingen fan ‘Woutir in Tialle’, ‘Ansck in Houck’ en de ‘Sotteclucht’, wylst boppedat Burmania's ‘Spreekwoorden’ it ljocht seach. Dy hommelse floed fan boekjes, wolris oantsjut as de Fryske Renêssânse (dêr't in konkurrinsjeslach ûnder útjouwers ek net frjemd oan wie) smiet yn 1640 boppedat de ‘Friesche Tjerne’ fan Gysbert Japix op, in brulloftsdicht, dat al it oare fuort yn 't skaad sette soe.

3.4

‘...Dat ick 't fruchtber ney mey sjonge...’ ‘...ijn gloarje fen uwz âde Friez'ne tonge...’

Mei boppesteande, út har ferbân helle rigels (dy't tafalligerwize rymje) soe it wurk fan Gysbert Japix (1603-1666) fierhinne yn gearfetting oantsjut wurde kinne. Dizze skoalmaster-foarsjonger dy't nei in Wytmarsumer tiid wer yn syn bertestêd Boalsert telâne komme soe, hat yndied sa ‘songen’, dat men syn yn 1668 postúm ferskynde ‘Friesche Rymlerye’ suver wol foar in lietebondel trochgean litte koe. By de teksten wurde nammentlik sa faak wizen oanjûn, dat men jin dit wurk, dat ynwindich ek fan grutte muzikaliteit tsjûget, hast oars net as tsjin de eftergrûn fan in muzykmeitsjend en sjongend fermidden foarstelle kin. In rike keunstsinnige sfear wurdt oproppen, dêr't er ek wol eleminten fan yn 'e eigen famylje fine koe: Margaretha de Heer, skilderesse en dichteresse, wie in nicht fan him en de namme fan syn heit (as de ûntwerper) soe altiten ferbûn bliuwe oan it monumintale Boalserter Riedhûs. Dat syn ‘sjongen’ neier oan te jaan is as ‘neisjongen’ mei yn dit gefal ferklearre wurde út de ynfloeden rûnom wei dy't, op eigen ûnneifolgbere trant ferarbeide, sa rynsk yn syn wurk yn alderhanne sjenre gearstreamden. It wie oan 'e iene kant in fuortbouwen op in folksaardige tradysje fan immen as konrektor Baardt (by wa't hy faaks yn 'e klasse sitten hat) en ien as dûmny Van Hichtum fan Nijlân (dy't hy miskien ek kend hat). Oan 'e oare kant wie it, yn folle grutter mjitte, it oaneigenjen en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 22

Fers fan Gysbert Japix yn it hânskrift fan Franciscus Junius, yn de Bodleyaanske Bibleteek yn Oxford

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 23 yn Fryske klanken omsetten fan de ynternasjonale lûden fan Renêssânse en Barok, direkt út klassike boarnen wei of troch tuskenfoarmen fan Hollânske dichters as Hooft en Huygens, Vondel, Roemer Visscher, Bredero en Spieghel, om inkelde fan 'e wichtichsten te neamen. Hy hat har wurken allegear kend; hy wie omraak op 'e hichte fan syn tiid. Mar wat him beweegd hat om, sûnder foargongers fan betsjutting en sûnder lyktinkende konfraters, op eigen manneboet foar it Frysk te kiezen, sil wol altyd in grut riedsel bliuwe. It moat in opbotsen west ha tsjin it wenstige en normale. Allinne troch him sprekt de Renêssânse op dat peil yn it Frysk. Hy bewiisde iens en foar altyd dat men ‘ney't libben Schilderjende’ it Frysk mei ‘lett'ren’ hiel wol ‘uwtbijldje’ koe. Hy wie Fries en Europeaan, of leaver: in Fryske Europeaan, dy't it suverst song as it eigene gea en syn bewenners him ynspirearren, as hy yn syn rigels it Fryslân fan syn tiid sprekke litte koe, in Fryslân dat him hjoeddedei hiel oars uterje soe, as hy, de grutte grûnlizzer, der net altyd west hie om op werom te gripen en om de neiteam hieltyd op 'en nij te besieljen. Nei in Wytmarsumertiid fan jongfeinte fleur en útlittenens moat hy letter in ridlik earnstich man wurden wêze. It komyske miskearret suver oan syn wurk, lyk as oan 'e oare ein trouwens ek it djip-tragyske (hoewol't swiere slaggen syn húshâlding net besparre bleauwen). Tusken dy beide poalen, liket it, dichte er ûnder it teken fan (langst nei) ‘Frede’ en (sykjen om) ‘Ljeafde’, waans fellere eroatyske kleuren njonkenlytsen tsjin stiller glânzgjende religieuze farven belies jaan moasten. Der is oer alle boegen wat fan 'e midsieuwen yn dizze grutte Fryske ‘nijljochter’ hingjen bleaun. Wichtige dingen yn syn libben moatte west ha dat om redenen fan stúdzje de germanist Franciscus Junius him yn Boalsert opsocht (troch wa yn Oxford guon oars weirekke teksten en hânskriften bewarre bliuwe soene), en dat er freonskip ûnderhâlde koe mei de jierren jongere Simon Abbes Gabbema, skiedskriuwer fan Fryslân, in man dy't gâns ynfloed op him útoefene hat. De brieven dy't Gysbert oan him skreau, binne bewarre bleaun. Mei in mannich oersettingen út it Frânsk foarmje hja al it Frysk proaza dat wy fan syn hân kenne.

3.5

De 25 brieven, de iennichste Fryske út 'e hiele 17de ieu, rinne, neffens wat datearre is, fan 1654 oant yn 1661 op. Hja binne foaral fan belang om't hja ynhâldlik (bygelyks troch boeketitels te neamen) it literêr klimaat mei tekenje, en wat de foarm oangiet in skriuw-technyk beljochtsje, dy't foar dit sjenre (it iennichste Aldfryske dat fuortset waard) nei in brek fan jierren, as typysk wat fan de Renêssânse, fannijs ‘útfûn’ wurde moast. It stiet net yn 'e kiif dat dat de gearstaller folslein slagge is. Hoe't hy ambachtlik te wurk gie, kin fierwei bêst oanskôglik makke wurde oan 'e hân fan syn proaza-oersettingen út it Frânsk. It binne earst it fragmint út in ûnbekende mytologyske roman (‘Paris ferlittende Enone’) en in fragmintsgewize gearfette hardersroman (‘Historje fen Dorilis en Cleonice’) - beide minder nijsgjirrich om 'e romantyske ynhâld (al sizze se hiel wat oer de smaak fan dy tiid) as krekt om de ferantwurde taalhantearring, respektivelik trant fan oersetten, dy't hjir (yn in ier

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer stadium fan syn libben?) yn alle klearens iepenbiere waard. In sterk oanfielen fan 'e mooglikheden fan taal, oant yn de fynste ûnderskiedingen, waard hjir al sichtber makke. Yn riper foarm noch soe dit te sjen wêze

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 24 oan it filosofysk ‘essay’ mei de titel ‘Yen suwnerlinge forhânlinge fen it libben in fenne deade’, in oersetting út letter tiid, doe't it probleem fan libjen en ferstjerren dichters eigen húshâlding net ûnberuorre litten hie en hy emosjoneel tige sterk by de tekst betrutsen wie. It masterskip oer de taal wurdt hjir dúdlik makke yn in ferrykjend opgnissen fan it foarbyld troch skilderjende synonimen ta te foegjen of troch se fyn-ûnderskiedend ta te passen, wêrtroch de tekst konkreter en de styl oanskôgliker makke waard. Dêr lit de dichter boppedat de klank fan 'e wurden in grutte rol by spylje. Stêfrym en assonânsje wurde (soms feriene) ynfierd. Dy allesoerhearskjende driuw nei klearens en konkretens liedt ek ta fer-‘frysk’-ingen as: ‘stinse aef haege wier’ (montagne), ‘goaldne Friesche Ryders’ (escus), ‘wetten en kearren’ (lois), foarbylden dêr't it útwreidzjend ferklearjen ek al wat út blykt. Wa't ‘plaisirs’, al nei 't ferbân, oersette kin mei in ferskaat oan wurden as: ‘formeitsen’, ‘nochten’, ‘bejearten’, ‘willen’, ‘forblijingen’ en ‘lustluwckjende nochlyckheiten’ en slach op slach nei it tekenjende wurd taast sa as nei ‘reckhalzjet’ (aspire), ‘ljeaschoddjen’ (tremblement), ‘festneile’ (attaché), ‘langschoncke migge’ (mouche) en ‘ien kroane...fen heagetuwcken in stycklen frissle’ (une coeronne...d'espines), dy man mei in wier keunstner neamd wurde, in keunstner fan it wurd, op wa't alle Nijfrysk proaza weromfierd wurde moat: hy lei it fûnemint.

3.6

Gysbert Japix syn ‘Friesche Rymlerye’ is yn trije dielen ‘forschaet’, in yndieling dy't net allinne yn rûge halen nei ynhâld ûnderskiedt, mar sekuerder noch nei de trant fan dichtsjen. De folchoarder, rûchwei ien fan leafdeslieten, leardichten en godstsjinstige poëzij, komt sawat oerien mei de ûntjouwing dy't de dichter meimeitsje soe fan folkssjonger nei Renêssânse-keunstner nei Barok-stilist. It foarste part, ‘Ljeafd in Bortlycke mingeldeuntjes’, befettet, neist eroatyske leafdeslyryk, mingelwurk en, neist oarspronklike dichtstikken, neifolgingen nei klassike en Hollânske skriuwers. It set oerdiedich ryk yn mei de al neamde ‘Friesche Tjerne’ in monolooch, fol klanksymbolyk en kleur, út 'e mûle fan in boer dy't op de brulloft fan syn lânhearre sa syn lokwinsk útsprekt en neitiid as er al frijwat oansketten is, sjongend op hûs yn giet mei in ridlik belearend sankje oer de seine fan in goed taret houlik. De taspraak wurdt ûnderbrutsen fan in ritmysk-beweechlike en sterk-byldzjende barsang oer ôfwar en tajaan by 't frijen, dêr't de knap-skreaune gearspraak tusken de tsierende ‘Sjolle Kreamer in Tetke’ (ek al sjongt Sjolle noch sa'n moai leafdesliet) in soarte fan tsjinhinger fan neamd wurde mei. De hardersromantyk yn dit diel, doe grif mear yn 'e swang as no, wurdt oerskade fan it aardich-ferheljende ‘Kipedo, Reauwe-bjuester’, dat op syn bar lang net út kin tsjin it gâns boartliker, natuerliker en suver minsklik ferrinnende ‘Muwzeboost’ (Mûzehoulik), dat as sirkelfertelling mei syn soarte-by-soarte moraal op in oerâld motyf weromgiet. Yn ‘Wobbelke’ sjongt in Fryske frijer syn leafde út yn in byldspraak dy't fan 'e Renêssânse is, mar dy't sa goed as teloar giet yn 'e swier oerhearskjende folksaardigens fan weagjend ritme en bliere spontanens. It yn Oxford bewarre hânskrift bewiist hoe't de dichter dit fers behoffene hat en beslipe, ear't de tekst him alhiel nei 't sin wie.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Yn it twadde part ‘Gemiene oef Huwzmannepetear, in ore Kâterye’, steane, oer (jimmer) aktuele fraachstikken, libbene gearspraken tusken persoanen dy't ûnder de bedriuwen neffens har praat omraak tekene

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 25 wurde. Wylst yn ‘Nyschierige Jolle in Haytse-yem’ de kleau tusken generaasjes spilet, tusken opljeppen jeugd dy't him úttjirgje wol en âlderdom dy't dat (wol mei begryp oars) mei in religieus neigeset delbêdet, is it probleem yn ‘Reamer in Sape’, dat lêstneamde it yn syn lân langer net bankje kin en om utens wol, dêr't de oare dan tsjin ynleit dat men it kwea altyd meitôget, wêr't men ek giet en sadwaande better by jinsels begjinne kin. As preludium hat dit petear it leaflik-rustike ‘Wol-komm’ freugde fenne Wrâd’, dat nei ieuwen noch altyd te sjongen is. Yn it ‘Tijd-kirtige Petear Lanze wey, twissche Egge, Wyneringh in Goadsfrjuen’ is it Egge, de boer, dy't de stêd mei syn foarsjenningen ferkiest, wylst dêrfoaroer Wyneringh it plattelân heger stelt, dêryn byfallen fan Goadsfrjuen, in man fan 'e wrâld, dy't as in soarte skiedsrjochter fungearret (en as sadanich in typyske Renêssânse-figuer is). De dialoochfoarm is net te finen yn ‘Tjesck-moars Se-aengste’, lykwols àl it doe grif aktuele konflikt tusken hiemfêstens en útflechtigens, hjir mear yn it besûnder tusken libben te lân en 't avontoer fan oarlogjen te see, dêr't as aspirant-marinier de jonge Wif slim begien op is, soks wakker tsjin 't sin fan beppe Tjesck (Nijfrysk: Tsjoar!), dy't har dêr yn in taal ryk oan bylden en klanken belearend en fermoanjend oer útsprekt. Lyk as hja hold de dichter it sels ek mei de frede, dat hy sjongt by it ynnimmen fan 'e stêd Hulst yn syn ‘Lân-geane’ syn ‘Friesche freugde’ dêroer út, yn de skildereftichste bylden bytiden, dy't technysk wer foarbydichte wurde soene fan it op hege jierren op bestel levere ‘Op 't Hoars-hoffjen fen Jieffer Sibilla fen Jongstal’, in fers, dat wat ritmyk en muzikaliteit oangiet op 'e grins fan it berikbere balânsearret (wat fan de dêrby te oerdiedich en keunstmjittich oandwaande ‘Tohaecke’ namste markanter aksintuearre wurdt). It tredde (Efterste) part, ‘Hymmelsch Harp-luwd. Dat is to sizzen, ytlycke fen Davids Psalmen’ set yn mei ‘Friesche Herder’, mei wa't in jierrich en leauwich man bedoeld wurdt, in soarte fan ideale persoanlikheid, in ‘Goadsfrjuen’ wa't de psalmoersettingen yn 'e mûle lein wurde sille. Dy oersettingen, dêr't yn 't foarôfgeande yn inkelde religieuze fersen altemets al op foarútrûn waard, binne foaral twa dingen mei mank: ien fan yndieling en ien fan styl. Ut 'e briefwiksel mei Gabbema docht bliken, dat de dichter oan him, behalven in ‘besletten wirck’ ek nochris yn seksternen in tal fan fyftich ‘Psalmen in Lof-Sangen’ tastjoerd hat, op grûn wêrfan dit tredde part him yn twaen ûnderferdiele lit. Dat foarste ûnderdiel, it besletten wurk (ek wol de ‘Friesche Herder’ neamd) is ta in trochrinnende ienheid gearsmeid en ferbyldet mei syn tsien psalmen en twa gesangen, mei syn weeklacht oan 't begjin en syn jubel oan 'e ein (yn neifolging fan oare dichters) faaks wat neffens de Heidelberger Katechismus de kristlike leare foar de minske ynhold. Letter soe, om 'e ‘Free-Bea’ hinne, dy leare dan as in kwestje fan oarloch en frede projektearre wêze op 'e mienskip. Tusken psalmen yn floeiende foarmen sitte oaren mei op it each en foar it ear hompende wurdkeppelingen, dêr't in feroaring yn styl út blykt, dy't him ek yn nijbehoffene âlder wurk foardocht en sadwaande as in ripere ûntjouwing by de dichter sjoen wurde moat. Dat stylferskeel is de meast útienrinnende útlis oan jûn. Der is tocht oan ynfloed fan Gabbema, of oan in krisis yn dichters bestean. It is útlein as in ierde-ûntflechtsjend stribjen nei de himel, as in spanning tusken fleis en geast, in striid tusken wêzen en ropping. It is ek wol yn ferbân brocht mei it op hiele noaten sjongen yn 'e tsjerke, mei as resultaat in ‘oargel-muzyk’ yn wurden. Yn alle gefal is it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 26 begjinsel fan 'e stylferoaring (fan 'e dichter sels ‘op-snolckjen’ neamd) in algemien ferskynsel, dat ferbân hâldt mei it oergean fan 'e Renêssânse yn 'e Barok, in wurd dat neffens it Spaanske ‘barrucco’ yn oarsprong in wan-foarmige pearel betsjut en yn 't Italiaanske ‘barroco’ de betsjutting krige fan drôchreden en útwrydske ôfwiking. Utere him dat by guon dichters yn in oerladenens fan bylden, by Gysbert Japix yn in oerfloedigens fan wurdmuzyk. By him moat dat foar 't neist útlein wurde as in eksperimint mei taal oant de uterste grinzen fan it mooglike om sa as iennichste Fryske dichter fan syn tiid (en dêrom namste ferheftiger) de folweardigens fan it Frysk te bewizen. In ferbân mei de bloeiende Embleem-literatuer fan dy dagen is dêrby net útsletten. Wat dêr yn 'e oarsprong in ta ienheid omraande kombinaasje fan plaatsje, motto en fers wie, soe yn religieuze sin in útwreiding krije yn 'e foarm fan in gearfloeien, fer'wurd'-e yn klanken, fan hillige geast en minsklike siele, in opgean fan 'e minsklike geast yn ‘leafde’. Sa besjoen soe it iennichste ‘praatsje-by-plaatsje’ gedicht dat wy fan Gysbert Japix kenne (‘Lyltsen paeyde Poppe’ in pea') mei de slotrigels:

't Is klear jou-leas-nimmend'-jaen. Dock jaen jou-nimt hert in sinnen. bêst in foech oankundiging fan de aloan mear konsintrearre ferswierring wêze kinne. Hoe't dat ek wêze mei, ûnder de pearels skûlet ek de folsleinste dy't men jin tinke kin: ‘Nacht-rest-bejerte, aef Juwn-bede’ in fers dat mei syn dûnkere lûden, wol mei sellotoanen ferlike, neat minder as in ‘sielsferklanking’ neamd is, in muzykstik yn taal. Gysbert Japix syn eigen motto fan ‘Sljuecht in Rjuecht’ is mei dit fers net mear yn oerienstimming te bringen. De útspraak fan in tiidgenoat ‘Syn grutte namme nea in uwz gehuwgnis steart’ namste better.

3.7

De tiid yn Fryslân nei Gysbert Japix soe lykje op 'e jierren dy't oan him foarôfgiene. Sadwaande is de Boalserter dichter wolris in ‘berch yn in leechlân’ neamd, in springfloed tusken twa êben, wêrfan de lêste trouwens in ynternasjonale fersprieding hie. Oer hiele Europa hie nei de aksje fan 'e Renêssânse, foaral as reaksje op de singuliere útwaaksen dêrfan yn 'e Barok, in retraksje syn beslach krigen, in fannijs weromlûken op 'e âlde stellingen fan it klassike foarbyld. Dat ferskynsel, meast mei it wurd ‘Klassisisme’ beneamd, droech in kearn fan spanningen yn him mei, om't it yn 'e grûn tsjinakseljen wie. De klassike styl, dat in saak wie fan logika, dúdlikens en oarder, moast no it liedende begjinsel wêze yn in tiidrek dat de bluisterige kant neist wie. Yn 'e praktyk soe dat mear hâlding betsjutte as werklikheid, mear opjefte wêze as útkomst. Mar it near waard dêrmei op 'e keunst lein. Dat hie syn útwurking likefolle op 'e styl fan 'e skriuwer as op syn geast: de emosjonele utering tsjinne it as tsjingif. Ynstee fan yn ynderlik neifolgjen, ûntaarde it wat langer wat mear yn uterlik neidwaan. En de tiid wie der neffens. Opskipe mei in erfskip oan wolfeart, dêr't net in hân foar útstutsen wie, folge fan in ekonomyske delgong, tarde in hiele generaasje op it ferline, wat him geastlik en seedlik as yntarren opponearje soe. Wie it libben oan 'e iene kant ûndichterlik wurden, oan 'e oare kant waard it hieltiid sterker

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer fan it ferstanlike behearske. It hiele libben moast krekt as de swiertekrêft oan 'e hân fan wetten logysk ferklearre wurde kinne. De flecht fan 'e ferbylding wie langer gjin plak mear foar, likemin as foar it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 27 byleauwe. Sa waard de godstsjinst in lear fan deugden en de literatuer in nuttige les foar it libben.

3.8

Wat tsjin dizze eftergrûn yn it Frysk ta ús komt, hat earst net folle te betsjutten. Mar in inkelde namme is de muoite fan it neamen wurdich. De earste frou fan wa't wy witte dat hja ûnder oaren wat oan Frysk die, hat Titia Brongersma (ca. 1660 - ca. 1700) west. Fan har hân ferskynde yn 1686 ‘De Bron-Swaan’, in bondel mei Frânske, Nederlânske en fjouwer Fryske teksten, wêrfan't by trije Frânske wizen oanjûn steane en (foar in brulloft ornearre?) twa ‘T'Samen’-spraken binne. Tusken de oerhearskjend arkadyske lânskippen mei hardersfolk leit der wat fan in primitive tsjoen oer dizze brokstikjes Frysk libben. Datselde jiers liet ds. Vitus Ringers (1660-1725) alhiel yn 'e trant fan 'e tiid syn ‘Stichtelijk Sang-priëel’ útjaan, wêryn't dizze Riedster dûmny ûnder oaren yn 'e pleit gie foar it Frysk as tsjerklike taal en dêrby as ‘bewiis-materiaal’ trije Fryske psalmen opnaam, dy't mei har ienfâldige wurdkar in goede yndruk neilitte. In tredden dy't neamd wurde moat is Johannes Hilarides (1648-1725), in klassikus, waans namme moai wis ferbûn wurde moat oan in ‘Friesche Boere’ en in ‘Hijnlepre Sémans’-almenak, in Frysktalich sjenre dat yn 'e santiger jierren efkes danich yn 'e swang west hawwe moat, mar dêr't net it measte fan oerlevere is. Men kin net sizze dat Hilarides, fûleindich taalstrider mei ek in each foar de dialekten (hy levere der priuwkes fan) yn it stokramt fan 'e tiid rûn hat. Allinne dêrom is it al spitich dat der net mear Frysk wurk út syn hannen kommen is. Of it moat wêze (wat guon miene) dat hy wat te meitsjen hân hat mei ‘Waatze Gribberts Bruyloft’ (1701), in út it Platdútsk

Titelblêd fan Jan Althuysen syn psalmberiming, 1755 yn geef Frysk oersette klucht, dy't te sjen oan syn sân werprintingen net allinne de oersetter in soad wille jûn hat. Mei syn brike ferlikingen en foaral syn wat botte eroatyske frijmoedigens is dizze klucht fierders net iens sa slim stridich mei de sfear fan in inkeld album-ferske út earder tiid, noch mei útspraken yn guon fan de yn tsientallen oerlevere brullofts- en promoasjefersen. Dat wiene sjenres dy't nei de ieuwiksel yn waaksende tallen beoefene waarden by de hegerein, dêr't foar de folsleinens dat fan ‘brieven-mei-geheimtaal’ noch oan tafoege wurde kin, foaral beoefene yn 'e jierren 1708 en 1712. (Doe setten yn de Spaanske Suksesje-oarloch de evenredige Sicco van Goslinga en de domdryste Frederik (Frits) van Grovestins út Frankryk wei tusken it Frânsk fan har brieven heimige

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 28 boadskippen yn it Frysk, neffens Frits: ‘omdat nimmins fries lesse ken’). Dêrfoaroer waard fan Jan Thomas, menniste-preker op it Fean yn 1716 wer in Fryske psalm printe, in lyts skeakeltsje tusken Gysbert Japix en de man dy't no mei eare neamd wurde moat: Jan Althuysen (1715-1763), dy't as ‘jinwurdich Pastoor op dy Lytze Jouwer’ tegearre mei syn heit Simen Althuysen (? - nei 1757) yn 1755 in twadde ‘Friesche Rymlerye’ útjoech, it earste part mei gelegenheidsgedichten en mingelfersen (wêrûnder fjirtjin fan syn heit), it oarde part mei 150 psalmen ‘fin David’, dêr't dy fan Gysbert Japix yn oernommen en mei eigen bewurkingen oanfolle wiene. Yn Fryske bewurdingen (sûnt de Herfoarming de earste Fryske fan offisjeel-tsjerklike kant) soe goedkarring oan dizze bondel jûn wurde, dy't op himsels fierders mear it wurk hjitte moat fan in skriuwer yn it Frysk as dat fan in Frysk dichter fan wat gehalte. Folle wichtiger as it wurk wie hjir lykwols de died: in tsjinset fan komsa tsjin it algemien leechlizzen en fertutearzgjen fan it Frysk. De tried folgjend, komt men by Durk Lenige (1722-1798) út, dy't net allinne psalmen, mar ek hiel wat (bûten ien Dútske) fan Hollânske tiidgenoaten oerset hat, fan wa't er him ek tige beynfloedzje liet. Dizze sakeman wie yn Makkum de siel fan it dichtgenoatskip ‘Keunst Kweekt het menschelijk Geluk’, in fermidden fan mennisten mei in aparte helleensk keunstsinnige sfear, dy't him sawol yn it Hollânsk as yn it Frysk (Makkumers) uterje koe. Syn wurk, allegear út 'e twadde helte fan syn libben, falt wakkere ûngelikens út, mar wjerspegelet in eigen tiid fan boargerlike selsfoldienens, mei oan 'e iene kant ta ‘manear’ fersliten arkadyske bylden en oan 'e oare kant altemets dochs ek in ûntweitsjend gefoel foar de natoer om him hinne. Dizze earste poëzij-oersetter út 'e 18de ieu brûkte yn it Frysk ek foar 't earst it sonnet. Faaks wie er noch it natuerlikst as er yn syn fersen syn ierferstoarne, bejeftige dochter Cynthia (1755-1780) betocht (dy't ek in pear Fryske teksten neilitten hie). Fan ‘Waatze Gribberts’ rint in ûnderweis slim ferkleurjende tried nei in oare hoeke fan Fryslân, dêr't ‘It libben fen Aagtje Ysbrants’ (1779) yn in natuerlike petearfoarm, yn alle wiidweidigens en libbenens, beskreaun waard fan Eelke Meinerts (1732-1810), sûnt 1761 boer te Lytsewâld en letter te Kollum. By him hie benammen it belearende doel foaropstien, wat ek wol syn útwurking op 'e tekst hân hat: wat mear moraal der yn bebakt sit, wat minder it stik literêr te fertarren is. Dochs riist út de stream fan wurden in Aagtje op, dy't (lyk as Gysbert's Tjerne) libbensliif foar ús komt te stean, as in ûnnoazel, kweasprekkend, nijshongerich minske, dat der de nuverste tinkbylden op nei hâlde koe. De skriuwer, Oranje-man en freon fan 'e adel, hat ek sa'n tsien wat nuete gelegenheidsfersen op syn namme brocht. It is noch net wis oft de ek ridlik brave ‘Burkery’ (1774), mei syn rymjende petearen, ek oan him taskreaun wurde moat. Yn alle gefal is dêr de hân yn te fernimmen (as bewurker?) fan Feike Hiddes van der Ploeg (1736-1790), mennistedûmny te Dokkum, dy't mei wissichheid trije oare stikken yn wat lichter trant op syn namme ha moat: ‘De Tankbre Boere Zoon’ (nei it Dútsk) en ‘De reis fen Mayke Jakkelis’ (beide fan 1778) en ‘It Jonge Lieuws Boosk’ (1780), petearen dy't gâns realistysker en boartliker fan opset binne, hoewol't ek hjir de humor gauris noch fan oars-praters komme moat. It grutte ferskeel is lykwols, dat it ‘kromme’ praat no net it Frysk is, mar it Hylper dialekt, en dat de ‘clown’ hjir net in Fryske boer is, mar in heal-Dútsk pratende Joad. Van der Ploeg hat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 29 ek de skriuwer west fan inkelde gearspraken, fan fersen (wêrûnder twa nei it Dútsk) en fan lieten (mei ferfryske wize-oantsjutting), allegear wurk dat er (as breaskriuwer doe) kwyt koe yn in nije en hommelse floed oan almenakken om 1780 hinne. Dat wurk, wolris as ‘populêr’ oantsjut, moat der wakker ynfallen wêze. De skriuwer wie op 't Fryske literêre mêd dan ek de oarspronklikste en bizichste geast fan syn tiid. Under de bedriuwen wie Everwinus Wassenbergh (1742-1826), yn syn jonge jierren as Evert Abrams skriuwer fan Fryske gelegenheidsfersen, professor wurden yn Frjentsjer. Syn stúdzjes oer Fryske nammen en sprekwurden (1774) en syn kolleezjes oer Gysbert Japix soene de grûn mei tariede en it klimaat mei skeppe foar in fannijs opbloeien fan de Fryske literatuer.

3.9

It hear oersjend, moat men sizze dat de Herfoarming, lyk as yn oare lannen wol, yn Fryslân de folkstaal net op in heger plan heve hat, teminsten net yn it literêre. Mei fanwege ynfloeden om utens wei (Vredeman

Hânskrift fan Durk Lenige, optekene yn syn eksimplaar fan Gysberts ‘Rymlerye’ (FLMD)

Neffens de advertinsje: ‘Dit is ien seldzem Almanak’ (1778), mei wurk fan Feike van der Ploeg en Starter) koe in artistike sfear ûntstean, dêr't in dichter as Gysbert Japix him yn ûntjaan koe, al sil it altyd wol in fraach bliuwe wat him krekt dreaun hat om, stridich mei de wizânsje fan syn fermidden, foar it Frysk te kiezen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 30

Fan in streaming as it Klassisisme kin net sein wurde dat it Frysk besef dêrtroch befoardere is. Folle earder wie it tsjindiel it gefal, wat te sjen is oan in klucht as ‘Waatze Gribberts Bruyloft’, wêryn it Frysk oan net al te foarnaam fermeits ûnder de hegerein tsjinstber makke waard. De ‘Rymlerye’ fan 'e Althuysens is dêrfoaroer in monumint, mear fan symboalyske as literêre wearde. Letter soene, mear noch as Meinerts dat die, Lenige en Van der Ploeg in persoanliker ynbring jaan. Hja setten beide oer nei de frijwat prekerige (mar ek wolris gutige) Dútsker Gellert (1715-1769), mar foegen bûten dy moralisearjende sfear genôch eigens ta, wat Wassenbergh, de wittenskiplike wei lâns, op in ôfstân teoretysk begeliede en fûndearje soe. Feike Hiddes van der Ploeg moat mear as wa ek as de literêre foargonger sjoen wurde fan dy oare Hidde-jonges (Halbertsma).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 31

4. It Nijfryske tiidrek: de 19de ieu

4.1

De warberens op 't stik fan Fryske stúdzje, dêr't professor Wassenbergh op 'e ein fan de 18de ieu de bliken fan jûn hie, soe yn Fryslân liede ta in Gysbert-ferearjende Wassenbergh-skoalle fan op syn minst like warbere learlingen en folgelingen en wie yn Europeesk ramt in útrinder fan in wiidfiemjende streaming dy't ûnder de namme fan ‘Romantyk’ bekend wurde soe. It wurd romantyk, ôflaat fan it Aldfrânske ‘romanz (escrire)’, dat yn oarsprong - ynstee fan yn it Latyn - (skriuwe) yn 'e folkstaal betsjut, diek sadwaande sawol taalkundich as literêr in lading dy't tsjinsteld wie oan dy fan it Klassisisme. Romantysk wie yn 'e grûn itselde as wat folksaardichs, wat avontoerliks, wat bûtenwenstichs, in betsjutting dy't him letter kristallisearje koe yn ien dy't wat tears, wat gefoelichs of mankelyks oanjoech, dêr't meast de sin foar it eigene as in kearn yn bemongen siet. Oer hiele Europa gie taalsgewize oan 'e Romantyk in foar-Romantyk foarôf, fan lân ta lân streamingen dy't it ynstoarten fan 'e aristokratyske mienskip oankundigen en oan de smaak en oan it ferlet fan de doe opkommende midden klassen utering joegen. It nije opponearre him yn foarmen dy't ûnder de klassike kwint wei besochten te wrotten, wêrby't de klam hieltyd mear op 'e minsklike emoasjes komme soe te lizzen. Yn alderhanne gradaasjes, in mear of mindere gefoeligens fette yn in mear of mindere strakkens fan foarm, koe dat syn beslach krije. Njonkenlytsen ûntstie der in wrâld dêr't de skientme fan tún en park yn wike moatten hie foar de wyldere sier en oanklaaiïng fan mem-natuer sels, yn in sfear dêr't de ferbylding ta ûnbehindere en spontane utering komme koe en foar symboalen en fantasijen alle romte iepenfallen wie. Ek al die de romantyk him yn 'e omlizzende lannen hieltyd wer oars foar, de skriuwers hiene wol allegear mien, dat yn djipste wêzen in gefoel fan ûnbehagen en fan ûnfrede har dreau. Op de ien of oare wize wiene hja net tefreden mei de besteande situaasje. It wiene suver allegear ûnharmoanyske persoanlikheden, dy't tangele as se sieten mei har ‘Weltschmerz’, op 'e grins fan har kinnen en wollen de pinne stjoerden, út in tsjinstelling ek wei fan ienling en mienskip, fan doe en no, fan kultuer en natuer. Yn sokke konfliktsituaasjes sochten somliken it yn 'e opium en inkelde oaren yn in net ûnopsetlike dea. In beskate opstannigens wie oan har wurk eigen, in tsjinabbelearjen dat him faak foardwaan soe as in flecht út it besteande, tebek nei in romantisearre ferline of rjochtoarsom nei in utopyske takomst. By guon ek koe it omslaan yn humor, it tsjinwicht tsjin de eigene swiersettigens. Yn Fryslân, dêr't de adel en de Frjentsjerter Akademy altyd noch wol wat fan in Fryske tradysje fuortset hiene, wie it klimaat foar romantysk oplibjen om 1800 hinne op 'en aldergeunstichst wurden, om't de eigen identiteit doe útwindich hieltyd mear oan it ôfbroazeljen wie. De Frânske besetter soe yn 1798 (tydlik) de namme Fryslân fan 'e kaart ferdwine litte en doekte yn 1811 foargoed de Frjentsjerter Akademy op. Fielings fan selswerkenning, selsûntflechting en selsrespekt begûnen yn dizze snuorje wûnder trochinoar te rinnen. En alles draaide om dat iene, like it, oft Fryslân ek yndied in Frysk lân bliuwe soe. De identiteit moast, wie 't net polityk, dan doch kultureel herovere en befêstige wurde. Wat nei bûtenút ferlern gien wie, moast ynwindich namste sterker wer wiermakke wurde. Oersettingen waarden dêrby faak

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 32 brûkt om te bewizen dat it Frysk sûnt Gysbert Japix noch altiten ‘geschikt’ wie foar it ‘verhevene’. Yn 'e jierren 1822-1836, de tiid dat de omjouwende lannen al midden yn har Romantyk sieten, rjochte Fryslân him yn haadsaak, oan 'e oersettingen te sjen, op de Dútske foar-Romantyk, de ‘Sturm und Drang’, dêr't immen as Johann Gottfried Herder, grut bewûnderer fan 'e âlde folkspoëzij, sa'n grutte rol yn spile hie. Sa begûn de Nijfryske literatuer yn omsjen, as in mei fan Napoleon oproppen reaksje, mei Gysbert Japix as ljochtsjend symboal.

4.2

Dy Fryske foar-Romantyk lieten har fuort twa streamingen yn ûnderskiede. Oan 'e iene kant de belearde en begoedige Wassenberghers mei har Gysbertstavering; oan de oare kant de fuortsetters fan 'e folksaardige trant fan in ‘Aagtje’ en in ‘Mayke’, dy't har betsjinnen fan in nei it Hollânsk útskaaiende wize fan staverjen. Wylst de earsten benammen each hiene foar de klassiken (hja seagen yn Gysbert Japix ek ien), sleaten de oaren har mear oan by de smaak fan it gewoane folk. Hoewol't beide streamingen net altiten skerp te skieden wiene (soms floeiden hja yn ien persoan gear), mei men sizze dat it spoar fan 'e Wassenberghers oer it grutte Gysbert Japixfeest fan 1823 te Boalsert trochrûn nei de oprjochting fan it ‘deftige’ Friesch Genootschap yn 1827. Dat wie de ‘Fryske’ wjergea fan de yn 1819 te Ljouwert al oprjochte literêr-wittenskiplike stúdzje-rûnte ‘Constanter’, dy't as doel hie de Hollânske Klassiken te bestudearjen. It Genoatskip woe him dêrfoaroer benammen op 'e ‘Friesche Geschied-, Oudheid- en Taalkunde’ smite. It besiik, dat de Ingelske ‘bookman’ John Bowring yn 1828 oan Ljouwert brocht, soe yn beide fermiddens net sûnder gefolgen bliuwe: ‘Constanter’ waard der ‘Frysker’ fan en it Genootschap liet yn 1829 as syn orgaan it earste folslein Fryske tiidwurkje ‘Friesch Jierboeckjen’ ferskine. It wie ornearre foar ‘de beschaafde stand en de stedelingen’ om dy ‘smaak voor hunne veel vergetene moedertaal in te boezemen’. Nei 1835 soe dat jierboekje as ‘Friesch Volksalmanak’ syn eigen wegen gean, om yn 1837 as Genootschapsorgaan ‘gezien de weinige bekendheid der landstaal in andere gewesten’ ferfongen te wurden fan de Hollânsk-talige ‘De Vrije Fries’. Doe hie dat fermidden him al hast folslein op it ferline rjochte en - literêr ek sa goed as útspile - de ‘Taalkunde’ alhielendal sjitte litten. Dy kant soe lykwols yn 1844 syn gerak wer krije doe't ‘foär Fryske tael- en letterkinde’ in ‘Frysk Selscip’ oprjochte waard dêr't de ûnder de bedriuwen oanwoeksen folksaardige streaming rjochtstreeks yn útmûne. Dêr soe de Fryske tried, dy't it Genootschap falle litten hie, yn it nije tydskrift ‘Iduna’ (1845) wer opfette wurde. En al wie hja faaks ek wol mei in reaksje op 'e fal fan doe wer it Frjentsjerter Ateneum (1843), de oprjochting fan dit selskip wie boppe-al de romantyske died fan in nije generaasje dy't it swurk driuwen seach. Miskien wie yn 't begjin behâldendheid (bewarje wat west hie) wol mear de driuwfear as opstannige progressiviteit, mar de foar-Romantyk wie yn 1836 stoarn en de wiere Romantyk yn 1844 berne. It ferskeel tusken beide soe dat tusken Genootschap en Selscip wêze: de frijbliuwende niget oan Frysk, wittenskiplik fûndearre en wat aristokratysk rûkend, wie omslein yn in ‘gewoane-jonges’-eftige hertstocht foar 't Frysk.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 4.3

Fan de Wassenberghers (yn 'e romste sin alle skriuwers, learling fan 'e professor of net, dy't yn har wurk ynfloed fan Gysbert

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 33

Japix sjen lieten) hat Ecco Epkema (1759-1832), klassikus en op ûnderskate plakken rektor, ien fan 'e warbersten west. Mear wittenskiplik as literêr wurksum hat hy in nije Gysbert Japix-útjefte (1821) mei wurdboek (1824) besoarge en rette hy letter in útjefte fan ‘Thet Freske Riim’ ta, dat yn 1835 postúm ferskine soe. Syn belangstelling wie foaral op it ferline rjochte, wat ek útkomt yn syn autobiografysk fers ‘An mine landnaten’ (1830), wêryn't hy op syn âlde dei de ynfloed fan Fryslân op syn libben jitris oereage. Hy die dat yn in sabeare Aldwesterlauwerske tongslach, itselde soarte fan taal dat Jhr. Montanus (de Haan) Hettema (1796-1873), jurist, datselde jiers brûke soe, doe't er yn 't Aldfrysk in kleiliet ‘Uppa tha ethele and fria Frisa Jonker Schelte Hessel Roorda fon Eysinga’ yn 't ljocht joech. Dat ‘prieuwcke’ hat der mei ta laat, dat dizze skriuwer, oars warberder as wa ek yn 't Aldfrysk, neat minder as in ‘frisiomaen’ neamd is. Syn oersetting oer de lof fan it lânlibben nei it bekende ‘Beatus ille’ fan Horatius (1839) wie dan ek wat men ferwachtsje koe in ferfrysking, sadat anagronistyskwei in Aldlatynske bankier in Aldfrys-ken-ien waard en sêft kletterjende beekjes hjir fan 'e terpen kamen te streamen. Dan hawwe yn dit tiidrek oare oersetters nei klassike skriuwers better wurk levere. Yn 't foarste plak moat neamd wurde Jan Dirks Ankringa (1793-1860), klassikus en konrektor te Ljouwert. Hy hat Horatius twaris as foarbyld brûkt (1829 en 1833) en letter, yn 1857, soed er him noch oan in part fan 'e ‘Agamemnon’ fan Aeschylus weagje. Syn fertsjinste wie, al sloech er wolris wat oer en foege hy wolris wat ta, dat er altyd tige lêsber bleau. Hy hie doe al gâns macht oer de taal. Twa dingen stiene him by dy oersettingen foar eagen: oan 'e iene kant woe hy bewize dat it Frysk rûnom gaadlik foar wie; oan 'e oare kant woe hy de

Titelblêd fan E. Epkema syn Woordenboek (1824) by syn Gysbert-útjefte fan 1821 beheindens en iensidigens fan 'e folksskriuwerij mei ferhevener tema's en foarmen befruchtsje. Sels hied er dat alris mei befredigjende útkomsten yn 'e praktyk brocht, doe't er yn syn ‘Kleyliet fen yen memcke oerre dead fen har berntjen’ (1834) in aparte fersfoarm brûkte. De oare oersetter fan belang, like lêsber en like frij, hat west Wopke Jabikssoan de Jong (1799-1852), ûnderwizer te Sint Jabik, dy't wol útwreidzjend, mar goed fan taal en sfear, in fragmint fan Ovidius neidichte (1845), en mei fiif teksten (1834, 1845 en trije yn 1846), ek wat eigenwillich, Horatius neifolge. De earste dêrfan ‘Oan Grosphus’ soe nettsjinsteande de keunstige selsoanrette foarm noch fierwei bêst it foarbyld, werjaan. Fierders hat dizze skriuwer it ek gauris yn 't koartswilige socht (‘Merten Skroar fen Earnewâld’).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 34

Opstannich wied er yn ‘De dominys hifke, mar follen te ligt achte’ (1840), in feninich pamflet dat noch al wat opskuor joech. In dûmny as Rinse Posthumus (1790-1859) fan Waaksens by Holwert tilde net ‘ligt’ oan de problemen fan syn tiid en hold him ek net stil. Behalven yn 'e trije earste Frysktalige nûmers fan syn ‘Paadwiser’ (1841) fersette hy him fierders yn 't Hollânsk fûl tsjin de geast fan sleauwens ûnder it folk (1840) en tsjin it ûnfryske tinken by de minsken (1846). En by de tanimmende ellinde en earmoed om him hinne wie syn eigen geast ‘ook niet zeer opgeruimd ... en dit geeft geen lust tot werken en schrijven’ (1847). Skriuwe hie oars wol de lust west fan dizze oarspronklike, stroeve en faak wat swiersettige figuer. Yn 1824 hie hy syn ‘Prieuwcke fen Friesche Rijmmelerije’ al ferskine litten, in tsjokke bondel foar dy tiid, dêr't fuort al wat fan in ynderlike tespjaltenens yn wjerspegele lei. As teolooch besong er tige byldzjend en fynsinnich de harmonij fan Gods skepping, as romantikus yn wylde tafrielen Gods majesteit yn 't swiere waar (psalm 29). Literêr alhiel beynfloede fan Gysbert Japix hie de dichter dat nije natoerfielen foaral by Herder skipe, de man dy't yn Dútslân behalven de âldtestamintyske skientme ek dy fan Shakespeare ûntdutsen hie. En Shakespeare hat Posthumus nea wer loslitten. As oersetter hie Posthumus al wat twaslachtichs oer him trochdat der net folle systeem yn syn foarbylden siet. Sa koed er út it Klassisisme of fan earder tiid wat kieze (Lafontaine, Milton, Pope), út 'e omlizzende foar-Romantyk (Gray, Goldsmith, Claudius, Bürger en Borger), of eigentiids út 'e omlizzende Romantyk (Lamartine en Southey), it tsjûge allegear mear fan in grutte belêzenheid as fan foarkar yn in beskate rjochting. Mei Shakespeare-oersettingen hiene se him yn Dútslân net fier foar west, mar de muoite dy't se der dêr mei hân hiene soe him by Posthumus - as earste yn Nederlân - mannichfâldich herhelje. Likefolle as mei Shakespeare sels moast er wrakselje mei in Frysk dat ta sokke hichten noch net stige koe. Yn 1829 seagen (as earste út it Ingelsk yn it Frysk) ‘De Keapman fen Venetien in Julius Cesar’ it ljocht (it iene yn proaza, it oare metrysk), in útjefte wêrfan't it opdrachtfers ‘Oon de jonker, I. AEbinga fen Humalda’ fierwei it bêst slagge is. Yn 1842 soe mei lijen ‘As jimme it lije meije’ noch ferskine. Mar de stikken waarden oer 't algemien net geunstich ûntfongen, dat ‘De Storm’, yn hânskrift klear yn 1852, koe gjin útjouwer foar fûn wurde. It soe earst yn 1958 fermannichfâldige wurde, nei't in postúm besykjen yn 1861 mislearre wie. It oardiel dat dat doe opkearde waard fan Albartus Telting sa formulearre: ‘hij moest vaak in veel woorden een enkeld van 't origineel weêrgeven’. Posthumus syn prestaasje wie der yn 'e omstannichheden net minder om. It tsjûge fan ynmoedich pionierjen mei de taal, mar wie spitigernôch, krekt ek al as mei syn ‘rijmmen uwt Friezlânz Schijdnis’ yn 'e earste bondel, mear in kwestje fan wollen as fan kinnen, om fan de twadde bondel ‘In Jouwerkoerke’ (1836), dat folksaardiger wêze woe, mar te stiif en te belearend útfoel, mar net te praten. It ‘Farwol’ dat er Worp van Peyma tarôp, doe't dy nei Amearika emigrearre (1849), nòch de ‘Leedsang’ (1858) by it ferstjerren fan Eeltsje Halbertsma koene dat byld mear wizigje. It pionierjen mei de taal hie Albartus Telting (1803-1863), jurist, sels ek net frjemd west. As earste hie hy, oer it bloedjier 1672, in histoarysk ferhaal yn it Frysk publisearre (1835), wat foar dy tiden net in maklike opjefte west hawwe moat. Der binne fan him ek fiif fersen bewarre bleaun,

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 35

Brief fan ds. Rinse Posthumus oan Tiede Roelofs Dykstra (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 36

Tinkstien foar J.C.P. Salverda, oanbrocht yn de tsjerkemuorre te Wûns (foto Sj. Andringa) dy't er as eigen wurk op Constanter-gearkomsten foarbrocht hat (1827-1831). It middelste en bêste ‘Oon yen jong Famcke az har ljeafste har aefstoarn wier’ (in jier letter, yn 1830, printe) is in technysk fernimstich boud kleiliet dat earnstich meifielen oan de lêzer trochjout. Gâns oandwaanliker is lykwols it ‘Op it aefstearren fen uwz twae berntjes’, dat Jan Cornelis Pieter Salverda (1783-1836), skoalmaster te Wûns, ús neilitten hat. It is it persoanlikste fers út syn hiele oeuvre, dat yn ‘Ytlicke Friesche rijmckes’ (1824) en ‘Hiljuwnsuwren’ (1834), bondels dy't inoar foar in part oerlappe, sammele is. De oare ellinde, dy fan in slim fersutere húshâlding, hat de dichter him nea direkt oer útlitten, of it moat wêze dat wy yn 'e religieuze fersen fan de geastlike spanningen, dy't dêr grif mei mank west hawwe, wat fernimme kinne. Syn psalm 147 wie folle moaier as dy fan Althuysen (skreau Wassenbergh him yn 1823). Ut in brief witte wy dat syn eigen libbensûnderfining der mei ûnder siet. En net te ferjitten syn grut dichterskip. By dy fan Posthumus lit Salverda syn psalm 29 opfallend gruttere taalmacht sjen, in folle muzikaler en byldzjender fermogen. Syn kar wiist ek op ynfloed fan Herder, waans oersetting fan 'e Anglo-skotske folksballade ‘Edward’ hy wer as ‘Evert’ yn geef Frysk oerbrocht. Like masterlik hat er Bürger's imitaasje-ballade ‘Lenore’ fertaald, en de neare sfear en driging yn wurd en klanken treflik fongen. Oare foarbylden hat er socht (Fryslân wie Hollân hjiryn foar) by Hölty, de wichtichste dichter fan 'e saneamde ‘Hainbund’ (dêr't Bürger ek kontakt mei hie), in rûnte (1772-1776), dy't him wat mylder en lyrysker opstelde as de ‘Sturm und Drang’ en de moaiens fan maityd en de flechtigens fan 't libben as haadtema's brûkte. Der leit wat fan sa'n tsjinstelling oer al Salverda's wurk. Der is blierens neist weemoed, swierens neist floatens, koartswiligens neist wiisgearigens en in ‘Apollo in Daphne’ neist in ‘Doecke in Swobk’. Mar by him stiene wollen en kinnen folle mear yn 'e balâns. De ynfloeden fan Gysbert Japix en de iere Dútske Romantyk, dy't Salverda ta sokke hege literêre prestaasjes opdreauwen, hawwe op Rein Baukes Windsma (1801-1862), skoalmaster te Wolsum, in folksaardiger útwurking hân. Syn flecht wie minder heech en syn taal minder literêr. De trije bondels dêr't syn Frysk wurk yn sammele is (‘Friesch Blomkoerke’, 1829; ‘Friez'ne blommekrânze’, 1833; en ‘Bledden uwt mijn Schrieuwboeck’, 1847) tsjûgje fan in technysk fakmanskip yn in ‘grijmanck fen ijtlijcke rijmckes’, dêr't ryp en grien ûnder skûlet. De ynhâld beweecht him tusken ‘It fol-mecke gebet’, ienfâldich, earnstich en geef fan taal, en flottere teksten as ‘Sauntsjin divels yn 'e bollepream’, in rymstik mei moraal en koartswyl en sa as

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 37 nutslêzing alris fan 'e dichter foarbrocht. In melodramatysk fers as ‘Ate’ soe lang noch bekend wêze. Ut it Dútsk hat Windsma meast oerset nei Von Kleist (en Goethe, Schiller, Vos en Willamow) en út it Hollânsk nei Vondel en Cynthia Lenige. Tusken de klippen fan ‘frij’ en ‘trou’ troch berikte er altiten tige lêsbere útkomsten. Te sjen oan guon fan syn ‘punt-rijmckes’ mocht er graachris fyntsjes hikkelje. It koartdicht loek him blykber. Hy hat teminsten ek twa kapittels fan Salomon's spreuken oerbrocht. In polityk hikkelfers, ‘Ammelied by e Wielewale’, ferskynde yn 1830 by gelegenheid fan 'e Belgyske opstân. Dy spot-slaggerige widzesang wie ûndertekene mei J.R. (wat Jarig Rykles oantsjutte), in namme dêr't Jacob Roorda (1802-1834), jurist te Ljouwert, him efter ferskûle, in man dy't as konfrater yn Fryskens yn ien sike mei Telting neamd wurde kin. Tidens it statuskwo mei de Belgen ferstoar hy yn 1834 as earste luitenant fan 'e ‘Vriesche schutterij’ yn Den Bosch, in dea dêr't it ophâlden fan it ‘Friesch Jierboeckje’ yn dy snuorje wol mei yn ferbân brocht is. Yn jiergong 1831 hie hy noch ‘Doeckle Neadholp’ opnimme litten, in histoarysk ferhaal op rym, neffens de kronyk fan Petrus fan Thabor opmakke. Gâns aparter wie yn twa eardere jiergongen it ‘Stick fen en Reise trog it Hartsbergtme’ (1828), sabeare ‘uwt dy papieren fen Orck Allinga’, it earste reisferhaal yn it Frysk, en boppedat ek noch besûnder om syn iere wurdearring fan in folkstaal as it Platdútsk en foaral om syn Grut-fryske skôging, dy't in delslach krige yn it dêr ynlaske earste Grut-fryske folksliet. In romantysk eachweid waard dêrmei iepenlein: de mannen fan it Selscip koene har gjin better útgongspunt winskje.

4.4

De folksaardige literatuer (dêr't ûnder de bedriuwen inkelde Wassenberghers ek wolris ta bydroegen hawwe) waard yn haadsaak droegen fan 'e bruorren Halbertsma. In tuskenpersoan as Jan Gelinde van Blom (1796-1871), notaris te Drachten, kaam foaral troch syn folksrieme lieten it meast noch oan har kant te stean. ‘Ynskje en Oark’, ‘It froalike Famke’, ‘De Reedrider’, ‘Wobbelke’ (nei Hooft), ‘Drachtster Merke’, it wiene allegear sangen dy't in lang libben hawwe soene. Oan 'e lette kant is syn wurk sammele yn ‘Blomme-koerke’ (1869) en fierders, mei útsûndering fan it spottende en wjerstribbige ‘De Broedbij’, oer 't algemien net mear fan belang. Mei eigen bydragen, lyk as ‘De thédrinkerije’ (1849) hied er as Nuts-lêzer besocht it folk ek learing en ferdivedaasje te jaan, in opdracht, dêr't yn dy tiden eins allinne de Halbertsma's mar it geheim fan wisten. Hja soene it folk wer leare te lêzen en te sjongen en it dêrmei wer in grûnslach foar nij bewustwêzen jaan. It begjin wie navenant ienfâldich. As in soarte fan penny-magazine waard yn 1822 yn 200 eksimplaren ‘De Lapekoer fen Gabe Skroor’ rûnstjoerd, in boekje fan 36 siden, mei seis fersen en ien stikje proaza, teksten dy't de tûke Gabe taskreaun waarden. Yn 'e twadde printinge fan 1829 wie it boekje al útdijd ta in boekwurk fan 237 siden, wêryn't fan 'e lieten tsien fan muzyk foarsjoen wiene. De tredde printinge, in lytse 500 siden mei grutter bledspegel, ferskynde yn 1834 en soe mei lettere los te ferskinen stikken fan 1836, 1840, 1845 en 1858 postúm as ‘Rimen en Teltsjes’ (foarste printinge yn 1871) gearfoege wurde ta it nasjonale folksboek dat it no noch altiten is en dat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer yn it jier 2000 1993 syn tsiende printinge helle. Want de ynhâld, ferhalen en rymstikken, realistysk en idyllysk, oandwaanlik en koartswilich, yn

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 38

Joast Halbertsma, nei in lito fan D.J. Sluyter wêzen mear rjochte op it ferline as opsetlik foarútstribjend, sil allinne al troch syn noch altiten libbene styl en syn like oansprekkend taalgebrûk fan alle tiden wêze. De grutte man efter dit ûndernimmen wie Joast Hiddes Halbertsma (1789-1869), dûmny te Boalsert en nei 1822 te Dimter, tige betûft taalkenner, alsidich as ien, net allinne de siele fan 'e Gysbert Japix-betinking fan 1823, ek de man dy't it ferlet fan it folk op 'en fynsten oanfielde en it joech wat nedich wie om der tagelyk de weardichheid fan it Frysk mei te bewarjen en har brûkberens op alle mêd mei te bewizen. En sa't yn syn brein Gabe him ûntjoech ta in folweardich meispyljende persoanlikheid, sa waard de folkstaal ûnder syn hannen in folsleine linige grutheid, in ta libben brochte skriuwtaal. It geheim fan syn styl en it oarspronklike dêrfan wie neffens syn eigen sizzen: syn moed. En mei't er net wend wie in blêd foar de mûle te nimmen, koe syn wat rûge, spotslaggerige en altemets grimmitige persoanlikheid namste markanter út it wurk nei foaren springe. Hy beoefene alderhanne sjenre hieltyd yn in dêrta eigene trant en beärbeide syn rûnomwei gearswile stoffe op ûnneifolgbere wize, ek al wie syn komposysje-fermogen dêrby net de sterkste kant. Faak droegen sydsprongen lykwols by ta de spanning en begûn it simpele ferheljen op boeiend en meislepend praten te lykjen. ‘Oan Eölus’ en ‘Eölus syn antwurd’ binne dêr prachtige foarbylden fan. Yn dizze stikken, dêr't de stoarm fan 1830 de oanlieding ta wie, hat in twirre, liket it, alderhanne tinzen en motiven en gegevens rûnomwei as warreljende blêden byinoar fage. It resultaat is dan ek ûnder gjin sjenre-yndieling mear te fangen. Anekdoatysk koartguod, meast earnewei opdiene grappige teltsjes, moat gauris foar 't ljocht helle wurde út de gruttere proazastikken, dy't op harsels fierders wol in yndieling ferneare kinne. Sa is ‘It Boalserter Nut’ it earste grutte ferhaal. ‘It

Eeltsje Halbertsma, nei in tekening fan J.B. Tinga

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 39

Hânskrift fan Joast Halbertsma: in side út syn Lexicon (PB)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 40

Jild’, de spannende lêzing fan 'e Preker, sit dêr as syn earste en bekendste essay yn ferarbeide. ‘Miswier’ en ‘De twadde jûn’ binne de grutte ramtferhalen, dêr't, lyk as sa faak by him, de ûnderdielen fan ‘verfriescht en verrijkt met brede verzinsels’ binne. Op himsels is ‘De Skearwinkel fan Joutebaas’ in foarbyld fan in gearspraak. It yntrigearjende ‘Heksershol’ makket him dêr as in folslein apart ferhaal út los. Fierwei bêst soe skriuwers romantyske ûnlykwichtigens hjir út 'e ferve komme: by al syn krityk op it byleauwe rekket hy der tagelyk sels hast fan betsjoend, in twaslachtigens dy't him ek opponearret as er nettsjinsteande syn ‘moed’ it skabreuze en ûnearbere yn orizjinelen altiten kein en earber makket. Suver al naturalistysk is dêrfoaroer syn beskriuwing fan Salverda syn libben (1836), wêrmei't er de Fryske libbensskets as sjenre op in tige heech peil begjinne lit. Wat fan dyselde realistyske sfear klibbet oan syn ‘Mattheus’-oersetting (1858), wat by guon gâns argewaasje jûn hat, mar no hast modern oandocht. It bewiist jitris dat Joast Halbertsma yn 'e praktyk fan 't skriuwen syn tiid fier foarút wie. Kaam it dichtwurk (meast neifolgingen dy't ek wol wer wat eigens krigen) by Joast dúdlik yn 'e knipe, folle gelikenser soene poëzij en proaza har ferhâlde by syn broer Eeltsje Hiddes Halbertsma (1797-1858), doarpsdokter te Grou, dy't dêrfoaroer as minske, ferlike by syn broer, folle wankeler wie: ‘altijd hetzelfde onrustige wezen beurtelings geteisterd door een uitbundigste vrolijkheid en de zwartste zwaarmoedigheid’ (tekene er himsels). Op 'e grûnslach fan in yn studintikoas Heidelberg skipe romantysk gefoel hied er foar syn wurk ek in ‘Anstoß’ nedich, in meldij of in tekst om te ferfryskjen ‘zodanig dat geen mens het origineel zal herkennen’. Sa koe syn ‘Jonker Piet en Sibbel’ ek wolris in gâns ferbettere fersy mei wêze fan in soartgelikense ‘Steedsche Jonker en een Friessche Boerin’ út 'e ieu dêrfoar. Bûten in dialekt-dichter as Hebel ûntdiek er lyk as Salverda foaral Hölty (‘Deagraverssankje’). Ek hy hat yn ‘Op Anna's Dea’ in oangripende leedsang skriuwe moatten. De flechtigens fan moaiens en de fergonklikens fan alle libben soene dan ek yn in sfear fan weemoedich berêsten as triedden troch de measte fan syn fersen rinne, yn dy oer blommen en jeugdoantinkens, en sels it prachtige ‘It Marke’ soe der net alhielendal frij fan bliuwe. Inkeldris is der blidens (‘De blide berntsjes’), somsris útlittenens (‘De Boalserter Merke’), danris boartlikens (‘Foeke Skutter en Hospes-Tryn’), mar altyd is der dy sjongsume en streakjende dichterlikens. It is in wûnder hoe't ‘Geale-Sliepke’ fan klankpatroanen droegen wurdt. Yn 'e ferhalen is er de flotte ferteller, dichterlik-realistysk yn it earste literêre proaza fan 'e ieu ‘Utfanhûs by de boer’, iroanysk yn ‘De klúnskonk fan ús âld dominy’, satirysk yn ‘De Noarger Rún’, en mear bleathumoristysk yn ‘Reis nei de Jichtmasters’. Sokke humor-skakearringen, yn djipste wêzen oan de weemoed en de langst fan de dichter ûntsprongen, soene har (neist it ferhoalener boartsjen mei wurden) it opfallendst iepenbierje yn krûm praat, brike nammen, rare typen, stopwurden, Frânske wurden, de wûnderlikste ferlikingen en de meast ûnferwachte sprongen yn it tinken. Al litte de bou fan 'e ferhalen der wolris ûnder, mei libbenens, feart en kleur waarden hja trochstrings wol rêden. Sa is yn 'e ‘Treemter’ de reis nei de boaiem fan 'e see like ûnferjitlik skildere as dat yn 'e ‘Jonkerboer’ (1858) de langst fan 'e skriuwer nei in warber en fredich lânlibben trochklinkt. Yn 'e persoan fan master Tsjerk liket de skriuwer ús yn dy novelle tusken de rigels oan te sjen. Yn it proaza is dit de persoanlikste en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 41

Hânskrift fan Eeltsje Halbertsma: ‘De terp’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 42

Tsjalling Halbertsma, nei in lito fan J. Römer neakenste utering, dy't troch de sfear fan syn ryklik frij oerbrochte fersen yn ‘Quickborn’ (1857), nei it Platdútsk fan Klaus Groth, allinne mar befêstige wurdt. De tredde broer Tsjalling Hiddes Halbertsma (1792-1852), bûterkeapman, hat yn it skaad fan de beide bruorren, faak ûnder de skûlnamme fan Master Jouke of fan T(sjalling) T(sysker), foar folkslektuer soarge mei gauris in wat spottende of boartlike ynslach. Sa wie hy de man fan 'e Grouster weachbriefkes en fan heilingen (berneprintsjes yn kleur en mei tekst), mar ek fan it ‘Friesk Spjealdeboek, It libben in de Wiersizzerij fan Maaike Jakkeles oon de Frieske fammen’ (1836), dat, wat de namme oangiet, ek noch in ferbining lei mei de ieu derfoar. It wiene aardichheidsjes dy't der wakker ynfoelen en mei har puntige rymkes in eigen wurking ûnder it folk hiene. Syn ‘Snitser Merk’ soe suver net ûnderdwaan foar de ‘Boalserter’ fan syn broer, wylst syn ‘Widzesang’ (Do, do biste myn Anke) ek tige bekend wurden is. In hiel apart ûndernimmen wie ‘De Roeker’ (1832), in fan him redigearre bledsje mei petearen oer problemen fan 'e dei, dêr't mar inkelde nûmers fan útkommen binne. Itselde soe de ‘Paadwiser’ (1841) fan Posthumus oerkomme, en folle letter ek de ‘Blau-mandeis-krante’ (1856-'57) fan Harmen Sytstra, mar dat is in oar sjapiter.

4.5

Oars as yn Hollân, dêr't de Romantyk in tal jierren earder benammen nei foarbylden út Ingelân en Frankryk ynset wie, kaam Fryslân foaral ûnder ynfloed fan 'e Dútske Romantyk te stean. Tsjin 'e eftergrûn fan

Earste side fan de earste jefte fan ‘De Roeker’, 1832, in tydskrift fan Tsjalling Halbertsma

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 43 de algemiene ‘Sehnsucht’ dêre wie as in flecht nei it ferline de leafde foar âlde folkslieten en folksferhalen der in wichtich elemint fan wurden. De bruorren Grimm hiene mei har ‘Märchen’ en ‘Sagen’ en foaral har ‘Mythologie’ yn dy rjochting hiel wat op gong brocht dat yn Fryslân oanklang fine soe by de Ljouwerter keapmanssoan Tiede Roelofs Dykstra (1820-1862), âld-learling fan Ankringa. Mear folkskundige as literator en ek mear organisator as skriuwer waard dizze wat stroeve en iensume figuer in besieljende krêft. Sûnder him soe it ‘Selscip’ bygelyks net te tinken wêze en foar in man as Harmen Sytstra hat hy lange jierren it teoretysk gewisse west. Hy soe as argivaris-bibliotekaris fan Fryslân (ek as Selskipsfoarsitter) stjerre. It bêst hat er himsels en syn tinkwrâld gearfette yn it gedicht ‘Oan 't Noarderhêf’ (1853), dêr't er as in bewuste Fries yn wiid-germaansk ferbân út foar 't Ijocht komt. Syn earste bondeltsje, ‘Foarjiers-blomkes’ (1840), hie ienfâldige leafdeslyryk befette, dêr't it mankelike ‘Mimerjen’ wat útkippe soe. Letter fielde er him besibbe oan Hoffman von Fallersleben (‘Deutschland über alles’, 1841) en loeken dialektdichters lyk as Hebel him. Fan dy syn ‘Allemannyske’ fersen soe net ien yn Fryslân dan ek safolle oersette (1851-'58). Hy die dat ‘ferfryskjend’, wat noch net iens sa slim wie as doe't er yn syn grutst besykjen fan brokstikken út 'e Middútske ‘Gudrun’ proaza makke (1844). Syn suksesliet ‘Pîbe end Auk’ (1852) kin men better ek mar net by it oarspronklike ‘Duncan Gray’ fan Burns hâlde. Twa oare sjongteksten fan him hiene al yn ‘Frieske Sankjes’ (1842) stien, wêrfan't de oare fjouwer fan 'e hân wiene fan syn grutte freon en meistrider Harmen Sytstra (1817-1862), skoalmaster te Frjentsjer, Burgum en Baard, yn wa't (‘benei da siêl fon th' selskip’) de Romantyk yn Fryslân by

Harmen Sytstra, tekene neffens it iennichste portret dat fan him bekend is eintsjebeslút it alderheechst oplôgje soe. Sels wie hy besiele fan it romantysk ideaal om oer steatsgrinzen hinne it Fryslân fan it ferline grut en frij op 'en nij as it Magna Frisia ferrize te litten. Syn profetearjen fan dy takomst waard yn 'e praktyk tragyskernôch tefolle it restaurearje wollen fan dat ferline. Yn neifolging fan Epkema en De Haan Hettema miende hy op syn Aldfrysk (it ‘Ald Frisesk’ fan bygelyks de ‘Twa Keningsbern’, 1845) staverje te moatten:

Ther wéron twa Kéninges Kindar, Thâ minnadon mankorum sa swíd; Se machton nawt bi ekkòr cuma; Thet wetir was folla to wíd.

As dichter griep er withoefaak nei it foarkristlike Aldgermaanske stêfrym werom. Yn 't ferlingde fan Posthumus, dy't it op dat mêd by oantsjuttingen litten hie, liet er dat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 44

Titelblêd fan ‘Iduna’ anagronistyske lykop rinne mei in foar dy tiid tige foarútstribjende maat-skiplike doelstelling fan ‘lyk rjocht foar elts’, foar Friezen yn Fryslân, foar Fryslân yn Nederlân, foar folken yn 'e wrâld. Dy taast tebek en dy stap foarút moast it ideale Fryslân út berne wurde. Hy makke der in spraakleare foar, ien dy't net sa lyk it sprutsene beskreau, mar mear it komstige foarskreau om alle Fryslannen tsjinje en gearbine te kinnen. It doel wie grut, it misbegryp grutter, de striidberens it grutst. Yn it letterkundich wurk lit him dit foar in grut part ôflêze. As neifolger fan 'e Halbertsma's wied er úteinset mei ‘Jouke Rommerts Skriften’ (1841), in boek fan 300 siden griemmank, in ferskaat fan teltsjes dy't op in âldjiersjûn oan hûs by pake Jouke Rommerts, in boer op 'e Ryp, ferhelle waarden. Tige dúdlik is Jouke soms de skriuwer sels en hat foar Beppe Rommerts, de markantste figuer yn dat wurk, skriuwers eigen Beppe model stien, by wa't er grutbrocht wie. De ferhalen binne wat krampeftich literêr, mei as útsjitter noch ‘Us reis nei Akkerwâlde’, in soarte fan ûnderierdske romtetocht, yn skriuwers hert in oerwinning fan it romantyske op it klassisistyske. Ek yn 'e poëzij briek dichters ynderlik soms troch, muzikaal yn ‘It Blomke’, in oersetting út it Frânsk, gefoelich yn ‘In Dei yn de Neisimmer’, dêr't yn in lytse 100 fjouwerrigelige strofen de natoer fereare wurdt om de sintrale figuer fan Regine hinne, de ta fleis wurden ideale sjongfaam fan syn ferbylding. Yn guon oare fersen soe al in krityske noat te beharkjen wêze. Alhiel tsjinsteld oan de earnst fan dit begjinwurk foel ‘It boask fen de Kasteleinsdochter’ (1842) út, in blijspul yn 3 útkomsten, neffens it foaropwurd ornearre om te lêzen. Mei syn flottens fan humor en petear, dêr't de stivens fan 'e brûkte aleksandrinen suver by weifalt, rûn it mear op it lettere toaniel foarút as dat it dat let 18de-ieuske wurk fan Meinerts en Van der Ploeg fuortsette en liket it ek mear de neifolging fan in ûnbekend foarbyld te wêzen as oarspronklik pionierswurk. Der bliuwt lykwols in libben stik fan oer, dat benammen net yn striid wie mei ‘Hwet habba da Fryske scriûers yn acht to nimen end wet ken ma for-ol ynnath deistich libben dwaen om us tael to biforderjen?’, in fraach dy't Sytstra yn in lêzing foar it ‘Selscip’ beäntwurde en wêrfan't de tekst as earste selskipsútjefte yn 'e foarm fan in essay it ljocht seach (1845). Itselde jiers begûn ek syn eigen ‘Iduna’ te ferskinen, in tydskrift foar eigen rekken, dat neamd wie nei de goadinne fan 'e ivige jonkheid en dichtkeunst (nei't er krekt in oersjoch fan in

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 45

Hânskrift Harmen Sytstra (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 46

‘Noordsche godenleer’ lêzen hie). Doe't it yn 1851 selskipsorgaan waard, hie it swart op wyt oan 'e heechtiid fan Sytstra's libben stal jûn. Tusken de teltsjes út 'e folksmûle opheind en de mearkes yn oersetting struide de samler syn eigen bydragen, lyk as ‘Nynkmoei en hjar poeske’ (1845) mei syn mylde maatskippij-krityk, syn sonnet ‘It Gealibben’ (1845) dêr't de skientme suver yn feralgemiene waard, syn fierdere Reginesangen ‘De Maeitiid op it Fjild’ (1846) en ‘Hjerstjoun’ (1850), it earste de moaiens fan 'e ierde ferhearlikjend en fersymbolisearjend, it twadde dat dat yn stêfrym mei stjittend hymjen ûnderstreekje soe. Mei as oanrin it nasjonalistyske striidfers ‘Foarút’ en it grimmitige ‘Oars...’ (beide 1846), hied er de klearste en moedichste begjinselferklearring al útsprutsen yn syn ‘Wurd oan ús Lânslju’ (1848), wêryn't Fryslâns ûntjouwing ôfhinklik steld waard fan de lykweardigens en iendrachtigens fan syn bewenners. It is lichtwol it bêste stik skôgjend proaza út 'e hiele ieu. Dat moanjend lûd krige yn 'e leaflike ‘Wâldsang’ dy't as tsjinhinger it near-stjittende ‘Unwaer’ hie (beide fan 1848) syn poëtyske begelieding en in jier letter in like moedige as fûleindige fuortsetting yn it fers op it ‘Ofskie oan Frjeonen dy't nei Noard-Amerika teagen’. Iroanyskwei liet hy dêr it ‘skriuwen fen in arbeider’ op oanslute om op 't lêst yn ‘Bea’ (1849) de striid fan it folk mei ynmoed en tige dichterlik yn Alfaders hoede oan te befeljen. Yn it lettere wurk soene de moanrop, de ferheftige krityk en it persoanlik lûd net swije. Syn tiid fier foarút mei it fers ‘Fries en Nederlander’ (1855), hikkele hy yn ‘Doafpot en Domper’ (1856) de krêften (de tsjerke hjir) dy't frijdom en witnis beknotten. Mei it eardere teargefoelige ‘Bern’ (1849) op 'e eftergrûn spriek de dichter him op 'en ynliksten út yn ‘By it lykje fen ús lytse Tabo’ (1856) en die dat mei mear krêft fan bylding yn ‘Swellesang’ (1857) jitris, fersen dy't it portret fan dizze yn 't moed taaste Fries allinne mar folsleiner meitsje. Unrjochtfeardigens om him hinne en de natoer mei syn ljocht en skaad hiene de ropstim fan syn herte wekker makke, net altiten like moai, wol earlik en oertsjûgjend, in beneaming dy't er as oersetter út sa'n sân talen fan fabels, mearkes, ferskes en rymkes ek ha moat. Hy helle dêrby mear nijs as wichtichs om utens wei, en al hat it guon talike dat hy yn syn stymske iensumens wolris de skiednis yngean koe as ‘De lêste Kamper’ (1847), dat hy sels nei 't Sweedsk fan Geijer oerbrocht hie, Fryslân ferlear yn him ‘en grêat mon; da frîezen en foarmon’, dy't as boadskip oan de neiteam trochjoech, dat it Fryske foar Fryslân it iennichst wiere wie.

4.6

It romantysk fjoer, dat mei de dea fan 'e beide foarmannen yn 1862 dôve, gluorke yn inkelde persoanen noch in set nei. Wat sa as in nei-Romantyk bestimpele wurde kin, waard fan 't begjin ôf oan oerspield fan in floed fan wat yn Fryslân bekend komme soe te stean as de ‘folksskriuwerij’ en wat ek wol oantsjut wurde kinne soe mei de term Realisme. It wie in Europeeske streaming dy't as in reaksje natoer en libben wer sa trou mooglik werjaan woe en dêrmei de franje fan 'e ferbylding en de opgnis fan it blomrike ôfskaffe. It wie de literatuer fan it wiere, dy't, yn tsjinstelling mei it Klassisisme, no ek each hie foar it libben fan 'e gewoane man, syn omstannichheden, wensten en brûkmen en syn problemen. It gyng dêrby om feiten

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer en om dingen dy't bewiisd wurde koene, sadat begripen as ûneinichheid en ivichheid ek ta ierdske bemjittingen fersmelle waarden en wat de minske yn syn wrâldsje wie en die sintraal

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 47 kaam te stean. De útfining fan 'e fotografy yn 1839 wie der net frjemd oan dat de trant fan skriuwen him foaral ek útlei op uterste krektens en soberens en nofterens. Dat sljochte fotografearjen mei wurden, dêr't yn Fryslân Waling Dykstra de grutte master yn waard, soe de neibloeiers fan Sytstra njonkenlytsen it ljocht benimme.

4.7

Twa dy't les hân hiene fan Tiede Dykstra en in man dy't wol de ‘apostel fan 'e foarútgong’ neamd is, soene Sytstra's wurk, elk op eigen wize, noch it bêste fuortsette. Gerben Piters Colmjon (1828-1884), autodidakt, lyk as syn learmaster op 'en doer ek argivaris-bibliotekaris fan Fryslân, hie net it profetyske fan Sytstra, mar folge him doch yn folle ding op, net allinne as samler fan ‘Iduna’ (dat yn 1871 ta it ‘poesyalbum’-eftige ‘Forjit my net!’ omdoopt waard), mar ek as belider fan de Grut-Fryske skôging, as man fan literatuer en, yn oare wei, ek fan stavering en spraakleare. Mei rjocht en reden koe hy as ‘Hoeder fan it Erfskip’ karakterisearre wurde. By skelen wie hy de besljochtsjende figuer en altiten de fersterker fan Frysk besef en Fryske sin. Mear gelearde as literator, hat dizze dimmene figuer ûnwittend folle ôfskreaun, dêr't er altyd in hege persoanlike noarm by oanlei. Ek dêryn wied er Sytstra net wanlyk. Hy woe op in heger plan skriuwe as de folksskriuwerij en dat is him, soms ek ûnder skûlnammen as Eelke, -n -n, en G.P., net sa min ôfgien. Fan syn wurk is nea wat bondele. Inkelde sangen, sa as ‘Wy, wy litte ús taal net farre’ en ‘Do bliuwst my by!’ binne yn 'e lieteboeken opnommen. Syn natuerpoëzij wol der wolris wat útrinne, wat ek it gefal wêze kin as it nasjonale in rol spilet, lyk as yn ‘Bi th forstearon fon Dr. Eeltsje Halbertsma end Ds. Rinse Posthumus’ (1860) en yn ‘Thrye dingen dy wy nea net slûpe litte meye’ (Fryske namme, sin en taal, 1874). Foar it proaza jildt dat lêste ek. De opstellen oer ‘Harmen Sytstra’ (1883) en ‘Rein Windsma’ (1884) en dy oer Noardfryslân (santiger jierren) binne tige lêsber. As oersetter moat er better papieren ha as Waling Dykstra. It gehalte fan syn boarnen leit gâns heger, wêrmei't de tekoartkommingen (faak earmtliker rym) ek op heger plan komme te lizzen. Gauris is syn kar in slimme kar. Fragminten út Shakespeare's ‘King Lear’ en ‘Hamlet’ geane him net folle better ôf as Posthumus. Bûten de Dútske foar-Romantyk (Goethe, Schiller, von Kleist, Lessing) hawwe benammen skriuwers út Denemark, Sweden en Noardfryslân him lutsen. De oarde âld-learling fan Tiede Dykstra wie Johan Winkler (1840-1916), mear in man fan nasjonale bewegingen (Grutfrysk en Grutnederlânsk) en fan taalstúdzje as fan literatuer. Dôch is ûnder de skûlnamme Gundebald hiel wat fan him yn Fryske tydskriften te finen, meast wurk dat op in idealisearre ferline tebekgiet of der fan ynspirearre is. As oersetter brocht er dan ek de pauslike ‘Bulla ineffabilis’ yn ‘Iduna’-Frysk oer (1876) mei singuliere wurden fan eigen fining der trochmjokse. Yn 1870 hied er út it Noardfrysk fan C.P. Hansen in mirakel-eftich stik as ‘De Breidhichten op Sylt ef it wûnder fan Eidum’ al oerbrocht. Troch him soe Gezelle yn Fryslân ek, earder as yn Hollân, bekend reitsje. Syn ynfloed op lettere skriuwers (soms liedend ta Gezelleoersettingen) is benammen net lyts. De tredde man, yn wa't it romantysk opstannige fan in Sytstra neiwurke yn feriening mei in striidber liberalisme, wie Hjerre Gjerrits van der Veen (1816-1887),

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer skoalmaster te Dunegea en Driezum, in follesidich, apart man dy't ûnder sa'n tritich soms tige trochsichtige) skûlnammen skriuwe soe en yn waans teksten de problematyk

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 48

Hjerre Gjerrits van der Veen fan in hiel tiidrek eins bestjurre leit. Yn syn fûle bestriding fan tsjerke en sosjale misstannen berikte er in persoanlike styl dy't it Frysk foaral gjin ûneare oandie. It docht nij, dat dizze wjerstribbige, opljeppen figuer krekt yn 't skerp-formulearre koartdicht soms sa'n master wêze koe. Syn ûnbidige produksje makket foar de literêre kant in rûge yndieling yn skiften ek noch wol mooglik. Syn leafde foar muzyk krige stal yn ‘Frijsce Fjourstim’ (1844), yn Fryslân it earste bondeltsje mei mearstimmige lieten dat yn noateskrift, neist Dútske en Hollânske, ek selsmakke wizen befette. Op tema's fan godstsjinst, heitelân en fergonklikens (‘It graef’) hold hy de goede midden oan tusken folksliet en keunstliet. ‘It swealtsje’ soe in grutte bekendheid krije. De ‘Nije mearstimmige, greatliks oirsprunklike sangen’ (1856) kaam as twadde bondel. Yn ‘Rymkes foär Friesen’ (1844) hie hy debutearjend al fersewurk sammele, dat noch wat ‘grien’ útfoel, mar troch syn konkretens geunstich ôfstekt by rymwurk fan letter datum. Retoarysk yn ‘Foär Fries in Fryslân’ (nei Tollens' ‘Wien Nederlandsch bloed...’), fantastysk en ek wat riedseleftich yn ‘Ien Droom’, satirysk yn ‘De Separetist’ (dêr't de tsjerke allegoarysk yn hikkele waard), stiigde er yn ‘It Unwaer’ mei syn swiere stêfrymakkoarden literêr noch it heechst, hoewol't ek yn de lange românse fan ‘Beint in Grietje’ en it patriottyske tige byldzjende ‘Gaesterlân’ folle mear sit as sljochtwei rymlerij. Syn samling koartdichten of puntdichten, ‘Clipsrymkes’ (1846), in namme dêr't it wurd ‘éclips’ efter skûl giet, is mei syn lytse santich alfabetysk oardere hikkelferskes ien

Titelblêd fan H.G. van der Veen syn Tollens-oersetting

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 49

Hânskrift fan H.G. van der Veen (FLMD) - de safolste stikel op ien fan syn tsjinstanners út de hegerein

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 50 fan 'e frjemdste boekjes ea yn Fryslân ferskynd. Dit ‘satirysk wurdboek op rym’ ferriedt mei syn tsjinstellingen dúdlik de ynfloed fan in Huygens en komt op religieus en eroatysk mêd ta de grutste hichten. Yn ‘Gaest en Pung’ (1868) krije ‘de dompers’ der ek wer fan lâns, wat ûnder oaren herhelle wurdt yn ‘Frymitselery’ (1871), dat mei syn 450 ‘útfallen en ynfallen’ en ‘pfotografykes’ yn alderhanne fariaasje en op allerhanne mêd skriuwers betinken as belidenissen suver formulearret. Yn it twadde toanielstik fan 'e ieu ‘De Schoäll' forsjongery’ (1847) hied er it ferlykjend eksamen by skoalmastersbeneamingen begekke, en yn ‘Oars is 't no!’ (1859) weemoedich de nije ûnderwiiswet mei syn ferstânsûntjouwing oanpriizge (as ‘scoallemaster, foarlaezer, orgelist, kloklieder, bibelwarrer, haechsnoeyer, tsjerkhofskoffeler, strjitwoeder, isfh. to Driesum in foarsjonger te Walterswald’), dêr't er yn ‘Curaters, weits!’ (1861) allegoarysk wer op fuortborduerde mei in ‘Moike’ (as âlde wet), dy't gjin ierripe dochter (nije wet) ha woe. Yn dûbelde sin stiet de skriuwer hjir in evenredige ûntjouwing yn 't minsklike foar. Mei goed ûnderwiis soe it byleauwe ek de wrâld útholpen wurde kinne, hied er al op út wollen yn syn ‘De wîlde Lantearne’ (1855), dêr't alderlei ‘mirakels’ yn bestriden waarden. Dy bestriding waard op 'e ‘byleauwige’ tsjerke rjochte, yn ‘De bitsjoende wrald ef De nije wylde Lantearne’ (1880). Under de bedriuwen wie yn 1856 syn ‘Kaertlizzer’ ferskynd, ‘Ien story der 19e ieu’, dat mei syn filmyske kwaliteiten syn tiid suver in ieu foarút wêze soe, sa modern dogge ‘klêr-obskuer’ en ‘flashbacks’ jin yn dizze miniatuer-roman no noch oan. Yn in priisfraach krige it in bypriis (de earste gie nei in sljochtwei ferhaal-mei-moraal fan Douwe Hansma), foar 't neist om't de sjuery foar sa'n foarm en sa'n psychology noch net ryp wie. It ferhaal jout in trageedzje wer dy't him yn Dunegea ris ôfspile hie. Literêr sjoen falle ‘gelegenheidsfersen’ as ‘Op 'e earste tramrit yn ús Fryslân, fen Dockum op Feanwâlden’ (1880) der by wei, wat net wier is foar guon fan syn oersettingen. Syn ‘Lîtse rîmkes’ (1852) nei Van Alphen, fan entoeraazje ferfryske en ynhâldlik gauris ferswierre, binne mei har oerplante moraal better slagge as ‘Oan de Freugde’ (1861) fan Schiller, dêr't er him oan fertild hat. Ek útjûn yn 1861 (hoewol om 1855 hinne al klear) waard ‘De oerwintering der Hollanders op Nova Sembla’ nei Tollens, dat wol in ‘bravoerstik’ neamd is. De oersetting lit mei syn ynfierde enzjambeminten en syn skilderjende konkretisearringen it foarbyld fier efter him. It is it bêste stik Frysk dat út dy tiid te finen is.

4.8

Tsjin it romantysk dekor dat Sytstra yn djippe, bûnte farven oprjochte hie kaam, by syn libben noch, in streaming yn beweging, dy't yn folle ding in oansluten by de Halbertsma's betsjutte. Dat wie net allinne oan 'e stavering te sjen, mar ek oan 'e ynhâld dy't egaler en oerflakkiger wurden wie en as kaaiwurd ‘wierheid’ krigen hie. Om net altefolle oanstjit te jaan moast dy wierheid leafst ‘grappich’ foarbrocht wurde, wat tagelyk it ‘djippe’ der fan útmeitsje soe, om't striid tsjin 'e folksûndeugden der as in aai yn it daai yn beslein siet. De lieder en tagelyk de belicheming fan dizze behâldende, registrearjende en mear delbêdzjende as oanpoenende rjochting wie

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Waling Dykstra (1821-1914), earst bakker te Spannum, letter boekhanler en breaskriuwer yn Holwert. Lange jierren wied er redakteur fan ‘De Bye-Koer’ (1849-'95), fan ‘De Fryske Húsfrjeon’ (1851-'69) en letter fan ‘Sljucht en Rjucht’ (1897-1914). Oer in tiidrek fan santich jier

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 51

Waling Dykstra soed er fertelle en neifertelle, it Fryske libben mei wurden fotografearje, wat er tagelyk mei de Fryske sprake die. Yn geve folkstaal hat er sa in byld fan it 19de-ieuske Fryslân ophongen mei syn bolkoerrinsters en fiskwyfkes, strúnjeiers en fyndoekspoepen, syn ringriderijen en keatspartijen, en dêrby oer typen as Sjerp Slikker en Fetsje Sûnder-boaijem in sauske fan belearend fermeits útgetten. As rynsk skinker fan sokke folkslektuer hied er syn gelikense net. It fertsjinstlike deroan wie dat it lêzen dermei befoardere waard, en dat der in skriuwtaal ûntstie. Sa sil dizze stûfe, ynbannige tekstskriuwer mear om syn nasjonale betsjutting en om syn kultuer-histoaryske wearde as taalbefoarderer de skiednis yngean dan as literator. Hy naam skerp waar, mar foege fan himsels neat ta, net in wurd dat ferraste, net in gjalp út syn hert. Hy wist in soad, mar miste in eachweid. By al syn grappigens bleau er droech. Skûlnammen as ‘Eabele Trochnoasker’ en ‘In âld man’ sizze wat dat oangiet gâns. De betsjutting fan dy taalbefoarderjende wurking moat lykwols ek wer net ûnderskat wurde. As earne meidield wurdt dat Waling-om syn fak ferstie, dan hâldt dat yn, dat er wat withoefaak al sein wie op sa'n wize nochris sei, dat it net better sein wurde koe. Sa hat er mei de snedigens dy't him eigen wie it Frysk troch faaie riten hinne skuord, doarren iepenset en oaren iepenholden. Wat dat lêste oangiet soarge hy mei ‘Doaitse mei de Noardske balke’ (1848), ‘De Boeresionger’ (1857), ‘Mink mei 't oargel’ (1860) en ‘Frîske Sang’ (1874) foar mear lieteboekjes (it lêste allinne mei muzyknoaten), dy't streekrjocht nei de grutte Lieteboeken fan 1876 en 1886 ta liede soene en boppedat mei har smiten werprintingen ek har eigen libben en funksje hiene. Inkelde teksten soene tige folksriem wurde lyk as it kostlike ‘Simmermoarn’, wylst ek sangen as bygelyks ‘De mounlersdochter’, ‘Myn Tsjamke’ en ‘Do't pake yet feint wier...’ lang bekend west hawwe. Sa soene fan syn hân ek berneboekjes ferskine. It ‘Blommekrânske for de Fryske berntsjes’ (1851) wie mei syn Van Alpheneftige libbensleskes yn Fryslân it earste bondeltsje fan dat soarte en waard yn 1852-'53 folge fan noch fjouwer sokke samlinkjes, diskear mei plaatsjes en noch mear moraal. Syn twadde trijejierrich tiidrek mei stoffe foar 't jonge folkje soe yn 'e jierren 1904-'06 falle, doe't hy nei Esopus (de lêsberste), Gellert en Claudius teksten levere, dy't wat ‘djipper’ hout sniene. De stap fan in maatskippijkrityske Nutslêzing as ‘De wizerplaet’ (1853) nei in twa-petear, dêr't op it toaniel dy aktuele krityk út in tsjinstelling fan twa mieningen blike moast, wie net sa botte grut. Dat saneamde

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 52

Waling Dykstra Titelblêd fan ‘De Bye-Koer’

Winterjûnenocht, dat Waling Dykstra ynsette en mei ûnderskate maten hiele Fryslân oer beoefene (1860-'85), hat nei twa kanten syn ynfloed net mist. Om te begjinnen joech it de harkers in fleurige jûn mei in boadskipke foar thús derop ta, in leske dat meast mear de minsken ferbetterje woe as har omstannichheden en yn 'e praktyk wakker ûnttsjerklikjend wurke hat. Fierders hat krekt dy petearfoarm wer syn paadsljochtsjend wurk dien foar it amateur-toaniel, dêr't Waling-om ek wer net in lytse bydrage ta leverje soe. Yn syn toanielstikken is de ûntjouwing fan inkeld klucht (‘Sokke mar mear’) nei algemiene libbensles (‘De giergens bedraecht de wiisheid’) tige dúdlik te folgjen. Hy soe 32 titels op syn namme bringe, wêrfan't 13 (nei Molière 4) bewurkingen wêze soene. Fan 'e ierste stikken binne ek nochris op syn minst per stik trije neiprintingen ferskynd (mei in totaal fan 35), dêr't de hommelse bloei fan it toanielspyljen op ús doarpen op 'en klearsten mei oanjûn is. As populêrste stik moat ‘In útfanhûzer by de bakker’ (1860, 1870, 1878, 1900) jilde, in blijspul alhiel yn aleksandrinen skreaun, dêr't alve treflike sankjes by ynlaske sieten. Mei syn Jiskepûster-tema hat it in noch altyd lêsbere tekst, dy't moai tusken de utersten fan learing en fermeits trochsylt en fierders wol aardich represintatyf hjitte mei. In oar suksesstik hat ‘Oebele Glûper’ (1875) west, dat as in ferfrysking fan in ferhollânsking fan Molière's ‘Tartuffe’ foaral de skynfrommens fan 'e saneamde ‘finen’ bestride woe. Wylst Waling-om him yn syn stikken oan 'e iene kant hoede tsjin falske romantyk troch altiten it ienfâldige en natuerlike te bestribjen en troch yn 'e bewurkingen ôfwikende útlânske famyljeferhâldings ek altyd oan de Fryske situaasje oan te passen, hat er oan 'e oare kant it Fryskeigene gauris geweld oandien troch frjemde, boargerlike eleminten fan 'e foarbylden mei ham en gram yn it boerefermidden oer te plantsjen, ek as dy (lyk as dy op 't stik fan frijerij bygelyks) dúdlik stridich wiene mei de Fryske tradysje. It is net altyd like dúdlik oft wy hjir allinne fan in literêre beynfloeding prate moatte, of dat hjir de kwestje meispile hat fan dat it frjemde no ienkear altyd troait. Yn syn dichtwurk is Waling Dykstra troch syn direkte diksje meast by 't ûndichterlike ôf. Syn koartdichten binne komselden puntich, de anekdoaten faak te fier útspûn, de berime ferhalen draaie yn alle wiidweidigens meast ek mar om in lyts grapke. Fan alle personaazjes komt Haitskemuoi, dy't yn sa'n fiif lange rymstikken as ik-figuer foarkomt fierwei it bêst út 'e ferve. Hja kin hiel wol neist Aagtje stean. Fierders moat men mear earbied ha foar de dichttrant as foar de ynhâld, wat ek jilde moat foar de

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 53

Hânskrift fan Waling Dykstra: de kopij foar in skuorkalinder skreau er yn in al brûkt skoalleskrift (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 54

T.G. van der Meulen wize wêrop 't teksten fan mannen as Bellamy, Bilderdijk, Bürger, Groth, Ter Haar, Hölty, Langbein en oaren (ek guon dy't ferswijd bliuwe) bewurke binne. Hja wurde allegear ûnderhearrich - Tennyson's ‘Enoch Arden’ yn ûnrym! - oan syn by útstek persoanlike manear fan skriuwen, dy't folle mear it keunstke as de keunst iepenbieret. Natuerliker, ek fan taal, hat er him utere yn it proaza. De beide lange romansferhalen, ‘De silveren Rinkelbel’ (1856) en ‘De Frîske Thîl Ulespegel’ (1860) binne noch altyd lêsber, ek al binne hja fan komposysje en psychology (it earste stik wol minder slim as it oare) wat behyplik útfallen. De ‘Rinkelbel’ skaait wat út nei in histoaryske roman, dêr't oer de swakke steeën knap hinne skreaun is. Beide jouwe it maatskiplik bestean fan 'e tiid, sa't it him om oerhearskjend boerefermiddens hinne ôfspile, goed wer, yn 'e ‘Ulespegel’ dúdlik mei wjerlûden út 'e Spannumer tiid. Yn syn koarte ferhalen soe Waling-om literêr noch ta de heechste prestaasjes komme. Hy is dêryn it bêst op dreef as er spontaanwei ferhelje en beskriuwe kin, better dan as er útlânske stoffe beärbeidet (wêrby't boarnen as Fritz Reuter en Hebel lykwols noch wer befredigjender werjûn wurde as Auerbach en Zschokke). Yn 'e jierren foar 1860 wied er navenant it produktyfst. By him fine wy ek wer it besykjen om 'e ferhalen yn in soarte fan ramt te krijen. Yn guon stiet ‘Gritseboerren’ (foar 't neist Spannum) sintraal, yn oaren de pleats fan ‘Gealeboer’, mar ek dingen as in ‘winskhoed fan Fortunatus’ en in ‘skearspegeltsje’ kinne it gearbinende elemint wêze. Yn ‘Twa útfenhûzers by Nammenom’ (1864) slút it ramt. Yn ‘In dei fen plezier’ (1853) falt de krekte beskriuwingskeunst op. Leaver as al syn ferhalen yn skiften yn te dielen (se binne wol yn sa'n acht hokjes ûnder te bringen) mei hjir op 't aljemint komme dat yn alle sjenres in skat oan folkskundige gegevens sit, sêgen en mearkes, spultsjes en feesten, wensten en brûkmen, tefolle om byinoar yn ien bân te hâlden. Op 'en doer soe krekt dy folkskundige wearde fan it wurk wolris hieltyd swierder komme kinne te weagen. Yn folle ding as folksskriuwer (en ek as boarne foar 't folkskundige) de wjergea fan Waling Dykstra, mar as 't der op oankomt earder syn grutte tsjinpoal, wie Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1906), in man fan gâns beroppen (klokmakker, bakker, brievegaarder), dy't op 't lêst neist emigraasje-agint ek redakteur-útjouwer fan 'e Burgumer krante wie. Sa evenredich as Waling-om troch 't libben gie, sa hinne-enwerrich wie dit ‘fet fol tsjinstridichheden’. Nei ferrin fan tiid like grut foarstanner fan liberalisme en ferljochting en like grut bespotter fan skynfrommens, fielde er him

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 55 yn 't geastlike lykwols tagelyk it ‘bern dat yn 'e bosk fordwaelt’. Hy bestie it ek om ‘lofts’ te tinken en him mei-iens oan 'e glâns fan 'e adel te bedrinken. In ‘gefoelsminske’ is er neamd, ‘bluisterich’ en ‘oerdwealsk’, in man mei in ‘flinternatoer’. In romantyske twaslachtigens fan oergefoeligens neist krityske radikalens soe oer persoan en wurk lizze fan dizze Burgumer, dy't ek utersten as Harmen Sytstra (dy't him op gleed holp) en Waling Dykstra as freonen meimakke. Mei de lêste moat er yn ien sike neamd wurde as pionier fan it Winterjûnenocht en fan it Toaniel, mar dêr hâldt yn 't literêre de oerienkomst fierhinne ek al mei op: dat fan Tsjibbe syn útwrydske ûnharmoanyske natoer krekt witwat yn syn wurk werom te finen is, sil it ferskeel tusken beide mannen sa opmerklik meitsje. It debút, it fers ‘Weamoed’ (1849) set wat dat oangiet fuort al in toan. It is in ‘Weltschmerz’-eftige kleisang op it libben, dat foar de dichter sels ien grut stik fertriet is. Dêrfoaroer mei syn earste boekútjefte ‘Trîntsje mei de rommelpot’ (1850), in rige lieten op besteande wizen, mei syn mear ferheljende sangen as ûndertitel wol ‘en nift fen Doaitse mei de Noardske balke’ drage. Folle lyrysker lûd is dan wer te beharkjen yn ‘Mîn suchten en mîn sangen’ (1859), in swier-romantyske bondel mei in tapaslike titel, wêrút it ‘Op de heide’ it bekendste liet wurde soe. Dat boekje fertsjinnet noch altyd omtinken, lyk as ek syn elegyen op Eeltsje Halbertsma (1858) en Harmen Sytstra (1862). It idyllyske fan in rustyk libben koed er besjonge (‘Snieuntojoun fen in Arbeider’, 1859), mar ek, yn frouljusklean ferstutsen, de krityske moralist úthingje (‘Oertinkings fen in Kastleinsfaem’, 1870). Syn dichtwurk sieten fierders útrinders yn nei oan 'e iene kant it sljochtwei strjitteliet en de oare kant út nei in ‘komysk sangstik’ as ‘Patsjes’ (1872) en

Omslach fan ‘Mîn suchten en mîn sangen’ nei opera's of sjongspullen as ‘Goede Fetse’ (1890) en ‘Jan en Janke’ (1898), it lêste opdroegen oan 'e Fryske adel: allegear teksten mei de frjemdste en wûnderaardichste útsjitters, wurk dat neffens syn eigen (net-útkommen) betinken ‘boppe de tiid’ stean soe. Bestand tsjin tiids tosk hat wol wer west syn ‘Lânforhuzerssang’ (1884), dy't nasjonaal-sjoen by it ferlies fan Fryske folkskrêft lâns dichte is en yn 't humanitêre it tragysk lot fan 'e Yndianen net achte. Foar ‘Myn Frysk folksliet’ (1904) woed er dan ek mei opsetsin in tekst ‘sûnder bloed’ meitsje. Yn 'e selde snuorje as Hjerre Gjerrits en Waling-om hat Tsjibbe Gearts him ek oan it romansferhaal weage. It resultaat wie ‘Fen 1856 oan 1859’ (1860), dat min ofte mear anonym ferskynde, foar 't neist om't it in ‘storisk teltsje’ wie en guon personaazjes

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 56

Hânskrift fan T.G. van der Meulen: brieffragmint dêr't út bliken docht dat er de timmerman opdracht jaan wol ta it meitsjen fan in studearkeammerke dêr't him net ien benei komme kin (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 57 noch yn wêzen wiene. Mei syn lange, eigenaardige ûndertitel wol dit ferhaal sa echt mooglik foaral in warskôging ynhâlde tsjin drankmisbrûk. Alle singuliere ‘gaven’ fan Tsjibbe-as-ferteller rinne hjir al gear. Syn humor dy't it prekerige fan 'e ‘sydpaadsjes’ mei glâns oersljochtet, syn each foar it lytse ûnderdiel, syn keunst fan typearjen, syn brykspringende fantasyen, al dy dingen binne hjir byinoar te finen, droegen fan it beweechlike ritme dat syn skriuwen sa eigen wêze kin. Syn sizzen ‘De skrieuer wier for in diel dielgenoat fen de storie’ moat ek jilde foar de measte koartere ferhalen. Fragmintsgewize wurde syn ‘tobinnenbringens’ dêr út in ûnthâld as in almenak op 'e raarste plakken trochhinne mjokse. Ut ‘It hurdsilen op sé by Harns’ (1877) wurde wy bygelyks wiis, dat er yn 'e tsjerke altiten in fisioen krijt fan in koarddûnser en op 'e dûnsflier altyd de ‘dea dânsjen’ sjocht. Dat hold him blykber tige dwaande, want yn in reportaazje as ‘De Lân-geanne to Feankleaster’ (1877) is er ‘wer in nacht neijer oan 't grêf’, om yn it satirysk-krityske en ek sa kostlike ‘In droom’ (1877) sels al dea to wêzen. Komselden hâldt er him oan syn ûnderwerp (boekbesprekken en skôgingen foar de krante en foarlêzingen net útsûndere). It iene hellet by him altyd it oare út en is in lust om him struiend mei sitaten op al syn reizen (‘Twa dagen hear’, 1853) en op syn wûndere dwylpaden te folgjen en dêr mannen as ‘Jager fen 'e Saiter’ (1860) en ‘Britting de gûchelder’ (1899) te moetsjen. Hy mei op 'e tekst wêze oer freonskip (Harmen Sytstra), bekearing (Sijke Lape), oer byleauwe (‘Fen in spoekeblom’, 1892) en oare spoekeftige dingen, oer bigamy (‘Nei 't libben’, 1901) en moard (‘In tobinnenbringen út myn libben’, 1901), it docht yn nijsgjirrigens net ûnder foar de brike situaasjes, dêr't er him ek sa yn útlibje kin, lyk as bygelyks yn ‘De earste kear’ (1851), of yn ‘In Snjeuntojûn’ by Steffen Krîns' (1854). As helpmiddels ta dy humor sil er him ek betsjinje fan ‘speaking names’ (Romkje Tsiisrasp), gelearde wurden of ûnferwachte byldspraak brûke, dommens of geleardens te-kyk sette. Sokke dingen misten har útwurking ek net yn it toaniel, in sjenre dat hy mei it earste opfierde Fryske stik ‘Mâl út mâl thús, în twa gedoentens’ (1860) ynsette soe. Krekt sa't er by it Winterjûnenocht witwat oan toanieloanklaaiïng dwaan koe, lyk as in soarte fan strieljende kosmos as dekor yn ‘It âlde en it nije jier’ (1876), sa joech er by syn stikken ek altiten sekuere oanwizingen hoe't der spile wurde moast. Hy doarst ek alles oan. Yn it wat drakerige ‘In stoatersk dasspjeldtsje’ (1899) moast de minsken op 'e planken in moard foarset wurde en in lôgjend fjoer mei in geastferskining moast it bekearingsstik ‘Trye Snieuntojounen’ (1870) as ‘attribút’ tsjinje. Klinkt yn dat stik al krityk op 'e justysje troch, de skynfrommens en 't drankmisbrûk soene wer hikkele wurde yn ‘Troch 't Tsjoede ta 't Goede’ (1876), in stik dat eink in ûnderdiel is út 'e ramtfertelling ‘Stelling en Godstsjinst’ (1867). It útkloarkjen fan Sibbel yn dat stik jout mei it lesjaan fan Master Broor yn ‘It oproer yn de skoalle’ (1901) de prachtichste brokjes toaniel. ‘Murk fen Ipekolsgea’ (1884) en ‘De reis nei de jichtmasters’ (1898), beide nei Eeltsje Halbertsma, binne yn har soarte feroaringen mei útwreidingen dat ek ferbetteringen binne by 't oarspronklike. Byleauwige Bontsje út ‘Murk’ is in kreaasje. Bewurkjend koe Tsjibbe syn fantasij hjir bod jaan, wat er spitigernôch oersettend ek dien hat. Sadwaande kin syn ‘Lenore’ (1880) net helje by Salverda sinen en is yn syn ‘Brokstikken út Goethe's Faust’ (postúm 1912) de Burgumer sels wer fierstentefolle

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 58 oan 't wurd. Hy wie no ienkear dy't er wie en liet him net troch in foarbyld stjoere, sadat ek syn mearkes nei Grimm (ferspraat 1860-1909) net foldwaan kinne. Dat kin op himsels syn oars sa nijsgjirrige blomlêzing ‘Moaye Blommen’ ek net: wylst er der neat fan eigen hân yn opnimme woe (s. 286), parte er himsels like fleurich de measte romte ta. Sa min as wy út syn follesidich wurk sicht krije op syn personaazjes, sa folleste mear krije wy lykwols ynsjoch yn 'e skriuwer sels: in nuveraardich hear.

4.9

Troch Waling Dykstra en Tsjibbe Gearts op har hege jierren oant yn 'e 20ste ieu te folgien, is ûnder de bedriuwen foarbygien oan ferskiningen en ferskynsels dy't op syn minst safolle omtinken fertsjinje. Yn 't foarste plak kin it ljocht hjir efkes falle op it ‘Oera Linda Bok’, in mysterieus hânskrift, dêr't, yn aparte lettertekens útbylde, sabeare Aldfrysk yn stiet. Neffens de ynhâld te datearjen op de 13de ieu soe it al foar it begjin fan ús jiertelling gearstald wêze. Bûten de oerskiednis fan 'e Friezen, de âldste bewenners fan Wralda, wurdt yn it besûnder de foarteam fan it slachte Over de Linden beljochte. In fiere neisiet út dat staach soe yn 'e lêste sechstiger jierren it manuskript dan ek yn ôfleveringen yn Ljouwert besoargje litte. Hoewol't guon fuort yn 'e echtens leauden, koene oaren ridlike gau fêststelle, dat it om in falsifikaasje gie en dat ien man de auteur wêze moast. Nei't ûnder oaren foaral de neamde ôfstjoerder, Cornelis Over de Linden út Den Helder, der op oansjoen wie en der fan Dútske kant ek alris in Oer-aryske Friezebibel yn sjoen wie, wize lettere ûndersikingen - ek op grafologyske grûnen - mei gâns mear oertsjûgingskrêft yn 'e rjochting fan in ‘practical joke’ fan Joast Hiddes Halbertsma. It ien mei 't oar jildt it hjir lykwols ien fan 'e aldernijsgjirrichste mystifikaasjes út 'e hiele literatuerskiednis, wêrfan't nei langer as in ieu de beskiedende ûntmaskering noch altiten te kommen stiet. Op grûn fan de modernistyske teology fan de tekst en it parodiëarjende karakter fan de mystifikaasje waard it hânskirft letter yn ferbân brocht mei François Haverschmidt. Yn syn tiid lichtwol bedoeld as in parody op Sytstra's romantyske skôgingen soe dit hânskrift yn 'e praktyk lykwols net in ôfsluting fan in tiidrek wêze, likemin in begjin fan wat nijs lykje, mar doch ek net in folslein anagronisme hjitte meie. Want der hong dy tiden likegoed wat yn 'e loft, dêr't it net iens sa bot yn misstie, wat fan in nij wekker wurden, wat fan in nije besieling dy't benammen yn 1876 yn follerlei foarm stal begûn te krijen. Dat jier sette it stribjen útein om ta ienheid fan stavering te kommen en soe, net sûnder kreauwerij, ek it earste grutte ‘Frysk Lieteboek’ ferskine. Datselde jier begûn boppedat ûnder redaksje fan Oebele Stellingwerf mei (yn 't earstoan) Waling Dykstra it radikale ‘Friesch Volksblad’ út te kommen, dat like folle yn 't ferlingde lei fan Sytstra's striidrop fan ‘lyk rjocht foar elts’ as fan de krityk dy't langentiden moralisearjend en oantsjuttend al bedreaun wie yn Nutslêzing, Winterjûnenocht en Toaniel. Dêrneist soe nettsjinsteande dyselde krityk, ommers foaral rjochte tsjin de tsjerke, it Kristlik Frysk Wykblêd ‘Foar de Friezen’ fan wâl stekke, mei de jonge warbere Rinze Zylstra (1856-1878) fan Itens as stjurman, in lyts begjin dat yn 'e foarm fan oersettingen fan Bibelfragminten gâns ferfolch krige en yn 'e praktyk hieltyd sterker in ûntkenning betsjutte fan dat Frysk itselde wêze soe as ‘ûntsjerksk’.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Dat Toaniel net itselde wêze hoegde as ‘moraal’ bewiisden Sjouke Hylkes Hylkema (1852-1922) en foaral Tsjeard Ritskes

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 59

Velstra (1840-1918), dy't mei falsk-romantyske útwrydske nocht-en-wille stikken it Ljouwerter Krite Toaniel (it lettere Ljouwerter Toaniel Selskip) jierren wurk op 'e planken joegen. Doe't yn Selskipspriisfragen oan Velstra syn sentimintele ynstjoeringen kear op kear de foarkar jûn waard boppe natuerliker stikken fan ûnder oaren ien as Oebele Stellingwerf, doe soe dat yn 1880 ta de oprjochting liede fan 'e Keamer ‘Gysbert Japiks’, wêryn't tagelyk de moraal fan in Waling Dykstra omset waard yn útbylding fan it werklike. Neist Stellingwerf waard yn 't literêre Piter Jelles Troelstra de siel fan dizze beweging, yn syn wize fan ferskinen en mei syn idealisme in fernijde romantyk, in lôge dy't heech útsloech en wer dôve. Fan de skriuwers, soms foarrinders, soms tuskenpersoanen, soms aparte of losse byrinders, moat alderearst neamd wurde Salverda syn âld-learling Lucius Columba Murray Bakker (1822-1911), húsdokter te Huzum, ien fan 'e apartste mar ek ien fan 'e literêrste ferskiningen op 't Fryske mêd, like grut libbensgenieter as taalkeunstner. Wie syn bydrage oan it Frysk Lieteboek mei 14 nûmers al net lyts, mear omtinken noch moat hy as oersetter ha. Syn ‘Preaukes’ (1881) út Goethe's ‘Faust’ litte syn grut gefoel foar poëtyske effekten en syn konkrete byldingskrêft op lokkige wize útkomme. Dat ‘De boppewetske’, in oersetting fan 'e Anglo-skotske folksballade ‘The outlaw Murray’ noch altiten yn hânskrift leit, is dêrom in spitige saak. Fanwegen syn problematyske ynstelling yn alles syn tsjinpoal wie Gerben Postma (1847-1925), ûnderwizer, omkesizzer fan Harmen Sytstra, freon fan Hjerre Gjerrits. Ienlik en ûnharmoanysk, oergefoelich en kreauwerich, hat dizze Iduna-neibloeier witwat ôfskreaun dêr't mar in bytsje fan yn boekfoarm útjûn is: ‘Uet myn skrjuwboek’ (1889) en ‘Swealtsjeblommen’ (1891). Ferspraat yn tydskriften binne (ek ûnder skûlnammen as Ids, Sanne Roels, In âldfeint, In dissenter, In Minske) hiel wat teksten fan him op te djipjen, wakkere ûngelikens fan toan, fan leaflik en oangripend oant gearkrongen tsjuster. Gauris is der sibskip mei ien as Tsjibbe Gearts, lyk as wa't er as oersetter ek min yn 'e bocht koe. Wied er as bibel-oersetter wol ien fan 'e grutte pioniers, fierders soe fierwei it measte yn it hânskrift titele ‘Olive en Ikebledden’ (‘út- en ynlânske spullen’) lizzen bliuwe. Bûten sa'n 80 psalmen binne dat teksten nei 't Aldingelsk (û.o. de ‘Seafarer’), nei 't Dútsk (Goethe en Schiller), nei 't Gryksk (Esopus en Xenophon), nei 't Italiaansk (û.o. Dante), nei 't Latyn (û.o. Sallustius), nei 't Noarsk (Björnson), nei 't Platdútsk (Sophie Dethleffs) en nei 't Sweedsk (Nicander en Runeberg), in ûnbidich ferskaat dat spitigernôch folle mear in eigensinnige wurkdrift op skrift ferriedt as literêr talint iepenbieret. De tragyske libbensrin fan in oare skriuwende skoalmaster, Sake Knjilles Feitsma (1850-1918) hat grif ûnderstek dien oan de ûntjouwing fan syn grut literêr talint. Yn syn wurk binne twa tiidrekken te ûnderskieden, foàr 1893 de bettere folksskriuwerij, dêrnei in Zola-eftige ‘fotografy fen 't ûnhuere’. Ut dy earste tiid kippe tusken rym (‘Fen earder en letter’, 1891) en ûnrym (‘Saun ris om’ en ‘For sprekkers en lêzers’, beide ca. 1889) de Fryske mearkes opheind út 'e folksmûle der fier út, sadat ‘Der wie ris’ (1893), dêr't hja foar in part yn sammele waarden, mei fan 't bêste oan folksferhalen út 'e hiele ieu befettet. It is de earste Fryske folksmearkesamling. Net bondele noch waarden syn ‘Teltsjes fen Aldomke’ dêr't meast ek in better slach ferteltrant yn werom te finen is. It sosjale elemint, hjir al mear of minder dúdlik oanwêzich, soe yn

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 60 alle neakenens en mei krêft fan taalbylding allesoerhearskjend wêze yn de lettere realistyske sketsen. Mei sprekkende titels as ‘Ut 'e modder fen 'e maetskippij’ (1893), ‘Ut it ryk fen de earmoed’ (1901), ‘Raer folk’ (1906), ‘It twadde wiif’ en ‘Troud wiveleed en bernelot’ (beide 1907), ‘In forskoveling’ (1908) lizze hja de selskant fan 't libben mei al de liderlikens en dierlikens bleat, mei it doel om by de lêzer ‘wearzge’ op te roppen en him sa ta ‘genezing’ oan te setten. Dy felle skilderingen is ûngelikens oer tocht, wat ek it gefal wie mei syn oersetting fan it Markus-evangeelje (1897), wêrfan't it bibelsk-wijde by guon skeind oerkaam. Wurkjen mei taal wie Feitsma lykwols wol tabetroud, dat it betsjutte in ‘traktaasje’ en in ‘skatkeammerke mei taalrykdom’ foar in oaren. Dy oare wie Lútzen Harmens Wagenaar (1855-1910), dûmny yn Wûns, Heech en Ljouwert, fan útsprutsen rjochtsinnige kant yn dy snuorje wol de bekendste en meast betsjuttende skriuwer. Syn jeugdwurk ‘Tsjerk Ages’ (1878) is in histoarysk lêsstik dêr't it ferrin fan 'e Reformaasje yn Fryslân net ûnfertsjinstlik yn útbylde wurdt. Bûten it folksriem-wurden liet ‘Yn de iere moarn’ sil Wagenaar foaral bekend bliuwe om syn mearkes (‘Teltsjes fen Omke’ en inkelde oaren), wêrfan't inkelde út 'e folksmûle optekene binne en ek guon neifolgingen nei Grimm binne. It fierwei aardichste mearke fan ‘De ierdmantsjes fen Nikelsgea’ (1879) is lykwols foar 't neist gjin bewurking. Postúm is it measte fan syn wurk sammele yn ‘Moai sein, Lútzen’ (1917), in titel dy't jin syn striidskriuwerij (1885-'86) mei Piter Jelles yn 't sin bringt en dêr't hy ‘Hark-ris Piter’ (1886) ta bydrage soe. Neamd kin hjir noch wurde Auke Boonemmer (1823-1894), ferver, fanwege syn liet ‘Breidzje’, syn fers ‘De Fryske Polderjonge’ (1876), syn proazastik ‘De toga’ (1888) en syn ier toaniel ‘It oarde boask’ (1865), in stik yn froede aleksandrinen. Fierders ek Douwe Hansma (1812-1891), tekenlearaar, om syn novellen mei histoaryske ynslach en syn ‘Teltsjes yn de Stoepe’ (1869). Dan Piter Bleeksma (1821-1897), skoalmaster, om syn histoarysk romansferhaal ‘Marten Clant’ (1871), en Japik Asman (1833-1902), skuonmakker en skearbaas, om syn histoaryske ferhalen net sûnder spanning skreaun. Ek Jan S. van der Steegh (1831-1882), bakker en konsjerzje, mear om syn rake sketsen, yn ‘In oantinken’ (1884) postúm bondele, as om syn toanielwurk. Boppedat Wynsen Faber (1830-1918), skoalmaster, om syn epigram-eftige ‘Pompier-kladtsjes’ en inkelde fan syn oersettingen, wurk dêr't spitigernôch neat fan sammele is. En foaral noch Jentsje Sytema (1824-1885), boer en fan memmekant út it Halbertsma-laach, yn waans treflike, friskrityske ‘Katechismus’ (1878) de nije tiid him like fûl oantsjinje soe as yn 't tariedend wurk fan Stellingwerf.

4.10

De wichtichste grûnlizzer fan 'e nije romantyk wie Oebele Stellingwerf (1848-1897), ûnderwizer, omkesizzer fan Waling Dykstra. Nei't er suver blyn wurden wie, soed er him as sjoernalist-politikus fierder ûntjaan. As redakteur fan it ‘Friesch Volksblad’ (1876-'99) waard ûnder syn hannen it frijbliuwende liberalisme omsmeid ta in striidber sosjalisme, dat ek as in Frysksinnich radikalisme bestimpele wurde kinne soe. As kranteman skreau er foar 't earst yn it Frysk oer de maatskiplike fraachstikken fan 'e

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer tiid, en yn sok treflik Frysk dat gâns him noch foar in blomlêzing liene soe. As literator kaam er foar 't earst mei toaniel dat, mei foarbygean oan it wenstige belearende of falsk-romantyske of sabeare humoristyske, fan it werklike libben útgean woe. Sa brocht it stik ‘Giet

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 61

P.J. Troelstra as jongfeint it sa?’ (1881), ûnder it motto ‘Uet it libben, nei it libben, for it libben’, echte wiere minsken op 't toaniel, wat foar dy tiid hiel wat nijs wie. Toanieltechnysk wie it boppedat in boppe-slach, om't de útwurking him knap ôfgien wie. De feiten joegen oan dat mei ienfâld en dregens it boerelibben foar sucht nei drank en wielde behoede wurde koe. It lettere realistysk-tendinsjeuze toaniel soe hjir op werom te fieren wêze. Nei syn blijspul ‘It húsbisiik by Goasseboer’ (1888) soe dy tendins al wat sterker útkomme yn ‘Hoe't de nije dominy en mâlle Thys elkoarren bikearden’ (1889). Yn 1882 wied er troud mei Geertruida Christina Jentink (1852-1918), in dûmny's dochter, letter bekend as it krantewyfke, in frou mei alluere, dy't har mei fjoer ynsette foar idealen as gehielûnthâlding, frouweemansipaasje en maatskiplike herfoarmingen. Yn har ferhalen lit hja dat as regel goed útkomme. As oersetting fan har hân fertsjinnet ‘De earste Jeneverstoker’ (1893) nei Tolstoj foaral omtinken. Piter Jelles Troelstra (1860-1930), master yn 'e rjochten en steatsman, soe de belicheming wurde fan dat nije romantisme dêr't yn 't begjin dúdlik twa kanten oan sieten, yn 't nasjonale de striid foar de ferheffing fan folk en taal, yn 't literêre in ôfstânnimmen fan 'e folksskriuwerij. Wat dat lêste oangiet wie de bondel ‘It jonge Fryslân’ (1882), yn 't ljocht jûn mei Onno Harmens Sytstra, in program op himsels. Dizze blomlêzing mei syn treddelhûndert siden sangen en rimen fan jonge Fryske skriuwers woe bewize dat yn taal it ‘selsfielde’ fortolke wurde koe en dat ritme en klank dêrby har ‘biteikenis’ hiene. Mear as wa ek soe Piter Jelles dat dêr sels bewize, sa't er him tsjin 'e eftergrûn fan in fleurich en kleurich folkslibben lyk de ‘Volksdichter’ fan De Genestet, mar mei minder taalmacht as in Murray Bakker, spontaanwei útsjongt alhiel ûnder ynfloed fan 'e Dútske romantyk en mei net in spoar fan de Hollânske Tachtigers yn him. En sa't yn syn dreamen oer Fryslân it Fryslân fan syn dreamen ûntstiet, sa wurdt syn langjen nei lok in lokkige langst dêr't alle Friezen fan skypje moasten, net allinne om't it sa moai wie, mar tagelyk om't it in weitsrop wie tsjin nasjonale dodze en dea. It begjin fan Piter Jelles syn skriuwerij hie foaral yn ferbân stien mei de oprjochting fan de Keamer ‘Gysbert Japiks’ (1880) foar werkliker toaniel. Under de skûlnamme fan Eelke hied er yn 't ‘Friesch Volksblad’ (21-III-1880) Hylkema's stik ‘In houliksoanfraech’ ûnder it motto fan ‘soks docht in Frysk famke net’ (nammentlik ‘nimme’ yn pleats fan ‘har nimme litte’) op syn ûnwerklike ynhâld feroardiele. Syn eigen stik ‘Oan 'e sédyk’ (1881) moat dêr dan ek as in reaksje op sjoen wurde. It is as frije bewurking fan in Hollânske werjefte

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 62

Titelblêd fan ‘For Hûs en Hiem’ fan A. Theuriet's ‘Jean-Marie’ net fuort in poerbêst stik wurden, mar it ammet wol in sfear fan echtens sa't it hjir foar 't earst jonge minsken mei har problemen oer it fuotljocht bringt. Mei ‘Fryske Brilloftswille’ (1881) en ‘Wiersizzerij fen âlde Foekje fen Heech’ (1881-'82) gied er as persoan respektivelik mei foardrachten en it lêzen fan famme-hannen mank it folk stean. Letter soe âlde Foekje as syn twaddeik fungearje; earst al yn 'e neamde striidskriuwerij mei Lútzen Wagenaar en ek nochris oan 'e ein fan it earste fan 'e trije tiidrekken dêr't syn wurk him yn ferdiele lit. Tsjin 'e eftergrûn fan 'e minne tachtiger jierren ferskynt midden yn 'e earste perioade it ‘Nij Frysk Lieteboek’ (1886) dêr't er sels mei byldzjende lieten en slepende meldijen, dy't der wakker by it folk ynfalle soene, ta bydroech. Titels as ‘It Aldershûs’, ‘Tinkstû jit’, ‘De Widzesang fen 't Seemanswiif’ en ‘Eala Fria Fresena’ sizze wat dat oangiet al genôch. It is ek de bekroaning fan in earste faze fan in spontaan-sjongend dichterskip, dêr't mei ‘De Kriichssang fan it Ideaal’ al in toan fan opstannigens yn trochklonken hie. Yn it eigen tydskrift For Hûs en Hiem, oprjochte (1888) tsjin de laksere selskipsorganen, waard net frij fan retoryk yn ‘In nije tiid’ (1890) dat opstannige omset yn in hertstochtelike rop om ferset tsjin ûnderdrukking en earmoed. Guon yn 't hert rekke lêzers betanken. Troelstra naam mei ‘Alde Foek fertrietlik’ ôfskie. It sjongen wie dien: de romantikus yn him hie belies jûn tsjin de politikus. Tusken dit ôfskie en de opstiging fan ‘Lêste Blink’ (1925), dat as alderlêste fers in oandwaanlik alderlêste ôfskie wêze soe, leit de koarte oplibbing fan 1909, dy't (ûntstien út in polemyk mei Dr. Schepers) de gâns rikere fruchten fan in ‘Rispinge’ opsmite soe, in samling fan al de âldere fersen mei inkelde nije, wêrûnder ‘It koalsiedterskjen’ (1909). Dat ripere fers oer in âld gebrûk dat ta symboal fan folksstriid wurdt, hat likefolle te tankjen oan oantinkens út syn jonkheid as de syklus ‘It âlde doarp’ (1909), dy't om it eardere ‘De âlde toer’ (ca. 1881) hinne skreaun is. It is it oangripend relaas fan ‘Stiens revisited’, like follesizzend as ‘Fen Liet en Libben’ fan syn hân, dat de ‘Rispinge’ as kommentaar en útlis begeliedt. Dizze ‘Rispinge’ dy't troch lettere fynsten mei in foege neirisping út te wreidzjen wêze soe, hat in yndieling yn skiften meikrigen, dêr't mar min de gronologyske ûntjouwing as dichter yn nei te kommen is: as begjinfaze de lotsferbûnens mei it folk mei fersen oer 't ferline (‘Teaco en Gerbrich’) en mear noch oer brûzjend libjen en leavjen; dêrop oanslutend mei fersen fan striid it stadium fan besinnend yn bestân stean,

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 63

Ier hânskrift fan ‘Pieter Troelstra’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 64 fan hifkjen en taasten (‘De Striid om it Heechste’), en by einsluten de faze dêr't it opkommen foar it proletariaat sintraal yn komme soe te stean. Yn it proaza is dizze ûntjouwing fan ‘Wylde Hierren’ nei ‘Gelove en algemien stimrjocht’ ek wol sawat werom te finen. It lêste is in stik út ‘Nei de Stoarm’ (1886), it slotwurd en tagelyk de geefste bydrage yn 'e striidskriuwerij mei Wagenaar, dêr't er yn ‘Fij Lútsen’ (1885) ek it earste, wat rimpen útfallen, wurd yn hân hie en mei rjocht en reden de dûmny ûnfrysk litten en behâldend dwaan oanwreaun hie. De man dy't him ûnder de namme fan ‘Gabe fen Grouwergea’ mei it delbêdzjende ‘Hâldt op, jonges!’ ek yn 'e striid jûn hie, wie Japik Hepkema (1845-1919), skoalmaster en stifter fan Hepkema's Krante (1874). Hy stie in stikhinne oan Troelstra syn kant, wat er yn in mannich toanielstikken, bygelyks yn ‘De reade flagge’ (1893), in titel dy't in lading fan gefoelssosjalisme dekt, ûnder de skûlnamme fan ‘Doitse Sibbles fen Warstiens’ ek nochris ûnderstreke. Fan 'e literêre meiwurkers fan Piter Jelles kin alderearst neamd wurde Sjoukje Maria Diederika Bokma de Boer (1860-1939), syn earste frou, dy't ûnder de skriuwstersnamme Nynke fen Hichtum ‘Teltsjes yn Skimerjoun’ (1887) levere mei ek inkelde mearkes fan Andersen yn oersetting. En fierders benammen Tsjalling Eeltsjes Halbertsma (1848-1912), skoalmaster yn Ternaard, pakesizzer fan de ‘tredde fan 'e bruorren’, dy't Piter Jelles as samler fan ‘For Hûs en Hiem’ opfolgje soe, lykwols sûnder dy syn besieljend lieding-jaan. It neist komt er him noch as tekstskriuwer-komponist yn syn trije sjongbondels ‘Nije Fryske sangen’ (1902-'06). Fan it fersewurk klinkt yn ‘Oan 't Fryske Waed’ in tige eigen lûd, dat ek te beharkjen is yn syn noch altyd lêsbere histoaryske ferhalen. Yn 'e beide dielen fan ‘Ut it âlde laech’ (1912) is it measte wurk sammele. As blijspul en fan taal is ‘It Boerke’ (1905) better slagge as syn te frije bewurking ‘Japik Bûterblom’ (1905) nei Molière's ‘Le Bourgeois-Gentilhomme’. In tredde meiwurker yn 't literêre (en te sjen oan syn apart ferskynd fers ‘Tofreden of net’, 1890, ek yn 't politike!) wie Cornelis Wielsma (1845-1922), skoalmaster te Grou. Yn ‘For Hûs en Hiem’ (jiergongen 1888 en 1889) skreau er in sântal proazastikken ûnder de titel ‘Ut Marswier’, koartswilige, soms bizige sketsen fan Grouster doarpslibben, kultuer-histoarysk fan grut belang en faak en folle ek net sûnder letterkundige wearde. Datselde moat ek jilde foar syn bydragen mei algemiener ynhâld oan 'e sneonsnûmers fan 'e ‘Leeuwarder Courant’ (1906-1915) ûnder de titel ‘Om yen hinne’. Mannich fragmint út dy foech santich stikken soe op grûn fan geve styl en suver taalgebrûk in werprinting ferneare kinne, sa't dat guon fan syn aardige berneferskes (‘Us Bijke’ bygelyks) al sa faak barre mocht hat. Ek as skriuwer fan snedige foardrachten en sankjes (de lêsten as regel op bekende ‘schlager’-wizen) hat Wielsma namme makke. Hja tsjinnen it modernere Winterjûnenocht, dat om 'e ieuwiksel hinne fan moraal langer net witte woe. Yn in fjouwertal bondeltsjes binne hja doedestiids yn 't ljocht jûn. Guon teksten waarden wiidferneamd, net yn 't minst it kostlike, earst gâns opskuor-jaande antyleafdeslietsje ‘Martsen’ (op 'e wize fan ‘Suzanna’). Romantysker wie Sikke Sibes Koldyk (1861-1927), timmerfeint en boumaster, dy't syn wurk yn ‘For 't Fryske Hert’ (1893) sammele hat. Under de skûlnamme Eska hat er wolris flotte fersen levere, wêrfan't lykwols net folle tsjin 'e tiid bestand west hat. It heechste besykjen wie ‘De wet

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 65 fen Sinaï’, in wat prekerich leardicht dat net yn 't skaad stean kin by it byldzjende en nijsgjirrige fan ‘De boumaster fen de Aldehou’. It ienfâldichst en oansprekkendst komt de skriuwer noch oer yn ‘Us Pake’ boekje'. Neist in âld-romantyske en op syn âldfrysk klaaide ferskining as Jan Hendrik Jetse van Wageningen thoe Dekema (1860-1908), heareboer te Jelsum, mei syn fluchskrift yn Iduna-stavering ‘Friesland înna wiel end ho der üt’, kin better as yn 'e folgjende ieu hjir Onno Harmens Sytstra (1858-1939), skoalmaster te Ljouwert, te praat komme. Begûn as meiwurker fan Piter Jelles yn ‘It Jonge Fryslân’ (1882), dêr't allinne fan syn bydragen ‘Op it iis’ genietber yn is, soed er as Colmjon syn opfolger fyftich jier (1885-1935) samler wêze fan 'e tydskriften fan it Selskip en soe ek wat langer wat mear yn dat liberalere en behâldender farwetter meisile, mear útblinkend yn trouwe warberens en earnstige weardigens as yn it ferrassende of sparkjende. Syn grutte fersen, lyk as ‘De Friezen’ of ‘Grutte Pier’ binne mear fan 'e âlde romantyk as fan 'e nije. Allinne ‘Simmerjoun op 't wetter’ (1910) is in aardich ferske. Syn proaza bondele yn ‘Frysk forskaet’ (1903) en ‘Fen alles hwet’ (1906) is ek de toarre kant neist. Lyk as alle samlers hat er rûnomwei oerset mei net al te bêste útkomsten. Foar Goethe's ‘Hermann und Dorothea’ rikte syn taalmacht lang net fier genôch. Fan de beide bruorren Van der Burg, Sjirk Linses (1863-1932), notaris te Makkum, en Jan Linses (1864-1905), boer te Arum en Jelsum, stiet Sjirk mei syn ‘Twa Fryske sêgen’ (1915) en ‘Fen lang forlyn’ (1917) literêr net fier fan O.H. Sytstra ôf. Mei in sintúch foar geve taal kin er der net mei dwaan wat de folle dichterliker Jan berikke soe yn ‘It Heitelân’ (1903), dat wol ús twadde folksliet neamd is. Paste Jan Linses hiel wol yn syn tiid, dat moat op grûn fan syn persoanlike utering mear noch jilde foar Jan Ritskes Kloosterman (1847-1914), boer te Twizel, mar faker ûnderweis, dy't lyk as de Hollânske Tachtigers sonnetten skreau, sûnder fierder fan har beynfloede te wêzen. De natoer, spegel fan syn siele, wurdt fan him bewûndere en fereare. It ûnharmoanyske yn him is de spanning tusken syn blidens om it moaie en syn mankelikens om 't fergonklike, spanning ek tusken behâldendheid en modernens, tusken it âldfrinzige fan titels op it omkaft as ‘Frysce wâldblomkes’ (1883), ‘Finneblomkes’ (1907) en ‘Fryske stikken’ (1912) en ynhâldlik in nij besef fan gearhing tusken ûnderwerp, foarm en klank. Hoewol't it dichterlike by him gauris wat tefolle yn 't belearende en skôgjende weiwurdt, is Kloosterman doch in oergongsfiguer, yn 't godstsjinstige fan syn wurk in foarrindermei, yn 't literêre, net iens folle minder as Piter Jelles, in oankundiger-mei fan wat yn de 20ste ieu te kommen stean soe.

4.11

Mei it ferstjerren fan Colmjon (1884) en it stilfallen fan Piter Jelles (1890), beide opfolge fan tige iverige, mar net begeasterjende skoalmasters as O.H. Sytstra en T.E. Halbertsma, waard njonkenlytsen de folksskriuwerij wer in streaming fan belang, en de statyske Waling Dykstra wer in figuer fan betsjutting. Syn feestrede by de betinking fan it 50-jierrich bestean fan it selskip yn 1894, dy't mear fan in kleisang wei hie (it Frysk hie neffens him de tarring), achte nuvergenôch de foartekens net dy't yn oarewei wiisd hiene.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Likemin as it wurk en de trant fan in Piter Jelles, waans lieten dêr oars noch it libbene bewiis doe fan wiene, neamde hy bygelyks net in moedjaand toanielstik as ‘Wikje’ Kar' (1884) fan de Wergeaster notaris Sytse Koopmans (1851-1890), dat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 66 mei syn suver besef fan it histoaryske en it plattelânske gewoanwei om lyksoartige fuortsettingen frege. Yn 1897 soe Walingom ek noch gelyk krije, like it, doe't er as samler syn merkteken sette koe op it nij oprjochte wykblêd ‘Sljucht en Rjucht’, sprekplak fan 'e folksskriuwers. Dan wurdt lykwols nei hûndert jier ek Eeltsje Halbertsma's bertedei betocht en ferskynt in modernistysk, opstannich toanielstik as ‘Uwt frije ljeafde’ fen Sybren Valkema (1850-1921), boer-kastelein te Wurdum, mei as boadskip dat de maatskippij radikaal omfoarme wurde moat. Foar de ieuwiksel soene de ‘Gedichten’ (1897) fan J.B. Schepers en in earste fers fan ‘In Frysk Famke’ (1898) in mear eigen lûd yn 't literêre ek al justjes oankundigje.

4.12

It hear oersjend moat men fêststelle dat de 19de ieu ien west hat fan besteviging en útbou. Ut it ferlies fan de eigen identiteit woeks in romantysk nasjonalisme dat him foaral as in anty-tsjerksk en moralisearjend liberalisme by de hegerein foardwaan soe. De lêste fearnsieu soe him dêr in ûnderstream fan sosjalisme en modernisme fan en foar it hiele folk by oanslute. De Halbertsma's sljochten mei har rimen en teltsjes it paad. Dêrnei hat Waling Dykstra de romantyske dream, dy't in fûldere Harmen Sytstra dêr efter set hie, nofterenwei ûntmaskere (sa't it ‘Oera Linda Bok’ ûntmaskere wurde soe) en him folle letter fan dy oare werkliker dream fan Piter Jelles allinne mar net altefolle oanlutsen. Tsjibbe Gearts hie syn eigen tipelsinnige ynbring, wylst mannen as Salverda en Murray Bakker de gruttere taalmacht sjen lieten. Yn dizze ieu waarden trije staveringen ien. De beynfloeding út Dútslân wei wie fierwei grutst en waard ek hieltyd eigentiidsker. De emigraasje kaam op gong, mar it tal publikaasjes waard likegoed al mar grutter. Ek de funksje fan 'e teksten krige útwreidingen: bûten lêzen kaam foardragen, toanielspyljen en sjongen yn 'e swang. Der ûntstie ek, dizich noch, in skieding tusken literatuer en lektuer. Neist boekefrysk kaam krantefrysk. It beskriuwende en belearende yn teksten krige linkelytsen selskip fan de persoanlike utering. Earst bleau dy noch wat ferhoalen of yndirekt, mar ienris op 'en iepenlikst yn kleisangen útstoart, folgen nei ferrin fan tiid de tsjûgenissen yn 't godstsjinstige en 't politike en tsjinnen har ek de yndividuele eigenaardichheden op skrift oan. Sa waard yn de 19de ieu net allinne in basis gâns breder, mar ek in eftergrûn folle djipper. Der soe hieltyd mear en fan alles mooglik wêze.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 67

5. It Nijfryske tiidrek: de 20ste ieu

5.1

Doe't om 'e ieuwiksel hinne (folle mear as it letter wol wat streksumer Selskipstydskrift ‘Forjit my net’ dat koe) it nije ‘Sljucht en Rjucht’ ûnder it samlerskip fan 'e ûnferoarlike Waling Dykstra it foarum fan 'e Fryske literatuer oan it wurden wie, soene fannijs ferstanlikens en moraal, ûndichterlikens en smoutens de boppetoan fiere. Hoewol't de jierrige samler sels net folle nijs mear tafoege, hied er neifolgers genôch om it wykblêd yn 'e bewende folksaardige trant draaiende te hâlden. Doeltreffend ferset dêrtsjin soe earst sprake fan wêze doe't de Jongfryske Mienskip (1915) oprjochte waard. Fan 't begjin ôf oan hiene der oars ek al mear literêre lûden te beharkjen west, toanen dy't bewiisden dat net fergetten wie wat him yn 'e foarôfgeande fearnsieu altemets alris opponearre hie. Moat it ta stânkommen fan it ‘Boun Jong-Fryslân’ (1905) yn dat ljocht al as in soarte fan reaksje sjoen wurde, ek oan de oprjochting fan it Kristlik Frysk Selskip (1908), mei it eigen tydskrift ‘Yn ús eigen tael’, wie dat net frjemd. Boppedat soe yn 1910 yn it Ljouwerter Toaniel Selskip it ûnnatuerlike wurk fan mannen as Velstra en Hylkema belies jaan tsjin de realistysker propagearjende stikken fan skriuwers as Canne en Schuitmaker. Dy bloezen dêrmei de doelstelling fan 'e keamer ‘Gysbert Japiks’ (1880) nij libben yn. Oare skriuwers diene dat mei it program fan ‘It jonge Fryslân’ (1882). ‘Ritme en klank’ krigen by it werjaan fan it ‘selsfielde’ dêrby har betsjutting. Guon diene dat mei ien foet noch yn 'e folksskriuwerij, somliken sûnder euvelmoed, liket it, wylst oaren mear of minder dúdlik ûnder de besnijing rekke wiene fan 'e Hollânske Tachtigers, fan wa't eigentiids yn Fryslân nuvergenôch net in grevel te fernimmen west hie. Njonkenlytsen liet dy Tachtiger ynfloed him lykwols fan stikje ta bytsje hieltyd mear jilde, bygelyks troch de letterkundelessen op de R.H.B.S. Der kaam in besef dat de literatuer him fan it húslike befrije moast, dat krekt as yn it bûtenlân, de utering sa persoanlik mooglik nei tiidleaze skientme stribje moast, nei keunst om 'e keunst, nei taal keunst wêrby't ynhâld en foarm harmoniearje soene, foar it retoaryske net mear plak wêze koe en it by útstek ‘verhevene’ langer gjin needsaak wie. Rjochtoarsom moast krekt leafst de oandienens om it gewoane en deistige it útgongspunt wêze. Mear as yn Hollân soe yn Fryslân dat ‘gewoane’ suver allinne it eigene, it Fryske, it nasjonale betsjutte. Al beynfloeden útlânske skriuwers as Ibsen en Shaw it Fryske toaniel, it bleau toaniel dat oan Fryslân bûn wie. Op 'e selde wize soene de triedden, dy't yn 'e Jongfryske Mienskip (1915) en yn har lieder Douwe Kalma gearrûnen, yn haadsaak Frysk-aardige útkomsten hawwe. Wol soe yn de Ingelske Romantyk, dêr't yn in figuer as Shelley de abstraksje fan in Helleensk skientme-ideaal opbloeid wie, Kalma syn grutte foarbylden fine, lykwols net sûnder ek Gysbert Japix dêrby foar eagen te heljen en benammen net sûnder Harmen Sytstra dêr bewust as symboal en grutte foarman by te setten. Sa moat ‘De Jongfryske Beweging’ ek sjoen wurde as in optelsom mei fan Fryske Renêssânse en Fryske Romantyk. Mei it biedwurd ‘Fryslân en de wrâld’ moast de Fryske literatuer in lykweardich plak besykje te krijen tusken de oare nasjonale literatueren, in brêge foarmje tusken Skandinavië en Ingelân, byskonkje dêr't hja, yn folkskeunst stomprûn en fêstrustke, by dy oaren yn 't efteren rekke wie. Yn persoanlik skepen keunst soe dat bestribbe en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 68 ynhelle wurde moatte. Sa't yn 'e ieu derfoar de Romantyk net kommen wie sûnder foarrinders, sa soe de Jongfryske Beweging har ek net oantsjinje sûnder dat der al wat fan yn 'e loft hongen hie: yndividueel-eftige trimen tusken de provinsjalistyske flier en de ynternasjonale souder.

5.2

Ynternasjonaal beynfloede en op in eigen persoanlike wize útwurke waard om 'e ieuwiksel hinne yn Fryslân in sjenre as it toaniel. Ut syn oantinkens ‘Foar en efter de skermen’ (1931) docht bliken dat Yme Christiaans Schuitmaker (1877-1961), ierpelkeapman, bûten de swart-wyt technyk fan in Herman Heijermans, ek fan oare naturalistyske skriuwers as Ibsen, Hauptmann, Shaw en Sudermann skipe hie. Troch de maatskiplike ellinde neaken en bleat op 'e planken út te byldzjen (min ofte mear sa't Feitsma dat yn syn ferhalen dien hie) helle hy it toaniel yn Fryslân út de sfear fan it smûke en lytsboargerlike wei. Hy die dat mear mei in fyn sintúch foar it faktechnyske as mei grutte fernimstigens fan geast of djip meifielen. Faak sette hy yn syn stikken tsjinstelde typen foarinoar oer: foar goedwollenden oer de skynfromme húchelders of de liepe ferlieders mei tusken har yn leafst de mûlripe flaputen, dy't nei twa kanten betizing siedden en dalje rispen. Wylst yn bekroande (en ek yn 't Hollânsk oersette) stikken as ‘For yens neiste’ (1903) en ‘Frij’ (1909) de gehielûnthâlding in rol spilet, is dat in kwestje fan stânsferskeel yn ‘Maerteblom’ (1904), in treflik stik yn fjouwer útkomsten, dat libbensecht - en dêrmei tiid en publyk fier foarút net de wenstige befredigjende útkomst jout. Mear as hokker oar stik fertsjinne it dan ek om letter wat oanpast en modernisearre (as ‘It Antwird’, 1938) in nije kâns te krijen. Earmoed en drank binne de tema's yn ‘Op wylde weagen’ (1906), houliksleed yn ‘Neistelkoar’ (1908), in stik dat ynfloed fan Ibsen's ‘Et Dukkehjem’ (‘It Poppehûs’) ferriedt, sûnder waans ‘Samfundats stötter’ (‘Pylders fan 'e maetskippij’) it sterke sosjaal-krityske ‘Skyn’ (1910) ek net te tinken wêze soe. It probleem fan 'e net-troude mem yn ‘Lysbet’ (1912) en it anty-militarisme yn ‘Ljocht’ (1930) krigen yn dramatyske krêft noch selskip fan ‘Ropping’ (1917 en ‘De sang fan 'e tiid’ (1917), it lêste nei útlânsk model in útbylding fan in heale ieu fan feroaringen yn Fryslân. Feroaringen (of bestjurringen) yn Schuitmaker sels makken dat er it nei 1917, driuwend op syn technysk kinnen, alhielendal yn it blijspul en de revu socht hat. Hoe grut syn sukses dêr ek wie, hy sil doch foaral as de ‘Fryske Heijermans’ de skiednis yngean, as de fûle fijân fan drank en kapitaal, dy't op syn tiid ek wolris gefoelich út 'e hoeke komme koe, lyk as yn ‘Memmejierdei’ (1913), in stik dat skreaun is nei it motyf fan ‘It Lokbientsje’, dat wer in ferhaal is fan Rudolf Wilhelm Canne (1870-1931), ûnderwizer te Amsterdam, èk toanielskriuwer, yn waans wurk de feroaring krektoarsom folle mear in earnstige ferdjipping betsjutte soe. Allyksa úteinset mei problemen fan 'e tiid, einige hy mei stikken dy't yn 'e trant fan in Ibsen en in Shaw algemiene sielkundige wierheden bleat leine. Yn syn debút ‘Libbensstriid’ (1905) is fuort al te sjen, dat, behalven mei tsjinstellingen, Canne ek graach mei funksjonele parallellen wurkje mocht. Dat stik soe fierders op alhiel nije wize in âld ûnderwerp útwurkje, wat ek mei ‘Fen 't hirde libben’ (1906) it gefal wêze soe. De folgjende stikken ‘Yn dúnjende djipte’ (1908), ‘It njoggende gebot’ (1912) en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer ‘Rjuchten en Plichten’ (1914) liede suver besykjenderwize nei ‘Der wier ris...’ (1916), in masterstik dat mei geve taalkeunst en djip sielkundich

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 69 ynsjoch in trijehoeksferhâlding yn boerefermidden ferbyldet. It is tagelyk Canne syn minst pessimistyske stik. It ferfolch derop, ‘De forkearde set’ (1926), koe likemin as de mei Schuitmaker opsette fuortsetting ‘Peaske’ (1929) foldwaan. Folle better fan problematyk en bou is dêrby dan wer it eardere ‘Hwa't sûnder sûnde is’ (1919) oangripend fan sfear, dêr't syn ferhalen, bondele yn ‘Rûchkâlt’ (1926) net stridich mei binne. Ek syn beskriuwingen fan tragyske libbens as dy fan Boonemmer en Salverda sprekke fan syn swiersettige foarkar. Mei syn dea soe tagelyk op it Fryske toaniel in tiidrek fan djippe earnst op heech nivo sa goed as ôfsletten wêze. It byld fan dat folwoeksener eagjend toaniel soe alhiel oerienkomme mei it peil fan 'e oersettingen út dy tiid, altiten in sekuere graadmjitter, om't it net allinne ynljochtet oer de smaak fan in tiidrek, mar ek oer de doe berikte of bestribbe hichte. Dy soe opmakke wurde kinne út wat de ûnderskate oersetters mei-inoar folbrocht hawwe, mar kin likegoed ôflaat wurde út it oansjen fan in sektor apart, lyk as bygelyks dy fan de Bibeloersettingen, mei alles wat dêromhinne sit. Om 1900 hinne koe ek op dat mêd tebeksjoen wurde op fragmintarysk besykjen dat benammen troch it Kristlik Frysk Selskip (1908) foarm en stal krije soe yn it oanstjoeren op in folsleine Fryske Bibel. Op himsels wie dat ûndernimmen ek diel fan wat op buorfolken yn te heljen wie. As wichtichste nammen moatte dêrby falle dy fan Gerben Postma, dy't op foargongers as Halbertsma, Colmjon en Feitsma en inkelde oaren teseil gean koe, en dy fan Wumkes en Folkertsma, in twamanskip dat it ‘Nije Testamint’ yn 1933 yn 't ljocht jaan koe, om dêr yn 1943 de hiele Bibel op folgje te litten. Itselde byld soene de Psalmen sjen litte: út in foaral nei 1908 oanwinnend tal oersetters mei lytse produksje makke ien him los om allinne te dwaan wat Gysbert Japix en Jan Althuysen foàr him tegearre út 'e wei set hiene. It resultaat wie ‘It psalmboek yn Fryske biriming’ (1923) fan de gernier Anders Minnes Wybenga (1881-1948). Yn 1947 soe dat ferfongen wurde fan ‘It boek fan de Psalmen’ fan Fedde Schurer, dy't dêr yn 1955 as útwreiding syn ‘Fryske Psalm- en Gesangboek’ op oanslute liet. Op 't stik fan 'e Gesangen hie Schurer him ek út in nei 1908 oanwaaksend tal oersetters fan gâns minder produktiviteit ôfsûndere. Alle oersettingen sille lykwols ferâlderje: wylst Bibel, Psalmen en Gesangen hjoeddedei al wer op 'e hichte fan 'e tiid brocht binne (ek wer mei om't hja fannijs by buorfolken ‘ynhelle’ wurde moatte), hat it earste stadium fan dizze nea-einigjende wurksumheid it literêre klimaat fan it begjin fan dizze ieu tusken de rigels troch allinne mar ferdúdlike en dy wreidzjende sfear fan net efterbliuwe te wollen by oaren, yn alle klearens swart op wyt sichtber makke. Tsjin sa'n eftergrûn en yn sa'n sfear sykhellen mear of minder bewust ek de skriuwers fan fersen en proaza dy't de sljochtweihinne folksskriuwerij ûntstiigden. Wat it proaza oangiet moat alderearst nei foaren helle wurde Reinder Brolsma (1882-1953), in ferver dy't letter sjoernalist waard, wat net in ûnlogyske oergong wie as men wit dat dizze folksman ek as de bêste mei wurden skilderje koe. Nei in debút dat yn ‘Sljucht en Rjucht’ (1903) net misstie, folge in ûntjouwing dy't him ta de grutte master yn de beskriuwingskeunst meitsje soe, de mylde tekener fan sfear, de skerpe útbylder fan lyts barren sa't him dat yn Fryslân yn boerefermidden, útbuorrens en steechjes foardwaan koe. It ferrin fan in heale ieu, mei omstannichheden dy't feroaren en eftergrûnen dy't stadich wikselen, soe yn syn wurk wjerspegele lizze. Hoe't dat uterlik en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 70

R. Brolsma (foto Ch. Gombault) ynderlik op 'e minsken ynwurke hat, soe him dêrby net ûntkomme. Mei in waarme irony hat er it fêstlein, mear berêstend as opstannich, mear op in ôfstân as der ynlik by betrutsen, hoe't meifielen en begrutsjen tusken de rigels ek trochskimerje koene. Ta fuotten út as skriuwer typearre stiet er al yn sketsen as bygelyks ‘De gernier’ (1927) en ‘De eker’ (1937), sa't er dêr dreech bodzjen mei respektivelik algemiene minsklikens en nijmoadrige lichtsinnigens botse lit en de dramatyk fan alles mear út 'e petearen as út 'e beskriuwing blike lit. Sok koart wurk soed er it sterkst yn wêze. Dy grutte krêft yn koart bestek, dêr't it ‘Mearke út Noardlik Fryslân’ (1935) faaks wol it moaiste foarbyld fan is, behearsket ek it langere wurk, sadat syn novellen en romans de nedige spanning en feart wolris net meikrigen hawwe. ‘Sate Humalda’ kin dan ek better lyk as yn 'e earste printinge (1934) ‘in forhael út it Fryske boerelibben om 1890 hinne yn trije boeken neamd’ wurde as, sa't de twadde printinge (1960) leauwe litte wol, ‘in roman’. Foar in roman is der fierstente min oan komposysje, in beswier dat trouwens minder jilde moat foar it boek ‘Groun en Minsken’ (1940), wêryn't de skriuwer op 'e lange baan op syn bêst is en tagelyk it djipst dolt. It is dreger en swiersettiger as de populêre trilogy ‘It Heechhôf’ (1926), ‘It Aldlân’ (1938) en ‘Richt’ (1947), dy't yn suvere soberens, mar lossernôch fan konstruksje, it libben en wramen fan in komelkershúshâlding oan 'e Dokkumer Ie ferbyldet. Dêrearne tusken Ljouwert en Stiens lei Brolsma's dierberst gebiet. It sfearfolle haadstik oer de hurdriderij yn Aldtsjerk is suver in skets op

‘De skarlún’, earste printinge, mei in bânûntwerp fan Johan Dijkstra

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 71

Hânskrift fan R. Brolsma: fragmint út in brief oer ‘Groun en minsken’ oan J.J. Kalma (FLMD) himsels wurden. Jongeslibben hat de skriuwer as ûnderwerp keazen yn it boek ‘It Widdou's Bern’ (1941) en yn 'e novelle ‘De Skarlún’ (1929), dy't earst ‘It lêste jier’ hiet. Oare bekende novellen binne ‘De reamme fan it libben’ (1930) en it oandwaanlike ‘De reis nei it âlde doarp’ (1933). De ferhalen (dêr't ‘Striid’, 1936, noch apart fan neamd wurde kin) is mar in lyts part fan sammele. Bondels as ‘Bylâns

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 72 de wei’ (1940), ‘Sa seach ik Fryslân’ (1951) en ‘Folk fan Fryslân’ (1952) litte al útkomme hoefolle typen Brolsma net stal jûn hat. It totaal, dêr't dy fan inkelde toanielstikken, sa as bygelyks ‘De nôtharne’ (1939), net by fergetten wurde moatte, sil yn 'e hûnderten rinne: fan lytse bodders, omstippers en swalkers (hy wie ‘meast de lytsen nei’) oant rintenierjende boeren ta. Him tige bewust fan eigen begrinzingen hat er se yn fermiddens set dêr't it brûzjende en dramatyske meast mankearre. As syn humoristysk glimke der net wie, wie der dy meifielende berêsting dêr't suver alle stoarjes yn 'e foarm fan in wisse gearfetsjende folsin mei ôfrûne waarden. Mei dy einkonklúzje yn 'e slotsin (alris ‘slotakkoard’ neamd) soene boek en ferhaal altiten dat typyske spand beslút krije, wêrmei't it treflike ûnderstreke en it wat swakkere gauris rêden waard (lyk as bygelyks in skets as ‘De reis fan Sape Wâldboer’). Sok sprekwurdeftich formulearjen en gearfetsjen soe sterker noch eigen wêze oan it proaza fan de dichteresse dy't as ‘In Frysk Famke’ ek yn ‘Sljucht en Rjucht’ (1898) debutearre, Simke Kloosterman (1876-1938), fan sfear en taal en stavering typysk skriuwster fan 'e Wâlden, oan memmekant besibbe oan Eelke Meinerts en neffens de boargerlike stân dochter fan Jan Ritskes. In moai foarbyld is wat dat oangiet har ferhaal ‘Erfgenamen’ (1937), dat tagelyk mei syn ‘flash-backs’ suver filmysk oandocht, hoewol't komposysje oars har sterkste kant ek net wie. Wat hja lykwols mear hie wie de hertstocht en de lyryske dichterlikens wêrmei't hja yn sfearbeskriuwingen it mystyk-eigene fan 'e Twizeler Wâlden yn peareljende klanken en sparkjende kleuren útkomme litte koe. Mear as wa ek foar har koe hja mei wurden toverje. Dêr't in oar skilder bleau, pinsiele hja as de keunstskilderes wa't it slagge om it Fryske

S. Kloosterman yn de tiid dat hja har earste novellen publisearre wurd dy tsjoenende gloede te jaan dy't it suver nea noch sa hân hie en fan taal fan boeren taal fan keunst makke. Wylst it aparte fan dizze keunstneresse fan it wurd al blykt út in itensiedersboek as ‘De Fryske Petiele’ (1938), soene, samle út al har wurk, dy postúm bondele ‘Spreuken’ (1962) krekt sielkundich sa iepenbierjend wêze: in wat grutske frou komt dêr út nei foaren, ien dy't wie sa't se wie en tocht sa't se tocht, mar in talint fan natuere. Ut har hannen kaam de earste folsleine Fryske roman, ‘De Hoara's fen Hastings’ (1921), ynhâldlik en kompositoarysk mei-ien ek har masterwurk, sa't dêr tsjin in eftergrûn fan opkommend sosjalisme dy boerefamylje stal krijt, ûnferwrigbere manlju, treflik útbylde froulju (benammen Hester), harren libjen en leavjen, haatsjen en skraabjen, sprekkende

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 73

Hanskrift fan S. Kloosterman: fragmint út in minnebrief oan D. Kalma, 1917 (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 74

Omslach fan ‘Swanneblommen’ (ûntwerp Pyt van der Hem), it Selskipsjierboekje dêr't S. Kloosterman gâns fan har ferhalen yn publisearre hat karakters yn wieldrich beskreaune lânsdouwen. Skôge hja har personaazjes hjir mear mei in romantysk as realistysk each, yn har (ek de earste Fryske) histoaryske roman ‘It Jubeljier, 1793-1812’ (1927) is har skôging minder dramatysk en mei-ien iensidigernôch (anty-patriottysk) rjochte. Dichterlik fan sfear, sa't âld Ljouwert herriist, bûnich fan styl sa as bygelyks in libben as dat fan Ryklef Ripperda gearfette wurdt, is it lêsberder om de keunstsinnige foarm dêr't dy Frânske besettingstiid yn getten is, as om in ynhâld dy't histoarysk lang net mei de feiten strookt (ek net yn ferbân mei de eigen foarfaars). Har grutte skiedkundige novelle ‘Hengist en Horsa’ (1933) hat itselde romantyske brek en docht boppedat âldfrinziger oan. Wat ferâldere ek - foaral om 'e leafde-om-'t-jild-moraal - binne guon fan har altyd oerdiedich útspûne ferhalen, dy't yn ‘Ut 'e gielgoerde’ (I: 1936 en II: 1944) bondele binne. Fan bou kipt ‘As de klokken liede’ út boppe de oaren, wêrfan't benammen ‘Ruth’ in nijsgjirrige mar foarbije problematyk te sjen jout. Har keunstmearkes ‘Twiljochtteltsjes’ (1928) en har bydragen oan it ‘Great teltsjeboek for Fryske bern’ (1932) tsjûgje op syn minst fan likefolle dichterlikens as har poëzij dy't yn ‘De wylde fûgel’ (1932) sammele is en yn 1952 ûnder deselde titel mei ûnder oaren balladen as ‘Lisck fen Eysinga’ (1941) gearfoege waard. Wat sokke epyske fersen oan dichterlikens gauris tekoartkomme, hawwe de lyryske soms tefolle. Har hertstochtlike langst nei leafde uteret him bytiden suver oan de grins fan it noch beskriuwbere ta. Yn fersen as ‘Tûzenen...’, ‘Dû...’, en ‘Stiltme...’ klinkt ûnberonge wat yn ‘O brune heide!’ (de dichterlike prolooch fan 'e Hoara's) noch timpere waard: in stim rjocht út it herte. Wa't as wurdkeunstner, wol minder opfallend mar namste yngeander, yn dy snuorje op poëtysk mêd it meast ûnthjitte soe en ek wiermeitsje, wie Obe Postma (1868-1963), learaar wis- en natuerkunde, waans fersewurk sûnder it Westergoa, histoarysk en eigentiidsk, om Koarnwert hinne net te tinken is. Hy begûn yn ‘Forjit my net’ (1900) as in soarte fan ‘grutte broer fan 'e doarpsdichter’ ienfâldige gedichten yn 't ljocht te jaan. Njonkenlytsen soe syn eachweid him ferwiidzje en feralgemienje, wêrby't it ynsjoch yn 'e dingen op syn minst safolle oan djipte en hichte wûn. De titels fan 'e bondels sprekke dêr har eigen taal fan: it romtlik ôffrede ‘Fryske lân en Fryske libben’ (1918) ûntjoech him ta ‘De ljochte ierde’ (1929), krekt sa't de yn tiid beskate ‘Dagen’ (1937) útrûnen yn 'e tiidleazens fan ‘It sil bistean’ (1946), om letter yn ‘Fan wjerklank en bisinnen’ (1957) in sfear fan ivigens en ûneinigens

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 75

Obe Postma, de Kânselarij te Ljouwert ferlittende (foto Sj. Andringa) te krijen. De simpelste dingen, in dykhúske, in sleat, in hikke, koene by him de meast universele tinzen oproppe, dy't er doch altiten yn sljochtwei wurden foarbringe koe. It kaam der rûchwei op del, dat wat bestien hie der altyd wêze soe: ferline wie hjoed en takomst, Fryslân ierde en kosmos, grinzen fan tiid en romte ferfloeiden, sa't dy tusken libben en dea en tusken minske en lânskip ek suver weiwurde soene. Alles wie part fan it ‘Albilibjen’. Mei in filosofy dy't nei besibbe wie oan it ‘psychysk monisme’ (alles is út 'e geast en giet werom nei de geast) hie de dichter him alles dat fan Fryslân wie as in part fan it universum dreamd en de gewoane dingen dêrút, lyk as graniums foar in finster, opheve ta symboalen fan dat grut tinken, dat fan spjalt net wist, ek al wie it út spanning ûntstien. Yn syn fersen soe wat oan utersten feriene wurde moast, it lytse aparte en it allesomfiemjende grutte, it bûnt ferskaat en de ûnbidige ienheid, like oertsjûgjend gearrane as dat dat literêr it gefal wie mei it measte sizze te wollen en dêrby sa min mooglik wurden te brûken. Yn it dêrby foarmlike losse en bûne (op papier it frije streamende praatfers ‘út de siele’ en bygelyks in gearlutsen foarm as it kwatryn) spegele him efter de skriuwtafel de neatige minske yn 'e besnijing fan it ûneinige iene. ‘Eigen kar’ (1963), syn blomlêzing út eigen wurk, jout dit treflik wer. Yn dit dichterskip fan langer as sechstich jier, dat yn pleats fan stadich te dôvjen (wat men ferwachtsje kind hie) rjochtoarsom aloan jonger en krêftiger nei de ein ta groeide, soene it tebeksjen op de eigen jonkheid en it fierder dollen yn Fryslâns ferline in tige grutte rol spylje. Eigentiidsk barren, lyk as fan 'e lêste oarloch de ‘produksjeslach’ en de ‘folksbiweging’, koene ek wol tepraat komme, mar net folle mear as sydlings en hja waarden wat smeulsk mei in lichte humor ôfdien. Sa ek it moderne ferkear mei

Omslach earste printinge Fryske lân en Fryske libben fan O. Postma, 1918

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 76

Hânskrift fan Obe Postma (FLMD) (sjoch ek it fers yn hânskrift fan R.P. Sybesma op side 88)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 77

‘greate wegen’ en razende ‘Ato’-bussen en like razende fleanmasines, dêr't er fuort syn ‘stille paden’ om te dreamen foaroersette en syn ‘bûtenromtlike forbining’ as er ienris ‘ta de faderen forsamle’ wurde soe, ‘de eindichste étappe fan in safolle-steaten-tocht’. It fine gefoel master en myld-wiisgearich hat Obe Postma syn wrâld fan wurden opboud, altiten sljochtwei wurden, dy't út syn pinne in djippere betsjutting meikrigen en fiere sichten trochjoegen, leafdesferklearringen oan syn Fryslân, dat gauris ferieningen mei Fryslân wiene. It soe him inkelde kearen ek slagje om de totaliteit fan syn tinken yn 'e inge foarm fan kwatrinen (syn ‘Fjouwerrigels’) te beflappen, in foarm dêr't de ynfloed fan Boutens net frjemd oan is. Rilke's ynfloed op syn poëzij is folle mear ynhâldlik as muzikaal, wat ek bliken docht út de oersettingen, ‘Gedichten fen Rilke’ (1933), dy't mei behâld fan sfear folle earmtliker oan klank wurden binne. Fisueelmimerjend dichter as er wie soed er oersettend nei besibbe boarnen as Emily Dickinson en fan Sjineeske lyryk it bêst foldwaan. Fan sfear ek binne Klaus Groth en in mannich brokstikken út de Aldsaksyske ‘Heliand’ goed oerbrocht fan dizze ienris ‘âldste dichter fan Europa’, waans Fryske tinzen oan tiid en ierde ûntstiigden, mar dy't ûndogenskwei doch ek in swak hie foar it ‘kweade’ en de ‘wylde ruter’. It mei opsetsin stribjen nei literêre fernijing wie ûnderwilens op in teloarstelling útrûn foar Johan Binnert Schepers (1865-1937), Grouster doarpsdokterssoan, âldlearling fan Wielsma en stúdzjemaat fan Piter Jelles. Sûnt 1895 learaar Nederlânsk te Haarlim (dêr't er mei Johan Winkler de earste Fryske bûtenkrite oprjochte) hied er him ta doel steld de Hollânske Tachtiger beweging nei it safolle benyptere Fryslân oer te plantsjen en fan de ‘geaspraak’ dêre in folweardige keunsttaal te meitsjen. Syn foar dy tiid nijmoadrige en yn begjinsel oars wol sûne tinkbylden soene yn follerlei twaslachtigens stomprinne. Net allinne dat er yn twa talen dichte (yn 't Hollânsk it epyske en yn 't Frysk it lyryske), hy woe yn teory ek mear berikke as wat er yn 'e praktyk klearkrije koe. Mei nije útgongspunten op 't stik fan taal en stavering en neffens in nij ideaal fan wurdkeunst joegen syn ‘Gedichten’ (1897) mear argewaasje as skientme, ek al om't yn 'e sonnetten it breklike Frysk mear te lijen hân hie fan 'e foarm as dat it ta de ynhâld bydroech. It ‘Ta ouskie’ (‘Forjit my net’, 1900), soe lykwols net foar altyd wêze. Op ‘Toemar’ (1906), in net al te bêste oersetting fan de midsieuske klucht ‘Nu noch’, folgen noch de ‘Nije Fryske Gedichten’ (1907), dy't lyk as syn sonnette-rige ‘Pier Panders kunst ta eare’ (1925) ek mear makwurk as fruchten fan wiere besieling neamd wurde moatte. Syn grutste bydrage ta de Fryske literatuer sil dan ek bliuwe dat er yn 1909 Piter Jelles, mei minder oan Tachtiger begjinsel mar mear oan keunstsinnich fermogen, fergjenderwize wer oan 't dichtsjen krige. Ynfloed fan it Haarlimmer fermidden fan Schepers en Winkler hat ek ynwurke op de skipperssoan dy't dêr as beropsmilitêr lei, Jan Jelles Hof (1872-1958), as sjoernalist fan Japik Hepkema letter nei Fryslân helle (1901), doe't er as Jan fen 'e Gaestmar as skriuwer al namme makke hie en fan guon sels al ‘de greatste Fryske dichter’ fan syn tiid achte waard. Ek publisearjend ûnder skûlnammen as ‘Trochljachter’, ‘Wetterlanner’ en ‘Geart Jans Fenema’ hat dizze typyske autodidakt en grut taalkenner witwat ôfskreaun. As earste krante-skôger fan Frysk wurk soe it him gauris oan suver literêr ûnderskiedingsfermogen miskearje, wat ek yn syn eigen wurk skoan te fernimmen is. Wylst er oan 'e iene kant Waling Dykstra as syn ‘Master’ seach (‘Fen Dy ha'k skriuwen

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 78

J.J. Hof as beropsmilitêr yn syn Haarlimmer tiid doe 't er as dichter debutearre leard’) woed er oan 'e oare kant, lyk as Schepers, ek wat hegers berikke dat er as in ‘Fryskens-jaende oanfolling op it Nederlânske’ beneamde. Wylst Schepers literêr wat algemiener wie, blonk Hof yn taaleigen út dat út soarte roek nei de njoggentjinde ieu. Ek syn trant fan dichtsjen, bluisterich en oergefoelich, wie net botte modern, in kwaal dêr't it ‘Boun Jong-Fryslân (1905), dêr't er de sintrale figuer fan wie, yn 'e grûn ek lêst fan hie. Al hie it yn 't earstoan wol in skyn fan nije krigelens en waard it droegen fan jeuchlik fjoer, it soe efternei besjoen allinne mar minder behâldend blike te wêzen as it ‘Selskip’, krekt sa't syn mânske fersebondel ‘Klankboarne’ (1906) ek mear it âlde bekroane as nije wegen wize soe. Sangen as ‘Mar, o mar’, ‘Op 't klokhûs’ en ‘It Flaggeliet’ stekke noch geunstich ôf by it âldromantysk idealisearjen fan bertegrûn en bernetiid, sa 't dat dêr meast yn oerdiedich taaleigen en stêfrym yn ferpakt sit as folksskriuwerij yn sneinske klean. Dat jildt ek foar syn ferheljend wurk, sammele yn ‘Omstikken en Sydstikken’ (1907), mei ûnder oaren de net mear yn te nimmen puristyske ‘Drankjes’ en de novelle ‘Op Mûntsepôlle’. Yn 1979 waard ‘Idske Galama’ útjûn, dat noch net earder los ferskynde. Fan de nea bondele grutte ferhalen ‘Dokter Damstra en syn kar’ (‘Forjit my net’, 1910-'13) en ‘De Greate Striid’ (‘Fryslân’, 1916), is it lêste letter ûnder deselde titel omwurke ta in oars wol spannend toanielstik (1917) mei uterlik aparte toanieloanwizingen en ynhâldlik, bûten in stjerbêdsêne, riedseleftige opstigingen fan personaazjes mei singuliere oanslaggen. In tekoart oan werklikheidssin mei de skriuwer hjir mei rjocht en reden oanwreaun wurde, in temin dat fan in tefolle oan striderige gelykhabberigens yn 't lyk breide wurdt, liket it, en dêr't syn libbenswurk ‘Fjirtich jier Taelstriid’ (1940-'42) op gâns fan de mear as 1600

‘Sinneblommen’, it yn Leien (!) útjûne ‘tiidskrift for Fryske sang’, dêr't J.J. Hof ien fan de gongmakkers fan wie. Der ferskynden yn 1905-1906 seis jeften fan

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 79

Hânskrift fan J.J. Hof: ien fan syn stikeldichten út it lêst fan syn libben (FLMD) siden fan tsjûget: yn sjoernalistyk folksfrysk, hoewol gauris fan taaleigen ûntkrêfte, wurdt it ynwindige byld ophongen fan in foege heale ieu Frysk libben mei Hof-sèls yn 't sintrum, sa't er him yn ûnderskate ‘saken’ bejoech en net ophold om, neist it ‘persoanlike’ en ‘algemien-literêre’, alderfûlst it taalgebrûk fan 'e Jong-Friezen te bestriden. Mei net de minste ynskiklikens foar it nije befocht er har mei in kweadaardige opsternatens, wêrby't er yn 'e skerpste parodistyske spotfersen sels syn eigen grutste literêre hichte berikke soe. Mei, as betûft taalman, yn begjinsel it gelyk oan syn kant ûntbriek him fierders it talint de taal literêr ferrassend te brûken. Sa soe Kalma, mei út te hâlden dat talint net oanleard wurde kin mar taal wòl, op 'en doer it grutste gelyk fan 'e wrâld krije. Wylst Obe Postma syn niisneamde ‘Eigen kar’ (1963) jeuchlik en fris oandie (hy wie doe yn syn 95ste), hie Hof syn eigen kar ‘Fan eigen tiid en folk’ (1951) by ferskinen fuort al út 'e tiid west. Soks seit gâns oer it peil fan syn literêre wurksumens, dêr't it oersetten ek ûnder falt. Mei gauris boarnen te ferswijen, graach te ferfryskjen, poëtyske effekten te skeinen, mei oer te slaan en ta te foegjen is er ek hjir de typyske njoggentjinde-ieuwer bleaun. Troch Winkler kaam er ta Gezelle (‘De reidsang’, 1899) en troch Gezelle's oersetting wer ta Longfellow (‘De sang fen Hiawatha’, 1901-'04): twa teksten wakker priizge om 'e taal, mar as oersettingen frijernôch, om 't hja ûnderweis folle mear weitôge hiene as wûnen. Nettsjinsteande it feit dat hy troch de omstannichheden faak twongen

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 80

Rixt (H.A. van Dorssen) yn de tiid dat hja de bondel ‘De gouden rider’ publisearre wie om fan 'e taalspegel dy't er oaren foarhold, bûten alle roai soms, in fergrutspegel te meitsjen, sil Hof likegoed syn ynfloed as taalferbetterder hân ha. Sûnder him hie it lykwichtich idioom fan lettere skriuwers lichtwol net west wat as geve taalkeunst oerkomme soe. Benammen feroardiele fan Hof om de ‘ûnfryskens’ mar om it modernistyske dêrfan letter hoede en noede fan de Jong-Friezen wie it wurk - faak oer feriensume minsken - fan Bokke Reinder Simons Pollema (1883-1948), sjoernalist, dy't him ek wol ‘Bokke Simens’ en ‘Hylke Sjonger’ skreau. Hy sette yn tydskriften útein mei fersen dy't - technysk net altiten like sterk - nea bondele waarden, mar dy't wat fan de ‘grutte wrâld’ ta Fryslân yn wynderje lieten: in amme fan teloarsteld libbensgefoel, in swym fan ûnbefredige langjen. In selde moderne wat wrangere toan is te beharkjen yn syn lettere ferhalen, dy't yn ‘Lok en Lijen’ (1935) bondele wurde soene, nei't ‘Tsjamke’ dêrfan al apart as ‘It draeimounlefamke’ (1924) útjûn west hie. Fan styl en bou soms ek de swakke kant neist jouwe hja earlikwei in problematyk fan eroatyske spanningen troch dy't foar Fryslân doedestiids nij wie en yn guon skôgingen op morele grûnen ek fersmiten is. Sa't Pollema yn syn sketsen lykwols dream en werklikheid botse lit en yn in ferskaat fan situaasjes ‘ferlieding’ en ‘oare frou’ op 't Fryske mêd ynfiert, leit likefolle yn 't ferlingde fan 't Jongfrysk stribjen as dat dat him yn de stimming fan syn fersen al oankundigje litten hie. Iere dichterlike foarboaden hawwe ek west de fersen, fierwei meast sonnetten, dy't Thomas van der Schaaf (1878-1955), ûnderwizer, koart nei de ieuwiksel ferskine litten hat (earst yn ‘Sljucht en Rjucht’, letter yn ‘Forjit my net’): meast ienfâldich wurk oer 't gehiel net min fan taal en ek net

Titelblêd fan ‘De gouden rider’, 1952

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 81

Hânskrift fan Rixt: de Italiaanske oersetting fan har fers ‘O hja, dy't út de stiltme komme’ dy't har freon Giacomo Prampolini makke hat (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 82

ûneigen fan sfear, sa't natoer en lânskip en leafde dêryn besongen wurde. Ek fan dizze poëzij is nea in bondel ferskynd. De meast útsprutsen oankundigers fan 'e Jongfryske tiid hawwe lykwols west de acht fersen skreaun tusken 1910 en 1914, fan Hendrika Akke van Dorssen (1887-1979), ûnderwizeres, dy't sekretarij-amtneres waard en as dichteresse de namme fan Rixt brûke soe. Dy fersen fan leafde, spontaan en muzikaal, rekkenje net allinne ôf mei it ûnpersoanlike, mar sette it persoanlike mei it ‘alderneiste to sizzen en iepen to lizzen’ tagelyk op 'en suversten yn. Dy ûnberonge utering, dat ‘sizzen hwet it herte fielt’, gyng it ynbannige Fryslân in wide frije wrâld mei iepen. It soe gâns jierren letter wêze dat dit dichterskip ta folste bloei komme soe. Yn 'e bondel ‘De Gouden rider’ (1952) is de ûntjouwing fan hertstochtlik sjongen nei soberder folgroeid berêsten goed nei te kommen. In tuskenstadium mei minder oan sjongsumens en mear oan ferstanlikens ferbynt dy utersten fan ier en ryp dat lykwols amper utersten hjitte meie: sa fris soe it lûd fan de earsten bliuwe en de tins fan de lêsten sa jong noch oandwaan. Gaadliker foarbylden fan teksten dy't boppe romte en tiid útkamen en in algemien minsklik fielen yn Fryske lûden omset hiene, hie Piter Sipma (1872-1961), doedestiids learaar Nederlânsk, syn learlingen yn Snits net foarhâlde kinnen. Syn eigen literêre fertsjinste is net salyk dat er nei Schiller ‘It liet fen de klok’ (1908) en letter út Lessings ‘Nathan der Weise’ noch ‘De trije ringen’ (1916) oerbrocht (beide nammers ûnliterêr frij), mar dat er yn 'e holle fan ien fan syn learlingen wat wekker roppen hat fan dy grutte dream dy't yn 'e foarm fan de Jongfryske Mienskip (1915) stal krije soe.

5.3

Doe't yn 1914 tagelyk mei Waling Dykstra in sfear fan in ieu oan syn ein kaam en ek it ‘Boun Jong-Fryslân’ útlibbe wie, soe him fuortendaliks yn 'e persoan fan Douwe Kalma in nije jonge lieder oantsjinje - op syn minst sa produktyf - dy't it jier 1915 ta in kultureel kearpunt foar Fryslân meitsje soe. Ut in tiezewinkel fan persoanlike strideraasjes, kreauwerij en brosjueres ljochtet dat jiertal op as symboal fan ôfrekkening mei in bestjurre en fermôge ferline en fan it omheechstjitte-wollen fan Fryslân yn 'e baan fan 'e folken. By alle oerienkomst yn begjinsel mei de Nederlânske Tachtigers fan tritich jier earder - niget oan Shelley, niget oan 'e klassiken, niget oan sonnetten - soe him yn Fryslân lykwols fuort it sa goed as ûntbrekken fan oanklang by it folk, it ferlet fan in klankboaiem, pynlik fiele litte. De literêre sprong omheech koe allinne slagje as genôch Friezen geastlik mei omheechtild wurde woene ta in peil fan grutter begryp en bewust nasjonaal besef. Sa waard Frysk-nasjonale folksopfieding de begeliedende taak fan 'e dichter. Mear as wa ek hat Kalma-sels bûten syn literêr wurk om foar alderhanne stúdzjemateriaal soarge. Yn 'e foarm fan leargongen en ‘paedwizers’ moast de Fryske folksûntjouwing syn beslach krije. By wikseljende opset en striidwize soe it eindoel yn 'e fiere fierte net helle wurde, al waard wol berikt dat in espeltsje jonge Friezen fan dat nije fjoer oanstutsen waard, sadat in soarte fan rûnte ûntstie, in faak yn himsels ferdield fermidden mei dizige idealen en útgongspunten, mar doch min ofte mear in organisaasje fan geastdriftige nijljochters. Bûten har ‘Mienskip’-like krityk op it foarbije, wie it binend elemint

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer tusken har de ile bân fan it ‘Fryslân en de Wrâld’, in striidrop grûne op wazige begripen dy't nea gjin kleare ynhâld krije soene. Wat har ek noch gearbrocht wie - út algemiene teloarstelling berne - in dream

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 83 yn oarlochstiid en net te ferjitten it talint fan Douwe Kalma om nije takomstbylden meislepend en besieljend foar te bringen. Nettsjinsteande it wiffe fan syn fisjoenen (of rjochtoarsom krekt troch it sweverige dêrfan?) wurke it mei mear oan skyn as oan kearn en mei in eigen jargon op guon slim meinimmend. En Kalma's poëzij wie har de troaiende toan fan in toverfluit, liket it. Hja waarden der sa fan betsjoene, dat hja ûnder de bedriuwen dingen fan wearde soms net seagen: de lof dy't Tolman yn 1914 tasongen krige, hie - literêr sjoen - in man as Holtrop dat jiers folle earder fertsjinne. Likegoed bliuwe de fan Kalma gearstalde karbondels as ‘It sjongende Fryslân’ (1916) en foaral ‘De nije moarn’ (1922) wichtich as mylpeallen yn de Fryske literatuer.

5.4

Om har ‘ljocht lûd’ wakker priizge fan Kalma (mei wa't er letter ta Hof syn argewaasje yn wazich Frysk taaleigen Shelley's ‘Alastor’, 1918, oersette soe) hat Rinke Tolman (1891-1983), in ûnderwizer dy't in ferneamd publisist en ‘fjildman’ waard, hûnderten fersen skreaun, dêr't nea wat fan bondele is en mar inkelde teksten, lykas ‘De wente’ (1917), in blomlêzing fan helje soenen. Dizze ‘nijere dichting’ ferriedt dan ek likefolle de grutte Tachtiger ynfloed as grut brek oan taalmacht, dêr't ek syn ‘Kristus-sonnetten’ (1917) mar foar in part oan ûntkomme. Syn nei Tolstoj bewurke ‘Folksforhalen’ (1916) waarden yn 1929 yn boekfoarm noch útjûn nei't er der sûnt 1925 oars it swijen al ta dien hie. Yn syn bêste riten op 't stik fan geve taalhantearring in weardich opfolger fan mannen as Salverda en Murray Bakker wie dy âldere skoalmaster út Drylts, Teatse Eeltsje Holtrop (1865-1925), waans ienlik bestean fan dranksucht ûntheistere waard. Skriuwer fan inkelde wat rûge toanielstikken

D. Kalma en fan fynder ferhelle teltsjes foar bern (guon fia it Dútsk nei Julie Heins' ‘Laesebog’), wied er ek de man fan 'e ‘Lytse stikjes fen Gerben Goasses’, dêr't letter inkelde koartswilige en puntich-skerpe nûmers fan opnommen waarden yn ‘Ynbannich forwar’ (1945), in beheinde fan Jan Piebenga gearstalde postume bondeling ‘út it forsprate wurk’. Dêryn opnommen is ek de novelle ‘Twa sisters’ (1909) en it ferhaal ‘It wûnder fen 't doarp’ (1910). Dizze beide stikken, de konfliktsituaasje fan it iene en de natuerskildering fan it oare (sà byldzjend dat it dat ferhaal suver tefolle eare is), liede streekrjocht nei dat masterwurk fan him yn proaza ‘De wylde boerinne’ (1914), dat yn Nederlânske oersetting in priis fan ‘De Gids’ (1924) krige en yn Fryslân, hoewol yn ‘Swanneblommen’ (1915) al publi-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 84

Omslach (fan Johan Dijkstra) fan Kalma syn tydskrift ‘Frisia’ searre, net earder as yn 1931 fanwegen de bûtenwenstige wearde postúm mei in útjefte yn boekfoarm beleanne wurde soe. It konflikt oer it ‘rjocht fan reed’, dat op wier barren berêst en yn in Aldyslânske saga net misstean soe, is mei in natuerlik gefoel foar ferhâldingen útwurke en tsjûget fan in suver ferteltalint dat him yn koarter bestek mar yn likense sterkte yn ‘De man en de dea’ (1921) mei syn Elckerlyck-motyf herhellet en efternei besjoen yn Lyk siket lyk (1910), in byld-zjende neifertelling fan Gysbert Japix syn ‘Muwze-booste’, ek al oanwêzich wie. Grutst is syn taalmacht yn 'e beide stikken dy't er nei Shakespeare oerset hat. Dy soene beide ek postúm yn boekfoarm ferskine: ‘Hamlet’ (1925) en ‘Julius Caesar’ (1928), twa stikken dy't de mooglikheden fan it Frysk foar de heechste utering yn kleare konkretens bewize. Dit Frysk fan Holtrop is as taal fan keunst mei fan it bêste út syn tiid. Kinne de beide Shakespeare-stikken Holtrop syn libbenswurk hjitte, foar Douwe Kalma (1896-1953), learaar Ingelsk en syn opfolger yn dizzen, is de oersetting fan 'e hiele Shakespeare wat - dichterliker fan toan mar tagelyk wat diziger fan taal - ek in persoanlik (en dêrmei Frysk) monumint wurden, dêr't er, sûnt er yn 1914 mei de sonnetten úteinsette, syn hiele libben mei dwaande wêze soe. Ek Kalma syn Shakespeare soe postúm ferskine, nei't er ‘Frysk paadwizer’ dat er wêze woe op in ‘Fryske ferkearsdyk’ ferûngelokke, in barren fan in symbolyk om't ek oare kanten fan syn libben dêrmei tekene binne. Want as folkslieder en ‘Mienskips’-man soed er op in ôfstân wêze en de iensumste wurde, as germaansk tinker him op klassyk-helleenske wize uterje, fereale (op Simke Kloosterman) wêze en der net neffens libje kinne. Leavje die er Fryslân, mar hy ferbûn it - oan 'e oersettingen te sjen - anagronistysk mei de klassike ‘Wrâld’ fan Homerus, Dante en Shakespeare, Molière en Shelley. Sa tilde hy Fryslân fertikaal wol nei in ynternasjonaal plan, mar hy brocht it nei in punt dêr't it horizontaal by oaren efterlei. De diagonaal nei it literêr eigentiidske is by him skraachwurk te finen. Syn genialiteit woartele sa djip yn in keunstsinnich ferline, dat ‘Fryslân’ ûnder syn hannen in soarte fan ‘Arcadia’ waard en syn meistriders ‘jonge preesters fen it ljocht’, dy't ‘laitsjend’ mei blomt de hollen omwuolje moasten. Dy wazigens moast ‘Fryslân en de Wrâld’ it mei dwaan, in ûnwerklike glâns dêr't ek syn fersen, faak en folle yn sonnetfoarm en besibbe oan it symbolisme, fan tsjûgje. Yn 'e bondels ‘Nachten en dagen’ (1915), ‘Ut stiltme en stoarm’ (1918), ‘Jongfryske sangen’ (1922), ‘Dage’ (1927), ‘Sangen’ (1936) krijt men komselden hâld yn de glidende skientme-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 85

Hânskrift D. Kalma: in leafdesfers foar Simke Kloosterman, 1917 (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 86 sykjende glêd-technyske wurdkonstruksjes op tema's fan ‘heitelân’, ‘natoer’ en ‘leafde’. Inkelde sangen mar soene wat taastberder nei de maatskippij rjochte wêze, lyk as ‘Findelsang’, ‘De feinten fen Fryslân’, ‘Maitiidsljeafde’, allegear út ‘Dage’ (1927). Dêr soe ek in persoanlike noat fan ‘frjemd fortriet’ en ‘nuodlik lot’ yn troch begjinne te klinken, útrinnend yn ‘En God wit inkeld hokfoar leed ik lij’ (‘Sangen’, 1936), in oergong nei in gruttere konkretens, dy't yn 'e bondel ‘De lytse mienskip’ (1944) noch ‘begrypliker’ stal krije soe. Yn dy lêste samling wurdt in ûn-Kalmiaansk skynljocht fan waarmens en ynlikens rjochte op wa't him yn it libben it neist stien hiene: syn heit (jong ferstoarn), syn mem en as tredde Simke Kloosterman, dy't er op 'e lêste side yn ‘De wylde fûgel’ op steatlik-oandwaanlike wize betinkt. In selde ûntjouwing nei oanwinnende konkretens is op te meitsjen út in sjenre dêr't er artistyk mear noch as yn syn poëzij yn útblinke soe: it toaniel. De skiednis fan Ald-Fryslân, benammen de Redbad-tiid, doe't heidenske Friezen en kristlike Franken foarinoar oer stiene, hat him foar syn dichterlike stikken de stoffe levere, dêr't er it Fryske toaniel op klassike wize mei fernije en it Frysk kultuerbesit mei ferrykje woe. Stikken oer Redbad syn heit ‘Aldgillis’ (1920) en oer Redbad syn soan ‘Leafwyn’ (1941) soene har fêste foarm krije yn 'e twa dielen fan ‘Keningen fan Fryslân’, ‘Aldgillis’ splist yn ‘Thied’ en ‘Aldgillis’ en útwreide mei it nije ‘Ydwine’ (diel I, 1949), ‘Leafwyn’ oanfold mei it nije ‘Redbad’ (diel II, 1951). Foar dizze stikken oer, dy't troch sweevjende ynhâld nea folksriem wurden binne, likemin as ‘Noarderljocht’ (1921), ‘In dream to Wytmarsum’ (1921) en ‘Fryslân’ (1926), kamen njonkenlytsen folksaardiger wurken te stean, lyk as nei teksten fan Simke Kloosterman ‘Ruth’ (1924) en ‘Fokke Hoara’ (1952) en oarspronkliker stikken as ‘Fete’ (1950) en ‘Hûs op sân’ (1954), realistysker fan opset en eigentiidsker fan sfear, mar likegoed, hoewol gâns minder útwrydsk, apart-literêr fan taal. De spylberens fan 'e stikken wurdt der lykwols net fan befoardere, in beswier dat it toaniel-yn-oersetting ek earder ta lêstikken makke hat. Dat jildt foar ‘In fijân fen minsken’ (1930) nei Molière, likefolle as foar ‘Macbeth’ (1932) en ek de ‘Midsimmernachtdream’ (1949), beide nei Shakespeare en ferfolgen op it wurk fan Holtrop. Nei in stilstân fan jierren hie ‘Diever’ in nije oantrún jûn, sadat yn 'e jierren 1946-'53 de hiele Shakespeare fannijs oerset waard en ek yn boekfoarm, yn acht dielen, publisearre is (1956-1976). De 154 sonnetten dêr't er yn 'e jierren 1915-'36 sa'n 110 fan oerset hie, wiene 12 earder apart fan útjûn (1944). Dat hie ek Shelley's ‘Adonéis’ (1916) en (mei Rinke Tolman) ‘Alastor’ (1918) barre mocht. ‘Kening Finn’ (1937) nei alliterearjend Aldingelsk en ‘De Pearel’ (1938) nei rymtechnysk tige komplisearre Mid-ingelsk soene dêr op folgje. De grutste slimmichheden treast en mei in ferbjusterjend fakmanskip hat Kalma al dy orizjinelen oerbrocht en se dichterlik mear nei him talutsen as yn har wêzen litten. Hy hat finsters iepenstaat, sadat Fryslân de Wrâld sjen koe, mar dan wol troch Kalma syn wat ferdiizjende bril. In man mei fertsjinsten, in man fan konflikten, wa't it ‘sweevjen’ yn it bloed siet, dy't foar Hof in ‘saak’ wie dy't bestriden wurde moast, in ‘ferliezer’ op alle fronten, mar op 'e ein doch altyd de ‘winner’ dy't noch it grutste konflikt mei himsels útfjochtsje moast. Faaks is dêr wat fan werom te finen yn 'e ûnlykwichtich biseksuele sfear fan in proaza-stik dat er yn it tydskrift ‘Frisia’, it literêre foarum fan 'e Jongfriezen, ûnder de skûlnamme fan Hero Camminga publisearre. Dat stik ‘De swiere winst’ (1921) hat in titel, dêr't ek 't libjen-en-wurkjen, Fryslân ta eare, mei tekene wêze mei. Wie skeppend proaza net Kalma's sterkste

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 87

R.P. Sybesma kant, dat waard yn Jongfryske eagen mear as goedmakke fan Marten Baersma (1890-1918), de skriuwersnamme fan Meint Hylkes Bottema, boukundige. Syn ferhalen mei gefoelige natuer -en sfearbeskriuwingen, ienris heech priizge, soene letter mei har wol wat oerflakkige hanlingen yn har altyd harmoanyske sfearen ryklik idyllysk en gauris wat dreamerich-wrâldfrjemd oandwaan. De langere ferhalen ‘De jonge fen de Marsheide’ (1916), ‘Jelmers jonge libben’ en ‘De Jongste’ (beide yn ‘Frisia’, 1925) binne mei soldatebrieven en fjouwer sketsen (wêrûnder ‘Moannenacht’) nei syn dea yn ‘De Ljochte Kimen’ (1925) bondele, wylst wat fierder neilitten wie ûnder de titel fan ‘De Ljochte Kimen, II’ yn ‘Frisia’ (1927-'32) publisearre is, wêrûnder jitris fjouwer sketsen dêr't ‘Ofskied’ en ‘Nei jierren’ om tema en útwurking noch apart fan neamd wurde meie. Oer 't algemien kin sein wurde dat wêr't er sfear en lânskip om Eastermar hinne ta wêzen bringe kin, Baersma ympresjonistysk mieljend mei wurden op syn sterkst is en fierder hielendal net sa útsprutsen Jongfrysk. Sterke bylden fan Fryslân ûnder wikseljende loften befetsje de sonnetten fan Rintsje Piter Sybesma (1894-1975), feedokter en Jongfries fan de earste oere. Mei in fyn-dichterlike gloede soe it him slagje om yn beheind bestek wat folsleins te pinsieljen, globale sfearfolle brokken lânskip, dy't, sammele yn ‘Ta de moarn’ (1927), markant ôfstekke tsjin Kalma's bewazeme lânsdouwen. Mei in selde gloede hat dit dichterskip him fierder ûntjûn yn like byldzjend proaza dat dy lânskippen, mei in skerp each foar 't agrarysk bestean, mei boeren en boargers befolkje soe. Dy ferhalen waarden yn ‘Om it hiem’ (1930) en (de bêste) yn ‘It anker’ (1932) bondele. Sa swak fan bou en typearring as hja faak binne, sa sterk binne hja altyd yn 't brûken fan taal, dat as dichterlik proaza beneamd wurde kin. Krekt as yn poëzij hawwe ritme en klank en wurd-oarder dêr har wearde en útwurking. Ut dit ‘foer foar stilistyske fynpriuwers’ komme, ôfsjoen fan

Bân fan R.P. Sybesma, ‘Ta de moarn’, nei in ûntwerp fan E. Caspers

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 88

Hânskrift fan R.P. Sybesma (FLMD) (sjoch ek it hânskrift fan O. Postma op side 76)

‘Oan 'e Sédyk, as bêste ferhalen ‘It koperen tsjetteltsje’ en ‘It spûk fen 'e leane’ nei foaren. Hoewol't hja dichterlik net sûnder wearde binne, sizze de lettere fersebondels ‘Der zehnte Mai’ (1941) en de útwreiding dêrfan ‘De swetten útlein’ (1942) lang net wat yn proaza ‘Boerke Thae’ te genietsjen noch jout. Dit by útstek ympresjonistyske ferhaal fûn syn ein yn ‘Frisia’ (1931-'32) nei't der mei begûn wie yn ‘De Holder’ (1929), in prachtich fersoarge tydskrift, dêr't it twamanskip Sybesma-Brouwer (sûnderdat Kalma yn 'e redaksje siet!) fjouwer lange jiergongen (1926-'29) mei ‘te meitsjen’ hân hat. In foege heale ieu letter is ‘De Holder’ noch altiten in begryp. As taalmonumint ‘Boerke Thae’ trouwens net minder. As Jelle Hindriks Brouwer (1900-1981), man fan wittenskip en dichter, allinne it fers ‘Kastanjes’ (út 'e bondel ‘In string fersen’, 1934) skreaun hie, soe syn namme ek de grinzen oer gien wêze. It fers is nammentlik - mei útsûndering fan Frankryk en it Ibearyske Skiereilân - oer hiele West-Europa yn 'e hearskjende spraken en sels yn guon folkstalen nei te kommen. Yn 1963 is fan de oarspronklike tekst mei syn trettjin oersettingen in bibliofile útjefte ferskynd, likefolle symboal fan poëtysk Fryske lykweardigens mei-wat-ek as dat it fers dat sels is fan dichters bêst slagge wurk. Dan is in fyn útbalansearre lykwicht ûntstien tusken muzikaliteit en ynhâld, in harmonij ta stân brocht, dy't yn 'e eardere bondel ‘De gouden ûre’ (1930) mei in tefolle oan betsjutting-oersjongende klank wolris fersteurd wurdt. Brouwer syn

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 89

J.H. Brouwer eigen kar, ‘Dúnsân’ (1962) ferriedt lykwols nei de ein in minder swiere toan en jout út soberder entoeraazje ek in flechtige glimp fan 'e dichter sèls te sjen. As biograaf hat Brouwer wichtich wurk levere: Joast Halbertsma, Gerrit Knop en Jacob Haantjes, Erling Stensgaard, Dag Hammerskjöld en Georg von der Vring hat er de Friezen neier brocht, lyk as ek, yn oparbeidzjen mei syn frou, A.I. Brouwer-Prakke (1901-1990), literêr wurk út 'e Skandinavyske lannen. ‘Frjemd en dochs eigen’ (1961), út fjouwer noardlike talen oerset, en de detektive ‘Jiskepûster en de Dea’ (1964), nei it Sweedsk fan Ann Mari Falk, binne dêr goede foarbylden fan, lykas ek, út it Deensk, ‘Hearen Rjochters’ fan Kaj Munk (‘De Tsjerne’, 1954). Bûten it proaza, ‘Idylle’ (1929) en ‘Dominé’ (1936), hat Brouwer him ek bejûn op it mêd fan it toaniel. It stik ‘As dy oare der net west hie’ (1929), ‘in spil yn mineur’, dat op in trijehoeksmotyf basearre is en by alle echtens (sûnder muoite ferbylde, liket it) nei de ein doch net rjocht befrediget, waard skreaun yn 'e mande mei Bauke Tuinstra (1900-1975), notaris, dy't bekender wurde soe troch syn ‘sketsen’, sa't de ‘forhalen’ yn Fryslân tusken de beide oarloggen neamd wurde soene. Yn 'e praktyk beaën hja mear as allinne de rûge halen fan de ‘echte’ skets, mar wiene hja minder slim foltroppe om allinne de hanling hinne as de (koarte) novelle of de ‘short story’. Tuinstra soe yn dy tuskenfoarm, dy't literêr gau nei it ûnlykwichtige útskaaie wol om't de ferhâlding tusken ferswijen en oerstallich beskriuwen fan minsken en sfear sa slim komt te lizzen, ek net oan alle gefaren ûntkomme. Guon ferhalen binne technysk oerwichtich, yn oaren wurde bysaken bredernôch útmetten en de haadsaken koarternôch gearfette. Wol waard bewust stribbe nei minder stilearring en minder moaiskriuwerij dat in Sybesma oer him hân hie. Yn mei opsetsin natuerliker taal en gewoaner útwurke gegevens wie fan ûnderskate skriuwers ek al wurk sammele yn

Omslach fan ‘De Holder’, nei in ûntwerp fan E. Caspers

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 90

Printkladde fan in side út de Gysbert-útjefte fan 1966, mei korreksjes fan de besoarger, J.H. Brouwer (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 91

E.B. Folkertsma (foto Leeuwarder Crt.)

‘Fryske Sketsen’ (1934), dêr't Tuinstra syn ‘Sang fen 'e Sé’ ta bydroegen hie, dat, net konsintrearre om ien barren, fierders like soarchfâldich en fyn úttekene wie as it letter apart ferskynde, wat stadich ferrinnende ‘Hwet scil it libben ús bringe?’ (1937). Beide soene mei oare foaroarlochske ferhalen bondele wurde yn ‘Earste keur’ (1949), mei ‘Jenny en de maitiid’ wol as hichtepunt. De stikken skreaun tusken 1952 en 1973, yn grutte trekken ‘sketsen’ bleaun mei har nuodlike kanten, binne op sà'n wize yn ‘Ealse en ik’ (1975) yn ramtfoarm set, dat Ealse fertellend oer oaren it meast himsels bleat jout. Sa't de Holdermannen langer gjin ‘jonge preesters fen it ljocht’ wiene, mar gewoane Friezen yn Fryslân mei keunstsinnige idealen, sa hiene in jiermannich earder kristliktinkende figueren as Folkertsma (benammen yn it eigen tydskrift ‘Tsjûgenis’, 1920-'22) en Schurer har ek al losmakke fan de Jongfryske ‘germaanske’ skôging, wat tagelyk poëtysk in stap tebek west hie út in persoanlik-artistike sfear wei nei ien fan maatskiplik-artistike begienens, in stap (om it yn utersten te sizzen) fan it yndividueel-belibbe sonnet werom nei it mienskiplik songen striidliet, ek fan apart jargon nei folkstaal, yn 't koart fan Jongfrysk nei Frysk-nasjonaal. It dekor fan ‘Keunst’ waard ien fan ‘Folk’ njonken set. Yn alderhanne gradaasjes soene beide skermen it lûd fan 'e dichters wjerkeatse, mear of minder estetysk, mear of minder kommunaal, lyk as ek respektivelik Sybesma en Tuinstra yn it proaza. Tichtst by Sybesma yn taalhantearring stie Eeltsje Boates Folkertsma (1893-1968), in ûnderwizer dy't letterkundige en sjoernalist waard en him as skriuwer in hiele apart-eigen styl oanrette. Geef en steatlik, dreech en neidruklik kin syn wurk hjitte. Faak ek ferrassend, sa't er âlde wurden nije glâns jaan kin troch wenstige wurdferbiningen om te setten, útinoar te skuorren of mar foar de helte stean te litten, in net foarsjoene weilitting dy't like nij yn 't each springt as de net ferwachte tafoeging. En in styl, dy't Shakespeare yn ‘Julius Caesar’ Brutus yn 'e mûle lei by wize fan parody, wurdt ieuwen letter yn Fryslân mei alle earnst en ynmoed fan Folkertsma mei effekt wer beoefene. Fan dat ‘Euphuism’ (nei John Lyly's hardersroman ‘Euphues’), dat him ûnder oaren oan de tapaste herhellingen, parallellen en tsjinstellingen kenne lit, tilt it yn syn teksten op, yn syn ‘essays’ dy't mei har faak wiisgearige en soms ek profetyske ynslach bondele waarden yn ‘Toer en Tsjerke’ (1934), ‘Swier Lok’ (1939) en ‘Eachweiding’ (1950), mar likegoed yn it literêrdere slach dat de beide roman-oansetten ‘Breid fen Kristus’ (1920) en ‘Yn it skaed fen 'e tsjerke’ (1930) binne. It algemien tagonklikst is er as proaza-skriuwer sûnder mis yn ‘Wite en reade roazen’ (1967), dêr't âlde

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 92

E.B. Folkertsma. ‘Toer en tsjerke’, mei in bânûntwerp fan Johs Mulders folksferhalen, mearkes, sêgen en leginden (meast nei Waling Dykstra), deeglik-meinimmend yn neiferteld binne. Wat oan fersen - mei eigen lûd ek - fan him skreaun is, ‘Us leave deaden’ en ‘Gods rjuchtfeardichheid’ (beide 1919), ‘Roazen fan Helgolân’ (1950) en ‘Ballade fan in forlieder’ (1951), falt yn 't skaad by de oersettingen dy't er op syn namme brocht hat: bûten (mei Wumkes) de Bibel, foaral de ‘Bikentenissen fen Augustinus’ (1926-'29), drege kost, waard ornearre, mar dat ‘is dy Augustinus syn skuld’ mei ‘sa'n eigenstâlle taal to skriuwen’. Krekt wat Folkertsma sèls ek die en dêr't ek krekt syn wearde yn 't literêre leit. Wie Folkertsma njonkenlytsen de ideologyske liedsman wurden, it literêre liederskip foel allinken ta oan Fedde Schurer (1898-1968), ûnderwizer en letter sjoernalist en politikus, lyk as Kalma mear man fan fersen as fan proaza. Ferhalen as ‘Smoarge hannen’, ‘De paraplu’ en ‘Requiem foar in warleaze’ en al dy oaren sammele yn ‘Beam en bast’ (1963) falle mei syn autobiografy ‘De bisleine spegel’ (postúm, 1969) kwantitatyf dan ek sa goed as wei by dy ûnbidige poëtyske fruchtberens dêr't er de jierren oer de bliken fan jaan soe. Nei in wat wazich Kalmiaanske ynset hiene syn gedichten - en lieten! - al ridlike gau mei in ûn-Jongfryske gollens en swier it hert fan it folk witten te finen en te boeien. Op himsels is allinne yn in sjenre as it dichterlik toaniel it opmerklike ferskeel al oan te wizen: wylst Kalma yn syn poëtyske stikken net alle hâldfêst jout, binne Schurer sines libben, meinimmend, oansprekkend. It bibelsk drama ‘Simson’ (1945) fan syn hân - yn ferbân mei de Dútske besetting in stik mei in dûbelde boaiem - is dan ek yn gewoane folkstaal skreaun dêr't in soepele linigens dy aparte gloede oan jaan soe. Hie it faaks dramatysk flitsender útfalle kinnen, ynhâldlik net besieljender. Ek it histoarysk spylstik ‘Bonifatius’ (1954) hat sokke fertsjinsten, hoewol't as gehiel it befrijingsstik ‘By it opgean fan de sinne’ (1965) mei syn massatoaniel better beslein is. As ier foarwurk ta dizze eksimpels fan grut dramatysk ûndernimmen kin syn lekespul yn fersen ‘It boadskip’ (1936) sjoen wurde en in folksaardich stik as ‘Thúsreize’ (1938) en inkelde ienakters, technysk net sûnder wryt of slyt. Lyk as rûnom wie Schurer ek op it toaniel op syn bêst as er himsels wêze koe: lyrysk dichter op en út, skôger en tsjûger, trûbadoer en moander, ferheftich sjonger, altyd op it wurd beret, in dichterlik wurd dat ek yn soberder tiden syn glâns hast net kwytreitsje woe. Al hat Schurer de diagonaal nei it eigentiidske sels net fan herten makke, hy hat dy (wat Kalma sa goed as fersomme) wol tige bewust meimakke: yn syn fersebondels leit dat wjerspegele.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 93

Hânskrift fan E.B. Folkertsma: begjin fan in artikel yn ‘De Tsjerne’, jg. 1961, mei hânskriftlike korreksjes fan D.A. Tamminga (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 94

Nei in ynset fan ‘Fersen’ (1925) dêr't ‘Jongfryskens’ en Tachtiger sonnetten al selskip yn krije fan in Piter Jelles-eftige striidberens (‘War dy!’), romantysk natuergefoel en religieuze oandwaning, lit de dichter yn ‘Utflecht’ (1930) syn gedichten byldryk noch as dowen fan 'e hân fleane (lyk as ‘Ierdeljocht’), hoewol't syn taal fierder ek direkter en syn hâlding sosjaler wurden is (‘De Lietsjesjonger’). Dy hâlding ferliest gâns fan syn fêstichheid as syn siele allyk in wiffe flagge slacht ‘Op alle winen’ (1936): it harmoanyske wurdt dêr minder folslein en it lûd by soberder taal ûnwisser (‘Reizgers’), in fersobering dy't yn 'e kwatrinen yn ‘Fen twa wâllen’ (1940) passend stal krijt, al fielt de dichter him tsjin better witten yn noch altyd as in ‘fisker nei wûnders op 'e fang’. Yn ‘Vox Humana’ (1949) klinkt de minskestim sûnder franje troch yn ripere kwatrinen dy't yn in bûnt ferskaat oan teksten noch skûl geane. Dat is ek it gefal mei de kwatrinen yn ‘Fingerprinten’ (1955), dêr't him yn guon fan sokke teksten mear as west hat in heal-earnstich heal-boartlik dûbeldrym begjint te opponearjen, dat yn ‘Efter it nijs’ (1966), nettsjinsteande de noch gruttere nofterens en nou ek bitterens en teloarstelling bytiden, net alhiel weiwurde wol. It ienris ‘sa selsbiwust liet’ hie no dy ‘klank fan metalen trompetten’ net mear, in ûntjouwing dy't ien west hat fan probleemleas-bylkjende keunstwurden oan 't begjin en briljante wurdkeunst op in wat realistysker ein ta. Schurer is de spontane lyrikus en folkssjonger, dêrtuskenyn de belider fan 't minsklik lok, ‘Prins fen it Fryske wird’, dichter en strider, waans ‘libben’ syn ‘bêste fers’ neamd is, besieler fan kloften, gûchelder mei taal, dy't ek oersette koe as de bêste. Bûten syn ‘Psalmen en Gesangen’ (1955) en syn ‘lichte’ bewurkingen nei Bibelske motiven ‘De gitaer by it boek’ (1966, sechde printinge yn 1979) hat er him weage oan ‘Heinrich

Fedde Schurer

Heine’ (1931) en yn ‘Fen twa wâllen’ (1940) oan John Donne's ‘La Corona’ en ‘The Holy Sonnets’, tige útienrinnende opdrachten oan himsels, dy't er nei toan en stimming glânsryk folbrocht hat. Hy soe dy prestaasjes yn teksten nei Werumeus Buning en Rilke noch foarbydichtsje yn ‘Opheind en trochjown’ (1966), nei't gedichten út Amearika (Langston Hughes) en út Israel him ek net ûntkommen wiene, likemin as yn ‘Fingerprinten’ (1955) de Katalaanske ‘kopla's’ en de Sûndaneeske ‘sisindirans’. Schurer syn wurk is dúdlik oan te sjen hoe't stadichoan it begryp ‘Wrâld’ yn Fryslân foarm en stal begjint te krijen. As dichter tige besibbe oan Schurer is Gerben Brouwer (1902-1982), ûnderwizer. As romantysk sjonger mei foaral in godstsjinstige oandienens bestrykt er smelder gebiet, mar dêrneffens dolt er namste djipper, dichtet er minder glêd, mar namste klankriker. Syn fersen ryk oan sier binne sam-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 95 mele yn ‘Weagen’ (1934), wêrfan't de helte de kearn foarmje soe fan ‘De weagen oer’ (1968) in eigen kar, dy't mei inkelde nije iroanysker teksten oanfold waard. Nij binne ek de fjirtich geastlike lieten, bondele yn ‘Preludium’ (1972): nij-troch-libbe orizjinelen krije hjir in bûtenwenstigen tsjoen. Yn de sammelbondel ‘Ljochte nachten’ (1981) steane û.o. nije ferzjes fan oersettingen út ‘It lieteboek foar de tsjerken’, dêr't Brouwer in wichtige bydrage oan levere. In selde sibskip mei Schurer ferriedt Inne de Jong (1894-1975), ek ûnderwizer. Ek hy soe as lyrikus, gefoelich foar natoer en religy, minder flêr mar sjongsumer útkomsten ha. It probleemleaze dat er yn ‘Harstwiich’ (1939) noch hie, wie feroare yn sosjaal en polityk betrutsen tsjûgjen yn ‘Lyts kommintaer (‘De Strikel’, 1967), dêr't de samling ‘Wylde ierdbeijen’ (1973) mei mear oan kommentaar as belibbing ynhâldlik en technysk alhielendal op oanslút. In oersetting nei Emily Dickinson en ien nei Boutens bewize dat dizze dichter as hèr-skepper tige grut wêze kin. Nei Conan Doyle hat er ‘De Houn fan de Baskervilles’ (1960) oerbrocht en nei de Tsjech Frantisek Omelka fia it Nederlânsk ‘Alaska-estafette (1961), mar syn libbenswurk is wol de rike folsleine oersetting, makke neffens Ingelske en Frânske tuskenskeakels, fan de Perzyske ‘Kwatrinen fan Omar Khayyám’ (1955), dy boarne fan boartlike wysheid. De ferbining boer-dichter waard ta in geve ienheid yn in alsidich talint as Douwe Hermans Kiestra (1899-1970), út de Legeaën. Minskene striid mei de grûn stiet yn syn poëzij sintraal, sadat syn wrede lânskippen tsjin in eftergrûn fan ivigens en oermacht, ûnder in mystyk-religieuze beljochting, in sfear fan betreklikens en minsklike neatigens meikrije. Eksimplarysk, mei krêft fan bylding en ritme, is in fers as ‘De koumelker’ út 'e earste bondel ‘Efter it

Omslach fan ‘Psalmen yn de nacht’ fan Fedde Schurer, yllegaal útjûn ûnder skûlnamme oargel’ (1935). De twadde bondel ‘Sinne op 'e striesek’ (1946), skreaun ûnder pseudonym fan D. van Wieren, ferwurket moedich en manlik nei-oarlochske teloarstellingen yn in kamp yn it Suderleech. In fers dêrút as ‘It ljocht’ kundiget mei syn frije floeiende foarm en ynwindige klankpatroanen de wiisgeariger en wizer toan fan ‘It jier yn 't roun’ (1955) al oan. De bêste gelegenheidsfersen ûnder pseudonym fan Harm Harsta sammele yn ‘Blêdswylsel fan it Bolwurk’ (1968) jouwe mear foldwaning as de trije dieltsjes ‘Spreuken fan Salomo’ (1968). Neist Sybesma de bêste proazaskriuwer, hat Kiestra tsjin in selde eftergrûn fan lytsdoarpsk boerebestean realistysker snaren poend. Syn treflik ferhaal ‘Mascotte’ (al ferskynd yn ‘Fryske Sketsen’, 1934) is it bêste bleaun fan 'e njoggentjin dy't er yn ‘De bêste simmer’ (1970) bondele hat. It titelferhaal, lyk as ek ‘De swellepanne’ meie om har oantsjuttende krêft noch apart neamd wurde.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 96

Hânskrift fan Fedde Schurer (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 97

D.H. Kiestra (foto FLMD)

Inkelde hiene ek al stien yn ‘In skreach mei apels’ (1936), sketsen út it boerelibben, dy't har bekroaning fine soene yn 'e naturalistyske novelle (mei de earste seksuele trochbraak yn Fryslân) ‘De froulju fan de fetweider’ (1939), allegear besteklik en byldzjend wurk dêr't de skriuwer himsels allinne wolris tefolle romte tametten hat. Dat jildt ek foar de beide dielen fan ‘In wike ütbuorren’: ‘De buorskip’ (1970) en ‘De toartels’ (1971), dy't mei har prachtige fragminten (hy seach it sels mei as syn libbenswurk) by grutter konsintraasje en gearweving wûn hawwe soene. Fan bou litte toanielstikken as ‘Jehannes Ruerdsjonges’ (1932) en ‘In swiere sile’ (1936) ek wol wat te winskjen oer, mar as part fan skriuwers ynspiraasje hâlde se har grutte wearde. It bliuwt Kiestra syn fertsjinste dat er in ryk, nei folsleinens útskaaiend byld fan hurd boerelibben stikje by bytsje opboud hat, net altyd sûnder humor, mei altyd grutte macht oer taal. Blier-mankelyk docht dêrby de bondel ‘Fersen’ (postúm, 1934) oan fan dy oare boer-dichter, soan fan Jan Linses, de jongferstoarne Jelsumer Pyt van der Burg (1893-1922). Yn teare ienfâldige gedichten, dêr't de lûden fan greidefûgels en de gong fan de seizoenen yn te fernimmen binne, sjocht de dichter jin tusken de rigels stilskriemend by syn lok en glimkjend by syn weemoed oan. Mank dit swietlûdich treurjen stiet it fers ‘Winter’ as in printsje. Under it neilitten wurk, fiifentweintich fersen (foar in part yn ‘De Tsjerne’, 1957), skûlje acht oersettingen nei Klaus Groth. Oplibbing en fuortsetting soe it typysk ‘Jongfryske’ yn mar inkelde skriuwers noch meimeitsje: oplibbing yn ‘Jiergong’ (1936), in bondel mei oerladen konstruearre

Omslach fan Johs Mulders foar D.H. Kiestra, ‘Efter it oargel’

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 98

Hânskrift fan D.H. Kiestra: titelfers foar syn ûnder de skûlnamme Harm Harstra útjûne bondel ‘Blêdswylsel fan it bolwurk’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 99 swier-alliterearjende fersen mei inkeldris in myld lûd fan 'e hân fan 'e jongferstoarne dûmny André Roelof Scholten (1910-1944), dy't yn 'e selde trant ‘De ballade fen d'âld matroas’ (1935) nei Coleridge oerset hie; en fuortsetting yn it wurk fan An(n)e Jousma (1900-1981), ûnderwizer. Tusken de ienakter ‘Needlot’ (1925), mear fan sfear beskaat as fan hanling, en in stik as ‘Redbad’ (1941), in histoaryske ferbylding yn 'e trant fan Kalma, leit it ferskinen fan 'e bondel ‘Kimelûd’ (1940) mei fersen ryp en grien en ryk oan forsearre sier, dêr't syn lettere bondel ‘It twadde lân’ (1963) ek net frij fan bliuwt. Hja amje in wazige mystike sfear, dêr't ûnderskate religys yn gear lykje te floeien en it âlde Egypte noch it markantst út te foarskyn komt, in sfear dêr't in oersetting as ‘It tsjoensterliet’ (1940) nei it Dútsk fan E. von Wildenbruch ek alhiel mei yn ienklang is. Dêrfoaroer is syn ‘Kleiliet om Auck’ (1976) in ‘in memoriam’ foar syn frou, in oandwaanlike bondel. Fan de ryklik tweintich ferhalen dy't út Jousma's pinne floeid binne (1920-'67) kippe mar in pear lyk as ‘It Koerkewyfke’ (1941) en ‘Utwei’ (1955) út boppe guon dy't graach yn ûnwêzentlike redenaasjes stykjen bliuwe wolle en wat tema oangiet faak yn herhellingen mei fariaasjes ferfalle. Sa kin de wat faaie learaarlearling ferhâlding yn 'e ûnderwiisferhalen ek wer foarkomme yn in semy-autobiografyske roman as ‘Faes efter glês’ (1968) en op jongesnivo jitris opdûke yn ‘Wibe professor’ (1975), in lyksoartige roman dy't ek biningen hat mei de poëtyske, jeugdoantinkens fan ‘Nijtsjerkster lûden’ (1971) en de fersen yn ‘Libbensgong’ (1976). De mooglikheid bestiet dat yn ‘Dûmny's twilling’ (1974), in ynhâldlik like dûbeldsinnige as technysk twaslachtige roman, it gat tusken Jousma as learaar en as jonge stoppe wurdt. Yn ‘De pleats oan 'e feart’ (1981), in boereroman yn de trant fan Brolsma, spilet de skoalle fannijs in wichtige rol. Yn 1980 publisearre Jousma syn autobiografy ‘Dêr't de woartels lizze’. Syn ‘Samle fersen’ waarden postúm útjûn yn 1985. Dizich wiene ek de idealen yn 'e earste toanielstikken fan Jacobus Piters Wiersma (1894-1973), publisist: dy fan anty-militarisme yn ‘Arbeidersjongfolk’ (1923) en fan anty-boargerlikens yn ‘Hja dy't oars binne’ (1924). De skiednis fan 'e Balkster mennisten yn ‘Om it heechste’ (1932) stekt dêrby klearder ôf. Yn in grinsgebiet as dat fan 'e grutte sjongspullen, ‘Roaitske’ (1941) en ‘Wylgesyske’ (1944), kaam Wiersma syn oanlis noch it bêst út 'e ferve. Sa is wat syn proaza oangiet it mânske ‘Aldfaers groun’ (1948), in semy-literêre, kultuer-histoaryske ‘roman’ fan 80 jier boerelibben, ek better te genietsjen as syn ‘heger’ bedoelde, argaistysk-rûkende romans ‘Lyoeske’ (1953) en ‘Frou Gunne’ (1963), dy't beide in tefolle oan moai-skriuwerij meitôgje moatte. Op 'e selde wize binne fan Dam Jaarsma (1914), helppreker en folklorist, de fersen bondele yn ‘It skriuwboerd’ (1956) ek oansprekkendst neigeraden de toan minder Jongfrysk-eftich klinkt. Syn poëzij-oersettingen fertsjinje omtinken. Dêrfoaroer waard it wurk fan Ulbe van Houten (1904-1974), ûnderwizer, folle mear nei it folk ta skreaun. ‘Forteld oan it Fryske folk’ is de ûndertitel fan syn libbenswurk ‘De Hillige Histoarje’ (1949-'53), twa mânske dielen mei bibelske neifertellingen. Hy hie earder oan de al neamde ‘Fryske Sketsen’ (1934) it ‘Spil om Douwe’ bydroegen, in ferhaal dat yn inkelde skerpe halen de bazige, eigensinnige boer útstreke dy't yn 'e roman ‘De sûnde fen Haitze Holwerda’ (1938) mei grut sielkundich ynsjoch ta fuotten út delset wurde soe. Dat dizze boereroman mei syn konflikt tusken ‘leare’ en ‘libben’ in populêr folksboek wurden is, docht bliken út it feit dat yn 1969 al in achtste prin-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 100

U. van Houten (foto Hans van der Hoek) tinge nedich wie. De algemien minsklike problematyk makket dat it boek boppe de tiid komt te stean, ek al mei't de sosjale eftergrûn om 'e ieuwiksel hinne folle diziger oerkomt as de Boksumer kontreien dêr't it ferhaal him yn ôfspilet. It giet Van Houten benammen om 'e minsken en har dwaan en litten. Dat is mear of minder sterk ek sa yn syn beide novellen, ‘De wraek’ (1937) en ‘Ein fen 'e mars’ (1945), de lêste in net sa botte oertsjûgjende kronyk fan persoanlik wjerfarren yn de oarlochsdagen fan maaie 1940. Wikseljende aktuelens hawwe ek de ferhalen, wêrmei't dy novellen yn in útwreide twadde printinge fan ‘De rook fan it lân’ (1964) byinoar yn ien bân set binne. It docht dêr bliken dat earder wurk - net sûnder betizing yn de titels - gauris behoffene is. It tekenet de skriuwer wurkjend mei in sinnige krektens, wat wol altyd stilistysk ferantwurde fakwurk opsmiten hat, mar de produktiviteit behindere. Bûten ‘De Wraak’ (earder ‘De wrek’), dat koarter om 'e hoeke kind hie, fertsjinje ‘Lêste reis’ (earder ‘Ein fen 'e reis’) en ‘Fakânsje’, mei om har minsklikens, humor en irony, as fertelkeunst in eareplakje. Produktiver mar oan 'e oare kant iensidiger besiele wie Nyckle J. Haisma (1907-1943), ûnderwizer, dy't yn Indië yn in Japansk kamp in iere dea fûn. Yn syn teksten trillet altyd wat fan 'e spanning tusken ‘thús’ en ‘om fierrens’, yn Indië fan langstme nei hûs, fan rêstleaze ûngeduerigens yn Fryslân, in rûnom ûnwennich-wêzen dat, net sûnder wrakseling, yn in romantysk realisme genêzing besiket te finen. Yn 'e beide romans ‘Paed oer 't hiem’ (1937) en ‘Paed nei eigen hoarnleger’ (1940) - sûnt 1943 as ‘Peke Donia, de Koloniael’ byinoar yn ien bân - komme de ynderlike konflikten fan 'e iensume thúskommen swalker, dy't wer wenne wol mei in yntuitive byldingskrêft oer. De begeliedende sfear fan it Dokkumer Djipt, dy fan Ljouwert en de Wâlden krije ien foar oar in suver panora-

De twadde printinge fan ‘De sûnde fan Haitze Holwerda’ fan U. van Houten mei de bekende tekening fan Ids Wiersma

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 101

Hânskrift U. van Houten: fragmint út ‘Ein fen 'e mars’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 102

N.J. Haisma (nei in portret fan Sjoerd de Vries) (FLMD) myske rûmens. Hja foarmje de wide omlisting fan it lyts dramatysk en idyllysk barren dat ta inkelde útsûnderlike hichten stiicht yn it skriklik deadwaan fan in hûn, it yn leafde oannimmen fan in ljidske ta frou en de oangripende fermoedsoening mei har folk. Dizze bliken fan ynkringend skriuwerskip binne ek te finen yn ‘Suderkrús’ (1938), in samling Indyske sketsen mei as kearn in selde problematyk fan jin net-thús fielen yn frjemde oarden. ‘Wesley Vanderwegh, per adres: Circus Harmston’ is dêr in tekenjend foarbyld fan. Opfallender noch stiket it ûnthjit yn 'e novelle ‘Simmer’ (1948), in tekst, út Indië wei rêden, dêr't de figuer fan de swalker der mei syn wize berêsting in ferdjipping op ta kriget. Fariaasjes op itselde tema wiene de earste ferhalen en it lettere ‘Hjerst’, syn bydrage ta de bondel ‘Fen leed en lok’ (1939). Mei de iere fersen, opnommen yn de ‘Samle fersen’ (1981), dy't in yndruk jouwe fan koart-proaza op rym, foarmje hja in grûnslach dy't oer dit keunstnerskip gâns iepenleit en ferklearret. Nettsjinsteande syn altemets kosmopolityske ynslach soe it Haisma nea net slagje om him oan tsjoen en byld fan Fryslân te ûntwinen. De yn it kamp skreaune ferhalen fan ‘It lân forline’ (1951), dêr't grutte ûnwennigens yn oerhearsket, bewize dat yn alle dúdlikens. Benammen as skriuwer fan toaniel kaam nei foaren Sibe Douwes de Jong (1897-1951), sjoernalist. As in moderne Canne wurket er mei in fynfielend sielkundich fermogen in trijehoeksferhâlding út yn ‘Frâns Winia’ (1930), in stik dat troch ‘Hwa't ienris stroffelet’ (1934) net oerskade waard. Bûten inkelde fersprate ferhalen mei in floate ferteltrant hawwe foaral de fersen ûnder skûlnamme fan L. Martena in wrâldwizer toan

Bân fan N.J. Haisma, ‘Paed oer 't hiem’, earste printinge

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 103

Hânskrift fan N.J. Haisma: fragmint út ‘Paed oer 't hiem’, mei hânskriftlike korreksjes fan E.B. Folkertsma (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 104

A.M. Wybenga (nei in tekening fan Lies Veenhoven) set. It bondeltsje ‘Hwet foarby gie’ (1929) wol mei opsetsin oars as oars wêze en dúdlik distânsje nimme fan it alte akademysk Jongfrysk reauntsjen. It kundiget myldsinysk de poëtyske fernijing fan 'e mids-tritiger jierren yn begjinsel al oan.

5.5

De iennichste fêstichheid, dy't de literêre Klimaatsferoaring fan 1915 brocht hie, wie dat sûnt dat jier feroarlikens yn 'e loft hong. In oerhearskjende sfear fan statyske wissens hie plak romje moatten foar in fan skriuwer ta skriuwer ferskillende en soms wikseljende ûntfanklikens. Wearden wiene omkeard en klammen ferlein. Dêrby waard it mienskiplik begryplike wolris bedrige fan it persoanlik belibbe. Yn 'e hytste hei waarden teksten fersmiten, minlik noch tastien of lûd bejubele. Oersettingen út Dútske en Hollânske boarnen waarden hommels oerspield fan guon neffens Angelsaksyske foarbylden. It gie net salyk mear om ‘wat’ der sein waard, mar op syn minst mear om ‘hoe't’ dat foarbrocht waard. Sonnetten blossemen en ritmen hammeren troch poëtysk toaniel. Kalma en it tydskrift ‘Frisia’ waarden it suverste symboal fan dizze Jongfryske beweging. De suverste belicheming dêrfan wiene lykwols it talint fan Sybesma en it tydskrift ‘De Holder’. Wat it proaza oangie wie in Jongfries as Kiestra al in ferskining dy't men mei wat goede wil mei in âlderenien as Holtrop yn ferbân bringe koe, krekt sa't men yn in dichter as Schurer yn folle ding in fuortsetting fan Piter Jelles obstrevearje kinne soe. De triedden dy't dy jongeren oan dy âlderen bûnen hiene yn 1915 op syn heechst in ferkleuring ûndergien.

‘Yn ús eigen tael’, it tydskrift fan it Kristlik Frysk Selskip, dêr't A.M. Wybenga syn measte wurk yn publisearre hat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 105

Hânskrift fan A.M. Wybenga (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 106

Abe Brouwer, nei in portret fan Jarich Walta (FLMD)

Holtrop koe gewoan oer 1915 hinne trochskriuwe. Alderen as Brolsma en Simke Kloosterman koene har ek fierder ûntjaan. By alle feroaring wie der ek fuortsetting, in fuortsetting dy't him ûnderweis mear of minder sterk fer-Jongfryskje liet. Ek it tydskrift ‘Sljucht en Rjucht’ gie troch. It soe it oant yn 1941 ta úthâlde. Sa waard ek de sljochtere en rjochtere skriuwerij fuortset, dy't ek op syn bêst fan de geast fan 1915 net alhielendal frij bliuwe soe. Yn dat ferbân mei de namme neamd wurde fan Anders Minnes Wybenga (1881-1948), gernierskriuwer út 'e Dongeradielen, oprjochtermei fan it Kristlik Frysk Selskip (1908), dy't bûten syn psalmberiming (1923) inkelde histoaryske novellen skreau, faak ûnder de skûlnamme fan Fetse Greidema, en as ienfâldich dichter it bêst beoardiele wurde kin nei de postume bondel ‘Ljocht oer 't fjild’ (1950). Op 'e selde wize kin men Gerben Rypma (1878-1963), lânskipskilder, bêst kennen leare út de postume samling ‘Ik haw myn dreamen hawn en fragen’ (1965), mei gedichten mear sprekkend fan grutte gefoeligens as fan taalmacht. As oersetter fan Gezelle sjit er ek as taalkeunstner te-koart. Dichterliker wied er as syn broer Johannes Rypma (1880-1948), molkkontroleur, waans heechst besykjen ‘Des Hearen Rjochtdei’ (1910) nei ‘Dies Irae’ fan Thomas fan Celano net sa bêst slagge is. As Roomske skriuwers wiene hja yn Fryslân lykwols pioniers. De oprjochting fan it ‘Roomsk Frysk Boun’ (1917) is fan har wurk dan ek net los te sjen. Foar it toaniel skreau Ibeltsje Kaastra-Bakker (1865-1923), beukerskoalleliedster en ‘een schrijvende huismoeder’, gâns tendinsstikken oer steatspensjonearring en ûnthâlding. Op 't stik fan sosjalistyske problematyk dolde it stik ‘Stribje’ (1922) fan Hans Hoen (1879-1947), direkteur fan in sikefûns yn Den Haach, djipper. Hy bewurke ek Gustav Frenssen's ‘Jörn Uhl’ foar 't

Bântekening fan ‘De gouden swipe’, earste printinge

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 107

Hânskrift fan Abe Brouwer: fragmint út it lêste diel fan syn trilogy ‘Springtij’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 108

P. Akkerman (foto Sj. Andringa) toaniel as 'Uleboers Jurjen' (1917). Fierwei produktyfst hat west Barend van der Veen (1890-1968), kleanmakker, hierknipper, mar earst en meast man fan toaniel. Mei it eigen selskip 'It lyts Frysk toaniel' (ûntstien út it duo ‘Barend en Martsje’) hat hy triomfen fierd mei selsskreaune, ryklik moralisearjende stikken as ‘Rebecca’, ‘In têst mei stuorkes’, ‘De Heidepyk’ en mei it modernere, technysk sterkere ‘Bistean of net bistean’. Immen as Abe Brouwer (1901-1985), strjitfluorder, soe foar 't toaniel ek hiel wat berikke (ûnder oaren mei ‘De Kening skaek’, 1940), mar as ferteller noch folle populêrder wurde. ‘De gouden swipe’ (1941) en ‘Marijke’ (1943) setten in rige yn dy't úteinlik útgroeie soe ta santjin romans, wêrûnder de trilogy ‘Springtij’ (1958-'70), allegear wurk dat mear in grut en meislepend fertel-talint iepenbieret as technyske behearsking ferriedt. Watse Cuperus (1891-1966), lânarbeider en meteropnimmer, skreau syn trilogy ‘De gouden tried’ (1941-'50) mei folle mear sosjale betrutsenheid. ‘De pipegael’ (1947) fan him is spannender en ‘Swart mar leaflik’ (1949) in persoanlike boppeslach. ‘Hoeder en Skiep’ (1955) en ‘Striid en segen’ (1958), it lêste mei gâns autobiografyske stoffe, rikke minder fier. As tekener fan agrarysk libben yn Kalvinistyske rûnten yn noardlik Fryslân hat Cuperus lykwols syn gelikense net. Evenrediger en mei kennis fan de eigen begrinzingen hat de útsûnderlik produktive Paulus Akkerman (1908-1982), bakker en kassier, bûten seis bondels humoristyske sketskes en ien novelle, sa'n fyftjin swakrealistyske romans op syn namme brocht, wêrfan't ‘Hessel Ypma’ (1949) der nettsjinsteande alle trystens wat útrint. Fierders wurde net sûnder humor en mei in skerpe typearringskeunst brokjes folkslibben útbylde mei nea net folle djipgong. Bekende titels binne dan ‘De soargeleaze’ (1943), ‘It Freark

Bântekening fan M. Buis foar P. Akkerman, ‘It Freark Jabiks folk’

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 109

Typoskrift fan P. Akkerman: ien fan syn wyklikse ferhalen ‘Foar de lins’ yn de Ljouwerter krante (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 110

Japiksfolk’ (1946), ‘Wankend ljocht’ (1950), ‘In man allinne’ (1956), ‘De lêste fan 'e Kempenaers’ (1964) en ‘In haven bisyld’ (1972). Dat út it libben skeppend fertellen, mar dan mear rjochte op it boerebedriuw, hat ek Hoatse de Jong (1884-1982), lânarbeider, oer him hân yn in trettjintal meinimmende romans, dêr't ‘Trude’ (1953) it bekendst fan wurden is. Ek ‘Dieke Oevering’ (1972) fertsjinnet as bettere folkslektuer omtinken. Sa hat Goaitsen Burgy (1886-1944), timmerman, kafeebaas, winkelman, yn 'e tritiger jierren net in bytsje sukses hân mei syn toanielstik ‘Hirde koppen’ en yn 'e fjirtiger jierren net minder mei syn ‘germaanske’ roman ‘Biritsen fjûr’ (1943). Neilitten wurk fan him is bondele yn ‘Tusken Boarn en Tsjonger’ (1950). Wat literêrder fan alluere is dêrby ferlike it wurk fan Gerrit Mulder (1895-1961), sjoernalist, fan waans likernôch fyftich ferhalen der mar in pear útkippe. Fan syn romans is ‘Romten en paed’ (postúm, 1961) in foarútgong by ‘In frou tofolle’ (1951), en ek by syn ‘Augur en de twa portretten’ (1957), in boek oer de evangelist en kristen-sosjalist Metten Koornstra (1852-1923). Fierder tebek yn 'e skiednis - en ek yn skriuwtrant - giet ‘De striid om Keulen’ (1956), de postúm ferskynde histoaryske roman fan Albert Jans Wybenga (1887-1954), direkteur gemeentewurken. Skriuwers leafde foar de Fryske skiednis is hjir beleaven net minder grut as de oprjochte grym wêrmei't sa'n tweintich jier earder in man as Yme Wiedema (1880-1936), boppemaster, de Jongfriezen yn syn beide mânske boeken ‘It Eigene’ (1934) en ‘De klokken fen it Fryske hiem’ (1937) út 'e leage wosken hie mei in styl fan skriuwen dy't in ûnderwerp fan duorjender wearde fertsjinne hie.

5.6

Underwilens waard literêr fan de slimste Jongfryskens ek fierder distânsje nommen. oant dyselde mids-tritiger jierren - en by hiel wat skriuwers oant folle letter - hiene, los fan alle aktualiteit, de ûnderwerpen fan de literêre skeppingen suver allinnich oan Fryslân bûn west. Yn 't heitelân hie de boarne fan de ynspiraasje lein en dêr hie alles him meast ek ôfspile. Koene aktuele dingen fan om utens by folksskriuwers noch wolris tepraat brocht wurde (lyk as om 'e ieuwiksel hinne de Boere-oarloch) by de Jongfriezen waard in wrâldkriich sa goed as deaswijd en waard ek oan de eigentiidske maatskiplike en ynternasjonale problematyk alhiel foarbygien. Inkelde persoanlike soldatebrieven koene dat net ferhelpe. It ynhâldlik ferskeel tusken de earste en de lêste bondels fan dichters as Fedde Schurer en Inne de Jong lit klear útkomme dat der ûnder de bedriuwen gâns wat feroarje soe. It typysk Fryske soe ûnderwilens ferbrede en ferdjippe wurde ta it algemien minsklike. Plak fan hanling koe op 't lêst rûnom te wrâld wêze. De swetten wiene útlein en de Fryske klok op wrâldtiid bysteld. It begjin fan dat ûntfryskingsproses dat him neffens Hollânsk foarbyld oer de grinzen as in skruten eachweidferromjende ferkenning op Europeesk plan foardie, utere him it earst yn it sjenre fan 'e poëzij. Fan 'e bondels dy't om dy mids-tritiger jierren hinne ferskynden wie ‘Lunchroom’ (1936) fan Johannes Doedes de Jong (1912), parsefotograaf en sineast, sawol om de uterlike as ynderlike foarmjouwing foar Fryslân al wat nijs. Modern foar dy tiid is dêr de toan fan krityske opstannigens, in tige sprekkend eigen lûd - delslach fan foaroarlochske ûnrêst en driging - dat lykwols net altiten like lokkich fan in

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer eksperimintele foarm stipe wurdt. Ek yn syn lettere ‘Fersen’ (1963) is de ynspiraasje gauris sterker as it technysk fermogen. In sfear fan warleazens komt sûnder mis oer, in sfear dy't aparte aksinten krijt as men dêr oare bondels út dy tiid neist leit: it romantysker ‘Waerglês’

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 111

(1938) fan Jan Piebenga (1910-1965), ûnderwizer en sjoernalist (waans grutste literêre fertsjinste, njonken syn essays, bondele yn ‘Omgong en trochtocht’, 1958, grif de oersetting fan 'e Aldyslânske saga ‘Hrafnkel, prester fen Frey’, 1939, hjitte moat) en in oare bondel as it oars wol flot-oandwaande ‘Utsjuch’ (1938) fan Sytse Jan van der Molen (1912-1995), publisist en sjoernalist (dy't letter as skriuwer fan kabaretfersen mear útblinke soe). Noch suverder is dat modern mien-minsklik lûd te beharkjen yn in al yn 1934 skreaun fers as ‘Broken melody’ fan de jong ferstoarne learaar Dútsk Yke Reinders Boarnstra (1907-1943). Dat gedicht soe mei oar wurk fan sines, wêrûnder út heitelânsleafde ûntstiene spotske kopla-eftige kûpletten postúm gearbrocht wurde yn ‘Waeksen ark’ (1945), in samling dy't mei syn teloarsteld fielen en ûndergraven fan âlde wissichheden wol sjoen is as it symboal fan dat nij begjin, dat nei de oarloch fan Schurer yn it earste nûmer fan ‘De Tsjerne’, literêr tydskrift (jannewaris 1946), neier formulearre waard as it ferbrekken fan 'e bining tusken literatuer en beweging. Dat it dêr doe langer net gyng om Fryske literatuer mar om literatuer op syn Frysk hie him yn dy snuorje op 'en skerpsten ferdúdlikje litte kind oan 'e hân fan inkelde foaroarlochske fersen fan Garmant Nico Visser (1910), sosjograaf, wêryn't de Europeeske kultuerwurgens fan 'e tritiger jierren yn bittere Fryske rigels gauris mei in echt stammerjend-oandwaande wurdoarder (ynfersy) ferwurde stiet. Bondele as ‘oanspielsel’ yn ‘Jolm’ (1948) en as ‘neifloed’ yn ‘Agger’ (1964) sprekt dizze poëzij fan de nearste wanhoop en djipste ienlikens dêr't it Fryslân fan 'e dreamen skraach mear as in loftspegeling is. Mear dan as oersetter út 'e Ibearyske hoeke (fan de Portugeeske reisbrief ‘Pindorama’, 1956, en de Braziliaanske ballade ‘It slaveskip’ (1962) sil ‘Gerben’ Visser bekend stean bliuwe as de djip-oandiene anty-moaiskriuwer dy't Fryslân literêr slim oer 't mad kaam (‘Jolm’ joech by ferskinen noch gâns opskuor en soe de oanlieding wêze ta in sympoasium en in wiidweidige polemyk yn ‘De Tsjerne’) en dy't it pessimisme (mar mear ek net) fan in tiidrek earlik en oertsjûgjend stal jûn hat. Yn 1989 ferskynde it ‘Samle wurk’ fan G.N. Visser. As gâns alsidiger keunstner fan it wurd kaam dêrfoaroer allinken Douwe Annes Tamminga (1909) nei foaren, ûnderwizer en wittenskiplik meiwurker oan 'e Fryske Akademy. Hy soe fierút de wichtichste dichter fan syn generaasje wurde. Yn syn earste bondel ‘Brandaris’ (1938), dêr't ynfloed fan in Kiestra net frjemd oan is, falt fuort it grut masterskip oer de taal op. Yn wenstige foarmen byinoar skikt krije deistige wurden in nije krêft fan bylding en ynhâld, dêr't yn guon fersen, lyk as yn ‘Bea’, de djipte en spanning fan in symboalyske betsjutting oan tafoege wurdt. Technyske oerwichtigens wurdt hjir suver rûnom noch fan sterk-skilderjende sizzensmacht yn 'e blâns hâlden. Yn 'e twadde bondel ‘Balladen en Lieten’ (1942) soe dat net altiten slagje. Benammen yn 'e ‘Balladen’, masterstikken fan technyk, kin de ynhâld dy folsleine foarm net op alle plakken wiermeitsje. Hoewol't er it foarbyld fan J.W.F. Werumeus Buning yn dizze teksten fier foarbystribbe en de balladyske herhelling, troch de betsjutting ûnderweis te feroarjen, in nije funksje joech, hie de dichter dat sukses net rispe as er de tiid fan oarloch en besetting net sa meihân hie. De ûnderwerpen út 'e eigen skiednis foelen doe mei ûntweitsjend nasjonaliteitsgefoel gear. Dat rêde tydlik de ‘Balladen’, krekt sa't it sjenre fan 'e ‘Lieten’ by de dichter sels ek net mear as in tydlike rjochting betsjutte. Bliuwend as staal fan uterst ferfine taalhantearring en tagelyk as oantsjutting fan Tamminga's dichterlike ûntjouwing en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 112

D.A. Tamminga (nei in portret fan Paul Citroen) (FLMD) mooglikheden is de bondel ‘It griene jier’ (1943), in lyryske syklus, him ynjûn troch Ed Hoornik syn ‘Geboorte’, likefolle de lof sjongend fan leafde en berte as ferbjusterjend it berik fan wurden oant yn it tearste ferdjipjend. Frijer fan foarm slút ‘De sitadel’ dêr op oan, ûnwjerlisber it hichtepunt út ‘Nije Gedichten’ (1945). As gehiel is it ‘nije’ oan dizze bondel foaral in striid mei de foarm. Lossere konstruksjes mei gauris binnenrym komme te stean neist de fêste twang fan Nijhoff-eftige sonnetten. Lyk as ek yn ‘Floedmerk’ (1965) is de ynhâld by wat persoanliker ynslach like folle in ôfrûning en befêstiging fan ‘Brandaris’ as dat de nije ferheljende fersen yn ‘Balladen’ (1956) har niisneamde foargongers oanfolje as geve monuminten yn taal. Dat is mei syn waas fan muoilikens en weemoed ‘In memoriam’ (1968) ek wurden, in rige fan fjirtjin hymnyske oantinkens skreaun nei it weireitsjen fan syn soan. As weardich tsjinhinger fan ‘It griene jier’ foarmet dizze samling in absolút hichtepunt. Heech ek koe Tamminga mei taalmacht en foarmbehearsking stige as oersetter en bewurker. Neist ‘10 psalmen’ en ‘Dagen fan heil’ (beide 1973) moatte yn dat ferbân, bûten noch de ‘Folksforhalen en mearkes’ nei Andersen (1943), as wichtichste wurken neamd wurde ‘Dzjengis’ nei J.J. Slauerhoff (1946), ‘De raven’ nei E.A. Poe (1949), ‘It reisjournael’ nei J.W. von Goethe (1958), ‘In winterforhael’ nei Dylan Thomas (1961) en ‘Don Quichot op 'e brulloft fan Kamacho’ (1966) nei Pieter Langendijk. Boartliker en folksaardiger hat Tamminga respektivelik wurksum west as parodist en oarspronklik toanielskriuwer. ‘Leksums’ (1945) binne foarbylden fan it iene; stikken as ‘Trelit op 'e miedpleats’ (1947) en ‘De Hogerhuis-saek’ (1950) en ‘God wol it’

Omslach nei in ûntwerp fan Johs Mulders foar ien fan de tema-nûmers fan ‘De Tsjerne’

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 113

Hânskrift fan D.A. Tamminga: fragmint út ‘It griene jier’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 114

(1954) fan it oare. As taalkenner en taalbrûker heart dizze wurdkeunstner, dy't by alle wiksel om him hinne himsels bleau (syn dichterskip hold ferlet fan rym en regel en in Fryslân-bining) mei eare thús yn 't rychje fan eardere taalfirtuoazen as Salverda, Murray Bakker, Holtrop en Kiestra.

5.7

Net minder as ‘1915’ soe it jiertal ‘1945’ in wichtige mylpeal yn 'e skiednis fan 'e Fryske literatuer wêze. De oarlochstiid hie literêr net in toarre rite west. Foar in him útwreidzjende lêzersrûnte wie hieltyd mear skreaun, hoewol net altiten like ferantwurde. Mei de befrijing wie lykwols it sicht rommer wurden, sadat mear as ea Fryslân him part fan in grutter gehiel fielde en der geastlik ek solidêr mei wie. Foar in ûntfrysking, in feralgemiening sa't dy him yn it sjenre fan 'e poëzij foar de oarloch al skruten opponearre hie, wie samar ynienen in aldergeunstichst klimaat ûntstien. In sjenre as it proaza soe no ek net efterbliuwe. It gyng der net mear om (lyk as yn 1915) om ‘Fryslân in eigen literêr gesicht’ te jaan, mar om oan de Literatuer in eigentiidske Fryske bydrage te leverjen, leafst op in hichte dy't net te bot út 'e toan falle soe. Sa waard de nei-oarlochske tiid in snuorje fan warberens om in heger, mear ynternasjonaal beskaat peil te berikken. Yn it nije literêre tydskrift ‘De Tsjerne’ wie mear as wa ek (as in wikel mank de mosken) Anne Wadman yn 'e jierren 1946-'54 Fryslâns literêr gewisse. Hy hifke strang, mar myld en sette in kleare noarm. De skied tusken literatuer en lektuer waard dêrmei skerper en klearder sichtber en dielde rûchwei ek lêzers en skriuwers yn twa kampen yn. Om 1950 hinne wie it koarte ferhaal wol sawat op 'e hichte fan 'e tiid brocht (de sammelbondel ‘Sawn is in galgefol’, 1951, wurdt dêr wolris as symboal fan sjoen) en sawat tsien jier letter koe itselde ek wol sein wurde fan de roman. Under de bedriuwen hie him om utens yn 'e poëzij as eksperimintele rjochting wer in foarmfernijing foardien dy't yn Fryslân net probleemleas ferrinne soe. Fan Fryslâns nei-oarlochske proazafernijers, dy't tagelyk dichter wiene, hawwe mar inkelden poëtysk ek oansluting by dat nije eksperimintele fine kind. Fierút de measten fan dizze Wadman-generaasje sieten as dichters te sterk bewoartele yn de foaroarlochske tradysje (krekt as wat âldere figueren as Tamminga en Poortinga).

Dat Ype Poortinga (1910-1985), wittenskiplik meiwurker oan de Fryske Akademy, poëtysk dôch ek in ûntjouwing sjen litte koe, kaam trochdat syn fersebondel ‘Sinneblink’ (1941) by ferskinen tradisjonelernôch útfoel. Tsjin de wat plattelânske sfear en stimming dêryn soe efkes letter fan syn hân dat inkelde fers ‘Foech soldate-oproer’ (1945) alteast modernistysk wreed en ferbiten ôfstekke. Sa makke Poortinga yn it grut ek in sprong as ferteller yn proaza, in sjenre dat him fan hûs út it bêste lei. Opmerklik is it ferskeel yn trant en tema al tusken de earste ‘gewoanere’ ferhalen út de tritiger jierren en syn technysk mear by-de-tiidske stoarjes fan nei de oarloch. De lêsten steane byinoarbrocht yn ‘Kin myn hynder hjir ek stâlje’ (1970), wêrfan't it titelferhaal en ‘Yn 'e weme’ sterke mystear-je-ferhalen binne. In treflik ‘science fiction’-ferhaal dêryn is ‘De takomst fan it forline’, in titel dy't mei wat goede wil ek passe soe by Poortinga syn romans dy't altiten dingen út datselde ferline

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer beskriuwe op in foar dat ferline takomstige wize, sadwaande it foarbyld mei hieltyd oertsjûgjender sielkundige middels hjoeddeisk ferklearje. As de novelle ‘Noedlik doel’ (1938), fernimstich yninoarskreaun en mear oantsjuttend as djipdollend, dy nijere trant meikrigen hie, soe op syn minst in mânsk boek ûntstien wêze. De stap nei de beide dielen fan de roman

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 115

Y. Poortinga (foto Frank Straatemeier)

‘Elbrich’ (1947 en 1949) is dan benammen ambachtlik ek grut. De âldfrinzige oanlieding (as wie yn Fryslân in âld hânskrift opdjippe en bewurke) stiet safolle oan sfeartekening en útwurke sielelibben fan in healslachtige Alef en in ynfroulike titelheldinne foaroer, dat it dy saneamde oanlieding alhiel fersaket. Ek ‘Ik haw in man stellen’ (1966) en ‘Duveldei op Grienlân’ (1967) rikke, hoe histoarysk en geografysk ek beskaat, beide nei in eigen soarte fan universelens. Yn it earste, in novelle spyljend op Sylt, giet it om in leafdesferhâlding dy't stridich is mei lâns wetten: it oare ferbyldet (mei in skipsdokter as ‘eye-witness’) op ûnferjitlike wize in oerwintering fan walfiskfarders. Poortinga syn sin foar it dramatyske hat him ek utere yn (nei de tekst fan Eeltsje Halbertsma) in sjongspul as ‘De Jonkerboer’ (1946) en boppedat yn in grut tal toanielstikken (dêr't de dramatisearring, 1942, fan Van Houten's ‘De sûnde fan Haitze Holwerda’ it bekendst fan wurden is). Fan 'e acht stikken yn oparbeidzjen mei Barend van der Veen moat foaral it âldtestamintyske ‘Rispa’ (1961) neamd wurde. Syn altyd grutte nocht oan 't folksaardige koe Poortinga útlibje yn it opnimmen en stilearjen fan folksferhalen, in kwestje fan ‘in takomst’ foar in ‘ferline’ feilich stelle yn 'e praktyk. Yn in rige ferskynden sân mânske dielen: ‘De ring fan it ljocht’ (1976), ‘It fleanend skip’ (1977), ‘De held en de draek’ (1978), ‘De foet fan 'e reinbôge’ (1979), ‘It gouden skaakspul’ (1980), ‘De prins op frijersfuotten’ (1981) en ‘Hûndert pûn klûntsjes en in karre fol lytsjild’ (1982). Under de titel ‘Och myn leave jonge’ (1976) ferskynde ek in bondel wiere ferhalen en it ‘Jan Hepkesferhaal’, ‘Ik ha 't ris hân’ (1986). Gâns aktueler kaam de sintrale figuer fan 'e nei-oarlochske generaasje, Anne Sybe Wadman (1919), learaar Nederlânsk, út 'e

Omslach fan Y. Poortinga. ‘elbrich’ diel I mei in reproduksje nei in skilderij fan A. van Cronenburg yn it Frysk Museum

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 116

Typoskrift fan Y. Poortinga, mei syn hânskriftlike ferbetteringen: fragmint út ‘Duveldei op Grienlân’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 117

Anne Wadman (foto Henk Kuiper) hoeke. Syn grutte foarbylden en learmasters hiene yn Hollân sitten. Lykas by Poortinga soe de poëzij by him in râneferskynsel wêze en lyk as by ‘Gerben’ Visser út in soarte fan fersetshâlding wei skreaun wurde. De bondel ‘Op koart front’ (1945), de ynset fan de nije Reiddomprige, set fuort in toan fan ûntwapenjende iepenhertigens, fan ûnfrede mei it deistich bestean, fan wjeraksel dy't altemets gefoelich hâld siket (‘Fête galante’ en ‘Mozart skriuwende’), mar meast yn ferstanlike selsspot bestjurret (‘Petear mei de moanne’ en ‘Kwatrinen by myn dea’). Yn 'e bondel ‘Fen tsien wâllen’ (1945) sit de satiryske stoffe ironyskwei yn sonnetfoarm ferpakt, wat net allinne de bittere earnst fan 'e selskrityk wat betrekliks jout, mar soms ek licht humoristysk wurket. Ek yn it proaza is Wadman (sûnder himsels te mijen) it sterkst as er skerp en spotsk persoanen úttekenje kin en fyntsjes wat har beweecht of krekt net beweecht útinoar raffelet. Yn 'e roman ‘Fioele en faem’ (1948) jildt dat de klerk Jeen Joukes Offringa (grif foar in grut part de skriuwer sels) dy't yn Amsterdam syn wolris wat al te breed útmetten teloarstellingen te ferwurkjen krijt. Yn 'e novelle ‘Reedridder’ (1949) is it minderweardich fielen op it iis folle dúdliker en net sûnder galgehumor (titel!) in eigen raak beskreaun manko. Yn beide stoarjes moat de kultureel ferfine yntellektueel tsjin de rûge hufter belies jaan. ‘Yn 'e lytse loege’ (1960) wie yn 't ferlingde dêrfan dan ek net in ferrassende titel om der syn koarte ferhalen ûnder te beflappen, stoarjes dy't logysk en psychologysk sa oannimlik makke binne dat ek dêr foar it ferrassende amper romte is. ‘It ljocht’, ‘It idealistekamp’, ‘Memme-eagen’

Omslach earste printinge fan Anne Wadman, ‘De Smearlappen’, nei in ûntwerp fan Meinte Walta

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 118

Hânskrift fan Anne Wadman: fragmint út ‘De feestgongers’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 119 en ‘Tomorrow morning’ moatte ta it bêste út dy tiid rekkene wurde. Njonkenlytsen losser fan himsels rekke, boarte Wadman skriuwenderwize dúdlik (en kritysk) mei oaren (fakânsje-gasten op in eilân) yn ‘Hoe moat dat nou, Marijke’ (1960), in struktureel fernimstich opsette roman, wêryn't stikje by bytsje losse patroantsjes ta ien grut gehiel gearweefd wurde. Yn ‘De oerwinning fan Bjinse Houtsma’ (1962) is it wer de yntellektueel (ûnderwizer) mei artistike ynslach dy't oan de koartste ein lûkt, oertsjûgjender skreaun as ‘De smearlappen’ (1963) dat om syn seksuele frijmoedigens in ‘bestseller’ wurden is, wêryn't lykwols de ‘ûnnoazele Eelkje’ gauris al te snoad de dingen opbychtet. Masterlik dêrfoaroer is yn ‘Kûgels foar in labbekak’ (1964) de bychtyn-monolooch fan 'e man dy't ‘net in held west hie’ yn 'e oarlochsjierren, in tema dat him yn ‘By de duvel to bycht’ (1966) op ynkringender wize mei help fan in iepenbierjende dialooch op ‘en pynliksten herhellet. As neier eksperimint mei de foarm ûntstie ‘De feestgongers’ (1968), technysk in soarte fan ‘rûndeel’ yn proaza, dêr't yn ûtkomt dat de leazens fan in rûch feest gjin libbenspatroan fersteure kin. Yn ‘It rammeljen fan de pels’ (1970) flitst de monolooch fan in froulike ikfiguer troch romte en tiid om de skuldfraach hinne fan in auto-ûngelok wêrby't wa't as liftster by har man yn 'e auto siet (de doktersfrou) deareitsje soe. Sa't om bar twivel en betrouwen, wjeraksel en leafde dizze ikfiguer besette tsjûget fan skerp ynlibjen. Dat is ek it gefal mei it lang brief wêrmei't de skriuwer yn ‘As in lyts baeske’ (1973) in begrutlike figuer as Sije fan Merkum (ek wolris te snoad) syn bekentenissen as strúnder en ekshibisjonist dwaan lit. Sels bekende Wadman yn dy tiden dat er in roman, nei't er der in set mei omrûn hat, yn twa wike op papier krije kin. Dat seit hiel wat fan skriuwers fermogen om konsintrearre te tinken en skerpsinnich te analysearjen, eigenskippen dy't him ek as Fryslâns suverste kritikus tsjinje soene. Bondels as ‘Kritysk konfoai’ (1951) en ‘Mei Abraham fûstkje’ (1969) en ‘It kritysk kerwei’ (1990) litte dat klear útkomme. Syn ienmansbledsje De ‘Teannewâdder’ (1961-'63), dat mei it omstriden ferhaal-mei-seks ‘De Reade Roas’ ynsette, befêstiget likefolle dat mei in tiidrek fan âldwrâldsk sentimint en hillige húskes ôfweefd is as dat it in nij tiidrek fan realistysk tinken en psychologyske ferdjipping oantsjinnet. As oersetter lit dat bledsje Wadman noch sjen mei ‘In slet fan tsien dollar’ nei J.P. Sartre, in stik dat better as 't eigen dramatysk besykjen oanjout wêr't it yn Fryslân ek op it stik fan toaniel noch hinne moatte soe. Modern toaniel hawwe ek oare Reiddompmannen al oersettend foar yn 'e skrep west. Yn dat ferbân mei de namme net ûntbrekke fan Marten Sikkema, skriuwersnamme fan de yn Utert berne Govert Alettinus Gezelle Meerburg (1918), learaar Nederlânsk, dy't as ûnderdûker it Frysk oanlearde. It Sweachster iepenlofttoaniel soe syn foardiel dwaan mei ‘Wilhelm Tell’ (1955, nei Schiller), ‘Adam de Skepper’ (1956, fan 'e bruorren Čapek) en ‘Dea fan in hannelsreizger’ (1957, nei Arthur Miller), wylst it Ljouwerter Toaniel Selskip ‘Hillige gloede’ (1957, nei Somerset Maugham) spile hat en Tryater ‘It Wurd’ (1974, nei Kaj Munk). Ek oare sjenres wie Sikkema as oersetter treast. Bûten in jongesboek út it Sweedsk, ‘Marpiraten’ (1952), ferskynden apart ‘Noarderljocht’ (1952), dat in bondel is mei poëzij út 'e Skandinavyske hoeke, ‘De ballade fan Reading Gaol’ (1953, nei Oscar Wilde) en ‘De jaden fluit’ (1969), Sjineeske lyryk, en ‘Murk en Minne’ (1993) út it Dútsk nei Wilhelm Busch, allegear bewizen dat Sikkema as dichter-oersetter like

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer treflik oarmans lûd en stimming werjaan kin as dat er ek muoiteleas, liket it (mar dat is skyn), yn de

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 120

Marten Sikkema (foto Leeuwarder Crt.) oarspronklike fersen it eigen fielen en tinken stal jaan kin: in fielen dat in moderne ûnwissens ferriedt, in tinken dat de swiersettige kant út roait. Alles wurdt by him yn tradisjonele foarmen getten en meast yn pastorale, soms wurge sfearen bewuolle. By de earder yn 't jier ferskynde bondel ‘Stjerrerein’ (1946) hie ‘Swart en wyt’ (1946) mei fersen as ‘Galgefjild’ en ‘Rottekleaster’ taalkundich en literêr in hiele foarútgong west, dêr't lettere bondels as ‘Skaedbylden’ (1951) en ‘Seinen’ (1959) like feardich en flot op oanslute sûnderdat de toan wisser wurdt. Dat earder it ‘lyts lok’ fan hieltyd mânsker ôfdijers bedrige wurdt, soe oan 'e ein út in oerhearskjend tal oersettingen (wêrûnder dy prachtige ‘Sâwn balladen fan François Villon’) op te meitsjen wêze. Under de bedriuwen hie Sikkema him kenne litten as betûft ferteller fan in apart soarte koarte ferhalen. Los fan alle tradysje en mei meast foarbygean oan logyske gearhing en tiidsoarder steane njoggen fan dy ûntradisjonele stoarjes byinoar yn ‘De slach forlern’ (1954). Hja tekenje minsken yn útwrydske omstannichheden, guon yn tiden fan oarloch of beset fan in spoekeftige benearing, oaren mei dwylfoarstellingen of syklike ferjitlikens. Personaazjes, dy't amper meàr foarm krije as marionetten, meitsje de spoekferhalen namste luguberder. Njoggen fan dat soarte (wêrûnder ‘PP131153’) steane yn ‘De grize oer de grouwe’ (1958), in sammelbondel dêr't (bûten Poortinga) noch in ferteller fan natuere ta bydrage soe: nammentlik Geart Jonkman (1910-1970), ynspekteur ‘Friese Pers’, dy't by foarkar yn syn ferhalen ‘net-gewoane’ minsken beskriuwt. Yn bondels as ‘Frjemde epistels’ (1951, wêrûnder ‘Brieven oan myn regisseur’ dat,

Marten Sikkema syn oersetting fan Oscar Wilde's ‘Ballade fan Reading Gaol’, mei in omslachûntwerp fan Sjoke Valk

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 121 omwurke yn 1968 apart as ‘Master Ego’ útkaam), ‘Li Fu en oare forhalen’ (1954), ‘De Kastleinsdochter en oare froulju’ (1966) en ‘Tusken dream en dea’ (1967) komt men se by 't seksje tsjin. Nearne makket Jonkman it himsels dêrby maklik. It him ynlibjen yn 'e tinkwrâld fan abnormale minsken moat in opjefte west ha. Hy rêdt it lykwols mei wat fan in moderne flêr linich op. ‘De trijehoek’ is suver al wat klassyk wurden. ‘De moeting’ (1988), in karbondel jout de ferhalen fan Jonkman de bekendheid dy't se fertsjinje. As oersetter hat Jonkman (neist mearkes fan Grimm yn ‘De wûndere wrâld’, 1950) foaral it toaniel tsjinne. Klassike stikken nei Molière, Shakespeare en Goldoni binne fan him op syn minst sa spylber bewurke as dat nei Anouilh. It grutte ferlet yn Fryslân fan gaadlik modern toaniel soe noch it meast mei oersettingen oanfold wurde fan Freark Wigers Dam (1924), sjoernalist, letter konservator fan it Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum, de jongste Reiddompman fan 'e earste oere. Jierren efterinoar soed er it Sweachster iepenlofttoaniel mei teksten skewiele. Mei de him eigen firtuositeit waarden ûnder oaren stikken fan Friedrich Dürrenmatt (‘In ingel yn Babylon’), Niko Kazantzakis (‘Kristus wurdt jitris krusige’), Thornton Wilder (‘Our Town’) en fan Bertolt Brecht ‘Der gute Mensch von Sezuan’ as ‘In minske sûnder wryt of slyt’ (1962) nei Fryslân ta helle. Persoanliker en boartliker ynslach krijt it berime ‘Rjochtdei’ (1953), in Reinaartbewurking. It iennichste oarspronklike stik is it oarlochsstik ‘Dat wie doe’ (1955). Dat by Dam dat oarspronklike wurk kwantitatyf net hellet by wat er mei-inoar oerbrocht hat (en dêr moat Sjoerd Leiker syn roman ‘Trije Tsjûgen’, 1952, noch oan tafoege wurde) moat mei ferklearre wurde út it feit dat oarloch en deportaasje in wrede sneed yn syn suver en iepen dichterskip set ha. De prille

Omslach fan Marten Sikkema syn bondel ‘Seinen’, nei in ûntwerp fan Meinte Walta spontanens, dêr't de bondel ‘Under fjouwer eagen’ (1946) fan tsjûget, soe omslaan yn wrok en bitterheid mei spotske ûndertoanen (sa't út 'e lang om lette bondeling ‘Sa sydlings’, 1960, bliken docht). Utersten as bygelyks ‘Boadskip’ en ‘Dy't weromkaem’ kin inkeld de djipste ûntgûcheling en wrangste ûntdienens tusken lizze - mar ek in skoander ferhaal as ‘Ilse Rohde en it eilân’ (1951). ‘Yn hâldershân’ (1984) befettet neist fjouwerentweintich âlde gedichten, ek fjirtjin net earder publisearre fersen. Merktekens fan 'e oarloch draacht ek it proaza fan Reimer Willem van Tuinen (1916), túnker. Syn wjerfarren as ‘Häftling’ yn 'e sketsen fan ‘Efter it tried’ (1946) en ûnderfiningen as saboteur yn 'e lêste oarlochsdagen yn 'e novelle ‘Forgetten post’ (1949) amje in echtens dy't har histoarysk foar Fryslân ta unike relazen makket.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 122

Sjoerd Spanninga (nei in portret fan Sjoerd de Vries) (FLMD)

Foaral yn 'e novelle betsjut it spanningsfjild tusken persoanlike betrutsenheid en spotsk relativearjen ek literêr neat oars as winst. Ek inkelde losse ferhalen (wêrûnder ‘Skrael earesalút’, 1971, en ‘Underweis nei it forline’, 1973) ûnderskiede har troch in selde soberens en earlike minsklikens. Van Tuinen hat (yn 't earstoan ûnder de skriuwersnamme Willem de Jong) ek poëzij skreaun, yntime fersen mei in eroatysk waas, dy't troch har primityf-breklike foarm in oansjen fan ‘net te kearen emoasjes’ krije. Langst nei leafde en ûnharmoanysk fielen wurdt op in ekspresjonistyske wize utering oan jûn. De bondel ‘Read en grien’ (1951) mei syn yninoaroerfloeien fan minske en lânskip docht wol Marsmaneftich, mar mear noch eigen oan. It fers ‘Lyts paradys’ is dêr in foarbyld fan. Wjerlûden fan Marsman binne altemets ek te beharkjen yn 'e lânskippen dy't Sjoerd Spanninga, skriuwersnamme fan Jan Dykstra (1906-1985), sjoernalist, de lêzer yn syn fersen foar eagen tsjoent, dreamwrâlden fan in paradyslike skientme, dêr't oan dieren, dingen en abstraksjes neat minskliks mear frjemd is. De skriuwer makket it ta sa'n persoanlik-eigen singulier gebiet, dat it him folle mear foar ferbjusterjende ferkenningen as foar bliid herkennen lient. Der wurdt yn eksoatysk-oandwaande oarden boarte mei bylden dy't in eigen libben krije en it werklike ferrifeljend ferdiizje. It ferbân mei minske en minskheid hat (as it der is) earder wat fan in idealistysk bedoelde be-swarring as fan grammoedige ferkettering fan 'e meiminske. Wat dat oangiet is der yn syn bondels (‘Spegelskrift’, 1949; ‘Núnders’, 1950; ‘Finzen en Frij’, 1957; ‘Rattelmansreau’, 1962 en ‘Kymgong’, 1964) earder sprake fan in aksintferskowing as fan in ûntjouwing. De

Omslach fan Sjoerd Spanninga, ‘Rattelmansreau’, nei in ûntwerp fan Meinte Walta

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 123

Typoskrift fan Sjoerd Spanninga (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 124

Jo Smit (foto Henk Kuiper) lichte krityk op it minskdom wurdt linkelytsen heechút wat tsjokker oanset, mar tagelyk fan mear selsspot en humor fersêfte. It ‘Samle wurk’ (1992) lit dy ûntjouwing moai dúdlik sjen. Om syn besündere wrâld te skeppen soe Spanninga alle mooglike boustoffen brûke kinne: rym en ûnrym, âldfrinzige, frjemde en sels-oanrette wurden, koarte en lange rigels, itige byldspraak en eksperimintele, frije fersen, kwatrinen en sonnetten, alles kaam him fan pas. De man waans ferbylding fan grinzen gjin weet hie, soe lykwols as poëzijfertaler mislearje. ‘De lytse karavaen’ (1968, mei ûnder oaren fersen nei Rilke en Wilde) en ‘De Mary Gloster’ (1968, nei Kipling) kin men better net by de orizjinelen hâlde. Spanninga syn trant is fan klank en kleuren ritme blykber tè oarspronklik om linich oarmans lûd te heinen. Unneifolgber (mar goed nei te kommen) tinkwurk, keppele oan in libbene fantasy, leit te'n grûnslach oan 'e literêre produkten fan Jo Smit (1916-1991), ûnderwizer en man fan krante en radio, dy't him as ‘Schylger’ fan komôf pas op lettere leeftyd ta it Frysk bekearde. Nei syn debút, de novelle ‘Sûnder sûker’ (1956) wist men fuort dat men net rjocht wist wêr't men mei dizze man oan ta wie. Om yn sa'n novelle negative kwaliteiten posityf wurkje te litten is in aparte filosofy en skerpsinnigens foar nedich. Dy eigenskippen soene de tweintich ferhalen yn ‘Bisten en boargers’ (1959) ek op kostlike wize te'n goede komme. Stoarjes as ‘Kranteforhael’ en ‘Fabel fan de túnslang’ binne al bekend om har ferbjusterjend slot en brike tastannen. Yn it iroanysk beskriuwen fan it ûnwerklike en ûnbesteanbere is Smit dan ek op syn bêst. Dan jout er syn moraal mei in gnyske. Net om 'e nocht is de skriuwer ris in ‘múske yn 't grut’ neamd.

Omslach fan Jo Smit syn ferhalebondel ‘Bisten en boargers’, nei in ûntwerp fan Cor Reisma

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 125

Hânskrift fan Jo Smit: ien fan de fersen yn syn parodistyske samling ‘Stôk en ballen’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 126

Oar wurk, lyk as ‘Wês foarsichtich, Watse’ (1968, in ludike detektive, skreaun nei oanlieding fan in neffens him net oertsjûgjend koart ferhaal fan Trinus Riemersma) en ‘Stôk en ballen’ (1970, biljert-fersen, parodyen op besteande gedichten) is dêr foaral net mei yn striid, likemin as ‘Happening de Vries’ (1966), in neaspile toanielstik. Ek wat fan dat ‘múske’, mar dan tsjin in gewoane, werklike eftergrûn, hat Sjoerd van der Schaaf (1906), sjoernalist, altiten oer him hân. Hy debutearre mei de earste Fryske detektive ‘It geheim fen de Greate Wielen’ (1941), in ferhaal mei ‘speaking names’ en net al te grutte pretinsjes, mar meinimmend skreaun. Op in ridlike distânsje stiet de auteur alles, liket it, mei in ûndogensk glimke te besjen. Mear spytgnyskjend beskreau Van der Schaaf ‘Abbingawâld’ (1947), in doarpskronyk dy't op 'e Sweach noch al wat trelit joech en troch de spotske ynslach en iepenbierjende ‘close-ups’ krekt it tsjinstelde wurden is fan wat as regel foar in doarpsroman trochgean moat. De novelle ‘De wûndere simmer fan Jurrit Jongema’ (1957) is mear om in haadpersoan hinne boud en spilet moai wis ek op 'e Sweach. It hat in wat subtilere toan. Ek yn de stoarjes sammele yn ‘It gefal Hjerre Bijker en oare forhalen’ (1965) trillet efter grappigens en sterke fiten altemets in teardere snaar. Fan konstruksje litte hja wolris wat te winskjen oer. De grutte fertsjinste fan Piter Terpstra (1919), sjoernalist en warber skriuwer fan romans en toanielstikken, is dat er nije ûnderwerpen en nije techniken oandoar en útprobearje wol. De gefaren dêroan ferbûn is er lykwols lang net altiten oan ûntkommen. Sa koe in doe foar Fryslân ridlik nij sjenre as de detektive skraach foarútholpen wurde mei ‘It geheim fan Osinga State’ (1946). Yn ‘De trein fan healwei achten’ (1947) skûle dêrby sjoen alteast in beskaat ûnthjit. Nivo soe Terpstra earst helje mei ‘Fjouwer minsken yn in stêd’ (1956), in boek mei in nijsgjirrige konstruksje, wêrmei't fjouwer aparte libbens stikje by bytsje nei in klimaks yninoar breide wurde. ‘Soldaten en muzikanten’ (1959) betsjutte dêrby in tebekfal. Wat yn dizze Lemster roman oeralhelle wurdt komt net rjocht teplak en de prachtige fynst, om in brok ferline as toanielstik yn te laskjen, net earlik út 'e ferve. Ek wat fan in sjoernalistike hastigens (likegoed op 't stik fan taal en styl) leit oer ‘De wrâld is der op tsjin’ (1967), in ferhaal dat yn 't ferdielde Berlyn spilet en psychologysk djipper dolle wol, lyk as ek it histoaryske ‘De dei is forroun’ (1972), stald om de soan fan Gysbert Japix hinne. Dêrby is ‘80.000 yn in stêd’ (1976) benammen net in foarútgong. It prosedee fan 'e skeanprinte tuskenstikjes docht boppedat forsearre oan. Terpstra hat sûnder mis treflike ideeën, mar hja krije krappernôch tiid fan rypjen. Syn toanielstikken, ‘De koperen slang’ (1954), ‘Tsien jier letter’ (1955), ‘Snie yn 'e simmer’ (1956), ‘De dûbelgonger’ (1956), ‘De dream’ (1958) en ‘Europaleane 168’, (1976) laborearje oan 'e selde kwalen. Hoewol tarist mei nije eleminten, bringe hja literêr gjin fernijing. Yn sa'n soarte ramt moat ek Hein Faber (1904-1970), publisist, sineast en antikêr, skikt wurde. Wisse ferteller fan hûs út hat er, bûten in ristke boeken foar de jongerein (wêrûnder inkelde ‘science fiction’-eftige), in pear romans en ytlike ferhalen op syn namme brocht, dy't yn haadsaak mei kust en see te krijen hawwe. ‘Doarp oan sé’ (1960) is in roman dêr't goed (mear kultuer-histoarysk) en kwea (literêr wol) fan sein wurde kin. Ek yn ‘In frjemde fûgel yn it bit’ (1966) en ‘Avontûren to sé en to lân’

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer (1974) rize boppe it sljochtwei ferheljen no en dan sfearbeskriuwingen út sa't dy guon fan syn koarte ferhalen faak rêde kinne. De bondel

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 127

‘Ofgeand tij’ (1950) kin, nettsjinsteande it tige slagge ‘Mist’, as gehiel net earlik meunsterje tsjin ‘Forhalen fan de sé’ (1970). De sfear fan wetter en farren soe Liuwe Brolsma (1912-1976), printer en boekhanler, yn útblinke. Nei't syn sketsen ‘Om ús hinne’ (1940) net folle yndruk makke hiene, wylst ek syn beide grutte romans ‘Tjitte Winia’ (1941) en ‘Stoarm oer Fryslân’ (1946) net alhiel foldwaan koene, kipte in novelle as ‘Dy twa fan Warten’ (1942) wol wat boppe de midsmjitte út. Dat waard befêstige fan ‘De tocht fan de Salamander’ (1948), in wettersportferhaal dat komyske situaasjes raak ferbyldet. Graach hie men fan dizze aparte skriuwer mear hearre wollen. Datselde soe ek jilde kinne foar inkelde oare auteurs dy't ferwachtingen oproppen hawwe: proaza-skriuwsters as Ria Postma-Stolk (1927) mei ‘Fiif minuten is to lang’ (1956); Auck Smit-de Boer (1916-1984) mei ‘Hwêr komst wei?’ (1969), dat in nijstilige doarpsroman is; en Boukje Fokkema (1924) mei ‘Bisiden de wei’ (1957), ferhalen dêr't letter inkeld dy iene stoarje ‘De kaei’ (1964) op folgje soe. Wat de poëzij oangiet, smakket it troch D.A. Tamminga ûnder de titel ‘De laitsjende wierheid’ (1990) bondele, apart-humoristyske wurk fan Wybren Altena (1917-1987) ek nei mear. Kees Jongsma (1921) liet it inkeld by de bondels ‘Boer en dichter’ (1946), ‘Under it ûleboerd’ (1949) en ‘Milieu’ (1976), krekt sa't Tsjits Peanstra, skriuwstersnamme fan Tsjits Jonkman-Nauta (1924) it foarearst mei ‘Underweis’ (1955) en ‘Hûs fan stilte’ (1969) en ‘Neisimmer’ (1991) die, bondels mei net in lyts tal wier-trochlibbe fersen. Klaes Dykstra (1924) hat op de bondel ‘Untwyk’ (1950) yn haadsaak oersettingen folgje litten, wêrûnder nei Priestley it toanielstik ‘In ynspekteur skillet oan’ (1958), nei Coleridge ‘It liet fan de âld matroas’ (1962), nei

Ypk fan der Fear

Frederick Manfred de roman ‘Dit is it jier’ (1967). Tige produktyf dêrfoaroer wie immen as Ypk fan der Fear, skriuwersnamme fan Lipkje Post-Beuckens (1908-1983), ûnderwizeres. Hja sette útein mei in mannich sketsen, sammele yn ‘Utskot’ (1943). Dy S.K. Feitsma-eftige ferhalen leit fuort al in ûnbeskromme realisme oan te'n grûnslach, sa't dat him yn letter wurk mei fûlder passy allinne mar ferdjipje en ferwiidzje soe. Har earste grutte roman ‘Ta him dyn bigearte’ (1949) fiert ús nei it Gaasterlân fan likernôch in ieu lyn om ús yn 'e kunde te bringen mei in froulike haadfiguer dy't mei de hertstocht fan har leafde de sede fan in mienskip trotsearret. Op fyndere wize skept de novelle ‘Ik en menhear’ (1952) in eroatyske sfear tusken in âldere man en de ikfiguer, in ‘juffer fan 'e húshâlding’. De tried fan 'e skiednis wurdt wer opnommen yn ‘De Breugeman komt’ (1953) mei frouljus-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 128

Omslach fan Ypk fan der Fear, ‘Ta him dyn bigearte’, nei in ûntwerp fan Harmen Post figueren dy't yn 'e tiid fan 'e Werdoperij yn 'e striid tusken ierdske en himelske leafde komme te stean, beset fan in ynderlike tespjaltenens, sa't dy yn ‘Eilân fan de silligen’ (1966), in histoaryske roman oer 't libben fan Antoinette de Bourignon, fannijs (en oertsjûgjender) opdûke soe. Dêrfoar wie ‘De deade by de libbene’ (1959) al ferskynd, in roman oer in frou dy't by wize fan selsrjochtfeardiging in libben opbychtet dat oan it needlot fan foarteam en ferline net ûntkomme koe, wylst ta eigen selsbefêstiging yn 'e faaie sfearen fan ‘Ek in minske’ (1961) in frou tsjin heuch en meuch wiif en mem begeart te wurden. Dan besykje mei tryste útkomsten yn de novelle ‘De man mei it famke’ (1969) in útinoar dreaune heit en dochter wer oer inoars libben en ferhâlding ta klearrichheid te kommen. It slagget in frou yn ‘Ien lyk minder’ (1970) om in Joadske ûnderdûker troch de besettingsjierren hinne te skuorren. Mei al dy froulju as haadfigueren, dat suver allegear net-gewoane froulju binne (guon mei slepende krupsjes, guon miswoeksen, guon mei kompleksen), hat Ypk fan der Fear nei grutte dingen taast. It is har slagge wat fan djip sielelibben iepen te lizzen yn faak ferantwurde ramten. Benammen de identifikaasje mei seksuele en godstsjinstige ladenens is opfallend. As skriuwster hat hja mei de frou fan ‘Ien lyk minder’ in eigenskip as ‘moed’ mien. En sa't dy ûnderdûker efterôf net ûnskansearre út 'e striid komt, sa binne har boeken op 'e selde wize hjir skeind, dêr kniesd. Der kinne oanmerkingen makke wurde op 'e taal (lang net altiten like krekt), op 'e styl (te stuiterich yn 't earstoan, te pompeus wolris letter), op 'e soms breklike bou en bytiden wankele psychology. It wichtichste is lykwols dat (krekt as de ûnderdûker by eintsjebeslút) har boeken ek libjend út 'e wrakseling tefoarskynkommen binne, mear of minder sûn. Fertsjinstlik wurk die hja ek mei de oersetting fan de Platdútske roman ‘Keerlke’ fan Wilhelmina Siefkes, ‘It wurdt skielk wer simmer’ (1955). Elkenien nijdwaan soe yndertiid de ûntdekking dat efter de Ella Wassenaer fan 'e fersebondel ‘reade runen’ (1959) har nimmen oars as dyselde Ypk fan der Fear ferskûle hie. It binne de ûnberonge uteringen fan langst nei leafde, fan wiffe bangens oer ûnfolsleinens, minsklik roppen, hertstochtlik fûl. Hjir hie ien fan 'e âldere generaasje, om har gefoel út te sizzen, in foarm fûn dy't net allinne tige oanspriek en as wurd-keunst ûntroere koe, mar ek yn toan en bylding besibbe wie oan de foarm dy't in avantgardistyske jongerein út it hert nommen wie. De meidieling dat dêrom dizze bondel as spesjaal nûmer fan it tydskrift ‘quatrebras’ ferskine koe rint al foarút op it folgjend haadstik.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 129

Hânskrift fan Ypk fan der Fear, yn faksimilee ôfprinte yn de fersebondel ‘reade runen’ dy't hja ûnder de skûlnamme Ella Wassenaer publisearre

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 130

5.8

Op poëtysk mêd hie it tydskrift ‘De Tsjerne’ (1946-'68) yn 'e praktyk de mids-tritiger streaming fan wider oriïntaasje en eigentiidsker betrutsenens opheind en befêstige. Spesjale nûmers oer J.J. Slauerhoff (1946), Bretanje (1948), Edgar Allan Poe (1949), Amearika (1950), Suriname (1952), Noarwegen (1956), Israël (1961), Kataloanje (1963) en Shakespeare (1964) meie it iene bewize, in oarlochsbetinkingsnûmer as ‘Wêz wach’ (1955) bygelyks it oare yllustrearje. De âlderwetsk rûkende namme fan it tyd-skrift past dan ek mear by in tradysje oan foarm as ien oan ynhâld. Wat dy foarm oangiet sieten de fersen likegoed noch yn 'e alde twang fan rym en regel. Allinne de wurdkar wie soberder en gewoaner wurden. Wat by de mids-tritigers sadwaande yn haadsaak in ynhâldsfernijing west hie, soe him by jonge mids-fyftigers foaral as in foarmfernijing fuortsette. It begjin lei yn Amsterdam, dêr't studinten (ûnder oaren soannen fan it âlde ‘Holder’-twamanskip) har as literêre ‘Mieren’ begûnen te uterjen yn it tydskrift ‘De Golle’. Nei trije nûmers waard dy ek al âld-agraryske beneaming omset yn ‘quatrebras’ (1954-'68), in namme dêr't de dichter mei op in fjouwersprong kaam te stean mei ferkear fan alle kanten. Op dat krúspunt liet de ynfloed fan de saneamde ‘eksperimintelen’ him it sterkst jilde. Dat hold yn dat foar de poëzij in berop dien waard op de oerfunksje fan it wurd as oantsjutter fan in taastbere werklikheid. It wie in protest tsjin it abstrakte. Mei ‘wjokken’ koe men bygelyks direkter byldzje as mei ‘fleanen’, mei ‘lichem’ fûlder skilderje as mei ‘leafde’. De dichter woe de werklikheid langer net besjen troch de fitraazje fan moaie byldspraak en ferheven taal. Hy woe dy werklikheid rjocht yn 'e eagen sjen, liif oan liif, part fan 'e natoer, part fan 'e wrâld, sadat ek syn fers, iepen oan alle kanten, part fan dy werklikheid wurde

F.l.n.rj. Marten Brouwer, Judith Aleva, Hessel Miedema en Sybe Sybesma, fotografearre yn it Coopmanshûs te Frjentsjer by in besprek oer it Skûmkop-kabaretprogramma dat doe - yn 1948 - foar de Fryske studinten spile waard. Ut dit fermidden, fan it Amsterdamsk studinteselskip ‘Cygnus Resurgens’, kaam al ringen it blêd ‘quatrebras’ nei foaren soe. Dichtsjen waard rjochtstreeks beneamen. Wat earder byldspraak wie waard no op himsels it fers. Wurden waarden machtich en koene - om op har iepenst te wêzen - lêstekens oan kant reagje en ek oare wurden, dy't sibskip oan klank of sibskip oan bylding hiene, oproppe. De dichter koe dat oer him hinne gean litte, mear de stim fan it ûnderbewuste folgjend as dy fan syn ferstân. Hy koe ek mear it ferstân brûke en de wurden in ekstra ferdjipping meijaan, mei in betsjutting efter de betsjutting of mei in betsjutting der neist, wêrmei't in soarte fan dûbeld-byldzjen ûntstie. De praktyk hat útwiisd dat de driging, dat ‘eksperiminteel’ gau itselde as ‘ûnbegryplik’ komt te betsjutten, faak twingend oanwêzich is. It boadskip soe yn alle omstannichheden, sa net fersteanber, dan dochs yntuityf oerkomme moatte kinne. Ek it ûnbegryplike fan in stikje werklikheid moat noch befetlik trochjûn wurde kinne, op syn minst dat men der yn 'e fierte aan fan krijt. Dy nije technyk, yn Hollân mei syn mear kultivearre skriuwtaal earder te ferwachtsjen as yn 't boerskere Fryslân, hat yn 't heitelân, mei in noch yn haadsaak konkreet-tsjuttende memmesprake, net ta in botte konkretere

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 131 sizzing laat. Wol soe, ferlike by in Tamminga, yn syn algemienens de wurdkar fan 'e nije rjochting wat ynternasjonaler rûke en ek oan 'e Hollânske tinkwrâld wat eigener wêze, yn alle gefallen ûnfryskaardiger oandwaan. Dat moat ek jilde foar de byldzjende kant. Wat oerbleau oan winst wie lykwols it neakener oantsjutten yn in frijere foarm, it snediger formulearjen op ferrassender wize, it folle mear op rakens útwêzen as op moaiens (al bleau dat ‘moaie’ likegoed altiten moai meinommen). Dat de werklikheid lang net altiten sa moai wie, waard de Fryske lêzer allinken drystmoedich en ûngewosken dúdlik makke. Dat soe yn alle neakenens fuort noch net blike út it wurk fan it op in hichte teoretysk gewisse fan ‘quatrebras’, Marten Brouwer (1929), earder heechlearaar massa-kommunikaasje. Typografysk is syn fersebondel ‘blauwe riten’ (1952) sûnder mis ‘progressyf’ te neamen, ynhâldlik oerhearsket lykwols noch de opgnis fan it fermoaikjende wurd. De bondel is goedbesjoen op healwei tusken ‘tradisjoneel’ en ‘eksperiminteel’ stykjen bleaun, mei inkelde útsjitters nei it modernistyske (lyk as ‘hymne’ en ‘lyts tuskenspul’). Yn sokke fersen lit him foar Fryslân literêr it nije oankundigje, sa't op 't stik fan sfear ynfloeden fan jazz en dancing dat ek al dogge (‘dies irae’ en ‘blues’). Eksperiminteler wie Jelle de Jong (1933), teolooch, mei syn bondel ‘út 'e pas’ (1958), in titel dy't de ynhâld fan oars-as-oars treflik dekt. Dizze fersen binne stik foar stik ûntkenningen fan de âlde tradysjes. Hoewol't har altemets in beskate lyryske toan net ûntsein wurde kin, binne hja mear protest as dierber produkt. Hja spegelje dus oarder en primitivens, skeppe ûnmuzikaalwei in antyidylle (‘fryslân’) mei in kras hjirre en in haal dêre. It is dichtsjen oan 'e miet fan 't bestean, dêr't gjin oarder noch regel ferneard wurdt.

Ien fen de omslaggen fan ‘quatrebras’ nei in ûntwerp fan Jozum Walstra

Benearjend is syn eksperiminteel toanielstik ‘ien doar wie iepen’ (1957) mei personaazjes dy't dûm en ienselvich byinoar lâns prate. As praatstik iepenbieret it de sielkundige problemen fan feriensume en ferfrjemde minsken, dêr't as kontrast ien normaal frommeske sûnder abberaasjes foaroer komt te stean. Minder opstannich (al hied er ek it mier oan alle tradysjes) komt yn syn wurk Hessel Miedema (1929), keunsthistoarikus oer. Sawol mei syn proaza as mei syn poëzij wie hy de iepenbiering fan ‘quatrebras’. Syn ferhalen en fersen binne sammele yn ‘Op 'e literaire toer’ (1973), in bondel tsjûgjend fan faak ferfine literêr fakmanskip. De ferhalen falle op troch de trant dy't hja meikrigen ha: in filmyske opset, mei ‘close-ups’, ‘flash-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 132 backs’ en ‘flash-forwards’, dêr't it ûntbrekken fan lêstekens in grutte feart oan jaan kin en fertragings-techniken de gong wer úthelje. In ferhaal as ‘de stêd, in lêste oardiel’ is wat dat oangiet in hichtepunt. De moderne roman soe der syn foardiel mei dwaan kinne. Ek ‘Jok, in ûngelok’ en ‘De sémearmin’ binne as ferhaal tige slagge. Neist proaza-fernijer wie Miedema ek in dichter apart. Ut syn fersen, meast mei in godstsjinstich-wiisgearich aroma, meitsje har twa sykly los: ‘Stadich brekke de foarmen út 'e skyl’ (oer it folwoeksen wurden fan in famke) en ‘De greate wrakseling’ (tusken skepping en ferdylging, tiid en ivichheid, dusoarder en oarder). Hjir wol de taal - gauris mei ynfersy - mei sin oars-asoars brûkt wurde. Wylst by Miedema de dichterlike besieling wolris grutter is as syn taalskeppend fermogen (neffens him skeat it Frysk tekoart) foarmje syn fersen mei har

Fers yn hânskrift fan Hessel Miedema, opnommen yn ‘quatrebras’ iroanyske ûndertoan in (ûnmisber keat yn Fryslâns poëtyske ûntjouwing. Yn 't ferlingde fan Jelle de Jong, mar mear noch yn dat fan Hessel Miedema, lizze de fersen fan Steven de Jong (1935), learaar Nederlânsk. ‘Wankend stomp’ (1965) is in bondel dêr't yn bûtenwenstige foarmen in opsternate machteleazens blykt, faak út it mei-inoar botse litten fan tsjinstelde dingen, fan it gewoane mei it singuliere. Yn ‘Missing link’ (1971) krijt út datselde gefoel fan helpleazens wei it stribjen nei grutter wissichheid in opsetlik stikelige kant, wat letter yn popkes tekenje (1976) folle mear mei wat fan humor beslein wurdt. De measte fersen harkje dêr trouwens pretinsjeleazer en net mear sa uterst persoanlik. In gedicht as ‘tabula rasa’ soe yn in blomlêzing net misstean. Folle earder as dat it gefal wêze koe mei de wolris wat ropperige en letternôch ferskynde bondel

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 133

Tiny Mulder (foto Henk Kuiper)

‘Skiphok’ (1970) fan Geart van der Zwaag (1924-1989), maatskiplik wurker P.T.T., soe it ‘quatrebras’-tiidrek ôfrûne wurde mei de sammelbondel ‘skande skande sûnde sûnde’ (1965), dêr't, bûten dat fan brouwer, de beide de jongen en miedema, ek ella wassenaer noch fan har meast net earder publisearre poëzij ta bydroech. In oare sammelbondel wie lykwols (lyk as Wadman's ‘Teannewâdder’, datselde jier) de funksje fan mylpeal al tafallen. Dat wie ‘op fjouwer winen’ (1961), it moetingsplak fan 'e bêsten fan ‘quatrebras’ (jelle de jong, hessel miedema en ella wassenaer) mei oare dichtsjende jongeren. Mear of minder eksperiminteel, mear of minder tradisjoneel komme hjir fersen byinoar te stean dy't, bûten it Frysk as dichterstaal, allegear ek it nije progressyf-eigentiidske mien hawwe. Hja binne sadwaande ek mear besibbe oan de modernistyske praktyk yn Hollân as oan de tradysje yn Fryslân. De bondel jout in brek oan. De nije trant wurdt dêryn wiermakke. De franje fan 'e dream wie tenei ferdwûn. Dêrmei ek âlderwetsk-rûkende taal en ûndichterlike ballêst. De Fryske dichter soe tenei as wrâldboarger yn 'e werklikheid stean en mei de fuotten op 'e grûn. It regionale wie út 'e tiid. As protest tsjin massafoarming dêrfoaroer it persoanlike uterstee net. Krekt as foar Obe Postma jierren dêrfoar waard de kosmos dichters dekôr en syn dichttrant it ferrassend beneamen. Krekt as ella wassenaer hie ek Tiny Mulder (1921), sjoernaliste, oansluting by dat moderne dichtsjen fine kind. Hja ferwurke it lykwols oars en op in eigen apart sprankeljende wize. Har bêste fersen hawwe wat trochskinends, in helderheid fan formulearring, dêr't in bernlik foldiene glim faak in ekstra sjarme oan jout en ek wat universeels. Nocht oan de eigen rike ferbylding en nocht oan 't libben (al is de wrâld ek noch sa tryst)

Omslach fan Tiny Mulder, ‘Oranje paraplu’ (twadde printinge), nei in ûntwerp fan Durk van der Ploeg

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 134

Hânskrift fan Tiny Mulder (op in poster dy't om 1970 hinne yn de boekhannel te krijen wie)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 135 leit dêr oan te'n grûnslach. De earnst fan 't libben kin net behinderje dat de tinzen fan Tiny Mulder ferrassende wurdfynsten dogge en noch ferrassender ferbiningen lizze. Har fersen (spitse ‘ynfallen’ suver) binne bondele yn ‘Oranje paraplu’ (1962), ‘Viadukt’ (1966), ‘Wite swan en swarte swan’ (1968) en ‘Op slach fan tolven’ (1975). Gelokkernôch binne har (faak oarlochsferhalen bondele yn ‘De bêste ferhalen’ (1988). ‘Nachttrein nei Chicago’ en ‘De soldaat mei it huodsje op’ binne foarbylden fan in tige fersoarge skriuwtrant. Goed beslein is ek har oersetting fan de Ingelske ‘classic’ fan Lewis Carroll: ‘Alice yn Wûnderlân’ (1964). In oare frou dy't as dichteresse út dizze snuorje neamd wurde moat is Tineke Bethlehem (1938). Har fersen ferskynd yn ‘De Tsjerne’ en ‘op fjouwer winen’ en oant no ta net bondele, byldzje hiel simpel, mar tige eigen en subtyl iepentearende fielings fan leafde út. Dat dimmen lûd fan biidzjend wachtsjen en fan teare ferheardens soe net yn 't ferjittersboek bedarje meie. Folle minder universeel - om net te sizzen: folle beheinder - foel it fersewurk út fan Jan Dotinga (1934), direkteur fan in basisskoalle. De bondel ‘Lytse ivichheit’ (1963) is mei syn skildereftige jeugdoantinkens bûn oan in romte en in tiid dêr't syn dichterskip de rigels suver nea boppe út tille kin. Dochs is dit wurk better as syn ‘Nei oanlieding’ (1966), in bondel wêryn't guon psalmen ynhâldlik eigentiidsk mar poëtysk gâns flakker makke binne. Ek in bondel as ‘Notysjes’ (1966), dêr't eigen dichterlik proaza yn fersfoarm yn ôfprinte stiet, kin de pretinsje fan poëzij komselden wiermeitsje. It byld dat sadwaande fan 'e dichter ûntstiet kin mei ‘apel en aei’ (1972), ‘in leafdesfers nei it heechliet’, foaral net wizige wurde. ‘Finster op Helgolân’ (1974) soe dat allinne mar befêstigje. Folle besetener skriuwer wie Durk van der Ploeg (1930), ‘opmaak’-redakteur by de Leeuwarder Courant. Yn syn earste bondel ‘lok op eachlingte’ (1959) besiket er de spanning tusken gaos en kosmos mei ‘wûndere wurdberten’ as in ûnbidige opjefte te beswarren. Yn syn fersen is de frijdom fan it byld dêrby gâns grutter as dy fan 'e foarm. Mei útsjitters, sawol nei it oerspand eksperimintele as nei it opbliesd retoaryske, wit er tuskenbeiden mei simpele wurden sfearen te skeppen fan in serene moaiens ('hjerst'), dêr't er sels lykwols hyt noch kâld fan wurdt, liket it. Op oare plakken wol er by it ûntsachlike fan syn ûnderwerp frjemde wurden in stypjende funksje jaan, in besykjen dat meast earsling beteart. Dat is ek it gefal mei de ferâldere Fryske wurden, dy't er yn ‘It libertynsk gehucht’ (1964) as helpers opdrave lit. Dy bylkje yn dy - ek ridlik frijbliuwende - jeugdoantinkens noch folle ûndichterliker en optochter as it dertrochhinne struide poëtysk proaza. Yn ‘Hwerom is de himel swart’ (1967) krijt Van der Ploeg lang om let himsels en it fers mear yn 'e macht, mar dan liket it dat krampeftigens oan beide net frjemd is. Yn ‘Deaden skrieme net’ (1973) mûnet de ynspiraasje út 'e bibel gauris yn floate rymlerije út. De persoanliker ynset yn ‘Tremor Terrae’ (1975) wurdt yn 'e Fryske, nòch yn 'e dêr ek opnommen Hollânske fersen driuwend needsaaklik makke. It hat der in soad fan wei, dat it ûnmiskenber dichterlik talint fan Van der Ploeg net kristallisearje koe, om't er de welle rappernôch rinne liet. Yn 'e tuskentiid hie Van der Ploeg him ek utere yn grouwélige oarlochsferhalen, dy't as foarwurk ta syn romans sjoen wurde meie. Ut ‘In man en in minske’ (1968) slacht in walm omheech dy't yn in earder tiidrek net misstien hawwe soe. Eigentiidsker tema wurdt oansnien yn ‘De snoekebek’ (1972). Fan trant is dit net ûnaardich besykjen earder beslipe tradisjoneel as modernistysk te neamen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Likernôch omkeard leit it wêzentlik karakter fan it proaza (progressiver) en de

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 136

Tjitte Piebenga (foto Anneke Bleeker) poëzij (behâldender) by noch in (lêste yn dit rychje) meiwurker oan ‘op fjouwer winen’, by Tjitte Piebenga (1935), ûnderwizer. Yn syn earste bondel ‘Fersen foar Marida’ (1958), in syklus fan leafdesfersen mei in melodieus oerdiedige opgong en in mear beredenearre delgong leit it poëtysk hichtepunt earne yn 'e midden (om ‘har reade rôk’ hinne), sonnet-eftige fersen dêr't dy utersten inoar noch altiten sjongsum yn 'e blâns hâlde. Dy sjongsumens wurdt in soarte fan berûzing yn ‘De thermen fan Karratsjana’ (1959), dêr't wurden foar in part har betsjutting ferlieze en ta streakjende klanken ferflechtigje. Puere poëzij. Dêrby hat de bondel ‘Fersen’ (1963), eksperiminteel bedoeld, tefolle fan in wanlûdige en mishipte ôfdijer. ‘Myn sêftgrien famke’ (1977) befettet tweintich gedichten dêr't hieltyd in famke (de muze?) yn oansprutsen wurdt mei suggestive byldspraken. Yn proaza soe in modernistyske wurkwize Tjitte Piebenga folle better ôfgean. Yn syn wol as bekentenis-roman te karakterisearjen ‘It lyk wurdt oantaest’ (1968) wurdt in eigen mistribele houlik beskreaun, dêr't mei opsetsin de lêzer de stoffe net neffens tiidsoarder foarset krijt. Ynstee dêrfan sjocht er yn 'e haadstikken meast fjouwer of fiif typografysk ûnderskate ferheljende brokstikken efterinoar ôfprinte stean, bedoeld om wat tragyskernôch barre moast fan útienrinnende kanten te beljochtsjen. Yn 'e skeanprinte stikken wurdt de frou op lyryske wize besongen. It ûnfermogen om mei-inoar op 't stik te praten wurdt yn sobere petear-foarm werjûn. Yn gewoane letters kin men de open delgong fan 't houlik neikomme. Yn fetprint jout efterôf de ik-figuer utering oan syn gefoelens. Knap en goed folholden is it dat de fjouwer sjenswizen elk foar oar har eigen styl taparte krigen hawwe. Sa'n prosedee hat gâns mooglikheden yn, mar hellet by foarrie de feart út 'e stoarje. Net in film wurdt jin yn dit boek bean, earder in searje iepenbierjende ljochtbylden.

Omslach fan it tydskrift ‘Asyl’, dêr't Tjitte Piebenga en Bauke de Jong de redaksje fan fierden

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 137

Printkladde fan Tjitte Piebenga syn roman ‘It lyk wurdt oantaest’, mei hânskriftlike oantekeningen fan de auteur (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 138

Jan Wybenga (foto Leeuwarder Crt.)

Sa't yn 'e novelle ‘Retour juster’ (1969) in ferhûddûke learaar alle war docht om mei in mislearre ferline yn 't lyk te kommen, sa is it yn 'e ferhalebondel ‘De rook fan mesjester’ (1970) in jonge dy't mei syn ferline (mei ûnder oaren in pro-dútske heit) slim yn 'e tiis sit. Mei as hichtepunt ‘Heit wie der net by’ spegelje novelle en ferhalen (benammen ek útkommend yn 'e bou fan 'e lêsten) op realistyske wize in breinroerige wrâld. Wa't as dichter de ôfdruk fan dy wrâld op Fryslân (ek yn 't literêr poëtyske) yn syn fersen suver panoramysk byldzjend werjûn hat wie Jan Wybenga (1917-1994), learaar Nederlânsk. It eksperimintele fers ‘Hurrel’, dêr't er yn 1952 de ‘Tsjerne’-lêzers danich mei skokte, stie letter efteryn syn earste bondel ‘Amoeben’ (1954) en moat dêr mear as tajefte dan as logysk útfloeisel sjoen wurde. Mei ‘bylden foar 't each’ skept er dêr ‘klanken foar 't ear’. Wybenga is wol modern, mar (ôfsjoen fan de foarm) benammen net útsprutsen eksperiminteel. Rym, klank en kleur binne by him tige wichtige eleminten om oan te jaan, krekt sa't it dichter-wêzen by him eins ek mar neat is, dat alles doelleas en fergonklik is. Yn in bûnt ferskaat oan bylden en tinten, sfearen en stimmingen wurdt dêr hieltyd wer sûnder moaiskriuwerij op doeld. Yn 'e bondel ‘Barakkekamp’ (1962) wurdt dy haadtins yn soberder bewurdingen en snijender formulearringen herhelle en is der soms ek in wurch-berêstende toan. Yn in fers as ‘Greiddoarp’ komt bygelyks as in ‘oprôlle’ fûst dy ûnheilswytging warskôgjend oerein te stean. Krektoarsom as yn ‘Hurrel’ sitte yn dizze bondel noch al wat ‘klanken foar 't ear’ dy't as ‘bylden foar 't each’ bedoeld binne. Yn de bondel ‘Kj3’ (1973: foar 't neist koart foar: ‘ik jan 3’ of ‘cahier 3’ of beide?) wurdt datselde haad-tema (‘In studinte praat oer Fryslân’) tydlik bedobbe ûnder alder-

Omslach fan Jan Wybenga, ‘Amoeben’, nei in ûntwerp fan de dichter sels

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 139

Untwerp omslach fan Gerrit H. Messchendorp hanne famylje-ympresjes en snedige ynfallen, om yn ‘lyts frysk deadeboek’ (1974) namste heger en benearjender de kop wer op te stekken. Bittere, rake bylden fan ferfal en ûndergong stiet allinne mar in inkeld bliid oantinken foaroer. Al hat Jan Wybenga sadwaande fan Fryslâns takomst net sa'n moedich byld ophongen, hy hat dat (krekt as Tiny Mulder) dien yn in foarm dy't, as middenwei, tusken behâldend en modernistysk, foar Fryslâns literatuer fruchtber bliek.

5.9

Doe't om 1960 hinne op dichterlik mêd it ‘âlde’ foargoed belies jaan moatten hie foar it fan jongeren oandroegen ‘nije’ (yn 'e neutrale ‘Reiddomprige’ kin men de ûntjouwing bondelsgewize moai krekt folgje), doe koe de poëzij yn bydetiidskens wer meunsterje tsjin it fan âlderen earder al bystelde proaza. De oanstriid ta fernijing gyng ek dêr lykwols troch. De rjochtingen dy't har by Anne Wadman, Piter Terpstra, Hessel Miedema en Tjitte Piebenga dêrby opponearren is al op wiisd. Ek oaren hawwe op dat terrein ien en oar besocht. Yntellektuelere probearsels as ‘De útfanhûzer’ (1962), ‘De gersridders’ (1969), ‘De nacht fan in leechrinner’ (1973) en ‘Leafde op bitter lemon’ (1973) fan Gerben Abma (1932), learaar skiednis, wiene yn dat ferbân gjin boppeslaggen. Der siet yn 'e fernijingsdrang - en de presintaasje - folle meàr ‘lyn’ as yn 't brokkelich of sabeare djipsinnich resultaat. Dêrby koene ‘Leafdedea’ (1963) en ‘Marginale minsken’ (1968) fan Homme Eernstma, skriuwersnamme fan Feyo Schelto Sixma van Heemstra (1916), publisist, better as nijsgjirrige bûtenslaggen karakterisearre wurde; it iene bliuwt, hoewol treflik fan sfear, oan it touterjen boppe in grins tusken ‘mienens’ en ‘mystifikaasje’; it oare bliuwt earne hingjen tusken literatuer en reportaazjemei-in-boadskip. Ek Teije Brattinga (1929), godstsjinstlearaar, kin men niget ta wat oarspronkliks net ûntsizze. It tema yn ‘De stadige leafde fan Fetsje’ (1964) koe, likemin as de beskriuwing fan de tanende leafde foar de tsjerke yn ‘As in skaed’ (1964), earne oan ridlike easken fan útwurking en útdjipjen foldwaan. ‘Twadde fan Brahms’ (1967), wie dêrby net in grutte stap foarút. De beneaming ‘natuerlik’ past by it wurk fan Teatske Alzum (1899-1962), winkelfrou. Hja skreau op 'e taast tsjin in godstsjinstige eftergrûn. Yn it langer wurk, lyk as de roman ‘Iepen finsters’ (1963), rûn de stoffe har by einsluten wat oer de fûst. Yn 'e koarte ferhalen, mei inkelde novellen bondele yn ‘Diggels’ (1965), koe hja bytiden op in feilleaze yntuysje rekkenje. Dat komt foaral út yn 'e petearen en as it wat spant tusken man en frou (‘De hannen’).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 140

Rink van der Velde (foto Paul Janssen)

Ek wat fan dat goed skriuwen op goed gelok hat Rink van der Velde (1932), sjoernalist, oer him. Hy is in ferteller fan natuere by wa't de oergong fan it tradisjonele nei it modernere in skoander útfallen foarm fûn. Hy skriuwt aktueel en is ek net bang fan ‘flash-backs’, psychologysk útdjipjen en ‘thriller’-eftige yntriizjes. Hy hat in swak foar de ‘lytse man’ tsjin in eftergrûn grutter as Europa. Tichte by hûs binne dat de âld streupers en wyldsjitters dy't er oan 't wurd lit yn syn bondele herberchferhalen ‘Ien foar 't ôfwennen’ (1971 en 1976) en ‘Stjerrende wier, heite’ (1974). Yn romanfoarm is dat de natuerminske Durk Snoad yn ‘Foroaring fan lucht’ (1971), in boek dat mei syn spottende ûndertoan, syn ynlaske kommentaren, syn sielkundich en ferhoalen boadskip folle mear universeel as regionaal oandocht. De sobere fersetsnovelle ‘De Fûke’ (1966), wêryn't in ûneachlik dwers mantsje de dea ferkiest boppe ûnfrijens, tuorket dêr mei syn spanning en dramatyk fier boppe út. Dêrby komt yn 't konflikt tusken natuerminske en beskaafde neiteam de tragyske frijwillige dea fan ‘Pake Sytse’ (1976) gâns minder oertsjûgjend ta stân. Dat hie ek al wat it gefal west mei it ‘ferliezen’ yn ‘Forliezers’ (1963), in boek dat yn Hollân by de marine spilet. It hie in tebekfal betsjut by Van der Velde's earsteling ‘Joun healwei tolven’ (1962), in avontoere-roman, dy't as earste yn 't Frysk alhiel bûten Fryslân spile, krekt as letter ek ‘Beafeart nei St. Martin’ (1965). Tsjin prachtich skildere Frânske lânsdouwen set de skriuwer, soms iroanysk, soms wat mankelyk, oannimlike figueren yn goed ferantwurde situaasjes. De twadde tebekfal ‘Geiten, Griken en Gekken’ (1967), in reisferhaal (oer in geite-

Omslach fan Rink van der Velde syn ‘Foroaring fan lucht’, earste printinge, nei in ûntwerp fan Mare van der Woude

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 141

Hânskrift fan Rink van der Velde: in skema foar ‘Pake Sytse’ (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 142

Tr. Riemersma (foto Henk Kuiper) transport) dat njonkenlytsen in polityk aksint kriget, waard gâns ferbettere fan it filmysk ferheljende ‘Rjochtdei’ (1968), dat ek net sûnder politike eftergrûn yn Tsjecho-Slowakije spilet. Yn ‘Chamsyn’ (1969) is in kibboets yn Israël de entoeraazje fan de bekearing fan in jonge Nederlânske joad, de ik-figuer út it boek. Van der Velde hat him kenne litten as in ferslachjouwer mei ferbjusterjende ferdjippingen. Syn reis- en oare yndrukken hat er mei net in bytsje ferbyldingskrêft, komposysjefermogen en taalmacht foarbringe kinnen, op lokkige wize trochtrutsen fan dingen fan 'e dei. Wylst de lêzer by Van der Velde foar de ûnferfrjemde natuerminske ûnwillekeurich in swak krijt, hy kriget oan 'e oare kant mei skok-effekten in uterste oan ôfstjittende ferfrjemding foarset yn 'e ik-persoan fan ‘Fabryk’ (1964), de earste roman fan Trinus Riemersma (1938), frisist. Yn de bycht fan dy oer alle boegen kniesde yndustry-arbeider rekket Riemersma hiel wat eigen rankune op 't stik fan maatskippij, godstsjinst en seksuele moraal kwyt. Benammen dat lêste joech noch al wat trelit. It boek wie lykwols bewiis fan oankommend skriuwtalint, dat allinne mar ûnderboud waard yn ‘By de hannen om't ôf’ (1965), de rjochtute bekentenis fan in froulike ik-figuer. Dat de skriuwer net allinne tangele siet mei libbensfragen mar ek mei de problemen fan syn skriuwerskip waard dúdlik yn ‘Minskrotten-Rotminsken’ (1966), in soarte fan anty-roman dy't spotsk en net sûnder humor in trochsjoch-finster bea nei it oarderjen fan in tizeboel yn skriuwers atelier. It ferhaal oer rotten dy't Ljouwert opfrette, wurdt sûnder oarsaaklik ferbân ferbrutsen fan teoretisearjende en krityske deiboekfragminten, dy't bewurkje dat dat ferhaal net allinne betreklik makke wurdt, mar ek in skôging fan ûnkeunstmjittigens krijt. Tsjin dy eftergrûn soe in detektive as ‘De moardner komt werom’ (1967) al

Omslach fan Tr. Riemersma, ‘Fabryk’, earste printinge

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 143

Hânskrift fan Tr. Riemersma, earste fersy fan it ferhaal ‘Vot is faai yn 't ôdfriesk’ (‘Trotwaer’, jg. 1975) (FLMD)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 144 net misstean, mar pas yn ‘De hite simmer’ (1968) kaam de wrakseling mei de foarm ta in (foarlopich) befredigjend beslút. Oer libben en dea fan in sekspoppe op in doarp wurdt - yn stroken ûnderinoar ôfprinte - tredderlei lêzing jûn: in himelske (manlike) fan in smjunt fan in âlderling, in ridlik neutrale ierdske (froulike) en fraachpetearsgewize in ûnderierdske (ûnsidige). De skriuwer-bûtensteander lit spotsk op dizze wize in benypte doarpsmentaliteit himsels feroardielje. In krityske ynstelling wurdt ek oproppen yn ‘Myksomatoze’ (1974), wer in antyroman, wêryn't de auteur it ferhaal op 'en nij mei kommentaar oer literatuer, libben en bestean ûnderbrekt, of leaver oaninoarbreidet. Want mear as yn ‘Minskrotten’ is hjir in ienlûdich en ienfoarmich gehiel ûntstien. De twadde detektive ‘de mon sûnder gesicht’ (1974) is meinimmend oant in ûnbefredigjende ein. Dat soks it libben eigen is jout ek ‘Jest yn 'e Ardinnen’ (1974) te sjen, in treflik beskreaun relaas fan in treasteleaze fakânsjereis fan twa minsken, fan wa't in eardere ferhâlding der allegeduerigen mei ‘flash-backs’ organysk trochhinne spilet. De ein-konklúzje is dat wêzentlik kontakt tusken har net berikt wurde kin. Dat probleem spilet ek yn haadsaak yn de ferhalen fan ‘Ont de dea dur op folget’ (1973), nei't it ek alris opdûkt wie yn 'e eardere ferhalebondel ‘Myn folk, myn biminden’ (1970). De tsjinstelling minske-mienskip (fan ‘Fabryk’) stie yn 'e earste bondel ‘De duvel misbiteard’ (1967) mear sintraal. In kostlike stoarje dêrút is ‘De skriuwer foar it Doarpsbilang’, wêryn't mei doarpske lytsens omraak de gek slein wurdt. Ek yn dizze trije ferhalebondels is de oanstriid ta it eksperimint (ôfsjoen fan de persoanlike stavering yn 't lettere wurk) delslein yn ûnderskate beljochtingen en sterke dialooch-foarmen. It útprobearjen waacht soms swierder as 't ferhaal. Faak hawwe hja in autobiografyske ynslach, mei eftergrûnen en sfearen dy't ek yn it foarmferskaat fan Riemersma syn hûndert fersen ferwêzentlike wurde: lyk as seks, frou, Fryslân, God en dea. It earste fjirdepart (mei ek guon yn 't Biltsk en Ingelsk) stiet by ‘De hite simmer’ efteryn; it twadde waard bondele as ‘Riemersma II’ (1970); it tredde as ‘Roazen forwylje’ (1972) en it fjirde as ‘teksten fwar ien hear’ (1973), noaitn't geliker in iepen mistreastich deiboek. Foar toaniel hat Riemersma op de him eigen aparte wize ‘Elckerlyc’ ta ‘Elkenientsje’ (1970) omwurke. Syn driuw ta aktualiteit (‘striptease’) is hjir kombinearre mei syn krêft yn 'e dialooch. Dat it him ornaris mear om it fakmanskip as om it boadskip giet wurdt gauris oer de holle sjoen. In teoretysk dreech ûnderlein wurdkeunstner as Riemersma hat Fryslâns literatuer sa net earder meimakke.

5.10

Doe't it mei ‘quatrebras’ op in ein begûn te rinnen en ‘De Tsjerne’ neffens guon jongereinrûnten langer net it wiere antlit fan literêr Fryslân sjen liet, kaam foar beide ien nij tydskrift yn 't plak, dêr't ek de krityske skriuwerij fan blêden as ‘Asyl’ (1963-'68) en ‘A-wyt’ (1967-'69) yn útmûne. Dat nije tydskrift krige de namme fan ‘Trotwaer’ (1969). Dêrneist ûntstie as foarum foar ‘beswierden’ út Grinzer studinterûnten wei it tydskrift ‘Alternatyf’ (1969). It twatalige blêd ferskynde oant 1977. It joech ek omtinken oan byldzjende keunst, en publisearre wurk fan Theun de Vries, Jan Wybenga, Ella Wassenaer en oaren. Yn Amsterdam krige ‘quatrebras’ op nije basis in opfolger yn ‘Sonde’ (1969), in tydskrift mei mear sjoernalistike en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer politike bydragen as syn foargonger. It lêste nûmer ferskynde yn 1978. Ridlike gau ferienigen nòch wer jongeren har om it tydskrift ‘Hjir’ (1972). ‘Trotwaer’ kaam net salyk mei in pro-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 145 gram. Yn 'e namme lei lykwols gâns besletten. De stap fan ‘tsjernherne’ nei ‘frjemd wurd foar stoepe’ soe net allinne de oergong fan beslettenens nei iepenbierens en iepenens symbolisearje, mar ek de fer-frjemding fan it typysk Fryske wêze, sadwaande ôfskie fan in ûndersteld literêr isolemint betsjutte. Der waard ornearre dat ynfloeden fan bûten - ek dy op 't stik fan de objektivere krityk - mei sin ferarbeide wurde moasten en dat de literatuer (foaral de poëzij) út 'e yndirekte sfear fan it boek wei rjochtstreeks nei de ‘priuwer’ brocht wurde moast, jûns yn 't literêre kafee, of oerdeis oan 'e doar, yn in seal, of op it trottoir. Ynternasjonale poëzijfestivals soe oan meidien wurde moatte. Persoanlik ‘gepiel’ soe yn dat ferbân algemien fersteanber ‘fakwurk’ wurde moatte. De ‘objets trouvés’ of ‘ready mades’ of ‘consumptieverzen’ fan om utens waarden yn it heitelân as ‘fuortsmytfersen’ bekend en beoefene. It idee om sokke poëzij oer de telefoan foar it folk berikber te meitsjen kaam fan Sixma van Heemstra. Op skriuwerswykeinen yn Koartehimmen, dêr't ek al in Kikkert-rige en ‘Koperative Utjowerij’ útdoktere waarden, soe dat plan neier útwurke wurde. De teksten (Fryske en Hollânske) fan dy saneamde ‘Operaesje Fers’ (1968) waarden sûnt novimber 1969 in skoftlang yn ‘Trotwaer’ ôfprinte. In spesjaal nûmer fan ‘Sonde’ (1973) befettet as ‘Poem Power’ in blomlêzing fan it Operaesje Fers Festival. Fangefolgen wie dêrmei it direkt-oansprekkende, it alderdúdlikste en alderienfâldichste yn 'e swang rekke. De eftergrûn wie ynternasjonaal en de kar fan it Frysk as dichterstaal mear oan tafalligens as oan fanselssprekkendheid bûn. Yn wêzen in frjemdling yn dit klimaat wie Leo Popma (1938), earder direkteur Sintrale Bibleteek Tsjinst. It meast soe hy him noch ferlykje litte kinne mei ien as Durk van der Ploeg. Syn fersen, bondele

Daniël Daen (foto Johan Witteveen) yn ‘In weak reservaet’ (1967) hawwe gauris wat ferslachjouwereftichs oer har, wêrfan't it boadskip hast net út 'e taal komme kin en de bylden hast net út 'e ferve. Ympresjes fan mime-spyljen, Meksikaansk ballet en eksoatyske timpels komme noch it bêst ta libben. Fierders bestopje de wurden mear as dat se ûntbleatsje. Yn syn ryklik tsien fersprate ferhalen komt de oanstriid ta it walchlike út. It ôfstjittende oan personaazjes wurdt funksjoneel suver net ferarbeide. De yntriizjes dogge ek forsearre oan. De lykrjochte roman ‘In kwesty fan hûd’, fotyfboek (1971), komt dêr nettsjinsteande in yntellektueler oandwaande útwurking skraach boppe út. (Mei ‘Dalek’, in skimespul, 1971, krige Popma in provinsjale toanielpriis). Ont no ta fierwei de jongste, dy't as dichter de Gysbert Japicxpriis taskikt krigen hat, is Daniël Daen, skriuwersnamme fan Gerben Willem Abma (1942). Ek syn dichterskip niigde net nei popularisearring fan 'e

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 146

Omslach fan it tydskrift ‘Trotwaer’ (ûntwerp fan Anne de Vries) dichtkeunst. It joech in wiisgearich-godstsjinstich timbre oan net ûngefoelich ynderlik belibjen, dat sterk en ferbiten op eigen situaasje en eigen fermidden betrutsen wie. Lykwols wiene yn 'e wrakseling om it eigen ‘ik’ algemiene kanten net ôfwêzich. Fan it ferset tsjin strange tradysjes, belicheme yn in ‘heit’ en in ‘Heit’, jout de bondel ‘De âlde en de leave hear as lead om âld izer’ (1970) in yndruk. ‘Op libben en dea’ (1970) ferbyldet dichters oanwinnende yndividualiteit. It wifkjend yngean ta in net sa freonlike wrâld is yn ‘Mosken en goaden’ (1972) nei te kommen. De sammelbondel ‘Bûten it skûlliif’ (1973) fettet de trije stadia en bondels gear. Lyk op mei dy ûntjouwing fan binnen út nei bûten ta krige njonkenlytsen in tekoartdienfielen selskip fan in fielen fan eigen tekoartsjitten. Net sûnder ferheardens koe de dichter op in distânsje (‘ferfrjemding’) de saak tebekfiere op it ivich botsen fan generaasjes. De bondel ‘De iken fan dodona’ (1976), mytologysk doelend op Zeus as wjerstribbige soan, wol dat yn weromsjen wiermeitsje. Yntusken hie Daniël Daen as minske apart de mienskip om him hinne yn it folle fuortsmyt-eftiger ‘Fitraezjewrâld’ (1975) begûke. Daens poëzij, gauris oanhelle mei pan-religieuze en klassike byldspraak, hinget der nei oer in bytsje in wrâld apart te wurden. De bêste fersen binne ûntstien as goedkeazen wurden alle foarm fersaakje. It oare uterste aardet nei eameljen, altemets mei rym en mjitte as kamûflaazje. Alhielendal in wrâld apart leit besletten yn it wurk fan Josse de Haan (1941), learaar. Hy debutearre as dichter. Sa 't er mistreastich en opstannich it libben om him hinne lizzen seach as in heap byinoarfage diggels, sa steane yn syn fersen de wurden ek byinoarbiezeme, liket it. Komselden rûgelje hja yn in skikking dat hja wat dogge. Unbehearske, mar wol earlike striidberens is it útgongspunt. Yn bondels as ‘Spegelbyld’, ‘Ferstekeningen tekenfersen’,

Omslach fan Daniël Daen, ‘De iken fan Dodona’, nei in foto fan Piter Doele

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 147

‘Bonifatius en it ûnderbroekje fan God’ (alle trije 1971), ‘Ik haw dyn toskfleis fruchtber makke’ en ‘Ynferzen’ (beide 1972) en ‘Skuttingskroat’ (1975) spegelt him ûnberoaidens en ûnbesnoeidens, eroatyske oerallens en wjerspannige betizing. Ut syn beide earste romans ‘Forneukte stêd’ (1973) en ‘Sliepe yn spinreach’ (1975) slacht in selde soarte wyldsinnigens nei bûten. De opset fan de earste, it yninoarskowen fan realisme en maatskippij-kritysk surrealisme, makket fan 'e triedden dy't it byld fan Sanna (Hy) en Marrit (Sy) gearweve moatte net folle mear as in raffelige broddellape. Ek yn it twadde boek, wêryn't in man nei twa froulju talutsen wurdt, litte warhollige flitsen mei ynlaske dialogen (hoe fertsjinstlik soms ek yn ûnderdielen) har yn in boeiend ferbân net oaninoar riigje. De alderapartste skriuwer út dizze snuorje soe lykwols wêze Reinder van der Leest (1933), ûnderwizer, waans literêr wurkterrein neffens eigen sizzen ‘yn it net-libbensechte, it kunstmjittige, de kolder, it boartsjen mei tael en frjemde kombinaesjes’ lei. Dat waard fuort wiermakke yn de beide poëzijfolders ‘Flardeguod’ en ‘Patates mei mayonaise’ (beide 1967), jeften dy't yn ‘boartersbûkje 1909 en sextich’ (1969) har printe foarm fûnen. Yn it boartsjen mei wurden sitte kostlike fisuële fynsten en de typografyske ferhaaltsjes en bylden foarmje in treffende of in ûndogenske kommunikaasje. Fuortsetting fan dizze trant joech de bondel ‘Practicum’ (1970). Dêrby foel ‘Hwat moat in ûntwerper fan pakpapier wol fiele’ (1972) gewoaner en minder boartlik út. De úntjouwing nei in minder boartlike foarm sette him fierder troch yn ‘Keunst en fleanwurk’ (1979) en ‘Wyn en fearren’ (1986), sûnder dat de fersen oan direktheid ferlearen. De originele observaasjes en de ûnderkuolle emosjonaliteit fan gâns fersen meitsje dat Van der Leest syn reputaasjes fan oarspronklik lûd allinne mar

R.R. van der Leest (foto Henk Kuiper) fierder befêstige. Yntusken wie ‘Komme dy Kepers?’ (1969) ferskynd, ‘draeiboek foar in b-film’, in soarte fan anty-ferhaal, dêr't de kreaze Dynte Planteit en de folle waziger figuer fan Nier Hinnebruijer yn in thrillereftich barren de lêzer oanienwei ferrifelje. It kriget yn ‘Boef fan rys’ (1972, nei it Frânske ‘Bouffonneries’, mâle oanslaggen) in like parodiearjend ferfolch. Fierdere fuortsettingen mei dit yllústere duo binne mei net minder ûnfoarsjoene windingen en strukturele grapkes te finen yn ‘it moaiste famke fan antarctica’ (1974) en ‘Morfeus yn de ûnderwrâld’ (1975). Yn ‘bargebiten / bûltsjeblazen’ (1971) hie de skriuwer ‘in lyts frysk argewaesjespul’ jûn. Dêrfoaroer is de ‘gewoane’ trant fan ‘lampefryske forhalen’ (1972) ek net mislearre. De autobiografyske kant yn ferbining mei byldzjende taal hat fan bygelyks ‘Utflecht’ net in ûnaardich ferhaal makke. Dôch sil Van der Leest syn namme wol yn haadsaak ferbûn bliuwe oan it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 148

Omslach fan R.R. van der Leest, ‘Komme dy kepers?’, nei in ûntwerp fan de skriuwer pionierjen yn in foar Fryslân nijsoartich ludyk sjenre. Yn it wurk fan Meindert Bylsma (1941), ûnderwizer, komt de sfear fan 'e praatpoëzij tige konkreet nei foaren. Yn 'e earste beide eigen bondels (hy hat ek meiwurke oan oaren) by namme ‘De tévé op it jiskelân’ (1968) en ‘Ugh’ (1974) is - ferlike by Van der Leest - de toan hurder en botter en hat it humor-bedriuwen mear wei fan grapjeierij. It aldermodernste is eftergrûn en yn de bernewrâld leit gauris in oanlieding. Sa ûntstiene frijbliuwende ienfâldige ferskes, rjochtút en frij fan sentimint. Yn it bekendst wurden fers ‘film’ út ‘Ugh’ sitte de measte eigenskippen yn ien tekst feriene. It maklik oansprekkende dichtwurk fan Jan J. Bylsma (1931), learaar, is as praatpoëzij folle better beslein, en faaks ek wat duorjender. Yn syn bondel ‘Striptease’ (1967) ‘praat’ er de lêzer ta oer eigen prakkesaasjes op in inkeldris wat tè húslike toan. It binne myld iroanyske tinzen oer 't dichtsjen en 't eigen âlder wurden. Yn ‘Altyd like fleurich’ (1971) bestrike de fersen folle wider aktueel gebiet en hawwe se ek twingender ‘pointe’. Yn ‘Jan krukje en syn maten’ (1976) komt der noch in elemint fan in ferrassende kear oan 'e ein by. Dan is mei it fers de saak noch net út. Bûten de roman ‘It forsin’ (1968), hat Bylsma om 'e sneuper Benedictus hinne trije flotte detektives skreaun: ‘Moard op 'e Himrik’ (1973), ‘Moard mei muzyk’ (1974) en ‘Benedictus pakt troch’ (1975), alle trije yn oparbeidzjen mei Anne Hellinga (1931), plysjeman, dy't sels (bûten it ienfâldige praat-fersebondeltsje ‘Prosesverbael’, 1968) ek al in sneupersroman ‘Twa deade sigeuners’, 1972, op syn namme brocht hie (in foarbyld dat Jelle van der Meulen, (1913-1986), Plysjeman, mei ‘De swarte ruter’, 1974, folgje soe). Yn ‘Underweis nei hûs en oare paden’ (1972) fan de jongferstoarne Tytsy Wyngaarden (1943-1969) koe mear as allinne in ûnthjit registrearre wurde.

Omslach fan R.R. van der Leest, ‘Boartersbûkje 1909 en sextich’, nei in ûntwerp fan Piter Doele

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 149

Dat út it resultaat fan it fyntsjes en ritmysk teplaksetten fan 'e aldergewoanste wurden in bûtengewoan poëtyske krêft útgean kin, mei blike út it wurk fan Berber van der Geest (1938), earder beukerskoalleliedster. Har fersebondel ‘der binne fan dy dingen ...’ (1975) jout op subtile wize utering oan in ynderlik belibjen dat him út de fan wurden oproppen stimmingen en sfear beneame lit as skakearringen fan blidens, weemoed, ferheardens, langstme en eangst. Guon fan dy teksten hearre eins thús yn ‘Sjoch, sjoch, oars rekkest der by troch’ (1971, in bekroand ‘sjoch-, hark- en swijspul’); inkelde oaren yn it solo-toanielstik mei koar ‘Dit op en dat út’ (1972). Yn dat sjenre wûn hja ek in provinsjale priis mei ‘Frij’ (1976). Yn har lettere wurk, ‘dei en wei’ (1978) mei foto's van Paul Jansen, ‘en ik bin gien ...’ (1982) en ‘deidreamerijkes’ (1982) siket Van der Geest nei in hieltyd direktere formulearring fan emoasjes en gauris treastrike aforismen en komt dêrby oan de grins fan wat noch poëzy hjitte kin. Dat simpel-oansprekkende op nivo soe ek de trant wêze fan Lieuwe Hornstra (1908-1990), psycho-analytikus. Hy makke syn let mar tige wolkom debút mei ‘Ljippe-blommen’ (1974), in bondel ferhalen. Dat as symboalysk realisme oantsjinne proaza ferbyldet mei ienfâldige middels yn alle soberens situaasjes dêr't út op te meitsjen is wêr't de hjoeddeiske hurde wrâld fan ferfrjemde is. It ferhaal is de saak net mei út. Der bliuwt in langjen nei simpeler, primitiver libben fan oer. Tige suggestyf wit de skriuwer bytiden de fisjonêre stimmingen op te roppen. Ek de twadde bondel ‘Sniejacht’ (1976) seint twingend sokke sinjalen út. De keunst om yn in minimum oan deistige wurden in maksimum oan meidieling te lizzen hat Hornstra ek yn ‘Fersen’ (1975) en ‘De guozzen fleane’ (1977) demonstrearre. De gedichten ynspirearre op eigen wjerfarren bewize dat al (benammen ‘antlit’), de trant fan 'e Japanske ‘haikû’ noch safolste mear. Yl en fyn dogge somtiden de bylden oan, dy't yn it ramt fan santjin wurdlidden oer trije rigels fongen wurde moatte, in rigel dy't wat ponearret, in rigel dy't dêr wat foaroer stelt en in rigel dy't de spanning tusken beide stellingen opheint. Ek al is de iene ‘haikû’ hjir better slagge as de oare, it is poëzij foar de fynpriuwer.

5.11

Neiswyljendewize folgje hjir noch inkelde nammen en titels. Wat it toaniel oangiet - in sjenre dat him út soarte net sa gau modernisearje lit - wie it takomstbyld net sa dúdlik. De yn haadsaak behâldende praktyk koe it aldermodernste net rjocht ferneare oant Tryater him ûntwikkele ta in folweardich profesjoneel teaterselskip. Bûten it al oantsjutte stribjen nei oare foarmen fan Jelle de Jong, Leo Popma, Trinus Riemersma en Berber van der Geest mei it besykjen fan inkelde jongeren ek noch efkes oanjûn wurde: bygelyks in stik as ‘Halte’ (1974) fan Alle Jager (1935); fan Jan de Vries (1939), suvelmanager yn ‘De Goede Verwachting’ yn Warkum, de tradisjonelere stikken ‘Geskaei om 'e kaei’ (1971) en ‘Hwa wurdt beppe’ (1974); fan Oene Spoelstra (1944), learaar, ‘Thús’ (1972) en ‘Kinne jo my sizze faeks (1974) en ‘Snipperdei’ (1976); fan Arjen Terpstra (1948) ‘In deserteur’ (1973).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Fan de Hollânsktalige auteurs fan namme, Friezen fan komôf, dy't har ek gauris yn it Frysk utere hawwe, is sûnder mis Theun de Vries (1907) ien fan 'e bekendsten. Syn Fryske teksten (meast fersen en ûnder oaren oersettingen nei Heym en Trakl en âlde Perzyske dichters) binne earst yn 1977 en 1981 bondele. Dêrfoaroer hat Sjoerd

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 150

Leiker (1914) in part fan syn Frysk wurk sammele yn ‘In wolk fan tsjûgen’ (1976).

In oare skift skriuwers, fan wa't de nammen gauris tusken wâl en skip drige te reitsjen, binne de oersetters dy't folle mear oarmans teksten oerbrochten as eigen oarspronklik wurk leveren. Fan har fertaalarbeid likegoed dwaande-wêzen mei it Fryske taalmateriaal - moat de wearde bytiden net leech oanslein wurde. Sa't yn 'e njoggentjinde ieu ien as Eile Martens van der Wal (1805-1860), ûnderwizer, mei syn folle mear as hûndert oersettingen nei Van Alphen, Bellamy en Lamenais (ek al bleauwen hja meast hânskriftlik) neamd wurde kind hie, sa hat de tweintichste ieu ek figueren, oan wa't samar net foarbygien wurde kin. Wiisd kin wurde op: Michiel Sjouke E. Visser (1887-1971), boer, mei ‘De Skimmelrider’ (1927) nei Theodor Storm; Adzer H. de Vries (1878-1961), bibliotekaris, mei ‘It neifolgjen fen Christus’ (1929) nei Thomas à Kempis; Geart Aeilco Wumkes (1869-1954), teolooch en bibliotekaris, mei ‘De Pylgerreize’ (1953) nei John Bunyan; Willem Kok (1903-1969), klassikus, mei ûnder oaren de ‘Germania’ (1937) nei Tacitus; Tjaard Anne Marius Albert Humalda van Eysinga (1869-1946), boargemaster, mei ‘Kening Oidipous’ (1923) nei Sophokles en ‘Phormio’ (1940) nei Terentius; Hendrik Karel Schippers (1893-1971), learaar, mei ‘Pastorale symfony’ (1963) nei André Gide; Gerryt Dykstra (1897-1973), learaar Dútsk, mei ‘De Gunnlaugssaga’ (1958), in Aldyslânske saga en mei trije romans út it Deensk: ‘De dominy fan Vejlby’ (1952) nei S.S. Blicher, ‘De Fiskers’ (1965) nei Hans Kirk en ‘It nije hiem’ (1972) nei William Heinesen; Haring Tjittes Piebenga (1907-1981), antropolooch, mei in Homerus-fragmint en poëzijteksten nei John dos Passos, T.S. Eliot, E.E. Cummings, W.C. Williams en Ezra Pound; Klaas Bruinsma (1931), learaar, mei Homerus-fragminten en teksten nei Spenser en Chaucer; apart ferskynde ‘Rein de Foks’ (1975); Lambert H. Mulder (1934), heechlearaar andragogy, mei ‘De keale sjongeres’ (1956) nei Ionesco; Halbe Sikkes Doele (1911-1967), folkshegeskoalle-lieder, mei út it Deensk oerset toaniel ‘Bern fan ien heit’ (1954) nei Branner en ‘Minsken oan in grins’ (1958) nei Allen; Ale Kerkhof (1898-1969), yngenieur, mei toaniel út it Noarsk: ‘Poppethús’ (1928) nei Ibsen en ‘De bile leit ûnder de beam’ (1957) nei Skagestad; folkstoaniel-oersetters as Bjinse Westra (1920-1982), Tabe Beintema (1912-1991), G. Tasma (1926), L. de Hoop (1900-1972), A. Tuinman (1904-1984); en in feuilleton-leveransier as Goasse Rinse Groustra (1917) mei proaza neffens ûnder oaren Conan Doyle, Charles Dickens en Baronesse d'Orczy.

5.12

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer It hear oersjend kin men allinne mar fêststelle dat de Fryske literatuer yn 'e tweintichste ieu in stoarmich ferrin hân hat. In feroaring dêr't oars suver in pear ieuwen foar nedich wêze soene, krige no syn beslach yn inkelde tsientallen fan jierren. In ieuwiksel dy't Waling Dykstra fannijs as folksaardich, nofteren ferheljend lieder seach, waard folge fan no en dan dimmen distânsje nimmen. Skriuwers as Obe Postma, Reinder Brolsma en Simke Kloosterman

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 151 krigen stadichoan mear yn 'e marse as sljochtweihinne. Wat J.B. Schepers om 'e nocht besocht (de Hollânske Tachtiger Beweging nei Fryslân oerplantsje) soe Rixt yn 'e praktyk fan har dichtsjen slagje. Hja liet in eigen lûd hearre, in klank dy't om 1915 hinne Douwe Kalma mei besiele om it doel fan heechst persoanlik-skepen keunst nei te stribjen. Syn mjitstêven wiene dy fan in lang foarbije tiid, fan Hellas, Shakespeare en Shelley. It Frysk moast neffens dat kritearium spand wurde mei in poëtyske ladenens sa't it dy noch nea earder hân hie. It slagge Kalma op syn wize. Fan it ile en abstrakte dêrfan soe lykwols gau wer wat ôfstân nommen wurde. Yn 'e lette tweintiger jierren begûnen Fedde Schurer en de ‘Holder’-mannen in tuskenwei te begean. Hja mongen dat by útstek artistike wer mei mear of minder ‘gewoanens’. It bleau lykwols keunst as doel yn himsels. Doe't yn 'e tritiger jierren mei ek soberder trant it proaza folge (de frijbliuwende ‘Fryske Sketsen’) kaam krekt dat frijbliuwende, dat doel fan Fryske keunst om 'e keunst, by 't dichtsjen op 'e wyn te stean. Wat oan ynhâld de bondel ‘Lunchroom’ fan Johannes Doedes de Jong by it algemiene tiidsbarren betriek, die de bondel ‘Brandaris’ fan Douwe Tamminga mear mei sfear. Pessimisme, wurgens en driging sprieken it sterkst by Garmant Nico Visser. Nei 1945 waard dy ynternasjonalere poëtyske trant fuortset fan de generaasje fan Wadman, dy't sels bûtendat lieding jaan soe oan ek in bystelling fan it proaza yn dy rjochting. Wylst dat syn beslach krige, wiene de ‘quatrebras’-mannen al begûn om fannijs de poëzij wer fierder te fernijen troch de franje fan rym en regel, dream en glâns ôf te swarren. De hurde wierheid kaam sintraal te stean. It neakene wurd krige nije macht. Doe't om 1960 hinne dy modernistyske rjochting yngong fûn hie, foel dat likernôch gear mei de seks-troch-braak yn it yntusken op-nivo-brochte proaza. Wat doe Jan Wybenga, Rink van der Velde en Trinus Riemersma noch ûnderskate fan oare moderne skriuwers, wêr dan ek op 'e wrâld, wie yn begjinsel inkeld en allinne de taal. De streaming om de literatuer út 'e yndirekte sfear fan it boek wei te heljen en rjochtstreeks oan 'e minsken oan te bieden hat wer laat ta ienfâldige tinzen yn sljochtwei wurden. Dat direkte gewoane komme de lêste tiid licht-romantyske kanten oan te sitten, wylst der tagelyk ek strangere foarmen by socht wurde. It toaniel siket yn Fryslân stadich syn eigentiidsk oansjen. De skiednis fan 'e Fryske literatuer is in ferhaal fan folwoeksen wurden. It lûd is safier ripe dat it him skruten hearre litte kin yn it koar fan 'e folken. De waaksende tallen oersettingen út it Frysk yn oare talen fertelle dêr har eigen ferhaal wer fan.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 152

6. Taheakke: De resinte Fryske literatuer (1977-1994)

6.1. Ynlieding

Sûnt 1977, it jier fan it sluten fan Dykstra syn kopij, binne der in hûndertmannich Frysktalige útjeften mei mear of minder literêre pretinsje ferskynd. De literêre krityk en wittenskip steane foar de opjefte om dy te skôgjen en te analysearjen, om ferskowingen en fernijingen yn foarm en ynhâld oan te wizen en om dy yn ferbân te bringen mei algemienere ferskynsels. Fan de eigentiidske Fryske literatuer is mar oant in hichte no al in skiednis te skriuwen. Yn it foarste plak is dêr de ôfstân ta it resinte wurk te lyts foar. In skiedskriuwer is altyd bûn oan syn eigen tiid. Der sil noch in moai skoft oerhinne gean, ear't der praat wurde kin fan in beskate kanonfoarming. Yn it twadde plak is de gearhing yn it beheinde materiaal net altyd like grut. Sa hinget de ‘ûntjouwing’ fan de Fryske roman ôf fan de betreklik tafallige produksje fan in lyts tal proazaskriuwers: dy losse feiten binne slim te ferbinen ta in gearhingjende skiednis. Boppedat is lang net elke yndividuele skriuwer folslein slutend yn ien fan de wenstige moderne kategoryen ûnder te bringen. Mei dy relativearring wurde de Fryske skriuwers en harren wurk hjirnei systematysk behannele, wurdt besocht om ûntjouwingen te sinjalearjen en dy yn ferbân te bringen mei maatskiplike feroaringen. De literatuerskiednis is yn dit oersjoch benammen it ferhaal fan it oeuvre fan skriuwers en fan de resepsje dêrfan: fan de konstante skaaimerken fan har wurk en har ûntjouwing yn foarm en tematyk, fan har produksje en literêre hichtepunten. Dat jout de lêzer de mooglikheid it te bestudearjen literêre wurk globaal te pleatsen yn it oeuvre fan de skriuwer, en dêrnei de skriuwersyn plak te jaan yn it folsleine fjild fan de Fryske literatuer. Yn de karakterisearring fan it wurk kin de lêzer in yngong fine foar syn eigen ynterpretaasje of wurdearring. Om foar stúdzjedoelen brûkber te wêzen wurde yn dizze taheakke fansels proaza en poëzij behannele, mar ek jongereinboeken en wichtich toanielwurk foar safier't dat maklik te besetten is. De taheakke begjint mei in besykjen in ûntjouwing yn grutte linen te sketsen. It giet dan om de ynfloed fan maatskiplike ferskowingen op de Fryske literatuer. Dan folget der in beskriuwing fan it literêre bedriuw. Dêrnei wurde de ôfsûnderlike skriuwers behannele. It jier 1977 is net in brek yn de Fryske literatuer. Om dat jier hinne, faaks wat earder, is wol de trochbraak fan nije skriuwers fan it tydskrift ‘Hjir’ oan te wizen, mar it literêre lânskip wurdt fierder bepaald troch de bewende nammen dy't Dykstra ek al neamt. Foar de gearhing yn de beskriuwing fan de skriuwers hie der wat foar te sizzen west en wreidzje de skôgingen fan Dykstra út, mar fanwegen it ferskil yn fyzje en styl, en om in folsleiner byld sketse te kinnen fan it tiidrek nei 1977 wurdt it lettere wurk fan dizze skriuwers yn de taheakke apart behannele. Yn dit haadstik is alle wurk oant en mei 1994 meinommen. Faaks dat nochris bliken dwaan sil dat it jier 1994 as in brekpunt yn de skiednis fan de Fryske literatuer sjoen wurde moat: begjin 1995 ferskynde de lêste jefte fan it tydskrift dat as lêste kultureel blêd in agraryske namme droech: ‘De Strikel’.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Yn de kategorisearring fan de skriuwers is útgien fan de literêre fermiddens. Guon âldere skriuwers hawwe noch wichtich nij wurk oan har oeuvre tafoege, mar kinne net beskôge wurde as hearrend by in beskaat

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 153 literêr fermidden. Wadman, Tamminga, Fan der Fear, Mulder en guon oaren wurde dêrom apart behannele. It twadde skift binne de skriuwers dy't yn ferbân brocht wurde kinne mei ‘De Strikel’ en de útjouwerij Friese Pers Boekerij, lykas Goïnga, Wytsma, Van der Velde, Van der Ploeg. Foar beide skiften skriuwers liket de technyske behearsking fan it skriuwen it wichtichste kwaliteitskritearium: in linige ferteltrant, in byldzjende beskriuwing, in muzikale of heldere taal, in ferantwurde opbou. Oare skriuwers steane kritysk foar de besteande maatskiplike en literêre koades oer; sy meitsje it fermidden út dêr't ‘Trotwaer’ yn funksjonearret: Riemersma, De Haan, Abma. Om 1975 sammelen wer jongere skriuwers har om ‘Hjir’ hinne, in beskate romantyk is de measten fan dy skriuwers net frjemd. De wichtichste nammen binne Boersma, Krol, Smink, Hettinga.

Maatskiplike ynfloeden

Yn de santiger en tachtiger jierren wurkje de maatskiplike feroaringen dy't om 1968 hinne ynsetten, troch. It non-konformisme fan de jierren '60 ûntwikkelet him ta yndividualisearring; de maatskiplike belutsenens wurdt útboud yn fredes- en miljeubeweging en de útwurking fan Marxistysk kleure tinken; de Dolle Mina's blike de oansetters fan de twadde feministyske weach. Dy maatskiplike feroaringen hawwe de literatuer yn tematyk en fertelstruktuer beynfloede. Wichtige ekonomyske ûntjouwingen hawwe laat ta in aksintferskowing yn de populêre literatuer: fan streekroman nei detektive en reisferhaal. De fersterking fan de posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis blykt de oanset ta in wichtige berne- en jongereinliteratuer te wêzen. De troch de polityk bewrotten profesjonalisearring fan Tryater is in ympuls foar de kwaliteit fan it dramatyske sjenre.

Yndividualisearring

De yndividualisearring dy't yn de Westeuropeeske maatskippij en keunst oan te wizen is, is ek yn de Fryske literatuer te fernimmen. De moderne literatuer wurdt hieltyd mear in ik-literatuer. Skriuwers dichtsje en skriuwe net mear foar en út namme fan it ‘folk’. Se ferwurdzje har yndividueel stânpunt yn har eigen persoanlike foarm. Skriuwers út ‘De Tsjerne’-generaasje skreauwen mei fanwegen in ferantwurdlikheid dy't se foar it ‘Fryske folk’ oer fielden mei syn eigen taal en kultuer. Fan dy ferbûnens is by de hjoeddeiske skriuwers minder te fernimmen. Yn de tematyk fan de moderne literatuer stiet de ‘ik’ sintraal. Net de ferhâlding fan it yndividu mei God, net it plak fan de minske yn syn fermidden, mar syn eigen wêzen siket de skriuwer nei: de yndividuele emosjonaliteit, de identiteit as minske en spesifiker as bygelyks frou, Fries, homo of wurkleaze, de mooglikheden fan en de grinzen oan de eigen persoanlikheid.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Yn de romanfoarm krijt de yndividualisearring stal yn it groeiend tal ik-romans en romans mei in personale ferteller. De alleswittende ferteller komt hieltyd minder faak foar. Yn de poëzij fan de sechtiger en santiger jierren slacht it frije fers foar master op en ferdwine metrum, rymskema, en fêste rigelen strofelingte. Dy ûntjouwing kin sjoen wurde as de literêre wjergader fan de delgong fan fêste maatskiplike ferbannen. Earst as de tradisjonele foarmen as sonnet, ballade en oare fêste fersfoarmen har fanselssprekkendheid ferlern hawwe, kinne yn de santiger jierren dichters as Eppie Dam, Kooistra en Van der Meer har yndividuele emoasjes op 'e nij stal jaan yn de âlde konvinsjonele foarmen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 154

Maatskiplike relevânsje

Yn it begjin fan de jierren '70 is de maatskiplike relevânsje fan de mei mienskipsjild stipe keunsten in hieltyd weromkommend ûnderwerp. De generaasjestriid fan de jierren '60 liedt ta nije, brede maatskippijkrityk. Riemersma skriuwt polemiken útgeande fan radikaal, op it marxisme inte, tinken. Willem Verf kiest yn syn romans yn foarm en ynhâld de kant fan de arbeiders. Ynsidinten binne de ferwizing fan Boersma nei de striid fan de Súdamerikaanske revolúsjonêren yn ‘Skuor’, en fan Miedema nei de taalstriid yn Fryslân yn ‘Flues en trompen’. Lykas yn de maatskippij belunet dizze weach ek wer. It skriuwersprotest wurdt fannijs mobilisearre fanwegen de driigjende ûntwikkeling fan de neutroanebom en it stasjonearjen fan krúsraketten. ‘Is frede wier itselde as gjin oarloch mear?’ (1981) is de titel fan in gelegenheidsbondel oer dat ûnderwerp. De noed om it rjochts-ekstremisme hat noch net laat ta in literêre pendant, allinne it feminisme bliuwt oer as beweging mei ynfloed. In oare frekwinte ferwizing nei de maatskippij is in histoarysken-ien: nammentlik dy nei de Twadde Wrâldoarloch. Dat it wichtichste barren fan de tweintichste ieu ferhalen en stof opleveret foar de literatuer, hoecht jin net te fernuverjen. Der is in ferskowing yn behanneling fan dat ûnderwerp oan te wizen. Yn de jierren '60 steane yn bygelyks de fersen fan Tiny Mulder en ‘De fûke’ fan Rink van der Velde de grouwélichheden fan de besetter sintraal. Yn in roman as ‘It wrede foarjier’ fan Van der Ploeg is in skuldgefoel te fernimmen, wylst Wadman (‘Tinke oan âlde tiden’) en Riemersma (‘De reade bwarre’) sykje nei in nuansearre rekonstruksje fan it belibjen fan de oarloch. Skriuwers as Steven de Jong, Jaitsche Wassenaar en Benny Holtrop litte har om 1990 hinne ynspirearje troch de problematyk fan bern te wêzen fan foute âlden. Tjitte Piebenga hie dat al earder dien yn guon fan syn ferhalen.

Feminisme

Yn it ferlingde fan feministyske ûntjouwingen yn de maatskippij is it plak fan de frou yn de literatuer grutter wurden. Sûnt 1975 is it tal froulike dichters en prozaïsten belangryk tanommen. Skriuwers as Baukje Wytsma, Margryt Poortstra, Baukje Miedema en Jetske Bilker debutearren. Ta de meast-lêzen boeken fan de jierren '90 hearre it wurk fan Froukje Annema en Riek Landman. Ek yn it literêre bedriuw wurdt de posysje fan de froulju sterker. Lange jierren hiene de beide provinsjale deiblêden yn de persoanen fan Tiny Mulder (‘Friesch Dagblad’) en Tineke Steenmeijer-Wielenga (‘Leeuwarder Courant’) froulike resinsinten; de lêste beset sûnt 1986 in oare sintrale post yn it literêre bedriuw as konservator fan it Frysk Letterkundich Museum en Dokumintaasjesintrum (FLMD). Yn it wurk fan Hylkje Goïnga, Margryt Poortstra en Baukje Miedema komme ymplisyt of eksplisyt feministyske stânpunten nei foaren.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Agraryske wurkgelegenheid en toerisme

Twa ekonomyske faktoaren hawwe laat ta ferskowingen yn de populêre literatuer. Mei it weromrinnen fan de wurkgelegenheid yn de agraryske sektor is de literêre plattelânsroman ferdwûn. De resinte Fryske literatuer slút mear oan by de wrâld fan de stedsminske, ek yn it populêre sjenre. Der wurde hieltyd mear detektives skreaun, foar in part as ferfanger fan de boereroman.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 155

Mei de groei fan it toerisme is it reisferhaal as sjenre yn it opkommen, benammen Douwe Kootstra leit him dêr op ta. De tanommen mobiliteit hat ek gefolgen foar de situearring fan ferhalen. Waard Van der Velde syn debút ‘Joun healwei tolven’ yn 1962 opmurken as earste roman dy't yn it bûtenlân spile, goed tritich jier letter is it net langer wizânsje dat romans yn de provinsje Fryslân situearre binne.

Emansipaasje fan it Frysk

De fierdere emansipaasje fan it Frysk berikte wichtige mylpeallen mei it ynfieren fan it fak yn de basisskoalle yn 1980 en yn de basisfoarming fan it fuortset ûnderwiis yn 1993. De útbou fan Radio Fryslân, letter Omrop Fryslân, ta in folweardich omropbedriuw, en it útgroeien fan it semy-berops-selskip Tryater ta in lanlik subsidiearre toanielselskip binne oare foarbylden fan de fersterking fan de posysje fan it Frysk. Der gong in wichtige ympuls fan út foar beskate literêre sjenres. De belangrykste ûntjouwing is de kwantitative en kwalitative groei fan de berneliteratuer. De ynfiering fan it Frysk yn it basisûnderwiis soarge foar in fraach nei lêsstof. It fantasyfolle wurk fan Diet Huber, Berber van der Geest en Mindert Wynstra fûn ek ynternasjonaal wurdearring. De eksplosive groei fan de Fryske berneliteratuer slút oan by dy fan de berneliteratuer yn it algemien, grif mei in gefolch fan it gruttere omtinken dat oan yndividuele bern jûn wurde kin mei it lytser wurden fan de húshâldingen. Linkendewei ûntstiet der ek literatuer foar jongerein. Al hiene romans fan Tiny Mulder en Akky van der Veer genôch kwaliteit om yn it Nederlânsk fertaald te wurden, de kwantiteit fan de produksje kin noch altyd gjin besjen lije. Faaks is ien fan de wichtichste oarsaken dêrfan it lange útstel fan de ynfiering fan Frysk yn it fuortset ûnderwiis. Tryater ûntwikkele him ta in profesjoneel selskip, subsidiearre troch de ryksoerheid. Under de artistyk lieders Pyt van der Zee en Peter te Nuyl waard nij oarspronklik repertoire opfierd fan Piter Terpstra, Wilco Berga, Tsjitske de Boer en Te Nuyl sels.

6.2. It literêr bedriuw

De tydskriften

De literêre tydskriften hawwe nei it opheffen fan ‘De Tsjerne’ yn 1968 linkendewei oan gesach ferlern. In skoft lang kin ‘Trotwaer’ wize op de struktueranalyzes fan Adri van Hijum as in foarbyld fan in modern-wittenskiplike oanpak yn de behanneling fan literatuer, mar nei it ferlies fan redaksjeleden as Trinus Riemersma, Willem Abma en Eppie Dam waard it blêd net mear as it iennichste toanoanjaande tydskrift beskôge. ‘Hjir’ wie yn 1972 begûn troch Piter Boersma, yn de mande mei Bonne Stienstra. Mei it oanlûken fan redakteuren as Sybe Krol, Tsjêbbe Hettinga en Jacobus Q. Smink wint it oan belang. It hâldt noch lang de namme it tydskrift foar de jongere generaasje

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer te wêzen. It blêd siket nij talint mei ûnder oaren skriuwwykeinen en manifestearret him mei literêre jûnen. Reinder H. Postma en Thys van der Veen rjochtsje yn 1985 ‘Absint’ op. It slagget it tydskrift net in nije generaasje oan him te binen. Nei sân jiergongen ferdwynt it yn 1992. Trinus Riemersma jout syn polemysk talint rom baan yn syn ienmanstydskrift ‘De Kul’ (1983-1985). Al hat it tydskrift noait in grutte oplage, mei syn polemyske toan foeget it wat nijs ta oan de Fryske literatuer. Itselde jildt foar Josse de Haan syn ‘ip2r90’, dat fan 1990 ôf ferskynt. It moanneblêd ‘De Strikel’, algemien

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 156 kultureel tydskrift, ferliest syn rykssubsydzje, om't it net literêr genôch is. De Friese Pers nimt yn 1978 de noed foar it tydskrift op him. Literêr wichtich binne de ferhalen dy't Goïnga yn it blêd publisearret, neist guon gedichten; de measte oare bydragen, dêrûnder in soad columns, hawwe in kultureel-sjoernalistyk karakter. Yn 1993 beslute de Steaten fan Fryslân in ein te meitsjen oan de subsidiearring fan ‘De Strikel’, en de redaksje te freegjen in advertinsjeside mei Fryske lêsstof yn de Fryske deiblêden te fersoargjen. De redaksje giet net yn op dy fraach, en set it blêd op de âlde foet troch oant de opheffing yn 1995. De ‘F-side’ yn de kranten wurdt beoardere troch de Afûk (earder AFUK: Algemiene Fryske Underrjocht Kommisje).

De útjouwerijen

Nei it weifallen fan de lêste partikuliere útjouwerijen ûntwikkelet de Friese Pers him ta de wichtichste útjouwerij fan Fryske boeken. Eangst foar it ferdwinen fan publikaasjemooglikheden foar wurk mei literêre pretinsje liedt ta in refitalisearring fan de Koperative Utjowerij. As de útjouwerijen Miedema (Ljouwert) en Laverman (Drachten) oan de ein fan de jierren '60 ophâlde mei it publisearjen fan Fryske literatuer, springt de Friese Pers Boekerij, in oan de ‘Leeuwarder Courant’ besibbe útjouwerij, yn it gat. Yn de ‘Gurberige’, begûn yn 1970, kin yn 1992 ‘Nei it park’ fan Hylkje Goïnga as nûmer 100 ferskine. Yn it fûns binne Van der Velde, Speerstra, Annema, Goïnga en Landman de skriuwers mei de heechste ferkeapsifers, mar ek wurk fan Wadman en Abma kaam by dizze útjouwer út. Poëzij jout de Friese Pers Boekerij mar in bytsje út. De wichtichste dichteresse út it fûns is Baukje Wytsma. Mei de oprjochting fan de Koperative Utjowerij yn 1970 krigen de skriuwers mei útsprutsen literêre pretinsje de mooglikheid ta publisearjen yn eigen hân. De measte poëzij ferskynt by dizze útjouwerij. De belangrykste prozaïsten yn it fûns binne Riemersma, Boersma, Eppie Dam en Poortstra. In organisatoaryske en finansjele krisis liedt yn 1992 ta it bestjoersútstel de útjouwerij oer te dwaan oan Utjouwerij Fryslân, besibbe oan de Afûk. Bestjoersleden fan de earste oere, lykas Riemersma en De Haan, nimme dan de noed foar de útjouwerij wer op har. Eppie Dam, Poortstra en oaren beslute lykwols oer te stappen nei Utjouwerij Fryslân. Wichtich literêr wurk ferskynt by de gearwurkjende útjouwers De Tille en Bosch & Keuning. Tamminga, Mulder en Freark Dam publisearje dêr samlingen út eigen wurk. Ek romans fan Mulder en Abma ferskine yn dat fûns. Oan de ein fan de jierren '80 wurde dy útjouwerijen minder aktyf, mei fanwegen it pensjoen fan de Frysktalige direkteur fan Bosch & Keuning, Aize de Visser. De Afûk wurdt mei it ynfieren fan it Frysk yn it basisûnderwiis de wichtichste útjouwer fan berne- en jongereinliteratuer. Earst ferskine der in protte oersettingen en ko-produksjes, mar as de oarspronklike Fryske berne- en jongereinroman it súksesfolst blykt te wêzen, wurdt it útjeftebelied yn dy rjochting bysteld. As De Tille hieltyd minder útjout en de Koperative Utjowerij yn de nederklits sit, driget der in monopoalje foar de Friese Pers te ûntstean om 1990 hinne. It leveret in nij elan op. De KU wurdt nij libben ynblaasd. De Afûk keapet Utjouwerij Fryslân op om ek yn de merk foar boeken foar folwoeksenen stappe te kinnen. It tydskrift ‘Frysk & Frij’ begjint mei it útjaan fan wurk fan ûnder oaren Abma, Bruinsma en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Hettinga. Lytsere útjouwerijen as De Oare Utjouwerij, Van der Eems, It Fryske Boek, Wimpel en Hispel komme mei bysûndere útjeften.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 157

Utrikking Gysbert Japicxpriis oan Steven de Jong yn 1992

De Kristlik Fryske Folksbiblioteek (KFFB) is fan belang as útjouwer fan tradisjonele kristlike streekromans. Mei har grutte ledebestân soarget de útjouwer foar de ôfset fan in 20.000 boeken it jier. De manuskripten komme yn troch middel fan in priisfraach. Yn 1993 beslút de sjuery gjin priis út te rikken om't de ynstjoeringen te min kwaliteit hawwe. Nei in bestjoerswiksel wol de KFFB him omfoarmje ta in boekeklub, en de produksje fan boeken útbesteegje oan de útjouwers. De earste ko-produksjes mei Friese Pers en Koperative Utjowerij ferskine. De StUFT, Stichting Utjouwerij Frysk Toaniel, is fan 1968 ôf de wichtichste útjouwer fan Frysktalich toaniel.

De literêre krityk

De ‘Leeuwarder Courant’ en it ‘Friesch Dagblad’ beoardielje it grutste part fan de yn it Frysk ferskinende boeken. De kritiken yn de literêre tydskriften ferlieze oan gewicht. ‘Frysk & Frij’ lûkt om 1990 hinne ûnderskate skriuwers fan namme oan as besprekkers. De krityk yn de kulturele bylagen fan de provinsjale deiblêden beslacht sa goed as alle Fryske boeken, ûnôfhinklik fan de literêre pretinsje. De oankundiging fan it wurk en it jaan fan in oardiel lykje de wichtichste doelen fan de besprekkers. Kontroversjeel binne de poëzijbesprekken fan Tjitte Piebenga yn de ‘Leeuwarder Courant’, dy't mear polemysk as argumintearjend syn miening formulearret, in grut kontrast mei de ôfwoegen oardielen fan proazabesprekker Jelle Krol. De proaza- en poëzijresinsjes fan Jan Wybenga yn deselde krante, en Tiny Mulder har besprekken yn it ‘Friesch Dagblad’ falle op troch de brede

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 158 fyzje op de Fryske literatuer en de heldere oansetten ta ynterpretaasje. Mei't ‘Trotwaer’ har meast renommearre redaksjeleden as besprekker ferliest, en ‘Hjir’ inkeld ynsidinteel djipgeandere skôgingen publisearret, wurdt de krityk yn de beide literêre tydskriften fan lyts gewicht. De meast produktive resinsinten yn de literêre tydskriften binne Goaitsen van der Vliet, Jelma Knol, Sybren Sybrandy, Piter Yedema, Geart van der Meer en Eppie Dam. De besprekken ûnderskiede har ornaris net slim fan dy yn de deiblêden. Utsûnderingen binne de skôgingen yn spesjale nûmers, lykas dy oer Tamminga, Obe Postma, Wadman, Van der Leest (‘Trotwaer’), en Wybenga en Krol (‘Hjir’). Fan de ein fan de jierren '80 ôf lûkt it wykblêd, letter moanneblêd ‘Frysk & Frij’ foaroansteande skriuwers oan as kritisy. De resinsjes fan Wadman, Riemersma, Eppie Dam en in soad oaren binne gauris de wichtichste besprekken fan nij ferskynd wurk. De beheinde wearde fan de literêre krityk fynt syn wjergader yn de swakte fan it essay as literêr sjenre. Eins komme allinne ‘It symbolisme yn West-Europa’ fan Lieuwe Hornstra (1908-1990) en ‘“Ut syn aerd wei froulik” De Fryske dichteressen en it misferstân’ fan Jelma Knol (1955) oer Fryske dichteressen foar dy kwalifikaasje yn de beneaming. Stúdzjes fan Trinus Riemersma oer fertelstânpunten en spesjale ‘Trotwaer’-nûmers fan de hân fan Geart van der Mear nei oanlieding fan it ferskinen fan it sammele wurk fan Obe Postma en ‘Stapstiennen’ fan D.A. Tamminga, hearre mear ta it mêd fan de kontrolearbere wittenskip as ta dat fan de tentative essayistyk.

Literêre barrens

De sutelaksje is it wichtichste strukturele literêre barren. Ynsidinten as literêre jûnen binne yndikatoaren fan de hearskjende smaak. Troch de útjefte fan it sammele wurk wurdt nij omtinken foar in âldere skriuwer frege. Mear as de helte fan de ferkeap fan Fryske boeken wurdt behelle yn de sutelaksje fan Stichting ‘It Fryske Boek’. Mear as 1000 frijwilligers geane mei kroaden de streek del. Aktiviteiten om de sutelaksje hinne binne literêre jûnen en de útjefte fan in spesjaal berneboek en in skriuwerskalinder. De Fryske boekewike freget ekstra omtinken fan boekhanler en klant foar it Fryske boek, ûnder oaren troch it boekewikegeskink dat sûnt 1989 útjûn wurdt. De dichterstelefoan ‘Operaesje Fers’ kin yn 1993 har 25-jierrich bestean fiere, mar moat har dan tagelyk op har besteansrjocht beriede. It weromrinnend tal oproppen is de reden om te kiezen foar tagonklike, minder literêr achte poëzij op de line. Literêre manifestaasjes binne oanwizingen foar de wurdearring foar skriuwers. De Stichting Literaire Aktiviteiten Leeuwarden noege ûnder oaren Berga en Hessel Miedema út foar in fraachpetear. Doe't Nederlân yn 1993 temalân wie op de Frankfurter Buchmesse, fertsjintwurdige Hettinga Fryslân. Yn in represintative rige fan de Fryske Akademy, út ein set mei Schurer (1974), ferskine it sammele wurk fan Obe Postma (1978), Troelstra (1981), Kiestra (1982) en Spanninga (1992), wylst Tamminga (1979) en Dam (1981) in seleksje út eigen wurk yn it ljocht jouwe. Mulder bringt âld wurk út yn ien bân (1986). It Frysk Ynstitút yn Grins soarget foar samlingen mei it wurk fan Anne Jousma en G.N. Visser. Yn de jierren '90 ferskynden yn de rige ‘Fryske klassiken’ werprintingen fan wichtich

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer proaza dat útferkocht rekke wie. Yn de twatalige blomlêzing ‘De spiegel van de Friese poëzie’ binne fan Postma it heechste tal gedichten opnommen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 159

Ferbân mei net-frysktalige literatuer

It ferbân fan de Fryske literatuer mei oare literatueren is slim yn algemiene termen oan te jaan. Grif wurde yndividuele skriuwers mei beynfloede troch it lêzen fan wurk fan Nederlânske en bûtenlânske auteurs, mar in dúdlike ynfloed is net oan te wizen, ek net fan oare minderheidstaalliteratueren. Geregeldwei binne der kontakten mei skriuwers yn Europeeske minderheidstalen. Utwikselingen en ynternasjonale kongressen komme gauris foar, meastal yn it ramt fan de Europeeske Uny. Konkrete gefolgen hawwe de kontakten ornaris net. Oersettingen binne yn de Fryske literatuer minder gewoan as yn it Nederlânske literêre bedriuw. Fan twa sjenres kin dat net sein wurde. De ûntjouwing fan Tryater ta profesjoneel toanielselskip late ta it oersetten fan stikken út it wrâldrepertoire, mei as hichtepunt Sybe Krol syn oersettingen fan Shakespeare. De grutte fraach nei berne- en jongereinboeken en it net-tarikkende oanbod fan oarspronklik wurk, hat as gefolch oersettingen fan ûnder oaren Jan Terlouw syn ‘Oarlochswinter’ (1986) en Thea Beckman har ‘Krústocht yn spikerbroek’ (1992) troch Jan de Jong (1921). ‘Trotwaer’ bringt in spesjaal nûmer út oer oersetten (1983), en ien mei priuwkes út de Noardfryske literatuer (1992). Klaas Bruinsma (1931) is in útsûnderlik warber oersetter. Hy set in grut part fan it toanielwurk fan Federico García Lorca, Aristophanes en Sophocles oer, njonken stikken fan Pirandello, Storey, Seneca en Sartre. Allinne ‘Trije trageedzjes’ (1991) fan Sophocles wurde útjûn. Ek trije Midsieuske teksten, de Esopet: ‘Sa bist’ (1985), ‘Beatrys’ (1993) en ‘Karel en Elegast’ (1994), fine in útjouwer. Jan de Jong (1921) jout geregeld proazaoersettingen yn it ljocht fan jongereinromans en fan romans dy't har yn Fryslân ôfspylje: ‘De klank fan de fanfare’ (1990) fan Johano Strasser, ‘De koperen tún’ (1994) fan Vestdijk, en ‘Styfmem ierde’ (1994) fan Theun de Vries. It oersetten bliuwt fierder beheind ta ynsidintele publikaasjes. Om de wichtichste te neamen: Jelle Krol (1957) en Popke van der Zee (1956) besoargje in ferfrysking fan it Aldingelske epos ‘Beowulf’ (1984); Sybe Sybesma en Jan Wybenga fan wurk fan Catullus (1987); Anne Wadman fan ‘Woyzeck’ (1987) fan Georg Büchner; Theun de Vries fan Rimbaud syn ‘Le bateau ivre’ (1987); Jabik Veenbaas fan ‘In krystliet yn proaza’ (1991) fan Charles Dickens; D.A. Tamminga fersoarget in nije útjefte fan mearkes fan Andersen (1984) en fan in grutte emigraasjeroman fan Klaas de Jong, ‘De blomkoalkening’ (1993). Ek út it Frysk wei wurdt oersetten. Wurk fan Gysbert Japix wurdt útjûn yn in Nederlânske oersetting fan D.A. Tamminga (1989), en in Frânsken-ien fan Henk Zwiers (1994). Rod Jellema (1927) publisearret Ingelske ferzjes fan de gedichten út de blomlêzing ‘Hûndert fersen’ (1990) ûnder de titel ‘The Sound that Remains’ (1990). Earder hie er al in eigen karlêzing fan fersen fan nei 1945 ûnder de titel ‘Country Fair’ (1985) fertaald. ‘De spiegel van de Friese poëzie’ (1994) fan blomlêzers Teake Oppewal en Pier Boorsma is in delslach fan it hjoeddeisk weardeoardiel oer de Fryske dichters en in prestizjeuze presintaasje fan de Fryske poëzij op it Nederlânske poadium.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Toaniel

Lang is allinne it toanielwurk fan Oene Spoelstra (1944) literêr de muoite wurdich. It komt lykwols selden op de planken. Yn syn nei absurdisme útskaaiend wurk wurde de sinleazens fan it libben en de wankende dea ritueel besward.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 160

Mei de profesjonalisearring fan Tryater kin kwalitatyf better wurk opfierd wurde. Twa stikken oer striders tsjin ûnrjocht wurde in súkses: de toanielbewurking fan Rink van der Velde syn boek ‘De Fûke’ (1977) en ‘De triljende ierde’ (1983) fan Piter Terpstra oer it libben fan Piter Jelles Troelstra. It belied fan artistyk lieder Peter te Nuyl (1953) om it skriuwen fan nij oarspronklik wurk te stimulearjen liedt ta de opfiering fan syn eigen ‘De ûndergong fan Fryslân’ (1991), oer de ein fan de selsstannichheid fan Fryslân yn 1498 fanwegen minskene twaspjalt. Fan Tsjitske de Boer (1951) wurdt it bernestik ‘Prins Moreo’ (1991) útbrocht. Neist har bernestikken moat hjir neamd wurde it troch in gelegenheidsploech spile ‘Ik wit net hoe't de frou der ûnder stiet’ (1991); it kombinearret in oarspronklik, froulik perspektyf mei in styl fan koarte folkstoanielsênes. Wilco Berga syn ‘Berchbewenners’ (1992), ek spile troch Tryater, hat mear poëtyske as dramatyske kwaliteiten. Yn de tradysje fan it folkstoaniel betsjut it wurk fan Froukje Annema in fernijing, fanwegen de aktualisearring fan it fermidden dêr't har blijspullen har yn ôfspylje. Bonne Stienstra (1948) hat in soad súkses mei kluchten dêr't de kabareteske dialooch it wichtichste skaaimerk fan is.

6.3. Trochwurkjende yndividuele skriuwers

Los fan it fermidden dêr't se earder ta hearden of folslein yndividueel, skriuwe âldere skriuwers troch oan harren oeuvre. De produktyfste proazaskriuwer is Anne Wadman, mar ek Tamminga, Fan der Fear, Van der Schaaf, Terpstra en Mulder skreauwen geve romans. Tamminga, Fan der Fear en Terpstra weagje har oan histoaryske romans, de lêste beide mei in Frysk-literêr ûnderwerp. De oarloch is in wichtich elemint yn romans fan Wadman, Van der Schaaf en Mulder. Jan Wybenga wie redakteur fan ‘Alternatyf’ en ‘Trotwaer’, mar wurke fierder oan syn oeuvre dêr't er yn ‘De Tsjerne’ mei út ein setten wie.

Doe't Sjoerd van der Schaaf (1906) yn 1983 de Gysbert Japicx-priis krige foar ‘De bijekening’ (1981) waard yn de literêre blêden protestearre tsjin it streekroman-karakter fan it boek. De ferteltrant fan dy sketsen út it libben fan in geaman ûnder De Gordyk wei is tradisjoneel, mar de iroanyske presintaasje fan de man dy't by syn bijen ûndersiket hoe't de minskemaatskippij funksjonearje kin sûnder macht of twang fan boppen ûnderskiedt it boek fan it triviale sjenre. ‘De Lawine’ (1988) fertelt yn deselde mozaykstruktuer fan taferielen it wjerfarren fan de soan fan de ‘bijekening’ yn en om de oarloch. Douwe Tamminga (1909) bewiist syn grutte taalmacht fannijs yn de beide histoaryske romans dy't er yn it ljocht jout. ‘Frjemdfolk op Barrahiem’ (1978) spilet yn de terpetiid, ‘De boumaster fan de Aldehou’ (1985) yn de sechtjinde ieu. Beide romans binne spannende, geve ferhalen tsjin in sfearfol, faaks wat romantysk sketste histoaryske eftergrûn. It proaza is in nij sjenre foar Tamminga, poëzij ferskynt der net folle mear fan syn hân.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Piter Terpstra (1919) skreau yn 1972 in roman oer de dea fan Gysbert Japix, ‘De dei is forroun’. Mei ‘Mjitter fan ús jierren’ (1989) oer Gysbert as jongfeint en ‘Bewarje myn namme’ (1993) as man fan middelbere leeftyd rekonstruearre en fantasearre Terpstra in lêsbere trilogy oer de dichter, oer wa't mar in bytsje feiten bekend binne. Gysbert Japix komt út de beide lêste romans nei foaren as in ôfwachtsjend man, dy't moetingen hat mei alderhanne nijsgjirrige lju, sûnder dat it ta deselde yntinse

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 161

Anne Wadman (foto: Anneke Bleeker) konfrontaasjes komt as dy tusken soan en heit yn it diel dat yn 1972 ferskynde. Oer Eise Eisinga skreau Terpstra 250 jier nei dy syn bertejier de kronyk ‘Wolken en stjerren’ (1994). De romans fan Anne Wadman (1919) binne meast rjochte op de psychology fan de haadpersonaazjes. Nei in lange, betreklik stille perioade, begjint er nei 1982 wer frekwinter te publisearjen, yn it Frysk en yn it Nederlânsk. Guon fan de romans binne foar in part basearre op materiaal dat al yn de sechtiger jierren skreaun waard. It wurk fan Anne Wadman (1919) is woartele yn de psychologysk-realistyske tradysje. Lykas Simon Vestdijk en W.F. Hermans stribbet Wadman nei in oannimlike beskriuwing fan bysûndere minsken, wêrby't er morele konvinsjes negearret of oanfalt en taboes trochbrekt. Dy taboes binne foar in part seksueel: ynsest, homofily, in ferhâlding tusken in learaar en in learling. Ek de besteande swart-wyt-oardielen oer de oarloch wurde yn de kiif steld. Wadman is in krekte beskriuwer en in kundich stilist. Wie Wadman yn syn earste wurk somtiden licht-satirysk, de romans fan de lettere Wadman kenne noch altyd iroanyske details, mar de satire is dêryn ferfongen troch in ûndersyk nei Freudiaanske skema's, in polityk tema of nei de psychologyske nuânses. ‘Yn Adams harnas’ (1982) is mei syn tematyk, de Europeeske polityk, unyk foar de Fryske literatuer. De soan fan in rjochtsliberale minister-presidint docht kritysk ferslach fan boargerlik bewâld en revolúsje. It yn de jierren '68-'69, de tiid fan de Russyske ynfal yn Praag, ûntstiene boek is in pleit foar de Westeuropeeske demokrasy.

Omslach fan ‘Yn Adams harnas’ fan Anne Wadman

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 162

Yn ‘Tinke oan âlde tiden’ (1985) wurde bern nei it ferstjerren fan har NSB-heit konfrontearre mei in ûnbekende Dútske broer en in gefal fan oant dan ta negearre ynsest. De rekonstruksje fan de seksuele abberaasjes en it oarlochsferline fan de heit krijt stal yn in roman dêr't brieven, deiboekfragminten, in lykrede en in toanielstik yn opnommen binne, wêrtroch't it boek ynhâldlik en kwa foarm oerladen is. ‘In bolle yn 'e reak’ (1986), dat ek yn de oarloch spilet, is soberder. In kwakkeljende begjinnende skriuwer biedt in foarútstribjende dokter en de dochter fan in lânwachter ferskûl. Ek dizze lêsbere roman relativearret foaroardielen oer goed en fout. Yn in geve, mar saaklike, hast ôfstanlike styl beskriuwt de novelle ‘De fearren fan de wikel’ (1990) de rekonstruksje fan in oanslach op in meiwurkster fan de Dútske besetters. Linkendewei feroaret de haadpersoan har wurdearring: de eftergrûn fan de ‘fersetsdie’ fan har ferstoarne man blykt in leafdeshistoarje te wêzen. It slachtoffer dat de oanslach oerlibbe hat, wegeret lykwols rehabilitaasje. It twatalige ‘De frou yn 'e flesse’ (1988) en ‘Fjoer út in dôve hurd’ (1991) binne relaasjeromans oer ûnmooglike leafdes. Yn ‘De frou yn 'e flesse’ hawwe in learares en in learling in relaasje dêr't Freudiaanske skema's yn werom te finen binne. In âlde leafde komt yn ‘Fjoer út in dôve hurd’ net fierder as in koarte opflikkering yn in wykein oan see. Yn ‘In okse nei de slachtbank’ (1994) tekenet Wadman fannijs in man tusken dream - yn dit gefal fan leafde en lykweardigens fan de stannen - en werklikheid: sykte, seks en skuld. De tekening fan antyheld wethâlder Bennekamp oertsjûget mear as dy fan syn Stedsfrysk-pratende freondinne en de literêre parallel mei in roman fan Bernard Malamud. De novelle ‘In ûnbetelle rekken’ (boekewikegeskink 1992) set oardielen oer suver en ferkeard yn oarlochstiid en (homo-)seksualiteit foarinoar oer. It slagget Wadman yn syn measte romans literêre kwaliteit te ferbinen mei lêsberens foar in grut publyk. Yn de literêre tydskriften publisearre Wadman memoire-achtige artikels oer de oarlochstiid en analyzes fan eigen wurk. ‘It kritysk kerwei’ (1990) en ‘Oer oarmans en eigen’ (1994) biede essayistysk en kritysk ferskaat. Lipkje Post-Beuckens (1908-1983) skreau as Ypk fan der Fear mei ‘In fatsoenlik famke’ (1984) har autobiografy oer har libben as bern en jonge frou, in seldsum sjenre yn de Fryske literatuer. It boek jout in nijsgjirrich en iepenhertich byld fan it opgroeien fan in frou yn de tweintiger en tritiger jierren. De tema's fan de lettere skriuwster binne prominint oanwêzich: de leafde foar man en God, en de ûnfolsleinens fan erotyk en religy. Under oaren foar ‘De dei is jong’ (1978) krijt Fan der Fear de Gysbert Japicxpriis yn 1979. De krusing fan in âlderwetsk Ingelsk kastielferhaal fol fan mysterieuze tastannen, mei in moderne leafdesroman wurdt lykwols letter yn ferbân brocht mei ‘The Unicorn’ fan Iris Murdoch. It postúm ferskynde ‘In earme swalker yn de wrâld’ (1988) beskriuwt breed-dokumintearre de libbensrin fan J.C.P. Salverda. It ferhaal nimt de lêzer mei, de skoalmaster-dichter wurdt oannimlik en nuansearre sketst yn it dekor fan de njoggentjinde ieu. It boek is dêrmei ien fan de bêste Fryske histoaryske romans. ‘Eros yn 'e stikels’ (1981) befettet âlde en nije koarte ferhalen, mei de ûnfolsleinens fan de leafde as mienskiplik tema.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer As Ella Wassenaer publisearre Post-Beuckens noch twa dichtbondels: ‘Yn runen ritst’ (1978) en ‘Fernijd fiergesicht’ (1981). De ‘ik’ beskriuwt har langstme nei it ien-wurden mei de leafste en God, dy't hast like mystyk meiïnoar ferbûn binne as

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 163

Omslach fan ‘Moai waar en lange dagen’ fan Jan Wybenga by de midsieuske dichteresse Hadewych. Kiest Wassenaer yn de koarte fersen fan de earste bondel foar rym en byldspraak as poëtyske stylmiddels, yn de lêste bondel misse de teksten poëtyske sizzenskrêft troch har sljochtweihinne wize fan uterjen. Jan Wybenga (1917-1994) heart ta de wichtichste dichters fan nei de oarloch. Syn bondels foarmje in gearhingjend oeuvre fan in dichterskip tusken Arkadia en ferfal. De foarm is nearne oerhearskjend oanwêzich. Yn ienfâldige strofen sûnder opfallend rym leit de krêft fan syn poëzij yn de suggestive byldtaal. Nei de earste fjouwer bondels, mei titels wêrfan't de begjinletters it abie folgje, ferskynt yn 1982 de fyfde bondel ‘Easterstreek’. It jeugdlân fan de dichter wurdt as in paradyslike streek besongen yn oantinkens, objektyf en sûnder sentimint. It hichtepunt yn Wybenga syn wurk is ‘De foksejacht’ (1989). De bondel hat in gearhingjend ferhaal. In dichter fol fan klassike poëzij reizget út in paradyslik lân mei in aktrise in ferlitten stêd yn. De poëzij liket ferline te wêzen. Fotografy, film en televyzje hawwe de takomst. Uteinlik moat de yllúzjeleaze âlde dichter de wankende dea yn de eagen sjen. Yn ‘Fergetten fersen’ (1993) en ‘Grien en koaningsblau’ (1993) wurdt jitris it net te mijen ferfal fan minske, taal en kultuer ferwurde. De fersfoarm fan Wybenga is hieltyd soberder en minder tradisjoneel wurden, it dichterlik ‘ik’ wurdt mei de dichter sels âlder, mar de byldzjende kwaliteit fan de poëzij bliuwt. ‘Moai waar en lange dagen’ (1981) is it iennichst proaza dat Wybenga yn boekfoarm publisearre hat. It boek krige yn lytse rûnte grutte wurdearring. De ‘fiif provinciales’ binne mear as in autobiografy. Se roppe de ûntarikkendheid fan de literatuer op yn in wrâld dêr't skyn en dea foar master opslane. Sawol sfearfolle beskriuwingen, humor as in bysûnder taalgebrûk binne yn it boek te finen. Neist proaza en poëzij skreau Wybenga resinsjes foar de ‘Leeuwarder Courant’ dêr't in brede kennis fan en in skerp ynsjoch yn de literatuer út sprekke. Tiny Mulder (1921) foege wichtige nije fasetten oan har skriuwerskip ta, en wurke de út eardere bondels bekende fasetten fierder út. Yn ‘Oh in stêd, ah in lân’ (1983) brûkt Mulder har sobere en plastyske ferstechnyk foar in langer poëtysk wurk. De syklus beskriuwt de oerienkomsten tusken de kustgebieten Venetië en Fryslân. Yn it proses fan opbouwen, bloeien en de striid om it bestean besjongt hja it minsklik libben. De syklus is net opnommen yn de bondeling fan eigen wurk, ‘Tinkskrift’ (1986).

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 164

Lykas Tamminga weaget Mulder har nei har pensjoen oan proaza. Yn har beide romans ‘Tin iis’ (1981) en ‘In moaie leeftyd’ (1991) beskriuwt se froulju dy't yn harren deistige striid ta in beskieden heldedom rikke. It histoarysk aard fan it barren foeget in dokumintêre wearde oan de knapskreaune ferhalen ta. Mulder har eigen ûnderfiningen yn it ferset wiene de basis foar de roman ‘Tin iis’, dy't fanwegen de leeftyd fan de haadpersoanen ek wol as jongereinroman lêzen wurdt. Yn de twa jonge susters yn ‘Tin iis’ kin men twa ‘Tiny's’ sjen: de koerierster en it bange famke. It spannende oarlochsferhaal makket it foar de moderne lêzer fielber hoe't de oarloch belibbe waard yn in gewoane húshâlding. ‘In moaie leeftyd’ hat in bysûnder ûnderwerp: it libben fan in emigrearre Friezinne yn Kanada. De iensumheid fan it emigrantebestean en it trochsettingsfermogen fan de nije Kanadezen wurde oertsjûgjend sketst. In twadde ferhaalline, in âld oarlochsferline, bliuwt los stean fan it haadûnderwerp. Theun de Vries (1907) brûkt syn memmetaal foar fersen oer syn jongesjierren yn Feanwâlden. Ek oer de dea fan syn frou dichtet er yn it Frysk. De gedichten binne sober, rjochte op it konkrete en it taastbere. Ut ‘Earst en lêst’ (1977) en ‘Snie en oare gedichten’ (1981) sprekt syn noed mei it kwetsbere en syn materialistyske libbensfyzje: ‘alles begjint by de dingen’. Sybe Sybesma (1924-1986) bondele syn wurk yn ‘En marge’ (1978) en ‘Op 'e rânne’ (1984), dat troch syn gelegenheidskarakter en de erudite legitimaasje yn klassike foarbylden te selden de persoanlike emosjonele kearn berikt. De kwatrinen hearre ta syn bêste gedichten. Jan Dotinga (1934) is ien fan de produktyfste Fryske dichters. Hy funksjonearret earder yn in tsjerklik as yn in skriuwersfermidden. Yn beskieden bewurdingen is Dotinga tsjinstber oan syn ûnderwerpen: de bibel en de kristlike tradysje; solidariteit mei de ferhûddûke minske; it lânskip, de natuer en de doarpen; uteringen fan oare dichters of byldzjende keunstners. It persoanlikst is Dotinga yn in stikmannich gedichten mei de dea as ûnderwerp. Ta de religieuze poëzij hearre de bondels ‘No't Hy de hichte hat’ (1979), ‘Wa sil genêze’ (1982) en ‘Nôt: It ferhaal fan Ruth yn fersen’ (1988). Lânskiplike en leafdespoëzij is te finen yn de bondels ‘Flaggen en tûkelteammen’ (1978), ‘Efter it blêd oan’ (1981) en ‘Lang gjin lykwicht’ (1992). ‘Fan wurden oermânsk’ (1991) is in gedichtesyklus skreaun nei oanlieding fan proaza en poëzij fan Simke Kloosterman.

6.4. De skriuwers fan Friese Pers en ‘De Strikel’

De útjouwerij Friese Pers Boekerij, dy't it kultureel tydskrift ‘De Strikel’ op 'e noed hat oant de ein fan it yn dizze taheakke beskreaune tiidrek, is in wichtich fermidden fan skriuwers. De sjoernalistike woartels fan guon skriuwers út dat fermidden binne werom te finen yn it primaat fan lêsberheid en tagonklikheid dat foar it wurk fan de hiele groep liket te jilden. Yn ‘De Strikel’ steane columns dy't earder sjoernalistyk as literêr binne. De taalfersoarging makket dat dy skriuwers de wei nei it ‘grutte’ publyk witte te finen. As de tsjinstelling Kalma-Hof út de tweintiger jierren, kultuertaal-folkstaal, nei it lêste fearn fan de tweintichste ieu transponearre wurde mei, dan binne de oanhingers fan folkstaal te finen yn ‘De Strikel’-ploech. Ta de

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer kwaliteiten fan benammen Van der Velde en Speerstra heart harren ear foar autentike sprektaal. Yn it sykjen nei in goede yntrige fine proazaskriuwers gauris gaadlike stof yn de

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 165

Twadde Wrâldoarloch. Mei it feroarjen fan it lêzerspublyk komme detektive, reisferhaal en jongereinboek op as nije sjenres. Literêr it nijsgjirrichst binne dy skriuwers mei it meast eigen lûd. Goïnga har parlando-ferhalen fine grutte wurdearring by lêzer en kritikus. Van der Ploeg bewiist him yn syn groeiend oeuvre as in goed ferteller. Van der Velde syn waarnimmingssin en ûnderkuolle humor sprekke út benammen syn koarte ferhalen. Douwe Kootstra ûntwikkelet in eigen styl as reisferhaleskriuwer. Yn 1995 ferskynt it lêste nûmer fan ‘De Strikel’, nei it weifallen fan it provinsjale subsydzje. It grutste part fan de meiwurkers giet oer nei ‘Frysk & Frij’.

Hylkje Goïnga (1930) har eigen lûd waard al herkend by it ferskinen fan ‘Jantsje ... ja heit’ (1971). De ûnferwachte ûntknoping en faker noch de groteske omslaggen ûnderweis foelen yn it each. Yn folgjende bondels ‘Thús is de maggi op’ (1981), ‘In superman fersûpt net’ (1982), ‘Twa dames yn in Daf’ (1988), ‘Hynstefigen’ (1990) en ‘Giel mei oranje stippen (1993)’ is de sa eigen styl fan Goïnga fuort wer te kennen. Fêste haadpersoan yn de measte ferhalen is Martha, de ôfwikseljend iroanyske, nofteren, somtiden naïve fertelster. De ferhâlding tusken man en frou is it weromkommende tema. Yn de earste bondels is se troud mei de ôfstanlike pommerant en Don Juan Jaap, mei wa't se gjin kontakt krije kin en fan wa't se gjin ôfskie nimme wol. Letter skiedt se dochs, en hat se mei nije frijers te krijen dy't as man likegoed tekoart sjitte. Koarte sinnen, tige frij mar suver omgongsfrysk, in flotte dialooch en in subjektive ferteltrant meitsje de styl fan Goïnga har ferhalen út. Oersettingen fûnen ek yn Nederlânske literêre en feministyske rûnten wurdearring.

Hylkje Goïnga (foto: Anneke Bleeker)

‘Frijende kikkerts’ (1985) is Goïnga har iennichste roman. Op de lange baan kin se har psychology realistysker útwurkje, mar de roman mist de groteske omslaggen fan it koartere wurk. Martha is opnommen foar in terapy. De relaasje mei Jaap jout se, stimulearre troch begripende terapeuten, stal yn it byld fan twa frijende kikkerts. De ein fan it ferhaal is net de by Goïnga wenstige ferrassende klû, mar in emoasje: de befrijing fan Martha. Yn it boekewikegeskink ‘Op stap’ (1990) lit Martha, dy't ûnderwilens fan har frijheid genietet, sjen hoe't it fjouwer âldere manlju mislearret om har boargerlik libben yn de hân te hâlden. Martha is yn de ferrassende novelle ‘Nei it Park’ (1992) 78 jier en demint. Mei't de lêzer mear begrypt as de fertelster Martha, is it ferhaal humoristysk en oandwaanlik tagelyk. Nei't er mei poëzij út ein set wie, ûnt-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 166 wikkele Durk van der Ploeg (1930) him ta in produktyf skriuwer fan fersoarge proaza. Op basis fan in goede ferhaalstruktuer wurdt syn styl hieltyd ôfwikseljender en syn fertelstânpunt ûnkonvinsjoneler, kulminearjend yn de hichtepunten: de novelle ‘Bertegrûn’ (1993) en de roman ‘It wrede foarjier’ (1994). Van der Ploeg skriuwt oer minsken oan de râne fan de maatskippij of it libben. Him konsintrearjend op in lyts tal, psychologysk knap útwurke personaazjes wit er de nearzigens fan it bestean fan dy minsken op te roppen en de faaiens fan har libben. De dea is in weromkommend motyf yn syn wurk. Yn ‘De Amerikaen’ (1977) siket in âlde man troch in relaasje mei in Amerikaanske Friezinne oansluting by it libben, mar bedarret er yn aventoeren om in pistoal hinne. Yn ‘It libbet mar amper’ (1976) sjocht in man dy't in ferkearsûngelok oerlibbet yn in werkenber beskreaune sikehús- en revalidaasjesintrumsituaasje gjin heil mear yn it libben. In ingel yn minskestal komt yn de roman ‘De dei lûkt nei de jûn’ (1984) nei it fantasijdoarp Twifel. It boek mei mislearre hjitte: it hinget tefolle tusken satire en realisme yn. Dêrneffens foldocht de skets fan de jierren 1936 oant 1945 yn ‘De jacht’ (1988) better. It doarp Ealsum dêr't Van der Ploeg opgroeide, is it dekor foar de konfrontaasje fan in anty-militaristyske natuerminske en in maatskiplik fêstrûne, labile NSB-sympatisant. In histoarysk barren is ferwurke yn ‘It wrede foarjier’ (1994): de dea fan in fersetsman yn de Twadde Wrâldoarloch nei't yn syn bûse in kûgel fûn waard. As op âldere leeftyd in tsjûge it ûngelokkige barren weromfertelt dat syn libben feroare hat, klinkt it skuldgefoel troch it wanken fan it needlot hinne. De kar foar in beheind tal personaazjes

Omslach fan ‘It wrede foarjier’ fan Durk van der Ploeg, ûntwerp Chaim Mesika makket de novelle in gaadlik sjenre foar Van der Ploeg, dêr't er tagelyk yn eksperimintearret mei de wize fan fertellen. Taaste yn de novelle ‘De winter komt’ (1984) de stakkato-styl en it ûnrêstige oerspringen fan it ‘hy’- nei it ‘ik’-perspektyf de benearjende skets fan in man op 'e syk nei syn deade frou noch oan, yn ‘Bertegrûn’ (1993) stipet de bysûndere kar foar de ‘do’-foarm de ferfrjemding fan in râne-figuer fan de maatskippij, ferbylde yn it âldershûs dat ôfbrutsen wurdt.

Ferkeapsúksessen wiene weilein foar skriuwers fan wa't wurk as folksliteratuer of lektuer oan te tsjutten is: Rink van der Velde,

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 167

Hylke Speerstra, Willem Verf en Froukje Annema.

De haadpersoan yn de romans fan Rink van der Velde (1932) is steefêst in ienling dy't konfrontearre wurdt mei machthawwers. Hy ferset him, flechtet of lit alles oer him hinne komme; mar hy ferliest it altyd. De iennichste treast is de ienlikens yn de natuer: de natuerwetten bliuwe rjochtfeardich. Mei de skets fan sokke ferliezers, in byldzjende en flotte ferteltrant en skerpe observaasjes fan de folkstaal rekket Van der Velde it hert fan in breed publyk. Mei rjocht en reden wurdt sein dat hy de Friezen oan it lêzen krige: gjin oare skriuwer binne safolle boeken fan ferkocht. Earst sûnt de jierren '90 kinne skriuwsters as Riek Landman en Froukje Annema him yn populariteit belykje. Literêr sjoen syn meast slagge wurk skreau Van der Velde yn de jierren '60. De heldere struktuer fan it benearjende ‘De Fûke’ (1966), de útwurke psychology yn ‘Chamsyn’ (1969) en de masterlike satire yn ‘Foroaring fan lucht’ (1971) siket men yn it lettere wurk omdôch. Wat bliuwt, is dat Van der Velde meinimmende ferhalen skriuwe kin as gjin oar. ‘De houn sil om jim bylje’ (1978) is basearre op de moard op fjouwer plysjes troch Eije Wykstra yn 1929. Yn de ynterpretaasje fan Van der Velde komt Wykstra syn wjergader Lute ta syn die, om't syn wielderige bysliep Feikje, syn geastlike ynstabiliteit, syn kânsearme posysje en it machtsfertoan fan it wetlike gesach him prikelje ta de die dy't it byljen fan de hûn al wytge. Yn ‘De heidenen’ (1981) beskriuwt de ferteller, de AOW-er Brant Visser, syn ûnkonvinsjonele foarfaars, generaasjes earme Suderheidsjers mei Kosakkebloed, dy't mei hynsteriden en -fokken oan har lot besykje te ûntkommen. It earste part oertsjûget mear as it twadde dêr't it libbensferrin te koart om 'e hoeke yn ferteld wurdt. Yn ‘De histoarje fan kammeraat Hollanski’ (1987) is it gegeven fan it libben fan in Menamer yn Russyske tsjinst tidens de Twadde Wrâldoarloch in nij yngrediïnt tusken bekende motiven út oare romans. ‘Jan Hut’ (1989) en ‘De nacht fan Belse Madam’ (1991) binne werhellingen fan bewende motiven fan Van der Velde. Se binne basearre op wiere gegevens, respektivelik de prosessen-ferbaal oangeande de moard op in Belgyske frou yn de tiid nei de Tsiendaachske Fjildtocht, en de oerlevere skelmeferhalen oer in legindaryske strûkrôver. Eleminten fan speurderromans binne te finen yn ‘De ôfrekken’ (1982). It boek giet 35 jier nei de oarloch yn tsjin de hearskjende mieningen oer kollaboraasje en ferset, ‘De lange jacht’ (1985) tsjin dy oer de koloniale oarloch yn Ynje. ‘Gjin lintsje foar Homme Veldstra’ (1993) en ‘Rjochtdei op de Skieding’ (1993) helje as ferhaal en tematysk it nivo fan de earste beide net. Neist de romans ferskynden fan Van der Velde bondels ferhalen. Yn ‘It is myn sizzen net’ (1980), ‘De wrâld is rûch’ (1984), ‘Minsken is raar guod’ en ‘No sà’ (1994) tekene hy sekuer en sfearfol kabareteske kroechferhalen op. De niget fan Van der Velde oan de folkstaal is te finen yn de ‘Bokwerter’ bondels, dêr't ek syn satirysk talint syn gerak krijt. Sjarmant is it strypferhaal oer in hûn, ‘Foekje’ (1982), dy't lykas Durk Snoad yn ‘Foroaring fan lucht’, útnaait út de stêd en in libben yn de frije natuer besiket te libjen. Hylke Speerstra (1936) kin yn syn bêste wurk ferlike wurde mei Rink van der Velde. Yn ‘Heil om seil’ (1968) slagge it him it bêste om in autentyk byld fan it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer ferline te sketsen, yn dat gefal dat fan skûtsjeskippers. It waard nei oanlieding fan it súkses

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 168 fan letter wurk yn 1979 op 'e nij útjûn. Yn ‘Neaken en bleat foar de dokter’ (1978) liet er ferskate dokters sterke en oandwaanlike ferhalen fertelle. ‘Op redens oer’ (1984), in bondel reedridersaventoeren en ‘Kening op sokken’ (1983), portretten fan kening-keatsers driuwe op nostalgy. Dêrby ferblikke de fiksjonele romans ‘Yn de boer syn tiid’ (1980) en ‘De blikken brulloft’ (1981) ta sljochtweihinne streekliteratuer. Willem Verf (1949) jout syn politike en maatskiplike oriïntaasje stal yn kundich fertelde folksliteratuer mei thrillereleminten, om dêrmei in breed publyk te berikken. ‘It bliuwt pielen’ (1982) beskriuwt de klassestriid om 1925 hinne, tusken feanarbeiders en bazen yn de Wâlden, en boeren en har tsjinstfolk op de Klaai. ‘In delgeande tiid en oare plysjeferhalen’ (1983) yntrodusearret de wrâld fan kânsearme jongerein yn de Fryske literatuer. ‘Tiid fan libjen’ (1987) draait om neo-nazistyske terroristen, mei in leafdesferhaal as kontrast. It boekewikegeskink ‘De neisimmernacht fan Sjoerd en Eppy’ (1993), nijsgjirrich fanwegen it dûbeld-personale perspektyf, ropt sympaty op foar in man en in frou op jierren. De populariteit fan de boeken fan Froukje Annema (1941) is it gefolch fan de werkenberens fan de ûnderfiningen fan de froulike haadpersoanen. De libbene observaasjes fan it betreklik probleemleas deistich libben fan húsfroulju, memmen en echtgenoates hawwe de sjarme fan it lytsminslike. Se binne bondele yn ‘Berop: gjin’ (1977), ‘Diggelguod’ (1981), ‘Utferkeap’ (1983), ‘Gefaar op 'e dyk’ (1986), ‘Mei in fleurich sin’ (1991) en ‘Nei alle gedachten’ (1993). Yn de earste bondels stiet de observator fakentiden bûtenspul, letter komt de persoan fan de ferteller mear út de ferve. As Annema har observaasjes fan it deistich libben útwurket ta romans, ferliest it wurk oan krêft. ‘Twasprong’ (1987) set foarinoar oer en komt dêrmei net boppe triviale skema's út. Yn lettere romans binne oansetten ta djippergeande behanneling fan serieuze ûnderwerpen oan te wizen: fan relaasjeperikels yn ‘Maleur yn maaie’ (1990) en fan in kankerproses yn ‘Sûnder garânsje’ (1992), mar de tematyk wurdt net ta syn uterste konsekwinsje útwurke. ‘It fiifde tsjil’ (1993) beskriuwt in mislearre fakânsjeromânse, flot mar ryklik skematysk. As toanielskriuwster hie Annema grut súkses mei ‘Gouden dagen’ (1988), justjes minder mei ‘Simmerdepresje’ (1989) en ‘Gefaarlike oergong’ (1994). De stikken betsjutten in fernijing yn it tradisjonele repertoire fan oarspronklike blijspullen, fanwegen de flotte toan, de rake typearring en de aktualisearring fan de omstannichheden dêr't de stikken har yn ôfspylje. De poëzij fan Annema, sammele yn ‘Snypsnaren’ (1984), is nei foarm en ynhâld frijwat tradisjoneel. Trije sjenres ûndergiene in wichtige ympuls yn de jierren '80: de jeugdroman, de reisliteratuer en de detektive. De skriuwers fan dy sjenres publisearje meast by de Friese Pers, guon oaren by de Koperative Utjowerij.

It earste Fryske jongereinboek is ‘Cap Sud’ (1980) fan Reinder van der Leest, in spannend ferhaal oer in freonskip, dat troch de foarspellende dreamen út it realisme tild wurdt. Al wie it net foar dy doelgroep skreaun, ‘Tin iis’ (1981) fan Tiny Mulder krige grutte wurdearring as jongereinboek, ek yn Nederlânske oersetting. Wie ‘Moai waar op 'e Lemmer’ (1980) net mear as in spannend ferhaal oer dieverij, mei ‘Swart op wyt’ (1985) festige Akky van der Veer (1943) har namme as skriuwster

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer fan jongereinboeken. De sjarme fan it boek is de werkenberheid foar jongere lêzers fan de problemen, dreamen en twi-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 169 fels fan de froulike haadpersoan. De leeftydsbûne anekdotyk yn de ferhaal-, brief-, deiboek- en toanielfragminten krijt djipte troch de algemien minsklike langst nei in fertroud fermidden. Yn ‘Swart op wyt’ die de deistige werklikheid syn yntree yn de jongereinliteratuer. Ek yn ‘Koartsluting’ (1991), tegearre mei ‘Hoogspanning’ fan Jan Terlouw yn ien bân útjûn by in jubileum fan it Provinciaal Energie Bedrijf (PEB), komt de werklikheid fan winkeldieverij nei foaren, yn in styl dy't besiket oan te sluten by it taalgebrûk fan de jongerein. Willem Tjerkstra (1943) debutearre mei it sfearfolle ‘De wite kastanje’ (1986). De moderne tiid fynt syn spegel yn de midsieuske muontsewrâld dêr't twa jonges de tagong ta fine. Op in meinimmende wize wurdt dúdlik makke dat de minsken frede en geweld yn harsels hawwe en dêr sels oan wurkje moatte. ‘It fjoer fan de ûnmacht’ (1987) oer frijheid en macht bliuwt mei syn moralistyske behanneling fan fandalisme yn styl fier by it nivo fan it debút benefter. Yn ‘De Marsbosk’ (1990) is Tjerkstra op syn bêst: it ferhaal oer anty-semitisme is goed opboud, de karakters hawwe djipgong, en it ferskaat oan brieven, gedichten, deiboekfragminten en dreamen jout it engazjearre boadskip in stevige literêre basis. Mindert Wynstra (1945) skreau ‘Nulnul’ (1988) tsjin de achtergrûn fan fuotbalfandalisme, in fertsjinstlik, mar fan bûten út beskreaun ferhaal. Itty Sluis (1939) yntrodusearre it sjenre phantasy-roman mei it net folslein slagge ‘It holle ljocht’ (1992). Jaitsche Wassenaar (1937) basearre ‘It pak fan ús heit’ (1993) op eigen ûnderfiningen yn en nei de oarloch. De direkte styl makket it ta in oprjocht ferhaal dat ynsjoch jout yn de wrâld fan in bern fan in ‘foute’ heit.

It reisferhaal ûntjoech him fleanende hurd ta in stevige nije leat oan de proazabeam. De wichtichste fertsjintwurdiger fan it sjenre is Douwe Kootstra, mar ek Jitske Kingma, Joke Keizer en Willem Abma skreauwen reisferhalen. Ek op toeristyske lokaasjes spylje de detektives fan Riek Landman. Douwe Kootstra (1951) beskriuwt yn syn ferhalebondels ‘De moanne op 'e rêch’ (1987), ‘Yn de baan fan de boemerang’ (1990) en ‘Achter ljochte bergen’ (1993) reizen nei fiere bestimmingen as Laplân, Kuba, Singapore en Melanesië. Somtiden reizget er literêre foarbylden nei, lykas Nyckle Haisma yn Medan. De ferhalen binne in ôfwikseling fan toeristyske en algemiene ynformaasje, in beskriuwing fan reisûnderfiningen en in byldspraakrike delslach fan ympresjes fan it lân. Jitske Kingma (1959) neamde har ‘In dûk yn 'e Ganges’ (1989) in romantisearre reisferhaal. It is basearre op in reis troch Yndia, Nepal en Bangladesh, mar beskriuwt mear de praktyske problemen as de bysûndere wrâld dêr't de reis him ôfspilet. Joke Keizer (1933) makke in skriftlike delslach fan har lêzingen oer har reizen yn ‘De wrâld oer’ (1991). Sintraal steane de aventoeren yn de frjemde lannen en de minsken dy't se moetet. In bliere fernuvering oer de apartichheden fan oare kultueren is de grûntoan fan de ferhalen. Deselde toan is te finen yn har bondel ferhalen oer kostgongers, ‘Frjemd folk oer de flier’ (1993). Willem Abma (1942) slút mei ‘In nacht yn de Andes’ (1993), ferhalen oer reizen nei Hongarije, Thailân, Kolombia en Kanada, oan by motiven yn syn oar wurk.

Op de detektive-roman ‘Inkelde reis Laplân’ (1979) fan Jelle van der Meulen nei ferskine om 1980 hinne net folle boeken yn dat sjenre. Anne Hellinga en Jan J.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Bylsma wiene opholden mei har Benediktus-rige. Wol publisearre Reinder van der Leest noch twa boeken dy't de detektive parodiearren,

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 170

Joop Boomsma (foto: Friesch Dagblad)

‘Hertenfrou en skoppenboer’ (1983) en ‘Frouljusgambyt’ (1986). Mei ‘Ien foar de wraak’ (1988) profilearre Joop Boomsma (1945) him as misdie-auteur. Deeglike research en in flotte styl binne de grutste kwaliteiten fan syn wurk. Syn earsteling hat ek in goede spanningsopbou, wat by ‘Kwea jild’ (1989) en it boekewikegeskink ‘In frou mei ljochtblauwe eagen’ (1994) minder it gefal is. It yn de misdieliteratuer net-gebrûklike sjenre fan it koarte ferhaal beoefene Boomsma yn de bondel ‘Picasso, lêste wurk’ (1992). Hy wie ek de inisjator fan de twa bondels ‘Fryske Misdiedferhalen’ (1991) en ‘Knyflok en Reidmannen’ (1994), dêr't er in soad kollega's mei foar it sjenre wist te ynteressearjen. Boomsma wie debutearre as dichter. De fersen yn de debútbondel ‘Ierlitte’ (1972) wiene kritysk gemoedlik, de toan fan it wurk yn ‘Wetter, stien en sân’ (1975) is foller. Syn meast resinte dichtbondel ‘Waskje op mendje’ (1986) befettet direkte, almeast anekdoatyske poëzij. Riek Landman (1936) skreau in rige romans mei de bliere ûnderwizeres Anke en de hoedene plysje Sigrid as haadpersoanen. Op toeristyske lokaasjes hawwe se te krijen mei misdie en manlju. ‘Fuotprinten yn 't sân’ (1988) spilet op Mallorca, ‘Skaden oer de snie’ (1989) yn Eastenryk, ‘Rots yn 'e dize’ yn Gibraltar (1990) en ‘De Bolleman brieven’ (1992) yn Frankryk. Mei in ferbetterjende ferteltechnyk, hieltyd frijmoediger beskriuwingen en in flotte styl ûntwikkele Landman har ta in graach lêzen misdie-auteur. Bertus Klazinga (1955) syn ‘De ielfretters’ (1992) foel op fanwegen de aparte lokaasje dêr't it ferhaal him ôfspilet, in tige sletten doarpsmienskip, en de ûnferwachte, faaks ek ûnfoldwaande motivearre, ein. Klazinga skreau in stikmannich kluchtige iepenloftspullen foar it teater yn Burgum.

Gâns skriuwers publisearren proaza dat oant no ta net mear as in ynsidint bleau. Willem Tjerkstra (1943) syn ferhalebondel ‘Bline mosken’ (1991) en syn roman ‘Finzen yn bylden’ (1992) tsjûgje fan in fynfielende solidariteit mei ferhûddûke minsken, oanslutend by de kristlike tradysje. Tradisjoneel yn tematyk en fertelwize is ‘In gat yn de tiid’ (1993) fan Doete Venema (1951). Bennie Huisman (1947) syn langstme nei tradysje en ferline klinkt yn de romantyske ferhalebondel ‘De rop fan it wetter’ (1990) troch. Eize de Boer (1951) keas foar ‘Op 'e flecht’ (1989) in ûngebrûklik gegeven en dekor: in automonteur hâldt in rûge fakânsje yn de sfear fan it begjin fan de jierren '70. Benny Holtrop (1938) debutearre mei ‘In appel foar ûnderweis’ (1993), in wrakseling om in ferline as NSB-bern ûnder eagen te sjen. Syn twadde roman ‘De boarstrok fan Fenna’ (1994), in pikant leafdesferhaal dat healwei omslacht yn in misdieroman, is flot skreaun, mar mist de persoanlike driuw fan it debút. Sjarmant fanwegen de autentisiteit fan it ferhaal binne in stikmannich ego-dokuminten sûnder literêre pretinsjes. Eliza Posthuma (1921-1981) stelde syn ûnderfiningen as te wurk steld arbeider yn Dútslân te boek yn ‘Under frjemdfolk’ (1979). Fan Ak Wassenaar (1927-1992) waard it ‘Deiboek Menaam 1944-45’ (1990) publisearre. Yn

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 171

‘Buorfrou’ (1992) beskriuwt Kate Ashton (1948) it libben fan in doarpsgenoate. Klaas de Jong (1872-1959) syn ‘De blomkoalkening’ (1993), yn in oersetting fan D.A. Tamminga, is in dokumint fan in pionier yn Kanada. Diet Huber (1924) beskreau op koartswilige wize oantinkens oan har Ljouwerter famkesjierren yn ‘Nûmer alve’ (1988), út it ferrassende perspektyf fan in beuker wei. Yn de oarloch spylje it oarlochsferhaal út it Wetterlân ‘It spoekskip’ (1990) fan Geart van der Zwaag (1924-1989), de ferhalen út de bondel ‘Skeind ferline’ (1990) en de novelle oer in bewenner fan it Arbeitseinsatzlager Erika ‘Minsk en bist’ (1992) fan Sjoerd Palstra (1916). De lêste publisearre ek ferhalen út it Roomske libben yn ‘Tusken pij en wierheid’ (1994).

De poëzij is in betreklik marginaal ferskynsel by de Friese Pers Boekerij. Allinne Baukje Wytsma publisearret geregeld dichtbondels. Oare dichters dy't yn ‘De Strikel’ publisearje binne Jan J. Bylsma, Meindert Bylsma en Tsjits Peanstra.

De kritiken op de poëzij fan Baukje Wytsma (1946) rinne tige útinoar. Guon achtsje har wurk superieur yn de filosofyske ferwurding fan de mankelikens fan it foarbygean fan de tiid, oaren neame har wurk moaiskriuwerij en kitsj. Wytsma har poëzij sprekt in grut langstme nei harmony út. Yn de earste bondels wurdt de realiteit (guon te maklik) besward mei in paradyslike dream, yn de lettere fersen wurdt de skeinde werklikheid realistysker ferwurde. It dichterlik debút ‘Noch ien slach om 'e buorren’ (1980) befettet nei foarm en ynhâld sobere fersen oer in ferlern paradys, âlderdom en leafde. ‘It blau fan de hortinsje’ (1984) is it hichtepunt fan de harmony yn Wytsma har wurk. Yn rymjende, metryske

Omslach fan ‘It blau fan de hortinsje’ fan Baukje Wytsma fersen rinne de byldspraakrike observaasjes en oantinkens út op ienheidsbelibbingen mei in tiidleaze werklikheid. De tún is it paradys yn ‘Heech gers’ (1987), dêr't de minske middenmank âlden en freonen in skoft libje mei. Yn ‘By ljochtskyndei’ (1989) is wanhoop oer in ferlerne leafde it sintrale tema. De ferfrjemding makket in ein oan de fêste fersfoarmen: Wytsma skeakelet oer op it frije fers. ‘In see fan wetter’ (1993) is minder dûnker fan toan. Wytsma har ûnderwerpen binne: paradyslike natuer, de feilichheid fan âlden, de leafde en de fergonklikheid fan dat allegearre. Yn de bondel binne se omjûn troch leaflike kontoeren en beskreaun mei oansetten fan grime.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 172

Tsjits Peanstra (1924) ferwurdet yn tradisjonele foarmen algemien minsklike tema's as leafde, dea, begrutsjen mei de meiminske, bondele yn ‘Neisimmer’ (1981) ‘Piipkrûd’ (1984) en ‘Oanspield’ (1988). De ferbining fan lânskip mei emoasje is geef, mear eigen is de byldspraak dy't de dichteresse brûkt om relaasjes tusken minsken mei oan te tsjutten. De gedichten fan Jan J. Bylsma (1931) ken men werom oan de koartheid en har somtiden anekdoatyske, somtiden poëtikale karakter. Synyske lêste sinnen fan de fersen yn ‘As wie der neat to rêdden’ (1979), ‘Machtich as de miggen en oare fersen’ (1984) en ‘Lyts mar krigel’ (1992) relativearje âlder wurden en fergonklikheid, de massakultuer en de poëzij sels. Tineke Steenmeijer (1946) har lichte poëzij yn ‘Toudûnsje’ (1983), dêr't langstme nei feiligens út sprekt, krige gjin ferfolch. Rixt Sudema (1951) is mei sabeare naïve en lichtfuottige poëzij yn ‘Opskriften en ûnderskriften’ (1978) op syk nei har identiteit.

6.5. ‘Trotwaer’: de generaasje fan '67

Yn 1967 publisearret ‘De Tsjerne’ in nûmer mei wurk fan skriuwers ûnder de tritich jier. ‘Trotwaer’ set yn 1969 út ein as opfolger fan ‘De Tsjerne’, dat fan de oarloch ôf it wichtichste tydskrift west hie. Lettere renommee's fan de generaasje dy't yn de sechtiger jierren opkommen wie, wurde dêr redakteur en meiwurker fan: Trinus Riemersma, Steven de Jong, Josse de Haan, Adri van Hijum, Willem Abma, Bartle Laverman. Redakteur binne ek de letter debutearjende skriuwer Eppie Dam en Geart fan der Mear, dy't al yn ‘De Tsjerne’ en ‘Alternatyf’ skreaun hie. Yn de jierren '80 is ek de eardere ‘Alternatyf’-redakteur Jan Wybenga in skoft redakteur fan it tydskrift. It tydskrift krijt yn it earstoan likefolle de

Omslach ‘Trotwaer’, ûntwerp Jeroen Goulooze en Dejan Flasker toanoanjaande rol as earder ‘De Tsjerne’, ek al woe ‘Trotwaer’ net pommerantesk wêze. Linkendewei wurdt it tal artikels oer maatskiplike en literêre konvinsjes minder. In ‘krisisgearkomste’ yn 1983 smyt in soad reboelje op tusken de âlde generaasje en de doetiidske redaksje, mar gjin feroaring fan koerts. ‘Trotwaer’ hâldt oant de jierren '90 de namme fan in akademysk tydskrift te wêzen. In grut part fan de redakteuren is sels gjin skriuwer of dichter, en wennet bûten de provinsje. Yn it tydskrift ferskine foarpublikaasjes fan wichtich wurk fan Jan Wybenga, Steven de Jong, Wilco Berga, Trinus Riemersma en oaren. Yn de jierren '90 komt it blêd ûnder redaksje fan jonge skriuwers, lykas Jetske Bilker en Albertina Soepboer. De skriuwers fan de generaasje fan '60 moatte har ferhâlding mei maatskiplike en literêre konvinsjes bepale. Boargerlikheid, rasjonalisme, besteande produksjeferhâldingen, konsumpsje, man-frou-ferhâlding, taboes binne konvinsjes dy't yn wurk fan ‘Trotwaer’-skriuwers yn de kiif steld wurde. Se brûke dêr proaza foar likegoed as poëzij. Yn it proaza eksperimintearje

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 173

Trinus Riemersma, Steven de Jong en Meindert Bylsma mei mearlagige ferhalen. Yn de poëzij slacht it frije fers foar master op, en binne assosjaasjes wichtiger as rasjonele ferbannen. Dat blykt op 'en dúdlikst út it wurk fan Josse de Haan en Steven de Jong. Yn de rin fan de tachtiger jierren ferdwynt de oriïntaasje op it eksperimint nei de achtergrûn en kieze de skriuwers ek wer tradisjonelere foarmen.

De wichtichste nei-oarlochske proazaïst Trinus Riemersma (1938) sleat mei ‘Fôi en fredeloas’ (1977) en ‘De skjintme vurt ferbwólgwódde’ (1981) in lang tiidrek fan konstante produksje ôf. Trije jier lang jout er noch syn polemysk ienmanstydskrift ‘De kul’ (1983-1985) út, mar der ferskine gjin literêre boekpublikaasjes, wol literêr-histoaryske, teoretyske en taalkundige stúdzjes. As Riemersma yn 1992 syn ‘De reade bwarre’ yn it ljocht jout, is dat in literêr feit fan de earste oarder. Yn de roman mei koarte ferhalen ‘Fôi en fredeloas’ wurdt de stream gedachten fan in man dy't wachtet op in frou ûnderbrutsen troch ferhalen oer iensume, ienlike en ôfwiisde minsken. Sa't de skôgings oer it skriuwen de lêzer ferfrjemdzje fan de ferhalen, sa tilt it gebrûk fan Aldfryske fragminten de iensumheid nei in mytysk plan. Yn it ferhaal ‘Ut túnfeest’ eksperimintearret Riemersma mei tiidstruktuer en fertelstânpunt, yn de trant fan de Frânske ‘nouveau roman’. De roman ‘De skjintme vurt ferbwólgwódde’ (1981) folget in bizarre dei lang de observaasjes fan in spjalten man yn in maatskippij fan konsumpsje, seks en geweld. De ôfsidichheid fan de haadpersoan en de earder skematysk ideologyske as psychologyske tekening meitsje de roman konstruearre en dêrmei ûnbefredigjend.

Trinus Riemersma (foto: Anneke Bleeker)

Waard Riemersma foar de foarm fan ‘De hite simmer’ (1968) ynspirearre troch ‘Menuet’ fan Louis Paul Boon, ‘De reade bwarre’ (1992) docht jin tinken oan Boon syn ‘Kapellekensbaan’, en oan ‘Max Havelaar’ fan Multatuli. Riemersma dielt sels mei, troch Steven de Jong syn ‘De Wuttelhaven del’ ta fierder skriuwen oanfitere te wêzen. ‘De reade bwarre’ biedt in komplekse lêserfaring. De yn Brolsma-achtige styl skreaune skets fan de Módder-klauers is sfearfol, de beskriuwing fan Tilly syn opgroeien is fertederjend, de diaboalyske fragminten oer de Reade Bwarre binne komysk en grotesk, de satire op Bewegers foar en yn de oarloch hearre ta it brutaalste proaza fan de Fryske literatuer. Weeft yn de epilooch Riemersma yn 'e mande mei al syn romanpersonaazjes ôf mei Ferwert, de roman is te ynterpretearjen as in ôfrekken mei de myte fan in froed, from en fredich Fryslân. Mei syn skala oan stilen en ferhaallinen, syn brede tematyk en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 174 syn fitaliteit en monumintale alluere makket ‘De reade bwarre’ ien fan de hichtepunten fan it neioarlochske proaza út. Eangst oerhearsket it wurk fan Steven de Jong (1935). Yn de bondel ‘Salto mortale’ (1988) is de assosjative metaforyk de driuw yn poëzij dy't earder byldzjend as muzikaal neamd wurde kin. As dichter bekend leit De Jong him letter ta op proaza. De tsien ferhalen yn ‘De maagd fan Babylon’ (1980) kenne in hiel oare sfear as de alve gedichten. De personaazjes binne ôfhinklik fan frjemde machten: oersterke manlju en froulju, ferslaving, in net begrepen God. Se fiele har minderweardich yn fijannige situaasjes en gebouwen, dy't jin oan in diaboalysk magysk-realisme tinken dogge. Spot mei manlikheid en memmetaal is in weromkommend motyf. De gedichten binne oäzen fan rêst en helderheid tusken de ferhalen, al geane se oer deselde ûnderwerpen: de ûndergong fan it Fryslân fan Obe Postma, de ûnmooglike taak fan de dichters en folwoeksen erotyk. ‘De Wuttelhaven del’ (1989) jout op mear lagen tagelyk de moedige, persoanlike striid wer fan in soan fan in foute heit. In ferbittere learaar rekket oerspand. Antysemitisme yn syn klasse is de lêste drip dy't syn amer fan mismoed oerrinne lit. Hy komt yn kontakt mei in magysk-realistysk oandwaande werklikheid: de superieure joad David, wiis en fan it libben genietsjend, hat de lieding oer in arkadyske kibboetsj yn it sintrum fan Ljouwert. Der trochhinne frissele is it ferhaal fan in kollaborearjende sjoernalist, dat him lêze lit as in kaairoman oer De Jong syn heit. Yn de apokalyptyske ein stoart de machtige Grutte Tsjerke yninoar en bliuwt Ljouwert like skeind as de ferteller achter. Josse de Haan (1941) profilearret him as fertsjintwurdiger fan it surrealisme yn de Fryske literatuer. It surrealisme is ien fan de

Josse de Haan (foto: Anneke Bleeker) keunststreamingen dy't yn it begjin fan dizze ieu ûntstiene. It pleitet derfoar om troch middel fan assosjaasjes it ûnbewuste los te meitsjen út boargerlike wetten en seksuele taboes. De almeast foarmleaze, bytiden posearre, fersen fan De Haan, sammele yn ‘De dei fan de kraenfûgel’ (1979) en ‘Geeffike pears gers’ (1987), besteane út byldspraken en abstrakte sinnen, dy't út in observaasje wei assosjatyf útwurke en behoffene wurde ta poëzij. De fersen meitsje bytiden in firtuoaze yndruk en kinne yntrigearje, mar wurde ûnbegryplik as de boarne fan de assosjaasjes yn de werklikheid net nei te kommen is. Se jouwe dan romte oan de lêzer om der in eigen ynterpretaasje yn te lizzen. ‘Rhapsody yn stien foar Jerusalem’ (1989) hat wol in tagonklike ynspiraasje: de steat Israël en it geweld tusken joaden en Palestinen. Yn it proaza fan De Haan binne taboetrochbrekkende seksualiteit, trijehoeks-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 175 ferhâldingen en abstrakte rituelen fêste motiven. Yn ‘Omskotten fan leafde’ (1981) wurdt de leafde tusken in learares en in learling plastysk beskreaun, en it boargerlike ôfkarren dêrfan. ‘Katastrofe’ (1992) is in bewurking fan it koarte toanielstik ‘Românse foar seis hannen’ (1974), oer in trijehoeksferhâlding fan in man Joazef, en in wite en in swarte Maria. Yn de novelle binne de abstrakte tsjinstellingen net ta in konkreet ferhaal útwurke, en bliuwe de trije personaazjes stereotipen. De Haan bewiist syn skriuwtalint mei it romantisearre ‘100 jier keatsen Hjerbeam’ (1993), lykas er syn polemysk talint bewiist yn syn ienmanstydskrift ‘iP2r90’, dêr't er surrealistysk wurk en oanfallen op boargerlike pommeranten yn ôfprintet. Adri van Hijum (1943) bepaalde mei syn struktueranalyzes yn de trant fan it Nederlânske tydskrift ‘Merlijn’ in jiermannich it byld fan ‘Trotwaer’. Syn poëzij is net fan itselde gewicht. Aforismen en koarte observaasjes meitsje ‘Fersen 1965-1977’ (1977) en ‘Yntermezzo’ (1984) út. Reinder van der Leest (1933) hat mei syn lichte toan en ferrassende humor in ûnmiskenber eigen lûd. Mei ‘Cap Sud’ (1980) skreau er de earste Fryske jongereinroman. ‘Hertenfrou en skoppenboer’ (1983) en ‘Frouljusgambyt’ (1986) kombinearje de spanning fan in detektive mei de humor fan de parody dêrop. Yn ‘Wyn en fearren’ (1986) bondele Van der Leest wurk út de jierren 1979-1985. Nêst de bewende taalboarterige fersen steane dêr gedichten yn mei in sfear fan nostalgy. Fan 1970 ôf wurket G. Willem Abma (1942) oan in grut oeuvre, wêryn't er striidt mei de autoriteit fan leauwe en heit. Earst is er benammen as dichter aktyf, letter as romanskriuwer en resint ek as skriuwer fan toaniel. De minske dy't iepenstiet foar de spanning tusken driftmjittich libben en driigjende dea, de ôfwizing fan dy ekstreme identiteit troch massa en autoriteiten, en de iensumheid dy't dêr it gefolch fan is, dat is de sintrale tematyk yn it wurk. Yn Abma syn romandebút ‘In satansbern’ (1981) besiket de yn iensumens opgroeiende Wibren Hiddema in eigen identiteit op te bouwen nei't de godfreezjende heit syn soan in helske jeugd besoarge hat. Earst nei it ôfrekkenjen mei de heit, hat de soan kâns om him ta wat oars as in satanysk wêzen te ûntwikkeljen. ‘De klinyk’ (1982) beskriuwt in sikehûsopname. Oan de driging fan dea en ferdjer ken men de skriuwer wer, mar fierder hat it relaas, mei keunstmjittich ferfrissele deiboekfragminten deryn, it meast fan in etude. De ûntjouwing fan in kwetsbere jonge ta folwoeksene is it ûnderwerp fan de Heerd Hissema-romans. Yn ‘De oantaasting’ (1983) wurdt de jonge, yn wa't de mem in Nazireeër, in útferkarde, sjocht, konfrontearre mei it kwea: in man taast him oan. It boek is mei syn gearfetsjende beskriuwingen ryklik tradisjoneel. Yn de folgjende dielen ûntwikkelet Abma in eigen styl, mei nuansearre beskreaune psychologyske analyzes fan situaasjes en ferhâldingen as wichtichste skaaimerk, en it ôfstanlike oantsjutten fan de âlden as ‘de mem’ en ‘de heit’ as opfallendste eigenaardichheid. Seksualiteit, konfrontaasjes mei de heit en de metafysyske ynterpretaasje fan syn omjouwing meitsje it bestean ta in gaos foar Heerd. De middelbere skoalletiid, beskreaun yn ‘De roekkat’ (1986), is in swalktocht dy't gjin remeedzje opleveret foar de iensumheid en gjin identifikaasjefoarbylden biedt. Yn ‘It byldsje’ (1988), dat de earste twa jier nei it sakjen foar it eksamen beskriuwt, siket Heerd de sin fan it bestean

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer yn hieltyd ekstremere omstannichheden, om yn ‘It orakel’ (1990) harmony te finen yn it klassike Grikelân.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 176

‘Freonen ûnder elkoar’ (1993), in ôfrekken mei de skynhillige freonskip op in kristlike skoallemienskip, wurdt mei ynjûn troch de skriuwer syn eigen ôfskie fan it ûnderwiis yn 1988. ‘In nacht yn de Andes’ (1993) is in bondel reisferhalen dy't yn Hongarije, Kolombia, Kanada en Thailân spylje, dêr't de ferteller krekt as Abma syn oare romanpersonaazjes yn konfrontearre wurdt mei makabere seksualiteit, dea en sinjouwingsfragen. It wichtichste dichtwurk fan Abma is te finen yn de bondels dy't er as Daniël Daen publisearre hat. De kwantiteit fan fersen, bondele yn ‘Rânnen fan forjitnis’ (1977), ‘Hjerstreach’ (1979), ‘En it barde’ (1980), ‘Nachtfeest’ (1982), ‘Dieden’ (1986) en ‘Bist noait wa'st wieste’ (1987), stiet net yn ferhâlding ta de kwaliteit derfan. De natuerfersen, swiermoedige leafdespoëzij en it machteleaze engaazjemint misse de djippe emosjonaliteit fan de eardere fersen dêr't de dichter yn stried en ôfrekkene mei syn komôf. De machteleaze posysje fan de dichter, dy't ôfweefd hat mei it oerlevere leauwe, fynt syn wjerslach yn de bytiden amper poëtysk te neamen foarm. As de dichter in nije religiositeit siket yn frou en meiminske, fynt er yn klassike foarmen in nij hâld. Untroerend is it koarte bibliofyl ûtjûne ‘Dea fan 'e moskefrou’ (1987), skreaun nei oanlieding fan de wankende dea fan syn mem. Nei jierren fan dichterlik swijen ferskynde yn 1993 ‘Moeting’, dêr't de persoanlike poëzij oer de leafste en it ferstjerren fan de âlden better fan foldocht as guon abstrakte en op antike en oare foarbylden ynspirearre gedichten. Mei ‘Trije ienakters en in monolooch’ (1993) weage Abma him oan toanielwurk. Yn de ienakters wurde fragen oer skuld en leauwe besprutsen. Eigensinniger is de dryste monolooch ‘It syndroom fan Down, of: in milkshake foar God’. De haadpersoan fan ‘De mafiaman’

Omslach fan ‘De roekkat’ fan G. Willem Abma, ûntwerp fan Chaim Mesika

(1994) is fannijs in man mei obsesjes en ferslavingen, skeind troch syn ferline. De ‘psycho-thriller’ mist krektens yn de taal en oertsjûgingskrêft yn de beskriuwing fan de relaasjes. Bartle Laverman (1948) dichtet arkadysk oer gewoane dingen. Partikuliere húslike tafrieltsjes, argayske boere- en natuerfersen, en poëzij oer leafde en dea markeare de sirkelgong fan it libben. De rige bondels ‘Skimerlânskippen’ (1975), ‘Winter’ (1977), ‘Kloentsjetee’ (1979) fynt har brânpunt yn ‘Neitins’ (1979), de direkt formulearre klacht oer it ferstjerren fan in freon. ‘Ik laitsje my dea’ (1981) is de meast útwurke bondel. De mankelikens leit dêr

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 177 bestjurre yn langere natuerfersen, yn twa sykly wurdt sykte en dea stal jûn. ‘Master ûnder protters’ (1985) is in herhelling fan de oade oan it âlde boerelibben. Geart fan der Mear (1944) bewiist yn ‘Skûl by hanklit’ (1984) en ‘Winterkriik’ (1987) in grutte foarmfêstens. Hy skriuwt sonnetten, kwatrinen en sels kopla's mei as ynhâld ôfstanlik-sarkastyske observaasjes, lânskipsympresjes en oantinkens oan de bernejierren. Hoewol't it wurk somtiden net frij is fan optochtens, blykt út fersen as ‘It famke’ en ‘skieding’ ek in dichterlike needsaak. Meindert Bylsma (1941) hat in foarkar foar koarte grillige anekdoates. Yn syn bondels mei ienfâldige praatfersen beskriuwt er mei humor tafrieltsjes mei in sosjale ynslach: ‘Oant sjen yn Peazens / Moddergat’ (1979), ‘Tekens fan hjoed nei juster’ (1986) en ‘It spul troch it gat sjen’ (1988). Syn fantasyfolle, brike koarte ferhalen sammele Bylsma yn ‘Praat út in hynstekop’ (1983) en ‘It grom spat alle kanten út’ (1986). Twa novellen joech Bylsma yn it ljocht: ‘Boartsjendewei’ (1981) en ‘Fuortsmytballade yn es’ (1992). Yn de lêste is in oerspande learaar obsedearre troch fuortsmiten foarwerpen en tinkt er him ferhalen yn. Mei ûnder oaren Meindert Bylsma en Piter de Groot makke Pier Boorsma (1944) de redaksje út fan it tydskrift ‘Sonde’ (1969-1978). It tydskrift rjochte him tsjin it ûntbrekken fan maatskiplike belutsenens by ‘Trotwaer’. Pier Boorsma publisearre twa bondels gedichten, ‘Neidagen fan in keamerhear’ (1971) en ‘Under frjemde wetten’ (1978), dêr't de geast fan in roerige tiid út sprekt. De wetten fan de realiteit blike yn Boorsma syn fersen in bedriging foar de eigen suverheid. Pessimisme en dea binne de grûntoan yn it wurk dat Eppie Dam (1953) regelmjittich en mei grut fakmanskip produsearret. Yn it earste wurk spylje dea en frustraasje yn algemiene termen in oerhearskjende rol. Letter wint de pessimistyske tematyk oan konkreetheid en fariaasje. Dam skriuwt proaza en gedichten. Mei de realistyske ferhalen fan ‘Spinaazje mei spikers’ (1986), ‘Mei bleate fuotten op bêd’ (1990) en ‘Jelma’ (1991) en it miljeuferhaal ‘Achlum Nabusco’ (1992) is er de meast moderne skriuwer fan berneliteratuer. It proazadebút, de ferhalebondel ‘Strie oerdwers’ (1978) lit him lêze as in rige fingeroefeningen, dêr't de ynfloed fan Trinus Riemersma yn oan te wizen is. It bewiisde Dam syn ferteltalint en fakmanskip: sfearfolle beskriuwingen, sekuere opbou, in geve taal en in goed each foar de ferhâldingen tusken minsken. De twadde ferhalebondel ‘De ûnderste stien’ (1982) befettet sân ferhalen mei deselde haadpersoan, dy't besiket prototype te wêzen fan de ik-kultuer, mar yn iensumheid einiget. It earste fan in nije rige Fryske boekewikegeskinken ‘De tomaat’ (1989) bestiet út ien lange flash-back yn in skeefgroeiend houlik. De haadfraach fan it ferhaal is: kin men jins bestean sels bepale? De lange jongereinroman ‘Jappy en de 24-trui’ (1993) is in aventuerlik boek oer goed en kwea. De tiid figurearret gauris yn de titels fan Dam syn poëzijbondels. ‘Mei de jierren’ (1978) komt elk minske tichter by de alles oerhearskjende dea. Tefolle oandacht foar poëtyske stylmiddels makket dit poëzijdebút op plakken konstruearre ambachtlik. Fan ‘Goddeleaze tiid’ (1983) en ‘Tusken juster en jûn’ (1983) ôf stiet Dams technyk yn tsjinst fan syn tematyk. Wurdkar en ritme suggerearje effektyf in mankelike sfear; befrijing dêrút is wol winske mar net mooglik. Natuer, leafde en sels libbenleaze saken binne by Dam oanlieding foar in gedicht.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 178

Omslach fan Eppie Dam, ‘Goddeleaze tiid’

De sonnetten yn ‘Fjouwer fertikaal’ (1985) lykje in tusken de bedriuwen troch ôfleine foarmemasterproef, dy't in ûntjouwing fan jonge ta skieden man folgje. ‘Te lange lêsten’ (1987) befettet fersen by skilderijen fan Henk Pietersma, dy't it deeglike, somtiden stege fakmanskip fan de dichter bewize. De polderfersen yn ‘Boulân’ (1990; mei Margryt Poortstra) binne goed gelegenheidswurk. In inkeld stillibben yn ‘De kaai ûnder de klok’ (1986) kin de tiid even skoft hâlde litte. De sirkulêre tiid draait troch, sûnder dat it libben better wurdt. De tiid stiet gjin ferjitten en opnij begjinnen ta. ‘De sachte túfkes fan dyn Lister’ (1993) waard skreaun nei oanlieding fan it ferstjerren fan de heit fan de dichter. Persoanlik fan ynspiraasje mist it wurk foarm en ôfstan. Margryt Poortstra (1953) is min yn ien fermidden te pleatsen. Se begûn mei tradisjoneel wurk. Doe't se dy faze ôfsletten hie, publisearre se op in grut tal plakken: wurk yn boekfoarm by de Koperative Utjowerij en by Utjouwerij Fryslân, en gedichten yn de tydskriften ‘Hjir’, ‘Trotwaer’ en ‘De Strikel’. Poortstra debutearre as skriuwster fan ryklik tradisjonele KFFB-romans: ‘Hillige Minke’ (1975) en it autobiografyske ‘It stille wetter’ (1977). Har letter proaza is folle persoanliker fan toan. Opgnis en patetyk binne yn dat wurk net te finen, wol in hast fotografyske delslach fan it beheinde territoir fan har froulike haadpersoanen. It psychologysk ynsjoch en poëtysk taalgebrûk meitsje de wearde fan har jongere wurk út. Yn ‘Fragmint’ (1989) siket in jonge mem in nije hielheid en libbenssin yn relaasje en maatskiplike omstannichheden, wylst om har hinne in polderstêd opboud wurdt. ‘Beheind gebiet’ (1991) beskriuwt in grut ferskaat fan relaasjes tusken benammen froulju, tekene mei each foar detail en sterk fan sfear. De nijsgjirrichste beskriuwingen binne dy fan de bân tusken mem en dochter. It boekewikegeskink ‘Nachtljocht’ (1991) beskriuwt yn de trant fan de bondel de relaasje tusken in pasjinte en in ferpleechster. Yn ‘Adres ûnbekend’ (1993) is der in alternatyf foar it libben yn beheining. De struktuer is fernimstich: in hoeden libjende frou skriuwt in brief oan har ferstoarne temperamintfolle freondinne, mar de konfrontaasje tusken beide libbenshâldingen ûntbrekt troch de keazen brieffoarm. Wolwêzensjargon en maklike byldspraak dogge ôfbrek oan it ferhaal. It poëtysk debút, ‘Krúswetter’ (1987) slút oan by motiven út it proaza: bernetiid, leafde en ûnwisse relaasjes, berte en post-natale tiid, pionierjen yn de polder. Yn fjouwer portretten ferwurdet Poortstra de emoasjes fan bibelske froulju los fan de fêststeande religi-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 179

Margryt Poortstra (foto: Anneke Bleeker) euze oerlevering. De werklikheid ûntdwaan fan in wale fan dream en yllúzje, dat stribbet Poortstra yn har wurk nei. It slagget har it bêste yn kearnachtige sinnen yn guon fan har gedichten, wêryn't amper fan literêre stylmiddels gebrûk makke wurdt. Lânskipspoëzij is te finen yn ‘Boulân’ (1990), in bondel polderfersen yn de mande mei Eppie Dam. ‘Ferrifeljend glês’ (1994) is in ferbreding en útwurking fan ‘Krúswetter’. De dichteres akseptearret har situaasje en siket binnen de beheiningen fan it deistich libben nei eigen mooglikheden. De portretten fan âlder wurdende froulju binne mear detaillearre, fersen oer it stribjen nei yntimiteit mei de leafste en oer it ferselsstannigjen fan de bern binne lichtfuottiger wurden.

De grutste nije talinten ûnder de dichters binne Wind, Berga en Van der Wal. Harmen Wind (1945) publisearret gedichten yn it Nederlânsk en it Frysk. Striid mei de dea fan in oerhearskjende heit en in lânskip dat de dea yn him hat, binne weromkommende motiven yn de bondels ‘Ut ein’ (1985), ‘In wjirm mei in izeren rêchbonke’ (1989) en ‘Boppe wetter’ (1992), dy't erudysje, behearsking fan de foarm en ynspiraasje troch it wurk fan Achterberg ferriede. Wilco Berga (1947) syn debútbondels ‘Reager, fisk en man’ (1990) en ‘Fan dit lân in fresko’ (1991) sprekt in grutte poëtyske driuw út. De dichter ferwurdet hertstochtlik ympresjes fan it lânskip mei natuer en doarpen yn tradisjonele fersfoarmen. De gauris ferheljend útwurke gedichten krije troch de algemiene oantsjutting fan persoanen en plak fan hanneling in hast mytyske toan. Bolbjirken rigen fan wylde byldspraken steapelje har op yn ‘In nêst jonge magneten’ (1991) fan Cornelis van der Wal (1956). Parnassjaanske patetyk wurdt humoristysk ironisearre.

In nije generaasje prozaïsten is yn de njoggentiger jierren net oan te wizen. De measte debutanten kinne net mear jong neamd wurde. Opfallend is hoe't yndividuele identiteit as tema oerhearsket.

Jetske Bilker (1960) skriuwt mei ‘Imitaasjelear’ (1988) in geve, tradisjonele roman oer de striid fan in jonge frou tusken eigen identiteit en identifikaasje mei in freondinne. Wilco Berga romantisearret it plattelânslibben fan in man tusken de trije mytyske frouljustypen: maagd, mem en hoer, yn de novelle ‘Hauk en hazze’ (1993), symboalen fan jager en proai, skreaun yn ritmysk proaza. Baukje Miedema (1955) slagge it yn har ‘In wike en in dei’ (1985) en jou de ferfeling fan in wurkleaze frou en de struktuerleazens fan har libben stal yn in skets fan acht lege

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 180 dagen. Har twadde roman, skreaun ûnder de namme Bauky Miedema, falt ôf neffens it ûnthjit fan de earste. ‘Flues en trompen’ (1990) behannelet de Fryske taalstriid, yn in forsearre situaasje, in Frânske berchhutte. Ek yn it toanielstik ‘Poalsk blau’ (1993) is der sprake fan in ôfsletten romte, in sniehutte op de Súdpoal dêr't in eksplosive frou har kalkulearjende man mei harren relaasje konfrontearret. Nora Pratley (1956) lit de politike thriller ‘Mardan’ (1990) spylje yn in fiktyf lân; it ferhaal is spannend, mar de dialooch is forsearre en de persoanetekening oerflakkich.

6.6. ‘Hjir’: de generaasje fan '75

Wurdt de goede namme fan it tydskrift ‘Trotwaer’ benammen yn de begjinjierren makke troch de reputaasje fan syn redakteuren, fan it tydskrift ‘Hjir’ kin it tsjinoerstelde sein wurde. De redakteuren ûntliene har reputaasje gauris oan it tydskrift dat har ûntwikkeling mooglik makket: oprjochter Boersma, redakteuren fan de earste oere Sybe Krol, Tsjêbbe Hettinga, Jacobus Q. Smink en Piter Yedema, en lettere redakteuren as Beart Oosterhaven, Willem J. Pytters, Jan Kooistra, Jabik Veenbaas en Syds Wiersma. Op Boersma en Veenbaas nei binne se mear dichter as prozaïst. In gearhingjende ‘Hjir’-generaasje of -groep meie de dichters net neamd wurde, mar dochs soe men sizze kinne dat de measten in beskate romantyk net frjemd is. Nei in perioade fan bloei fan it frije fers, geane gâns ‘Hjir’-dichters werom nei fêstere foarmen. Kooistra en Smink skriuwe (rymleaze) sonnetten en strofyske fersen, Yedema kiest foar de eksoatysker heal-filanelle en it rondiel, en Boersma leit himsels in matematysk ramt op.

Piter Boersma (1947) debutearret yn 1974 as dichter mei ‘Net to kearen emoasje’. Hy

Omslach ‘Hjir’, ûntwerp Anne Feddema wurdt as oprjochter en gesicht fan ‘Hjir’ en as produktyf proazaskriuwer, al rillegau in sintraal persoan yn de Fryske literêre wrâld. Algemiene wurdearring as skriuwer krijt er earst as er yn 1988 de dichtbondel ‘Under it twangjok’ it ljocht sjen lit. Bining en befrijing binne de sintrale tema's yn it wurk fan Boersma. De ‘Net to kearen emoasje’ moat him bytiden deljaan ‘Under it twangjok’ fan opleine algemiene noarmen en eigen blokkades. Yn it literêre is der deselde tsjinstelling: foarm en ynhâld stride om it primaat. It poëzijdebút wie net mear as in ûnthjit. Observaasjes en emoasjes binne neffens de moade fan de tiid yn frije fersen getten, mar misse de spanning fan in beskate foarm. Yn it proaza-debút, de ferhalebondel ‘Hwat der bart’ (1976), giet Boersma fierder op it

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 181

Piter Boersma (foto: Henk Kuiper) paad fan it detaillearre notearjen fan observaasjes. Deistige barrens en it útbrekken dêrút yn de natuer fan de Lege Midden wurdt omtrint fotografysk ferslach fan dien yn opiensteapelingen fan koarte sinnen. Boersma syn earste roman ‘De reis fan Labot’ (1977) is it sabeare direkte ferslach fan de fytstocht fan in adolesint dy't útfine wol wat er eins yn it libben siket. De twadde ferhalebondel ‘De skjirre’ (1980) lit, neffens de earste bondel, in feringing fan de ynhâld en in útwurking fan de foarm sjen. Der bestiet in spanning tusken de haadpersoanen en harren hieltyd fêstere relaasjes en in jonge húshâlding. Yn de wize fan fertellen toant Boersma in breder palet fan mooglikheden, en slút er oan by de proazafernijing dy't earder al by Riemersma oan te wizen is. Subjektive ympresjes winne terrein op de objektive notaasje. Mei de roman ‘Skuor’ (1982) fynt de neidruk op de foarm syn hichtepunt yn in perspektyf-eksperimint. De ferteller beskriuwt it ferhaal fan in man dy't út syn deistige sleur brekt en him identifisearret mei de frijheidsstriid fan Súdamerikaanske guerilla's; de ferteller giet sa yn syn ferhaal op dat hy ien wurdt mei syn haadpersoan. De ‘Keatsroman’ (1984) beskriuwt hoe't âlde keatsers it ôflizze moatte tsjin jongere mei nije trainingsmetoaden. Nei dizze roman ferskynt ynearsten fan Boersma gjin proaza yn boekfoarm mear, mar yn ‘Hjir’ publisearret er wol geregeld fragminten dy't in folslein nije styl sjen litte. Gjin keunstige foarmeksperiminten mear, mar keale opsommingen en losse fragminten. De dichtbondels ‘Printkrassen / gedichten’ en ‘Op weagjende grûn’ (1984) sette de line fan it debút troch. Iensumheid en de útbraak dêrútwei nei de leafste en de bertegrûn binne dêr de tema's fan. De fersen winne oan foarm: werhelling fan sinnen en enumeratio, it opneamen fan rigen wurden, binne de meast foarkommende stylmiddels. In hichtepunt yn syn oeuvre is ‘Under it twangjok’ (1988). De wiskundige struktuer fan de fjouwer sykly fan acht gedichten, hieltyd besteande út sechtjin rigels fan acht wurdlidden, is it twangjok dêr't de dichter him ûnder deljaan moat. It isolemint en de ympasse lykje definityf. De rigen abstrakte wurden binne almeast ek letterlik sin-leas. Dochs is der in útwei: de hertstocht fan de oerjefte oan de beminde. De fersfoarm fynt in ferbreding yn ‘It swurd út 'e stien’ (1992). Referinsjes oan de bibel en de Arthurferhalen biede befrijende hertstocht nije romte; de krêft fan de taal om in oare wrâld te foarmjen is in nij middel om it isolemint te bestriden. Sybe Krol (1946-1990) publisearre trije dichtbondels: ‘Fossyl fan fjoer’ (1978), ‘Korrektyf’ (1983) en ‘Rymtwang’ (1984). It lânskip, de leafde en de poëzij sels binne de ûnderwerpen fan de fersen. Ferromming

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 182 brekt yn de foarm fan kwetsbere leafde en wiffe natuer út en troch de ban fan it benearjende bestean en de macht fan de fysyske wetten. Krol is yn de Fryske literatuer ien fan de earsten dy't oer homoseksuele leafde skriuwt. Befetsje de beide earste bondels noch benammen rymleaze fersen mei byldspraak en herhelling as wichtichste stylmiddels, de lêste bondel bestiet út rymjende gedichten. Dat bliek net in nije ûntjouwing yn syn wurk, mar in útwyk foar it skriuwen oer de wankende dea. Mear noch as yn syn gedichten is de taalmacht fan Krol te fernimmen yn syn oersettingen, benammen yn ‘Romeo en Julietta’ (1987) en ‘Richard III’ (1989) fan Shakespeare foar opfieringen troch Tryater. Krol hat fierder proaza oersetten: ferhalen fan Knut Hamsun, in rige Deenske novellen en mearkes fan Oscar Wilde. Tsjêbbe Hettinga (1949) is it grutste hjoeddeiske dichterlik-retoaryske talint. Fan it begjin ôf oan, sûnt it ferskinen fan syn earste bondel ‘Yn dit lân’ (1973), spilet it lânskip in grutte rol yn syn poëzij. Gauris mei groffe kwast skildert er lân, stêd en see; net allinne fan Fryslân, mar ek fan Wales, it lân fan Dylan Thomas, dêr't Hettinga in soad wurk fan oersetten hat. Nei in twadde bondel, ‘Lân-, loft- en seefersen’ (mei Jelle Kaspersma, 1974) ferskynde yn 1975 ‘Fan lân loft en leafde’. By Hettinga is it lânskip ferbûn mei leafde. It lânskip wurdt hast eroatysk beskreaun, erotyk wurdt faak beskreaun yn it belibjen fan in lânskip. Foar it sinlik ûndergean fan dizze werklikheid oer stiet de tiid, ferbûn mei fergean en dea. Mankelikens en leafde binne net los fan inoar te sjen yn Hettinga syn wurk. De muzikaliteit is de meast yn it each rinnende eigenskip fan Hettinga syn teksten, dy't yn de foardracht troch de dichter sels it bêste nei foaren komt. De fêste rigellingte

Tsjêbbe Hettinga (foto: Friesch Dagblad) jout de mjitte oan, it ritme jout it gedicht syn krêft. It enzjambemint fiert de lêzer troch it gedicht, dat mei alliteraasjes, assonânsjes, en dûbelde betsjuttingen fan wurden en sinnen in hast muzikale ûnderfining wurdt. Yn de earste trije bondels en yn ‘Tusken de bidriuwen troch is âlderdom’ (1981) oerhearskje de retoaryske middels de tematyk sa, dat Hettinga de namme krijt te barok te wêzen. Yn ‘Under seefûgels / De kust’ (1992) binne foarm en ynhâld folslein meiinoar yn harmonij en bewiist Hettinga syn útsûnderlik talint. Tagonklike, hast achteleaze en boartlike fersen en keunstmjittich wurk dat mear fragen opropt as beäntwurdet, wikselje inoar ôf yn it oeuvre fan Jacobus Q. Smink (1954). De skeppingsdie fan it dichtsjen liket foar de dichter fan mear belang te wêzen as de kommunikaasje: de lêzer moat al dwaande syn eigen betsjutting skeppe. De macht fan it wurd, de iensumheid fan de dichter, de fergonklikheid en it langstme om de taal wer suver brûke te kinnen, binne tema's yn syn wurk. It debút, ‘Apàrte fersen’ (1983), befettet ferspraat koart wurk. Fierders ferskine de bondels ‘Wurk fan de achtste dei’ (1985), ‘Foar de famkes’ (1988) mei húslike poëzij en ‘Mei beide

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 183 lippen’ (1991) mei muzikaal, lichter wurk. Alde en nije kwatrinen yn seis talen oerset steane yn it gelegenheidswurk ‘Freonskrift’ (1992). Yn ‘Lingerich tekstyl & swarte side’ (1994) oerhearsket de erotyk. Jelle Kaspersma (1948) is in produktyf dichter. Sân dichtbondels ferskynden fan syn hân: ‘Lân-, loft- en seefersen’ (mei Tsjêbbe Hettinga, 1974), ‘Fan 'e Beuch’ (1982), ‘In sleatswâl fol krûden’ (1984), ‘Bleatlein’ (1986) en ‘Op de flerken fan myn tinzen’ (1989), ‘Portretten yn Read en Blau’ (1992), en ‘Fol gas sudenop en oare fersen’ (1994). In djippe ferbûnens mei de natuer tilt de bêste fersen boppe it beskreaune ynsidint út. Ut de Yndianelieten dy't Kaspersma oerset hat, sprekt in hast panteïstysk besef. Letter kringe fergonklikheid en de ûnmacht om it momint fêst te hâlden har as tema's mear nei de foargrûn. Jaep de Jong (1953), formulearret yn somtiden dryste fersen it libbensgefoel fan de jongerein. Mei syn ‘drinkfersen en skelfersen’ pleatste De Jong him yn de tradysje fan de folkspoëzij. It kwa kwaliteit tige útienrinnende wurk waard bondele yn ‘Om to stellen’ (1973), Tolve kroechlieten' (1975; mei Tsjitske de Boer) en ‘Net to biteljen’ (1975). ‘Oare plakken’ (1985) is de delslach fan in reizgjend bestean, dêr't benammen de typografyske foarm yn opfalt. Beart Oosterhaven (1956) is sunich mei taal. Teloarstelling, delgong en dea en de leafde as iennichste útwei behearskje de smelle gedichten yn ‘De polsslach’ (1979). De ûnmacht om de eigen ûnmacht te beneamen herhellet Oosterhaven yn ‘In leech fermidden’ (1993). It eigen lûd is altyd wer te kennen yn Willem J. Pytters (1943) syn relativearjende parlando-poëzij. ‘Befêzen teenzen en fielings’ (1984) is in delslach yn boartlik en argaysk Frysk fan it sykjen nei eroatyske en religieuze leafde. Foarmefirtuoasiteit wurdt ek neistribbe troch Piter Yedema (1941). De keunstmjittige dichtfoarmen kontrastearje komyk mei de platte ynhâld. ‘In iepen winter’ (1989) befettet heal-filanellen, ‘Under oaren’ (1988) rondielen. Nuveraardich binne de twa sonette-krânsen yn ‘Manneboete’ (1993), ien dêrfan basearre op in gedicht fan Douwe Kalma. ‘Boarring’ (1987) is Yedema syn meast ynhâldlike bondel, mei lânskiplike poëzij en oersettingen. Jan Kooistra (1959) dichtet swietlûdich, by foarkar yn klassike harmoanyske foarmen. De lânskiplike en leafdespoëzij, bondele yn ‘De sulveren apels fan de moanne’ (1984) en ‘Dame fan myn dagen’ (1992) befettet sawol masterlike passaazjes as klisjees. Syds Wiersma (1963) syn debút, ‘Alles wat ik net betinke woe’ (1992) wurdt as in ûnthjit ûntfongen. Yn de sensitive fersen is in langstme nei oerjefte te fernimmen, meast oan de leafste. In breed skala oan dichterlike foarmen, soberheid en erudysje ûnthjitte hiel wat foar de takomst. De yn Brugge berne Reinhard Verveld (1931) publisearret twa bondels yn eigen behear: ‘Etymology fan wrâld’ (1990) en ‘Dichter dêrom dichtesto’ (1994), dêr't in beskieden lûd út sprekt.

Proaza wurdt der skraachwurk troch de ‘Hjir-mannen’ skreaun. Jabik Veenbaas (1959) sammelet satires op it sletten doarpslibben, ferhalen oer tradisjoneel en persoanlik leauwen en etude-achtige sketsen yn ‘Tusken himel en hel’ (1990). Tjitze de Jong (1957) syn ‘Pizza's of boeremoes’ (1988) set in Wâldfrysk komôf en in Grinzer studintefermidden foarinoar oer.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 6.7. Konklúzje

It hear oersjend kin sein wurde dat de poëzij it sterkste sjenre yn de Fryske literatuer

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 184 bliuwt. Dichters as Hettinga, Wytsma, Wind, Boersma, Smink en Poortstra hawwe har kwaliteit bewiisd. Sjoen har leeftyd is fan har yn de takomst noch in soad te ferwachtsjen. De tiid sil útmeitsje oft resinte debutanten as Berga, Van der Wal en Wiersma it ûnthjit fierder wiermeitsje. It proaza makket yn it lêste fearn fan de tweintichste ieu minder it byld fan de literatuer út as yn de earste jierren nei de oarloch. Allinne Goïnga, Van der Ploeg, Abma, Poortstra en Dam publisearje geregeld nij wurk. Mei Van der Velde en oaren beskikt de Fryske literatuer oer bejeftige fertellers; detektive, jeugdroman en reisferhaal hawwede fuotten ûnder it gat, mar geve literêre hichtepunten sawol nei ynhâld as nei foarm en styl, lykas ‘De reade bwarre’ fan Trinus Riemersma, binne yn de lêste jierren ynsidinten bleaun. De berne- en jongereinliteratuer hat him sûnt de sechtiger jierren ûntwikkele as ien fan de sterke kanten fan de Fryske literatuer. It byld fan de Fryske literatuer yn de santiger en tachtiger jierren waard bepaald troch de weach jonge skriuwers dy't har oan de ein fan de sechtiger, begjin santiger jierren oppenearren. Dêryn ûnderskiedt de Fryske literatuer him net fan in algemien maatskiplik byld yn Nederlân. Fan in nije generaasje yn de tachtiger jierren kin foar it neiste net praat wurde.

Foar in fitale Fryske literatuer is nij talint fan grut belang. De Fryske literatuer is mei ôfhinklik fan de fersprieding en de posysje fan it Frysk as taal. Tagelyk is it ek sa dat de kânsen foar it Frysk better binne as der wiisd wurde kin op in weardefolle literatuer. Der binne genôch skriuwers dêr't gâns fan ferwachte wurde kin. Op it mêd fan it proaza hat Piter Boersma fragminten yn in nije en nijsgjirrige styl publisearre en kin fan Durk van der Ploeg en ‘Trotwaer’-redakteur Sjoerd Bottema geef proaza ferwachte wurde, wylst op it mêd fan de populêre literatuer der by de Friese Pers hieltyd nij wurk ferskynt. Mei benijing kin yn de poëzij, altyd it sterkst fertsjinwurdige sjenre yn de Fryske literatuer, útsjoen wurde nei de ûntjouwing fan dichters lykas Tsjêbbe Hettinga, Eppie Dam, Jacobus Smink, Harmen Wind, Tsjisse Hettema en Anne Feddema. De produksje fan nij toaniel sil mei ôfhingje fan it omtinken foar oarspronklik wurk fan Tryater. Essayistyk hat altyd in ynsidinteel beoefene sjenre west en sil dat foar 't neist ynearsten ek wol bliuwe.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 185

Tiidwurkjes en tydskriften: oersjoch en ferbân

Sawol út de 17de ieu as út de 18de ieu binne almenakken bewarre bleaun. Fan de earsten - gauris ‘Friesche-Boere-Almanach’ neamd - is in ‘Ackrumer’ eksimplaar fan 1671 útjûn yn Estrik 4 (1953). Fan oaren is de tekst te finen yn Estrik 15 (1957). Fan dy út de 18de ieu, dy't linkelytsen literêrder fan ynslach waarden, jout W.L. Brandsma yn syn ynlieding ta Magnus-rige 5 (1951) in foech byld en Jo Smit yn Magnus-rige 11 (1973) in foarbyld.

Yn de 19de ieu waard dat literêre karakter bestevige. Fryske bydragen fan dat soarte kamen gauris foar tusken it Hollânsk fan de ‘Friesche Volksalmanak’ (1836-'66; 1884-'99), in folksaardige wjergea fan it like Hollânsk-kleure Genootschaps-jierboek ‘De Vrije Fries’ (1839- ), beide fuortsettingen fan it earder wòl folslein Frysk-talige ‘Friesch Jierboeckjen’ (1829-'31; 1833-'35), dêr't datselde Genootschap earst mei útein set wie. Tsien jier letter krige it Frysk as fiertaal pas syn gerak wer yn ‘Iduna’ (1845-'70), sprekplak om te begjinnen fan Harmen Sytstra (en syn stavering!), romantysk, germaansk en nasjonalistysk, sûnt 1851 Selskipsútjefte en earst nei Sytstra syn dea yn 1862 ûnder Gerben Colmjon syn lieding evenrediger. De namme waard feroare yn ‘Forjit my net!’ (1871-1915) en Colmjon nei syn ferstjerren (1884) as samler opfolge fan Onno Harmens Sytstra. Oer al dy jierren suver ferskynde as jierboekje fan it Selskip ek noch ‘Swanneblommen’ (1850-1916), in namme dy't nei in ûnderbrekking fan inkele jierren wittenskipliker ynhâld dekke soe (1919-'21), om nei folle langer tuskenskoft ek wer as jierboekje op te hâlden (1934-'35). Yn 'e praktyk wie ‘Forjit my net’ doe fan Selskipswegen al fuortset mei it nije tydskrift ‘Fryslân’ (1916; 1917-'21; 1926-'41) en yn 'e tuskenlizzende jierren (1922-'25) ek fan ‘It Heitelân’ (1919-'41; 1946-'62), dat fierders - op in mannich earste en lêste jierren nei - as algemien tydskrift yn it abonnemint fan De Fryske Bibletheek besletten siet, wat ek mei de opfolger De Strikel (1958-1994) it gefal wie. Fan 't begjin ôf oan waard de oant no ta útstreke stream folksaardiger begelaat. Yn 't foarste plak fan ‘De Bijekoer’ (1846-'95), in jierboekje dêr't Waling Dykstra syn stimpel op sette soe, lyk as er dat ek die op ‘De Fryske Húsfrjeon’ (1851-'69) en letter oant syn dea ek wer op ‘Sljucht en Rjucht’ (1890; 1897-1941), in wykblêd dat nei de twadde wrâldkriich as ‘Frysk en Frij’ (1945-'65; 1972- ) fuortset wurde soe. Yn 1992 ferskynde ‘Frysk en Frij’ foar it earst as twawykliks magazine, yn 1994 waard it in moanneblêd. Striidberder begelieding kaam oan 'e oare kant út yn ‘For Hûs en Hiem’ (1888-'95), dat de earste jierren foaral Piter Jelles Troelstra sy n lûden werjoech. Njonkenlytsen ek yn ‘Yn ús eigen tael’ (1909-'43), dat as besteklik orgaan fan it Kristlik Frysk Selskip nei 1945 ferfongen waard fan it al jierren besteande ‘De Stim fen Fryslân’ (1928-'41), in kristlik wykblêd dêr't E.B. Folkertsma by syn libben altiten syn mark op set hat. Dat hied er earder ek dien op it eigen ‘Tsjûgenis’ (1920-'22), in moanneblêd dat - krektlyk as ‘De Holder’ (1926-'29) fan R.P. Sybesma en J.H. Brouwer - in dúdlik distânsje-nimmen ynholden hie fan ‘Frisia’ (1917-'36), it literêre tydskrift fan 'e Jongfryske Mienskip, dêr't Douwe Kalma de siel fan wie. It yllegaal ferskynde iene nûmer fan ‘De Rattelwacht’ (1944) waard as literêr tyd-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 186 skrift nei de oarloch fuortset fan ‘De Tsjerne’ (1946-'68), dêr't de earste jierren benammen Anne Wadman in gesicht oan joech (wat er letter yn de eigen ‘De Teannewâdder’, 1961-'63, ferfetsje soe). Jeuchlik (en eksperiminteel) tsjinwicht levere ‘De Golle’ (1953-'54), dat in fuortsetting fûn yn ‘quatrebras’ (1954-'68). Distânsje fan ‘De Tsjerne’ namen ek ‘Asyl’ (1963-'68) en ‘A-wyt’ (1967-'69). Dan krije yn 1969 fernijde ynhâlden nije nammen: ‘Trotwaer’ (1969-) en ‘Sonde’ (1969-'78) efkes letter ‘Alternatyf’ (1970-'77) en ‘Hjir’ (1972-). It tydskrift ‘Absint’ ferskynde fan 1985 oant 1992, ienmanstydskriften waarden útjûn troch Trinus Riemersma, ‘De Kul’ (1983-'85), en Josse de Haan, ‘iP2r90’ (1990-). Literêr-histoaryske stúdzjes binne gauris te finen yn ‘It Beaken’ (1938-) tydskrift fan de Fryske Akademy en yn ‘Us Wurk’ (1952-) tydskrift foar Frisistyk, útjûn fan it Frysk Ynstitút te Grins. In oersjoch fan alle oant 1980 ferskynde tydskriften jout Andrys Stienstra yn ‘List fan Fryske periodiken, neffens earste jier fan ferskinen’, It Beaken, 1981, s. 63-71.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 187

Winders fan literêre prizen (1947-1996)

De fan de Provinsje yn 1946 ynstelde Gysbert Japicxpriis foar Fryske literatuer - yn begjinsel om bar foar poëzij en proaza oan in ‘auteur’ út te rikken - is oant no ta sânentweintich kear takend. Utferkard waarden jiertalsgewize: 1947: Obe Postma 1948: Nyckle J. Haisma 1949: Fedde Schurer 1950: Ype Poortinga 1951: Sjoerd Spanninga 1952: Anne Wadman 1953: Rixt (Juffer H.A. van Dorssen) 1955: Ulbe van Houten 1957: Douwe Annes Tamminga 1959: Eeltsje Boates Folkertsma (dy't de priis wegere) 1961: Marten Sikkema (G.A. Gezelle Meerburg) 1963: Jo Smit 1965: Jan Wybenga 1967: Trinus Riemersma 1969: ‘Operaesje Fers’ (dy't as net-‘auteur’ de priis net útrikt krige) 1971: Paulus Akkerman 1973: Daniël Daen (G. Willem Abma) 1975: Rink van der Velde 1977: Jan Wybenga 1979: Ypk fan der Fear 1981: Reinder R. van der Leest 1983: Sjoerd van der Schaaf 1986: Tiny Mulder 1989: Anne Wadman 1992: Steven de Jong 1995: Trinus Riemersma

De Obe Postmapriis, provinsjale priis foar oersetters, waard takend oan: 1984: Gerben Brouwer 1987: Oersetploech fan TRYATER (net útrikt) 1990: Douwe Annes Tamminga 1993: Klaas Bruinsma 1996: Jarich Hoekstra en Harke Bremer

De Fedde Schurerpriis, provinsjale priis foar debutanten, gie nei: 1984: Willem Verf 1987: Harmen Wind 1990: Jetske Bilker 1993: Cornelis van der Wal 1996: Wilco Berga

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer De Simke Kloostermanpriis, priis fan de Stifting Simke-Kloosterman-lien foar berneliteratuer, krigen: 1983: Reinder van der Leest 1986: Akky van der Veer 1989: Berber van der Geest 1992: Mindert Wynstra 1995: Berber van der Geest

De Rely Jorritsmapriis, wurdt útrikt sûnt 1954. In oersjoch fan de priiswinders fan 1954 oant 1994 jout: Haan, P.T. de (1994), Fjirtich jier ‘Rely Relly’. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 188

Ta fierdere stúdzje

Dit haadstik biedt in oersjoch fan de wichtichste boekútjeften en spesjale nûmers fan tydskriften. It giet om publikaasjes oer skriuwers en har wurk, oer literêre perioaden en literêre fermiddens. De oardering giet meast neffens de ynhâldsopjefte fan dit Lyts hânboek en is kronologysk. Under I, IV en V fynt de lêzer bydragen fan mear algemiene aard en bibliografyen. Dêrnei folgje aparte skiften mei publikaasjes dy't taspitst binne op ien ûnderwerp. De nûmers fan dy skiften ferwize nei de paragrafen yn it Lyts hânboek. Foar artikels ferwize wy nei de Bibliografie van de friese taalen literatuurwetenschap ('s-Gravenhage, 1975- ) en de oant en mei juny 1996 bywurke Orientation in Frisian studies (1996).

1. Algemiene oersjoggen fan resp. bibliografyen en literêr-histoaryske stúdzjes:

Bibliografyen:

Catalogus der Friesche taal- en letterkunde en overige geschriften. Provinciale Bibliotheek van Friesland (1941). Kalma, J.J. (1955) Repertorium Frieslands verleden. Overzicht van tijdschriftenartikelen de Friese geschiedenis betreffende. Ljouwert. Bibliografie van de nederlandse taal- en literatuurwetenschap, aangevuld met de bibliografie van de Friese taal- en literatuurwetenschap. Hoekema, T. (1979) List fan bydragen fan bilang foar it Frysk (1828-1950). Grins. Blom, G. (1985) Bibliografy fan persoansbibliografyen oangeande Fryslân. Ljouwert. Jelsma, Gj. (1987) Boarneboekje fan resinsjes fan Fryske literatuer. Ljouwert. Joldrichsen, A. (1988/1990) Bibliographie des Nordfriesischen Schrifttums von 1661-1969. Co-Frisica 6 en 7. Kiel/Amsterdam. Blom, G. (1992) Repertoarium fan egodokuminten oangeande Fryslân. Ljouwert. Breuker, Ph.H., D. Gorter en J. Hoekstra (1985/2e pr. 1996) Orientation in Frisian studies. Ljouwert.

Literêr-histoaryske stúdzjes:

Wumkes, G.A. (1926) Bodders yn de Fryske striid. Boalsert. Wumkes, G.A. (1932-1943)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Paden fen Fryslân. 4 dl. Boalsert. Vries, Th. de (1937) Fryske stilistyk. In paedwizer yn it foarmforskaet fen de Fryske skriftekennisse. Boalsert. Wadman, A. (1949) Frieslands dichters. Bloemlezing uit Friese lyriek sinds 1880 met vertalingen in het Nederlands. Leiden. Wadman, A. (1953) Fryske fersleare. Drachten. Howard Harris, E. (1956) The Literature of Friesland. Assen. Piebenga, J. (1939/2e pr. 1957) Koarte skiednis fan de Fryske skriftekennisse. Drachten. Brouwer, J.H. (red.) (1958) Encyclopedie van Friesland. Amsterdam / Brussel. Dykstra, K. (1962) Oersettingen yn it Frysk (ca. 1800-1960). Ynventarisearre en (mei it each binammen op de poëzij) kritysk hifke. Drachten. Brouwer, J.H. (1964) It Fryske sprekwurd. Bûnte Liuwen Omnibus nûmer 11-12. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 189

Kalma, J.J. (1964-1974) Dit wienen ek Friezen. 5 dl. Ljouwert. Brouwer, J.H. (1965) ‘A committed Lot: Frisian Writers’. Yn: Delta. A Review of Arts, Life and Thought in the Netherlands. Friesland Number. Vol. VIII (1965/1966), nûmer 4, pp. 39-45. Sjölin, B. (1969) Einführung in das Friesische. Stuttgart. Skriuwer en etyk / ethiek en schrijver (1974) mei bydragen fan W. Abma, P.J. Roscam Abbing en W. de Pree. Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1974-5. Tekst en Utlis (1970- ) (Rige skriuwersbiografyen). Ljouwert. Abma, G. en K. Jansma (red.) (1975) Encyclopedie van het hedendaagse Friesland. Leeuwarden. Schaaf, Sj. van der (1977) Skiednis fan de Fryske biweging. Ljouwert. Zondergeld, G.R. (1978) De Friese beweging in het tijdvak der beide wereldoorlogen. Leeuwarden. Boomsma, J. (1979) Earnst en koartswyl. In samling folkspoëzij in foardrachten út earder tiden. Ljouwert. Riemersma, Tr. (1979) Type en talees. Un stúdzje oer ut point of view. Ljouwert. Tamminga, D.A. (1981) Fan hearren en sizzen. Anekdoaten oer Fryske skriuwers fan earder en letter. Leeuwarden. Riemersma, Tr. (1984) Proza van het platteland. Een onderzoek naar normen en waarden in het grotere Friese proza van 1855-1945. Bolswert. Jellema, R. (1985) Country fair. Poems from Friesland since 1945 in Frisian and English. Grand Rapids, Mich. Jongsma, J. (1985/1993) Nijfryske skriuwers en harren wurk. Ljouwert. Steensen, Th. (1986) Die friesische Bewegung in Nordfriesland im 19. und 20. Jahrhundert (1879-1945). 2 dl. Neumünster. Feitsma A., W. Jappe Alberts, B. Sjölin, [red. Thomas Steensen] (1987) Die Friesen und ihre Sprache. Bonn. Spesjaal nûmer fan Nachbarn, 32. Hiddema, W. en Kl. Snoek-Feenstra (1989) De skriuwer fertelt. Grou. Breuker, Ph.H., e.o. (red.) (1989) Hûndert fersen. Blomlêzing út 'e Fryske poëzy. Mei in ynlieding fan J. Krol. Ljouwert. Holderrige nûmer 11. (Ingelske oersetting: Jellema, R. (1990), The Sound that Remains: a Historical Collection of Frisian Poetry. A Bilingual Edition. Grand Rapids, Mich.)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Krol, J. (1992) Die friesische Literatur. Kindlers Neues Literatur Lexikon, Bd. 20. München. Ypenga, S., S. Huisman en T. Steenmeijer (1994-) Oer Fryske skriuwers en dichters. Ljouwert. Boorsma, P. en T. Oppewal (red.) (1994) Spiegel van de Friese poëzie van de zeventiende eeuw tot heden. Amsterdam. (Mei Wurdspegel, wurdlisten by de Spiegel. Byskriften FLMD nûmer 9, 1994). Dutch Crossing (1994) (Spesjaal nûmer oer Fryslân) 1994, Vol. 18, no. 2.

2. It Aldfryske tiidrek:

Helten, W.L. van (1896 / 2e pr. 1984) Zur Lexicologie des Altwestfriesischen. Vaduz (Liechtenstein). Holthausen, F. (1925/1985) Altfriesisches Wörterbuch. Heidelberg.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 190

Nauta, G.A. (1926) Oudfriesche woordenlijst. Met de vertaling in het Nederlandsch en vergelijking met Nieuwwestfriesche woorden. Groningen. Brouwer, J.H. (et al.) (1950) Specimina linguae Frisiae veteris. Leiden. Meijering, H.D. (1978) Oudere Germaanse literatuur als nationaal erfdeel: nationale motieven bij de bestudering van de gotische bijbelvertaling, de oudsaksische Heliand en Genesis, en de oudfriese rechtsliteratuur. Amsterdam. Gerbenzon, P. (1981) Apparaat voor de studie van Oudfries recht. 2 dl. Haren (Groningen). Köbler, G. (1983) Altfriesisch-neuhochdeutsches und neuhochdeutsch-altfriesisches Wörterbuch. Giessen-Lahn. Bremmer, R.H. Jr., G. van der Meer en O. Vries (red.) (1990) Aspects of Old Frisian Philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik, Bd. 31/32 en Estrikken nûmer 69. Amsterdam / Grins. Bremmer, R.H. Jr. (1992) A Bibliographical Guide to Old Frisian Studies. Odense. Verhoeven, G. en J.A. Mol (1994) Friese testamenten tot 1550. Ljouwert / Leeuwarden.

(by 2.2)

Buma, W.J. (1957) Frieslands Runen-inscripties. Groningen.

(by 2.3)

Kalma, D. (1937) Kening Finn. Snits. Buma, W.J. (1949) Het godsoordeel in de Oud-Friese literatuur. Groningen. Buma, W.J. (1950) ‘Geestelijke literatuur in oud Friesland’. Yn: Trijeresom. Ynliedingen hâlden yn de Fryske seksje fan it Ned. Philologekongres 1950. Grins / Groningen, pp. 5-50.

(by 2.4)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Sipma, P. (1947) Fon alra Fresena fridome. Ynlieding yn it Aldfrysk. Snits.

(by 2.5)

Borchling, C. (1909) Poesie und Humor im friesischen Recht. Aurich.

(by 2.6)

Buma, W.J. en W. Ebel (1963-1977) Altfriesische Rechtsquellen. Texte und Übersetzungen. 6 dl. Göttingen. (In krityske útjefte mei oersettingen yn it Dútsk).

Eardere diplomatyske útjeften binne fan W.J. Buma (R1, R2; B1, B2), P. Sipma (E1), K. Fokkema (E2, E3), B. Sjölin (F), J. Hoekstra (H1, H2) yn de rige Oudfriese Taal- en Rechtsbronnen.

Fan belang foar it Westerlauwersk:

Bos-van der Heide, H.S.E. (1937) Het Rudolfsboek. Assen. Brouwer, J.H. (1941) Thet Autentica Riocht. Met inleiding, glossen, commentaar en woordenlijst. Assen. Klaarbergen, B.W. van (1947) Das altwestfriesische jüngere Schulzenrecht. Drachten. Campbell, A. (1952) Thet Freske Riim, Tractatus Alvini. The Hague. Gerbenzon, P. (1956) Excerpta Legum. Onderzoekingen be-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 191

treffende enkele Friese rechtsboeken uit de vijftiende eeuw. Groningen. Buma, W.J. (1957) Aldfryske houlikstaspraken. Mei ynlieding, oantekeningen, nammelist, wurdboek en in Ingelske gearfetting. Assen. Oosterhout, M. (1960) De Snitser Recesboeken, 1490-1517. Assen. Gerbenzon, P. en W.J. Buma (1963) Fryske stikken út Codex Furmerius. Estrikken nûmer 33 en 34. Grins. Gerbenzon, P. (1964) Codex Parisiensis. 's-Gravenhage. Gerbenzon, P. (1965) Kleine oudfriese kronieken. Groningen. Meijering, H.D. (1974) De willekeuren van de Opstalsboom (1323). Een filologisch-historische monografie. Groningen. Steller, W. (1977) Das altwestfriesische Schulzenrecht. Ein Beitrag zur Lehre vom altnordischen Strophenbau. Hildesheim (werpr. fan 1926). Meijering, H.D. (1986) Oudfriese kronieken uit het handschrift Leeuwarden RA Schw. 3992. Co-Frisica 1, 2 dl. Amsterdam / Kiel 1986. Buma, W.J., P. Gerbenzon en M. Tragter-Schubert (1993) Codex Aysma: die altfriesischen Texte. Assen.

(by 2.7)

Hoekstra, J. (1940) Die gemeinfriesischen siebzehn Kühren. Assen. Algra, N.A. (1966) De tekstfiliatie van de 17 keuren en de 24 landrechten. Een voorbereidend onderzoek. Estrikken nûmer 39. Grins. Algra, N.E. (1991/1992) 17 keuren en 24 landrechten. Doorn. Breuker, Ph.H.e.o. (1996) Landrecht der Vriesne. Ljouwert.

(by 2.8)

Sipma, P. (1927-1941) Oudfriese oorkonden. 3 dl. 's-Gravenhage. Brouwer, J.H. (1957)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer De Friese brief. Assen. Vries, O. (1977) Oudfriese oorkonden IV. 's-Gravenhage. Vries, O. (1984) Correcties op P. Sipma, Oudfriese oorkonden I-III. Estrikken nûmer 64. Grins.

3. It Midfryske tiidrek:

Rige Estrikken fan it Frysk Ynstitút te Grins mei Frysk út de 17de ieu (nûmer 15), út de 18de ieu (nûmers 20, 21, 22, 23), oanfollingen (nûmers 43 en 45). Sjoch ek de Magnus-rige fan de Fryske Akademy.

(by 3.2)

Brouwer, J.H. (1940) Jan Jansz. Starter. Assen. Kalma, J.J. (1985) Jan Jansz Starter (ca. 1593-1626): Nederlands en Fries dichter: bibliografie over hem. Leeuwarden.

(by3.3)M

Brouwer, J.H. en P. Sipma (1940) De sprekwirden (1614) fen C.G. van Burmania. Assen. Brouwer, J.H. en W.G. Hellinga (1935) Ansck in Houck. Magnus-rige nûmer 3. Boalsert. Brouwer, J.H. (1939) Woutir in Tialle [Johan van Hichtum]. Magnus-rige nûmer 4. Boalsert. Brouwer, J.H. (1964) It alderhillichst gebet yn Fryske lûden. Assen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 192

Brouwer, J.H. (1960) Petri Baardt, Friesche Boere-practica. Magnus-rige nûmer 9. Boalsert. Kalma, J.J. (1984) Petrus Sybrandtz. Baardt (ca. 1590-1644): medicus, rector, letterkundige, almanakschrijver: bibliografie van en over hem. Leeuwarden. (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Sipma, P. (1932) Friessche Tjerne. Brulloftsgedicht. Magnus-rige nûmer 2. Boalsert. Galama, E.G.A. (1977) Specimina Linguae Frisiae saeculorum XVII et XVIII. Leiden.

(by 3.4)

Campbell, A. (1948) The Oxford Text of Four Poems. Gysbert Japicx. Boalsert. Jansen, Jac. (1956) Gysbert Japicx' Lieten. In stúdzje oer de fan de dichter bidoelde meldijen. Drachten. Brouwer, J.H., J. Haantjes en P. Sipma (1966) Gysbert Japicx wurken. 2 dl. Boalsert. (Tekst en oantekeningen). Feitsma, A. (1974) De autografemen in het werk van Gysbert Japicx: een verkennend grafematisch onderzoek naar de taal van Gysbert Japicx en een bijdrage tot de Friese spellinggeschiedenis. Leeuwarden. Breuker, Ph.H. (1989) It wurk fan Gysbert Japix. 2 dl. Ljouwert. Tamminga, D.A. (1989) Gysbert Japicx. Gedichten. Keuze uit zijn poëzie. Holderrige nûmer 9, Baarn / Leeuwarden. Breuker, Ph.H. (1991) Friese cultuur in de jonge republiek. Een historisch interpretatiekader. Leiden. Dykstra, A., J. Reitsma en W. Visser (1993) Gysbert Japicx wurden. Alfabetyske en retrograde wurdlisten fan it Fryske wurk van Gysbert Japicx. Ljouwert. Zwiers, H. (1994) Tjerne le Frison et autres vers / Gysbert Japicx. Paris.

(by 3.5)

Kramer, C. (1943) Gysbert Japicx as oersetter en biwirker [...]. Assen.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer (by 3.6)

Halbertsma, J.H. (1824-1826) Hulde aan Gysbert Japiks [...]. 2 dl. Bolsward. Haantjes, J. (1929) Gysbert Japicx. Fries dichter in de zeventiende eeuw. Amsterdam. Kalma, D. (1938) Gysbert Japiks. In stúdzje yn dichterskip. Dokkum. Folkertsma, E.B. (1946) De christen Gysbert Japiks. Snits. Kalma, J.J. (1956) Gysbert Japiks. Syn eigen wurk en artikels en boeken fan oaren. Ljouwert. Galama, E.G.A. (1963) Gysbert Japiks en het oordeel van tijdgenoot en nageslacht. Groningen. Kalma, J.J. (1966) Om Gysbert Japiks hinne. Fryslân yn de XVII-de ieu. Boalsert. Borgers, G. en M.K. Scholten (1966) Gysbert Japicx. In bylddokumintaire. Skriuwers yn byld nûmer 1. Amsterdam.

(by 3.8)

Brongers, R. (1996) ‘Komôf en fermidden fan Titia Brongersma’. Yn: It Beaken. jrg. 58 (1996), nû. 1, pp. 14-25.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 193

Vitus Ringers (1954) Estrikken nûmer 5. Grins. Feitsma, A. (1965-1966) Johannes Hilarides en syn naamspooringen van het platte Friesk: tekst, kommentaer, bibliografy en registers. Grins. Smit, J. (1973) Dit is ien seldzem Almenak. Magnusrige nûmer 11. Ljouwert. Vries, O. (1987) Fryske almanakstikken út de 18de en it begjin fan de 19e ieu. Estrikkken nûmer 68. Grins. Feitsma, A., J.H. Brouwer en P. Gerbenzon (1955) Waatze Gribberts Bruyloft. Estrikken nûmer 7. Grins. Dyk, S. (1987) It midfryske brulloftsfers en de epitalamyske tradysje. Ljouwert. Stapelkamp, Chr. (1957) Hôndert Psalmen fin David mey dy Tyien geboden byryme trog Jan Althuysen. Drachten. Kalma, J.J. (1981) Jan Althuysen (1715-1763): Gereformeerd predikant en Fries psalmdichter. (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Leeuwarden Brouwer, J.H. (1959) De Fryske fersen fan Durk Lenige en oare Makkumers. Magnus-rige nûmer 8. Boalsert. Simonides, D. en Chr. Stapelkamp (1952) De Fryske gedichten fan Eelke Meinerts út de jierren 1779-1783 neffens it Ingwierrumer hânskrift. Magnus-rige nûmer 6. Boalsert. Brouwer, J.H. (1954) It libben fen Aagtje Ysbrands of dy Frieske boerinne [Eelke Meinerts]. Magnus-rige nûmer 7. Boalsert. Vries, O. (1976) Eelke Meinerts (1732-1810). Us Wurk, 25 (1976), nûmer 1. Grins. Brouwer, J.H. (1963) De Burkerij, of It boerebedrief. Magnusrige nûmer 10. Boalsert. Brandsma, W.L. (1951) Mayke Jakkelis. [Feike Hiddes van der Ploeg]. Magnus-rige nûmer 5. Boalsert.

4. It Nijfryske tiidrek, 19de ieu: oer perioaden en streamingen

Algemien:

Kalma, D. (1939) De Fryske skriftekenisse fen 1876-1897. Ynlieding en karlêzing. Dokkum. Poortinga, Y. (1940)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer It Fryske folkstoaniel (1860-1930). Assen. Poortinga, Y. (1962/1981) Op 'e drompel fan 'e Romantyk. Blomlêzing út de Fryske skriftekennisse oer de jierren 1822-1836. Idunarige nûmer 1. Drachten. Willemsma, D. (red.) (1987) It Fryske folkstoaniel tusken 1881 en 1890. Co-Frisica 2. Amsterdam / Kiel.

(by 4.3)

Posthumus, R. (1958) De Storm. Estrikken nûmer 25. Grins. Kalma, J.J. (1980) Ds. Rinse Posthumus (1790-1859). Hervormd predikant, Fries schrijver in konflikt met zijn tijd. Bibliografie van het werk van en over hem. 2 dl. Leeuwarden. Salverda, J.P.C (1977) It samle dichtwurk. Mei in ynlieding fan J. Knol. Idunarige nûmer 6. Ljouwert. Windsma, R.B. (1981) Samle dichtwurk. Mei in ynlieding fan D.A. Tamminga. Idunarige nûmer 8. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 194

(by 4.4)

Jongsma, P.A. (1933) Dr. Joost Hiddes Halbertsma. Een bijdrage tot de kennis van zijn persoon, zijn denkbeelden en zijn arbeid. Amsterdam. Brouwer, J.H. (1941) Joost Hiddes Halbertsma. Fries taalkundige (1789-1869). Assen. Kalma, J.J. (1968) Bibliografy fan Joost Hiddes Halbertsma. Ljouwert. Kalma, J.J. (1969) Kent gij Halbertsma van Deventer? In tal net útjowne hânskriften fan Dr. J.H. Halbertsma. Ljouwert. Halbertsma, J.H. (1971) Fluit en doedelsek. Unbikend Frysk wurk fan J.H. Halbertsma. Utjown nei de hânskriften mei ynlieding en oantekeningen troch ds. J.J. Kalma en dr. Y. Poortinga. Idunarige nûmer 4. Drachten. Halbertsma, H., e.o. (red.) (1969) Joost Hiddes Halbertsma (1789-1869). Brekker en bouwer. Drachten. Joost Hiddes Halbertsma Skriuwers yn byld nûmer 2. Amsterdam. Kroes-Ligtenberg, Chr. (1952) Joost en Eeltje Halbertsma in Bolsward. Bolsward. Bruorren Halbertsma (1994) Rimen en telsjes. Oer skriuwers, boek en útjeften troch Ph.H. Breuker. Fryske Klassiken nûmer 6. Ljouwert Dijkstra, G. (1946) Bydrage ta de kennis fan it libben, de persoan en it wurk fan Dr. Eeltsje Halbertsma, 1797-1858. Drachten. Brouwer, J.H. (1958) Poëzij en proaza fan E. Halbertsma. Blomlêzing út syn wurk. Zwolle.

(by 4.5)

Kalma, D. (1930) Harmen Sytstra, in Frysk lieder. Snits. Kalma, D. (1948) Striid en dream. In karlêzing út proaza en fersen fan Harmen Sytstra. Dokkum. Kalma, D. (1962) Libben en wurk fan Harmen Sytstra. Ljouwert. Kalma, J.J. en J.H. Brouwer (1962) Winst út forlies. In briefwiksel tusken T.R. Dykstra, J. van Loon en H.S. Sytstra út 'e jierren 1815-1844. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer (by 4.7)

Kalma, J.J. (1946) Gerben Colmjon (1828-1884). Hoeder fan it erfskip. Assen. Veen, H.G. van der (1965) De kaertlizzer. In stoarje der 19e ieu. Mei ynlieding en oantekeningen fan J. Stienstra. Idunarige nûmer 2. Drachten. Wadman, A.S. (1955) Hjerre Gjerrits van der Veen. Libbensgong fan in skoalmaster. Drachten. Veen, H.G. (1995) De kaartlizzer. In stoarje der 19e ieu. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Trinus Riemersma. Fryske Klassiken nûmer 9. Boalsert.

(by 4.8)

Dykstra, J.W. (1949) Waling Dykstra. Syn libben en syn wurk. Boalsert. Kalma, J.J. en S. Sybrandy (1970) Waling Dykstra-bibliografy. Minsken en Boeken nûmer 12. Ljouwert. Dam, Fr. (red.) (1971) ‘Mar ik sil stride’. Persoan, libben en wurk fan Waling Dykstra útjown ta gelegenheit fan syn 150-e bertedei. Ljouwert. Boomsma, J. (1978) Tobeksjen op 't oulein paed: fiifentwintich

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 195

jier Fryske winterjoune-nocht oanfolle mei trije rymstikken en in koarte libbensskets fan Waling-om. Joop Boomsma yn petear mei Waling Dykstra. Menaam. Meulen, Tsj.G. van der (1974) In brulloft yn 'e Wâlden en oare wiere forhalen. Utjown mei ynlieding en oantekeningen troch F. Dam en dr. Y. Poortinga. Idunarige nûmer 5. Ljouwert. Dam, Fr. (red.) (1974) Wâldman en wrâldboarger. Tsjibbe Gearts van der Meulen (1824-1901). Ljouwert.

(by 4.9)

Hoogland, S. en S. Jonker (1931) Ljouwerter Toaniel Selskip (1881-1931). Leeuwarden / Sneek. Kalma, J.J. (1956) ‘Thet Oera Linda Bok’. Bibliografie van gedrukte stukken [...]. Leeuwarden. Sixma van Heemstra, F.S. (1971) Le problème de l'VVra Linda Bok. Meppel. Luitse, N. (1989) Supplement op Kalma's bibliografie van 1956 betr. ‘Thet Oera Linda Bôk’. Den Haag. Jensma, G. (1992) ‘Lees, leer en waak. Het Oera Linda Bok: een rondleiding’. Yn: De Vrije Fries 72 (1992), pp. 8-52. Riemersma, Tr. (ed.) (1991) S.K. Feitsma. Ut 'e ûnderste lagen (oarspronkelike realistise forhalen). Mei in ynlieding fan Tr. Riemersma. 2 dl. Bolsert. Haersma Buma-Van Werkum, E. van (1994) Douwe Hansma 1821-1891. Skilder, skriuwer, kritelieder. Co-Frisica 13. Amsterdam / Kiel.

(by 4.10)

Kalma, J.J. (1940) Oebele Stellingwerf. Frysk, demokratysk, sosialistysk strider. Snits. Kalma, J.J. (1982) Oebele Stellingwerf (1847-1897), strijder voor de Friese Volkspartij. Bibliografie van zijn werk en de geschriften, die over hem handelen. Leeuwarden. Trui Jentink, soasjaliste feministe 1854-1918 (1984) Spesjaal nûmer fan FRYX, desimber 1984. Troelstra, P.J. (1910)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Fen liet en libben. Lêzing fen Pieter Jelles hâlden de 30ste fen foarmoanne 1910 [...]. Den Haegh / Ljouwert. Troelstra, P.J. (1926) Gedenkschriften. ‘Wording’. dl. 1. Amsterdam. Troelstra, P.J. (1966) Wylde hierren en oar proaza. Mei ynlieding en oantekeningen fan Kl. Westerhof. Idunarige nûmer 3. Drachten. Troelstra, J. (1952) Mijn vader Pieter Jelles. Amsterdam. Troelstra, P. (1978) Wiersizzerij fan âlde Foekje fan Heech: spjeldeboekje de Fryske fammen oanbean. Idunarige nûmer 7. Ljouwert. Troelstra, P.J. (1981) Samle fersen. Mei in ynlieding fan T.J. Steenmeijer-Wielenga. Holderrige nûmer 5. Baarn / Ljouwert. Terpstra, P. (1985) Pieter Jelles Troelstra. Het leven van een strijder. Drachten. Kalma, J.J. (1988) Mr. P.J. Troelstra (1860-1930): Fries dichter en Nederlands staatsman. Bibliografie van werk van en over hem chronologisch bijeengebracht. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Troelstra, P.J. (1993) Ik ken een meisje in Dokkum. Zeven

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 196

minnedichten. Leiden (gedichten yn it Nederlânsk en ien yn it Frysk). Hof, J.J. (1920) J. Hepkema yn libben en wirk. Yn: Swanneblommen, 2 (1920), jefte 1-6. Nynke fan Hichtum Spesjaal nûmer fan Bzzzletin, april 1989. Nynke fan Hichtum 1860-1939. Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1989-1/2. Van der Weg, S. en J. van der Weg-Laverman (1989) Hûndert jier Nynke van Hichtum. Grou. Kalma, J.J. (1981) G.L. van der Zwaag (1858-1923): de ‘Klok’-luider van de Friese Zuidoosthoek. Chronologisch geordend. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân).

5. It Nijfryske tiidrek, 20ste ieu: oer perioade en streamingen

Fgl. bydragen yn de werútjeften yn de rige Fryske Klassiken.

Algemien:

Kalma, D. (1928-1931) De Fryske skriftekennisse fen 1897-1925 en 1928-1931. 2 dl. Dokkum. Hof, J.J. (1940-1942) Fjirtich jier taelstriid (1898-1938). 4 dl. Dokkum (mei register (1972)). Wumkes, G.A. (1949) Nei sawntich jier. Tinkskriften. Boalsert. Tinkboek fan it hûndertjierrich bistean fan it Selskip foar Fryske Tael- en Skriftekennisse (1844-1944) (1949). Ljouwert. Brouwer J.H. (1953) De Fryske fjouwerrigel. In stúdzje. Ljouwert. Brouwer, J.H. (1954) Hedendaagse aspecten van de Friese literatuur. Lezing gehouden voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Drachten. Poortinga, Y. (1965) Préokkupaesje of frije kreativiteit? De ûntwikkeling fan de moderne Fryske literatuer (1915-1965). Ljouwert / Leeuwarden. Smit, J. (1968) ‘De Fryske literatuer 1945-1967’. Yn: spesjaal nûmer fan De Tsjerne, 23 (1968), pp. 121-203. Mulder, T. (1971) Hwer hast it wei? (Fraachpetearen mei Fryske skriuwers). Drachten. Boomsma, J. (1977) Peteareboek. Petear en profyl. Ljouwert / Leeuwarden. Riemersma, Tr. (1977)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer It koarte forhael yn 'e Fryske literatuer fan de tweintichste ieu. Ljouwert. Skriuwe is ek in fak (1982). Spesjaal nûmer fan Trotwaer oer it skriuwerskip, 1982-5. Goot, J. van der, E.S. de Jong, J. Jongsma en D. Eisma (1984) Slomjende krêften. Tinkboek 50 jier KFFB. Ljouwert. Janzen, J.P. en Fr. Dam (1984) Boekje iepen. It Fryske Boek 1934-1984. Grou. Kooi, J. van der (1984) Volksverhalen in Friesland. Lectuur en mondelinge overlevering. Een typencatalogus. Groningen. Groot, P. de, e.o. (red.) (1985) Frysk skriuwersalmanak 1985. Ljouwert. Fryske poëzy 1945-1984 (1985) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1985-3/4. Frouljuswurk (1985) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1985-1. Calis, P. (1989) Het ondergronds verwachten. Schrijvers en tijdschriften tussen 1941 en 1945. Amsterdam. (û.o. oer de tydskriften De rattelwacht en Podium. Fgl. ek Kalma, J.J. (1983), Dr. Fokke Sierksma, een Fries

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 197

in een grenskonflikt. Bibliografie van en over hem. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Kooi, J. van der en B. Gezelle Meerburg (1990) Friesische Märchen. München (mei in ynlieding oer Fryske folksferhalen). It ferhaal fan de oarloch (1990) Grou. Ekstra nûmer fan: Boeke Nijs fan Stichting It Fryske Boek april 1990. Venema, A. (1990) Schrijvers, uitgevers en hun collaboratie. Deel 3 A: De kleine collaboratie. Amsterdam. Riemersma, Tr., et. al. (1992) De KFFB yn literêr Fryslân I. Co-Frisica 10. Amsterdam / Kiel. Calis, P. (1993) De speeltuin van de titaantjes. Schrijvers en tijdschriften tussen 1945 en 1948. Amsterdam (û.o. oer it tydskrift Podium). Jong, S. de (1993) ‘De besleine bril of troch de eagen fan in bern. Essay oer Fryske literatuer yn 'e 60-er jierren’. Yn: Trotwaer, 25 (1993), pp. 207-240. Knol, J.S. (1993) ‘Ut syn aerd wei froulik’. De Fryske dichteressen en it misferstân. Wiuwert. Oldenhof, B. (1993) Friesische Literatur heute, eine Anthologie der zeitgenössischen friesischen Literatur / Frisian literature today: a choice of comtemporary Frisian literature. Ljouwert (blomlêzing mei oersettingen yn it Dútsk en Ingelsk). Boomsma, J., D. Hibma en T. Steenmeijer (1994) Frysk skriuwersalmenak 1994. Ljouwert/Grou. Inkelde tema's út de moderne Fryske literatuer (1994) Byskriften FLMD nûmer 8, 1994. Hiddema, W. en J. Bangma (1994) Mar ik sil skriuwe. 25 jier It Skriuwersboun. Ljouwert. Frieswijk, J. (1995) Folksk Fryslân en de literatuer. Fryske skriuwers ûnder hypnoaze fan 'e tritiger en fjirtiger jierren. Boalsert. De oarloch en de Friese literatuur. Sympoasium hâlden op 22 april 1995 yn de Skierstins yn Feanwâlden (1995) Byskriften FLMD nûmer 10, 1995. Biezebeek, H. te (1996) Dea en wille. 11 radioynterviews mei Fryske skriuwers. Ljouwert.

(by 5.1)

Bouma, S. (1993) It Nij-Frysk Toaniel. Byskriften FLMD nûmer 5, 1993.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer (by 5.2)

Schuitmaker, Y.C. (1931) Foar en efter de skermen. Boalsert. Kalma. J.J. (1982) Rudolf Wilhelm Canne (1870-1931), Frysk toanielskriuwer en strider. Bibliografy fan syn wurk en fan de skôgingen oer libben en wurk. Ljouwert. (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân) Folkertsma, E.B. en S.E. Wendelaar Bonga (1944-'45) By de Fryske Bibel. Ljouwert. Brolsma, R. (1994) Heechhôf-trilogy. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Trinus Riemersma. Fryske Klassiken nûmer 5. Ljouwert. Brolsma, R. (1995) Grûn en minsken. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Trinus Riemersma. Fryske Klassiken nûmer 13. Ljouwert. Simonides, D. (ed.) (1976) De briefwiksel tusken Simke Kloosterman en Douwe Kalma. Estrikken nûmer 52. Grins.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 198

Kloosterman, S. (1992) De Hoara's fan Hastings. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Ph.H. Breuker. Fryske Klassiken nûmer 1. Ljouwert. Kloosterman, S. (1994) It jubeljier. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Ph.H. Breuker. Fryske Klassiken nûmer 10. Ljouwert. Sierksma, F. (1953) Bern fan de ierde. In essay oer it dichtwurk fan Obe Postma. Drachten. Postma, O. (1978) Samle fersen. Mei in ynlieding fan D.A. Tamminga. Holderrige nûmer 2. Baarn / Ljouwert (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Breuker, Ph.H. (1996) Obe Postma als auteur van het sublieme. Ynaugurele rede hâlden oan de Universiteit van Amsterdam op 31 maaie 1996. Ljouwert. Brouwer, J.H., F. Sierksma, A. Wadman (1979) Oer Obe Postma. Ljouwert. Mear, G. van der (1979) ‘Ta skientme brocht wat net as libben wie’. Spesjaal nûmer oer Obe Postma fan Trotwaer, 1979-4. Kalma, J.J. (1982) Dr. Obe Postma (1868-1963), Frysk dichter en lânbouhistoricus. Bibliografy fan de skôgingen oer syn wurk. Ljouwert. Rixt fortelt (1978) Strikelstruier nûmer 3. Dokkum.

(by 5.4)

Holtrop. T.E. (1979) De wylde boerinne en oar wurk. Utjûn mei ynlieding en bibliografy troch J. Knol. Holderrige nûmer 4. Boalsert. Ta de oantins fan Douwe Kalma (1954). Drachten. Buma, W.J. (1971) Wei en wurk fan Douwe Kalma. Spesjaal nûmer fan Lyts Frisia, 1972, 1-4. Kalma, D. (1996) Samle fersen. Besoarge en mei in ynlieding fan Jelle Krol. Holderrige nûmer 15. Ljouwert. Douwe Kalma (1996) Skriuwers yn byld nûmer 5. Ljouwert. Brouwer, J.H. (1952) Fryske Styl. Ynlieding ta it genietsjen fan literêre moaijens oan 'e hân fan R.P. Sybesma syn ‘Boerke Thae’. Assen. Sybesma, R.P. (1978) Boerke Thae. Mei in stilistyske stúdzje fan J.H. Brouwer. Holderrige nûmer 3. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Brouwer, J.H. (1976) Ta de skiednis fan 'De Holder' (1926-1929). Grins. Spesjaal nûmer fan Lyts Frisia, 1976, 1-3. Dam, Fr. en S. Sybesma (red.) (1981) Jelle Hindriks Brouwer in memoriam. Amsterdam. Haan, M.J. (red.) (1970) Man en wurd. In bondel opstellen oer E.B. Folkertsma fan minsken dy't him kend hawwe. Ljouwert. Bouma, L. (ed.) (1982) Hûs op wyn en brânwacht. Karlêzing út it wurk fan E.B. Folkertsma. Holderrige nûmer 8. Ljouwert. Nota, D. (1985) E.B. Folkertsma, de ivige kroanprins fan it Frysk. Spesjaal nûmer fan Hjir, 1985-4. Kalma, J.J. (1988) Eeltsje Boates Folkertsma (1893-1968), Fries letterkundige en romantisch nationalist: bibliografie in chronologische en alfabetische volgorde van de artikelen enz. over hem. Leeuwarden. Schurer, F. (1969) De bisleine spegel. Autobiografy. Amsterdam. Borgers, G., e.o. (1971)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 199

Fedde Schurer. Skriuwers yn byld 3. Amsterdam / Ljouwert. Schurer, F. (1974) Samle fersen. Mei in ynlieding fan D.A. Tamminga. Holderrige nûmer 1. Ljouwert. Hartsema, D. (red.) (1975) Fedde Schurer. Op en út. Spesjaal nûmer fan Alternatyf. Bûtenpost / Ljouwert. Kalma, J.J. (1988) Inne de Jong (1894-1975): Fries dichter en prozaïst, christen-socialist en pacifist. Bibliografie van en over hem. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Kiestra, D.H. (1982) Samle fersen. Mei in ynlieding fan D.A. Tamminga. Holderrige nûmer 7. Boalsert. Kalma, J.J. (1988) Douwe Hermans Kiestra (1899-1970). Boer, dichter, strijder. Bibliografie van en over hem. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Kiestra, D.H. (1993) De froulju fan de fetweider. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Trinus Riemersma. Fryske Klassiken nûmer 3, Boalsert. Jousma, A. (1985) Samle fersen. Mei in ynlieding fan Fr. Dam. Grins. Jaarsma, A.A. (1987) Ut it gea fan Sterke Hearke. In kar út it fersprate wurk fan A.A. Jaarsma. Red. Ph.H. Breuker, J. van der Kooi en J.J. Spahr van der Hoek. Ljouwert. Kalma, J.J. (1982) Ulbe van Houten (1904-1974), kristlik Frysk folksskriuwer en Bibelforteller. It eigen wurk en stúdzjes ensfh. oer him. Ljouwert (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Houten, U. van (1994) De rook fan it lân. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Trinus Riemersma. Fryske Klassiken nûmer 7. Ljouwert. Haisma, N. (1981) Samle fersen. Utjûn mei in neiwurd troch Y. Poortinga. Holderrige nûmer 6. Boalsert. Friezen yn Ynje en Ynje yn 'e Fryske literatuer (1988) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1988-2/3. De wei nei it Westen, reisyndrukken fan Nyckle Haisma (1993) Byskriften FLMD nûmer 4, 1993. Haisma, N. (1994) Peke Donia, de koloniaal. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Tineke Steenmeijer-Wielenga. Fryske Klassiken nûmer 2. Ljouwert.

(by 5.5)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Rypma, G. (1965 / 2e pr. 1994) Ik ha myn dreamen hân en fragen. Yn de twadde printinge in ynlieding fan Teije Brattinga. Boalsert. Kalma, J.J. (1988) Barend van der Veen (1890-1968): toneelschrijver en -speler, strijder voor rood en blauw Friesland. Bibliografie van en over hem. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Akkerman, P. (1993) Hessel Ypma. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Tineke Steenmeijer-Wielenga. Fryske Klassiken nûmer 4. Ljouwert. Akkerman, P. (1994) It Freark Jabiks folk. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Tineke Steenmeijer-Wielenga. Fryske Klassiken nûmer 11. Ljouwert. Jong, H. de (1994) Trude, roman fan in hynder. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Tineke Steenmeijer-Wielenga. Fryske Klassiken nûmer 8. Ljouwert. Kalma, J.J. (1982) Gerrit Mulder (1895-1961), christelijk-Fries volksschrijver. Eigen werk en be-

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 200

schouwingen over hem. Bibliografie 2 dl. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân).

(by 5.6)

Hornstra, L. (1987) It symbolisme yn West-Europa, binammen yn Fryslân. Ljouwert. Kuip, F. van der (1987) ‘Poëzy: 1935-1941’. Yn: Co-Frisica 3. Amsterdam / Kiel. Molen, S.J. (1981) Op 'e souwe. Skôgjend wurk oer Fryslân. Estrikken nûmer 59. Grins. Visser, G.N. (1989) Samle fersen. Ljouwert. Kalma, J.J. (ed.) (1969) D.A. Tamminga. Nôt oan skeaven. Ljouwert. (Bio-bibliografy). D.A. Tamminga-nûmer (1980) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1980-3. Tamminga, D.A. (1985) Kantekers. Fersprate stikken oer taal en literatuer. Estrikken nûmer 67. Grins. Douwe Annes Tamminga (1989) Skriuwers yn byld nûmer 4. Drachten / Ljouwert.

(by 5.7)

Knol, Jac. (ed.) (1972) De bûter út De Tsjerne. Kritiken, skôgingen en bisprekken fan Fryske skriuwers en harren wurk, sammele út De Tsjerne 1946-1968. Ljouwert. Kalma, J.J. (red.) (1970) Y. Poortinga. Omgong troch 't lân. Ljouwert. (Bio-bibliografy). Poortinga, Y. (1970) Fan skriften en skriuwers. Literair-histoa rysk forskaet. Estrikken nûmer 44. Grins. Riemersma, Tr. (1988) Morfology fan in trijetal folksferhaaltypen yn 'e samling folksferhalen fan Ype Poortinga. Co-Frisica 5. Amsterdam / Kiel. Wadman, A. (1951) Kritysk konfoai. Drachten. Wadman, A.S. (1969) Mei Abraham fûstkje. Drachten. Terpstra, P. en A. Wadman (1989)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer ‘Dou sjochst it oars as ikke’. In briefwiksel út 1944-'45. Byskriften FLMD nûmer 1, 1989. Oer Anne Wadman (1989) In spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1989-6. Wadman, A.S. (1990) It kritysk kerwei. Holderrige nûmer 12. Ljouwert. Wadman, A.S. (1994) Oer oarmans en eigen. Holderrige nûmer 14. Ljouwert. Kalma, J.J. (1984) Freark Dam. Syn eigen wurk en wat oaren derfan seinen. In ûnfolsleine bibliografy him oanbean by syn 60-ste jierdei 2 july 1984. Leeuwarden (Provinsjale Biblioteek fan Fryslân). Dam, Fr. (1991) Tusken de rigels troch (oer skriuwers, boeken en blêden). Drachten / Ljouwert. Tuinen, R.W. (1979) It lân is uzes meielkoar. In samling skôgings. Ljouwert. Spanninga, Sj. (1992) Samle fersen. Besoarge en mei in ynlieding fan Tineke J. Steenmeijer-Wielenga. Holderrige nûmer 13. Ljouwert. Terpstra, P. (1995) Fjouwer minsken yn in stêd. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Tineke Steenmeijer-Wielenga. Fryske Klassiken nûmer 12. Ljouwert. Veen, B. van der (1985) Beheind ferskaat. Bibliografy fan Boukje Fokkema. Leeuwarden. Altena, W. (1990) De laitsjende wierheid. Komplete samling fan syn neilitten humoristyske stikeldichten en oare fersen. Besoarge en

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 201

fan in neiwurd foarsjoen troch D.A. Tamminga. Drachten.

(by 5.8)

Miedema, H. (1973) Op 'e literaire toer. Bolswert. Boersma, P.e.o. (1992) Steven de Jong. Gysbert Japicx-priis 1992. (Mei bibliografy.) Boalsert. Mulder, T. (1986) Tinkskrift. Samle gedichten. Baarn / Ljouwert. Tiny Mulder besprutsen (1991) Byskriften FLMD nûmer 2, 1991. Jan Wybenganûmer (1992) Spesjaal nûmer fan Hjir, 1992-4/5.

(by 5.9)

Homme Eernstma (Amsterdam, 1963 / 2e pr. 1994) Leafdedea. Roman. (Mei yn de twadde printinge in neiskrift fan Josse de Haan. Boalsert. Oldenhof, B. (1982) It weardeoardiel oer de yn Fryslân spyljende romans fan Rink van der Velde. Spesjaal nûmer fan Hjir, 1982-4. Hettinga, Tsj. (1983) Riemersma en Riemersma en de fertellers fan Riemersma. Spesjaal nûmer fan Hjir, 1983-4. Riemersma, Tr. (1995) Fabryk. Oer skriuwer, boek en útjeften troch Ph.H. Breuker. Fryske Klassiken nûmer 14. Boalsert.

(by 5.10)

Oer R.R. van der Leest (1984) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1984-2.

(by 5.11)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Dam, Fr., T. Hoekema en M. Hopman (1980) Mear as jiske bleau der oer. Freonealbum foar Tabe Beintema. Ljouwert. Gratama, R. (1984) Fryslân is in hierhûs. Ljouwert (oer de skiednis fan it Frysk kabaret). Oldenhof, B. (1988) ‘Hampelmannen en de goaden fan de Olympus. In beskriuwing fan de Fryske toanielskriuwerij fan de Twadde Wrâldoarloch ôf.’ Spesjaal nûmer fan Hjir, 1988-4. Oldenhof, B., e.o. (1991) Tryater 1965-1990: in fearnsieu groei fan Frysk beropstoaniel. Ljouwert. Jansma, Kl. (1993) Freonskip op 'e planken. Boun fan Fryske Toanielselskippen 75 jier. Ljouwert.

(by 6.1) oer detektives:

Wa hat it dien? Byskriften FLMD nûmer 3, 1991.

Oer berne- en jongereinliteratuer:

Berneboekwizer (1979-) útjûn troch It Fryske Boek yn Grou / Ljouwert. De pompeblêden (1988) Spesjaal nûmer oer berneliteratuer, 1988-9. Weg, J. van der (1990) Net foar bern! Jeugdlân tusken 1930 en 1980 yn oarspronklik-fryske berne- en jongereinliteratuer. Co-Frisica 8. Amsterdam / Kiel. Op 'e smaak. Jongereinliteratuer anno 1990 (1992) Spesjaal nûmer fan Trotwaer, 1992-3/4. Drent, H. (1994) Durk en Djoke wurde wier grutter! Wearden en noarmen yn oarspronklik Frysk ferheljend proaza foar bern en jongerein. Ljouwert. Weg, J. van der (1995) Ut it huodsje fan frou Rienks. Goed fyftich jier Us Frysk Berneboek 1940-1993. Ljouwert.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 202

(by 6.2)

Sijens, D. en H. van der Veer (1995) In útjouwerij fan QUizeQUânsje. 25 jier Koperative Utjowerij. Boalsert.

(by 6.3 - 6.6)

Fgl. 5.6 - 5.11

(by 6.6)

Sybe Krol (1994) Spesjaal nûmer fan Hjir, 1994-4. (by haadstik Winders fan literêre prizen (1947-1994)) Michaël, H., D. Raaff en A. Hoekman (1986) Nederlandse literaire prijzen 1880-1985. 's-Gravenhage. ‘Myn sang is fan it âlde hûs’. Rely Jorritsma en de Rely Jorritsma-priisfraach (1993) Byskriften FLMD nûmer 3, 1993. Haan, P.T. de (1994) Fjirtich jier ‘Rely Relly’ (in oersjoch yn gearwurking mei de bekroande meidoggers). Ljouwert / Leeuwarden.

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 203

Register fan persoansnammen

Abma, G. Willem 145-146, 153, 155-156, 169, 172, 175-176, 184, 187 Abma, Gerben 139 Abma, Gerben Willem (sjoch: Abma, G. Willem) Aysma, Sybout van 14 Aytta, Wigle fen 17 Akkerman, Paulus 108-109, 187 Alphen, Van 50-51, 150 Altena, Wybren 127 Althuysen, Jan 27-28, 69 Althuysen, Simen 28 Alzum, Teatske 139 Ankringa, Jan Dirks 33, 43 Annema, Froukje 154, 156, 160, 167-168 Asman, Japik 60 Baerdt, Petrus Sybrandts 21 Baersma, Marten (= M.H. Bottema) 87 Bakker, dr. Lucius Columba Murray 59, 61, 66, 83, 114 Beintema, Tabe 150 Berga, Wilco 155, 158, 160, 172, 179, 184 Bernhardus fan Reduzum 16 Bernlef 11 Bethlehem, Tine 135 Bilker, Jetske 154, 172, 179, 187 Bleeksma, Piter 60 Blom, Jan Gelinde van 37 Boarnstra, Yke Reinders 111 Boer, Eize de 170 Boer, Sjoukje Maria Diederika Bokma 64 de Boer, Tsjitske de 155, 160 Boersma, Piter 153-156, 180-181, 184

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Bogerman, Reyner 19 Boomsma, Joop 170 Boonemmer, Auke 60, 69 Boorsma, Pier 159, 177 Bottema, Meint Hylkes (sjoch: Baersma, Marten) Bottema, Sjoerd 184 Boutens 77, 95 Brattinga, Teije 139 Bredero 23 Bremer, Harke 187 Brolsma, Liuwe 127 Brolsma, Reinder 69-72, 99, 106, 150, 173 Brongersma, Titia 27 Brouwer, Abe 106-108 Brouwer, Gerben 94, 187 Brouwer, Jelle Hindriks 88-90, 95, 185 Brouwer, Marten 130-131, 133 Brouwer-Prakke, A.I. 89 Bruinsma, Klaas 150, 156, 159, 187 Burg, Pyt van der 97 Burg, Sjirk Linses van der 65 Burgy, Goaitsen 110 Burmania, Carel Georg van 19, 21 Bylsma, Jan J. 148, 169, 171-172 Bylsma, Meindert 148, 171, 173, 177 Canne, Rudolf Wilhelm 67-69, 102 Colmjon, Gerben Piters 47, 65, 69, 185 Cuperus, Watse 108 Daen, Daniël (sjoch: Abma, G. Willem) Dam, Eppie 153, 155-156, 158, 172, 177-179, 184 Dam, Freark Wigers 121, 156 Doele, Halbe Sikkes 150 Dorssen, Hendrika Akke van (sjoch: Rixt) Dotinga, Jan 135, 164 Dykstra, Gerryt 150

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Dykstra, Jan 122 Dykstra, Klaes 127 Dykstra, Tiede Roelofs 43, 47 Dykstra, Waling 47, 50-55, 58-60, 65-67, 77, 82, 92, 150, 185 Eernstma, Homme (sjoch: Sixma van Heemstra, Feyo Schelto) Epkema, Ecco 33, 43, 185 Faber, Hein 126 Faber, Wynsen 60 Fear, Ypk fan der (= Lipkje 127-129, 153, 160, 162, 187 Post-Beuckens)

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 204

Feddema, Anne 180, 184 Feitsma, Sake Knjilles 59-60, 68-69, 127 Finn Folcwalding 11 Fokkema, Boukje 127 Folkertsma, Eeltsje Boates 69, 91-93, 103, 187 Frysk Famke, In (sjoch: Kloosterman, 66, 72 Simke) Furmerius, Bernard 16 Gabbema, Simon Abbes 16, 23, 25 Gaestmar, Jan fen 'e (sjoch: Hof, Jan Jelles) Geest, Berber van der 149, 155, 187 Genestet, De 61 Gezelle Meerburg, Govert Alettinus (sjoch: Sikkema, Marten) Gezelle 47, 79, 106 Goïnga, Hylkje 153-154, 156, 165, 184 Goslinga, Sicco van 27 Grimm, bruorren 8, 43, 58, 60, 121 Groot, Piter de 177 Groustra, Goasse Rinse 150 Grovestins, Frederik (Frits) van 27 Gysbert Japix 20-24, 26, 28-29, 31-32, 34, 36, 67, 69, 84, 90, 126, 160 Haan, Josse de 146, 153, 155-156, 172-175, 186 Haantjes, Jacob 89 Haisma, Nyckle J. 100, 102-103, 169, 187 Halbertsma, bruorren 30, 37, 44, 50, 60, 66, 69 Halbertsma, Eeltsje Hiddes 34, 38, 40-41, 47, 55, 57, 66, 115 Halbertsma, Joast Hiddes 38-40, 58, 89 Halbertsma, Tsjalling Eeltsjes 64 Halbertsma, Tsjalling Hiddes 42, 65 Hammerskjöld, Dag 89 Hansma, Douwe 50, 60 Hauptmann 68

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Heer, Margaretha de 21 Heijermans, Herman 68 Hellinga, Anne 148, 169 Hemmema, Rienck 17 Hepkema, Japik 64, 77 Herder, Johann Gottfried 32, 34, 36 Hettema, Jhr. Montanus (de Haan) 33, 43 Hettema, Tsjisse 184 Hettinga, Tsjêbbe 153, 155-156, 158, 180, 182-184 Hichtum, Johan van 20-21 Hichtum, Nynke fen (= Sjoukje M.D. 64 Bokma de Boer) Hijum, Adri van 155, 172, 175 Hilarides, Johannes 27 Hoekstra, Jarich 187 Hoen, Hans 106 Hof, Jan Jelles 77-80, 83, 86, 164 Hoffman von Fallersleben 43 Holtrop, Benny 154, 170 Holtrop, Teatse Eeltsje 83-84, 86, 104, 106, 114 Hooft 23, 37 Hoop, L. de 150 Hoornik, Ed 112 Hopper, Joachim 17 Hornstra, Lieuwe 149, 158 Hout, Jan van 19 Houten, Ulbe van 99-101, 115, 187 Huber, Diet 155, 171 Huisman, Bennie 170 Humalda van Eysinga, Tjaard Anne 150 Marius Albert Humalda, Jhr. I. AEbinga fen 34 Huygens 23, 50 Hygelac 11 Hylkema, Sjouke Hylkes 58, 61, 67

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Ibsen 67-68, 150 Jaarsma, Dam 8, 99 Jager, Alle 149 Jellema, Rod 159 Jentink, Geertruida Christina 61 Jong, Bauke de 136 Jong, Hoatse de 110 Jong, Inne de 95, 110 Jong, Jaep de 183 Jong, Jan de 159 Jong, Jelle de 131-132, 149 Jong, Johannes Doedes de 110, 151

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 205

Jong, Klaas de 159, 171 Jong, Sibe Douwes de 102 Jong, Steven de 132, 154, 172-174, 187 Jong, Tjitze de 183 Jong, Wopke Jabikssoan de 33 Jongsma, Kees 127 Jonkman, Geart 120-121 Jonkman-Nauta, Tsjits (sjoch: Peanstra, Tsjits) Jousma, An(n)e 99, 158 Kaastra-Bakker, Ibeltsje 106 Kalma, Douwe 67, 73, 79, 82-88, 92, 99, 104, 151, 164, 183, 185 Karel de Grutte, Keizer 12-13 Kaspersma, Jelle 182-183 Keizer, Joke 169 Kerkhof, Ale 150 Kiestra, Douwe Hermans 95, 97-98, 104, 111, 114, 158 Kingma, Jitske 169 Klazinga, Bertus 170 Kloosterman, Jan Ritskes 65 Kloosterman, Simke 72-74, 84, 86, 106, 150, 164 Knol, Jelma 158 Knop, Gerrit 89 Kok, Willem 150 Koldyk, Sikke Sibes 64 Kooistra, Jan 153, 180, 183 Koopmans, Sytse 65 Koornstra, Metten 110 Kootstra, Douwe 155, 165, 169 Krol, Jelle 157, 159 Krol, Sybe 153, 155, 158, 159, 180-182 Landman, Riek 154, 156, 167, 169-170 Laverman, Bartle 172, 176

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Leest, Reinder R. van der 147-148, 158, 168-169, 175, 187 Leiker, Sjoerd 121, 149 Lenige, Cynthia 37 Lenige, Durk 28-30 Linden, Cornelis over de 58 Linses, Jan 65, 97 Lyly, John 91 Mear, Geart fan der 153, 158, 172, 177 Meinerts, Eelke 28, 30, 44, 72 Meulen, Jelle van der 148 Meulen, Tsjibbe Gearts van der 54-59, 66 Miedema, Baukje 154, 179-180 Miedema, Hessel 130-132, 139, 158 Molen, Sytse Jan van der 111 Mulder, Gerrit 110 Mulder, Lambert H. 150 Mulder, Tiny 133-135, 139, 153-160, 163-164, 168, 187 Nijhoff 112 Nuyl, Peter te 155, 160 Oosterhaven, Beart 180, 183 Oppewal, Teake 159 Osbrond (kleasterling) 14 Palstra, Sjoerd 171 Peanstra, Tsjits (= Tsjits Jonkman-Nauta) 127, 171-172 Percy 8 Peyma, Worp van 34 Piebenga, Haring Tjittes 150 Piebenga, Jan Tjittes 5, 83, 111 Piebenga, Tjitte 136-137, 139, 154, 157 Ploeg, Durk van der 28, 30, 44, 133, 135, 145, 153-154, 165-166, 184 Ploeg, Feike Hiddes van der 28, 30 Pollema, Bokke Reinder Simons 80 Poortinga, Ype 8, 114-117, 120, 187

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Poortstra, Margryt 154, 156, 178-179, 184 Popma, Leo 145, 149 Post-Beuckens, Lipkje (sjoch: Ypk fan der Fear) Posthuma, Eliza 170 Posthumus, ds. Rinse 34-36, 42-43, 47 Postma, Gerben 59, 69 Postma, Obe 74-77, 79, 88, 133, 150, 158, 174, 187 Postma, Reinder H. 155 Postma-Stolk, Ria 127 Pratley, Nora 180 Pytters, Willem J. 180, 183

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 206

Riemersma, Trinus 126, 142-144, 149, 151, 153-156, 158, 172-173, 177, 181, 184, 186-187 Ringers, Ds. Vitus 27 Rixt (= H.A. van Dorssen) 80-82, 151, 187 Roorda, C. van 14 Roorda, Jacob 14, 37 Rypma, Gerben 106 Rypma, Johannes 106 Salverda, Jan Cornelis Pieter 36, 162 Salverda, Jan Cornelis Rico 8, 36, 40, 57, 59, 66, 69, 83, 114 Saxmund (asega) 13 Schaaf, Sjoerd van der 126, 160, 187 Schaaf, Thomas van der 80 Schepers, Johan Binnert 62, 66, 77-78 Schippers, Hendrik Karel 150 Scholten, André Roelof 99 Schuitmaker, Yme Christiaans 67-69 Schurer, Fedde 69, 91-92, 94-96, 104, 110-111, 151, 158, 187 Shakespeare 34, 47, 84, 86, 91, 121, 130, 151, 159, 182 Shaw 67-68 Shelley 67, 82-84, 86, 151 Sikkema, Marten (= G.A. Gezelle 119-121, 187 Meerburg) Sipma, Piter 82 Sixma van Heemstra, Feyo Schelto 139, 145 Sluis, Itty 169 Smink, Jacobus Q. 153, 155, 180, 182, 184 Smit, Jo 124-125, 185, 187 Smit-de Boer, Auck 127 Soepboer, Albertina 172 Spanninga, Sjoerd (= Jan Dykstra) 122-124, 158, 187 Speerstra, Hylke 156, 164, 167

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Spieghel 23 Spoelstra, Oene 149, 159 Starter, Jan Jansz. 19-21, 29 Steegh, Jan S. van der 60 Steenmeijer-Wielenga, Tineke 154, 172 Stellingwerf, Oebele 58-60 Stensgaard, Erling 89 Stienstra, Bonne 155, 160 Sudema, Rixt 172 Sudermann 68 Sybesma, Rintsje Piter 76, 87-88, 185 Sybesma, Sybe 88-89, 91, 95, 104, 130, 159, 164 Sybrandy, Sybren 158 Sytema, Jentsje 60 Sytstra, Harmen 42-47, 50, 55, 57-59, 66-67, 185 Sytstra, Onno Harmens 61, 65, 185 Tamminga, Douwe Annes 93, 111-114, 127, 131, 151, 153, 156, 158-160, 164, 171, 187 Tasma, G. 150 Telting, Albartus 34, 37 Terpstra, Arjen 149 Terpstra, Piter 126, 139, 155, 160-161 Thabor, Petrus fan 37 Thomas, Jan 28 Tjerkstra, Willem 169-170 Tolman, Rinke 83, 86 Troelstra, Piter Jelles 59-66, 77, 94, 104, 158, 160, 185 Tuinen, Reimer Willem van 121-122 Tuinman, A. 150 Tuinstra, Bauke 89, 91 Unia, Zijds 14 Valkema, Sybren 66 Veen, Barend van der 108, 115 Veen, Hjerre Gjerrits van der 47-49, 55, 59 Veen, Thys van der 155

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Veenbaas, Jabik 159, 180, 183 Veer, Akky van der 155, 168, 187 Velde, Rink van der 140-142, 151, 153-156, 160, 164-167, 187 Velstra, Tsjeard Ritskes 58-59, 67 Venema, Doete 170 Verf, Willem 154, 167-168, 187 Vergilius 21

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 207

Verveld, Reinhard 183 Visscher, Roemer 23 Visser, Garmant Nico (‘Gerben’) 111, 117, 151, 158 Visser, Gerben (sjoch: Visser, Garmant Nico) Visser, Michiel Sjouke E. 150 Vliet, Goaitsen van der 158 Vondel 23, 37 Vredeman de Vries, Jaques 20, 29 Vries, Adzer H. de 150 Vries, Jan de 149 Vries, Theun de 144, 149, 159, 164 Vring, Georg von der 89 Wadman, Anne Sybe 114, 115, 117-119, 133, 139, 151, 153-154, 156, 158-162, 186-187 Wagenaar, Lútzen Harmens 60, 62, 64 Wageningen thoe Dekema, Jan Hendrik 65 Jetse van Wal, Cornelis van der 179 Wal, Eile Martens van der 150, 179, 184 Waling-om (sjoch: Dykstra, Waling) Wassenaar, Ak 170 Wassenaar, Jaitsche 154, 169 Wassenaer, Ella (= Lipkje Post-Beuckens, 128, 133, 144, 162-163 fgl. Fear, Ypk fan der) Wassenbergh, Everwinus 30-31, 36 Werumeus Buning, J.W.F. 94, 111 Westra, Bjinse 150 Widekin (asega) 13 Widukind 13 Wiedema, Yme 110 Wielsma, Cornelis 64, 77 Wiersma, Jacobus Piters 99, 184 Wiersma, Syds 180, 183

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Wind, Harmen 179, 184, 187 Windsma, Rein Baukes 36-37, 47 Winkler, Johan 47, 77, 79 Wlemar (asega) 13 Wumkes, Geart Aeilco 69, 92, 150 Wybenga, Jan 138-139, 144, 151, 157, 159-160, 163, 172, 187 Wybenga, Albert Jans 110 Wybenga, Anders Minnes 69, 104-106 Wybenga, Jan 138, 158, 163 Wyngaarden, Tytsy 148 Wynstra, Mindert 155, 169, 187 Wytsma, Baukje 153-154, 156, 171, 184 Yedema, Piter 158, 180, 183 Zee, Popke van der 159 Zola 59 Zwaag, Geart van der 133, 171 Zwiers, Henk 159 Zylstra, Rinze 58

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 208

Register fan saaknammen

Absint 155 Albumferskes 27 Almenak(ken) 27, 29, 57, 185 Alternatyf 144, 160, 172, 186 Ansck in Houck 20-21 Asyl 136, 144, 186 A-wyt 144, 186 Barok 23-24, 26, 182 Beaken, It 186 Beowulf 11, 159 Boekewikegeskink(en) 158, 162, 165, 168, 170, 177, 178 Brieven(-mei-geheimtaal) 17, 27, 23 Brullofts(dicht(en)) 20-21, 27 Burkery, De 28 Bye-Koer, De 50, 52, 185 Collegium Musicorum 20 Constanter 32, 36 Detektive(-roman) 89, 126, 142, 144, 148, 153-154, 165, 168-169, 175, 184 Eerste Duytsche Academie 19 Eglantier 19 Eksperiminteel 110, 114, 130-131, 133, 136, 138, 173, 186 Embleem-literatuer 26 Estrik(ken) 185 Fedde Schurerpriis 187 For Hûs en Hiem 62, 64, 185 Forjit my net 47, 67, 74, 77-78, 80, 185 Freeske Landriucht (âlde druk) 14, 19 Freske Riim, Thet 16 Friesch Genootschap (Genoatskip) 32 Friesch Jierboeckje(n) 32, 37, 185

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Friesch Volksalmanak 32, 185 Friesch Volksblad 58, 60-61 Friesche Tjerne 21, 24, 28 Frisia 84, 86-88, 104, 185 Frysk en Frij 185 Frysk Selscip 32 Fryske Húsfrjeon, De 50, 185 Fryslân 78, 131, 185 Gesta Fresonum 14, 16 Golle, De 130, 186 Gudrun 11, 43 Gysbert Japicxpriis 145, 160, 162, 187 Gysbert Japix-betinking 38 Hânskriften (Aldfryske) 10, 13-14, 16, 23 Heitelân, It 65, 185 Heliand 11 Herfoarming(en) (Reformaasje) 18, 28-29, 61 Hjir 144, 152-153, 155, 158, 178, 180-181, 183, 186 Holder, De 88-89, 104, 130, 151, 188 Humanisme 18 Iduna 32, 44, 47, 59, 65, 185 Ip2r90 155 Irolt 8 Jonge Fryslân, It 61, 65, 67 Jongereinliteratuer 152-153, 156, 159, 165, 168-169, 184 Jongfryske Mienskip 67-68, 80, 82, 87, 91, 99, 104, 185 Jong-Fryslân, Boun 67, 78, 82 Jus Municipale Frisonum 14 Keamer ‘Gysbert Japiks’ 59, 61, 67, 159-160 Kêsten, 17 16 Klassisisme 26, 30-31, 34, 46 Kleiliet 99 Kristlik Frysk Selskip 67, 69, 104, 106, 185 Kul, De 155

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Kunst Kweekt het menschelijk Geluk 28 Kwatrinen 77, 94-95, 117, 124, 164, 177, 183 Lânrjochten, 24 16 Lex Frisionum 12-14 Lieteboek(en) 47, 51 Ljouwerter Toaniel Selskip 59, 67, 119 Oarkonden, Aldfryske 16-17 Oarloch (= Twadde Wrâldoarloch) 5, 25, 75, 111, 114, 120-121, 154, 160, 167, 169, 171, 173, 184, 186

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer 209

Obe Postmapriis 187 Och mocht het rysen 19 Oera Linda Bok 58, 66 Oerkerren, sân 15-16 Oersetten 23, 79, 159, 182 Op fjouwer winen 133, 135-136 Operaesje Fers 145, 158, 187 Phantasy-roman 169 Processus Judicii 14 Promoasjefersen 27 Quatrebras 128, 130-133, 144, 151, 186 Rattelwacht, De 185 Redbad 13, 86, 99 Reiddomp 117, 119, 139 Reisferhaal 37, 140, 153, 155, 165, 169, 184 Renêssânse 18-24, 26, 67 Rjochtsteksten (Aldfryske) 13 Romantyk 8, 31-47, 59-61, 65, 67-68 Roomsk Frysk Boun 106 Runen, Aldfryske 11 Rymspreuk, Aldingelske 12 Seendrjocht (fan Usquert) 14 Simke Kloostermanpriis 187 Sjongspul(len) 55, 99, 115 Skande skande sûnde sûnde 133 Sketsen 60, 64, 70, 80, 87, 89, 91, 97, 102, 121, 127, 160, 183 Sljucht en Rjucht 50, 66-67, 69, 72, 80, 106, 185 Sonde 144-14, 177, 186 Sonnet(ten) 28, 46, 65, 77, 80, 82-84, 86-87, 91, 94, 104, 112, 117, 124, 136, 153, 177-178, 180 Spiegel van de Friese poëzie, De 158 Sprekwurden 19, 21, 29

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer Stim fen Fryslân, De 185 Strikel, De 95, 152-153, 155-156, 164-165, 171, 178, 185 Sturm und Drang 32, 36 Swanneblommen 74, 83, 185 Tachtigers (Hollânske) 61, 65, 67, 82 Teannewâdder, De 119, 133, 186 Toaniel 19-20, 44, 51-52, 55, 57-58, 60-61, 67-69, 86, 89, 92, 102, 104, 106, 108, 119, 121, 144, 149-151, 157, 159, 175, 184 Tredde ‘need’ (út 2de lânrjocht) 14, 16 Trotwaer 143-146, 153, 155, 158-160, 172, 175, 177-178, 180, 184, 186 Tsjerne...... , De 89, 93, 97, 111-112, 114, 130, 135, 138, 144, 153, 155, 160, 172, 186 Tsjûgenis 91, 185 Vredeman-lietsjes 20 Vrije Fries, De 32, 185 Waatze Gribberts Bruyloft 27-28, 30 Wassenberghers 32, 37 Wilkerren fan 'e Sânwâlden 15-16 Wilkerren fan de Opstalsbeam 17 Winterjûnenocht 52, 55, 57, 58, 64 Woutir in Tialle 20-21 Yn ús eigen tael 67, 104, 185

Klaes Dykstra & Bouke Oldenhof, Lyts hânboek fan de Fryske literatuer