48 49 MAKALE MAKALE

Tamir, Tadil ve Tarih: Turgut Cansever Restorasyonlarının Anlamsal İçeriği

Halil İbrahim Düzenli

MAKALENİN ADI Tamir, Tadil ve Tarih: Turgut Cansever maç, Tanım, Kapsam, Evi Restorasyonu (Salacak, 1968-71), Restorasyonlarının Anlamsal İçeriği Yöntem Tollu Evi Restorasyonu (Süleymaniye, Repair, Renovation and History: The Content of Turgut Cansever’s Restoration Projects A Kelime kökenleriyle 1988, F. Cansever ile), Caner-Zerrin MAKALENİN TÜRÜ Araştırma Makalesi kurulan anlamsal ilişkilere Şaka Evi Restorasyonu (Rumelihisarı, MAKALENİN KODU EgeMim, 2020-4 (108); 48-55 MAKALENİN YAZARI Halil İbrahim Düzenli, Dr. Öğretim göre “onarma, diriltme, hayatına 1988, F. Cansever ile), Güner-Haydar Üyesi, Samsun Üniversitesi Mimarlık ve Tasarım hayat katma” anlamlarına gelen Akın Yalısı Restorasyonu (Vaniköy, Fakültesi “tamir” ile “ayarını yerine getirmek, 1989-91, E. Öğün ile), Hadi Bey Yalısı MAKALENİN GÖNDERİM TARİHİ 15.07.2020 MAKALENİN KABUL TARİHİ 11.08.2020 dengelemek” anlamındaki “tadil” Restitüsyonu ve Restorasyonu (Kandilli, YAZAR İLETİŞİM BİLGİSİ halilibrahim.duzenli@samsun. kelimeleri hayat-nesne ilişkilerini 1994-99, E. Öğün ile), Recep Sefer Evi edu.tr yorumlamaya başlamak için verimli Restorasyonu (Kadırga, 2004, E. Öğün ORCID 0000-0002-7566-5926 bir anlama zemini oluşturmaktadır. ile). ÖZET Türkçe’deki “tamir” ve “tadil” kelimeleri etimolojik Mimarlık söz konusu olduğunda bu Bu makalede amaç Cansever ve kökenleri itibarıyla çağrışımları oldukça fazla olan kelimelerdir. Mimar Turgut Cansever’in restorasyon anlama çerçevesine tarih kavramı restorasyon işleri bağlamında tamir projeleri ise bu kavramların mimarlık aracılığıyla da eklenebilir. Daha çok eskiden var ve tadil kavramlarını tartışmaktır. açıklanması için uygun araştırma malzemeleri olarak olana yapılan müdahaleyi imleyen Tarih kavramı ise bu tartışmanın arka gözükmektedir. Böylelikle bugün daha çok teknik bir iş olarak algılanan “restorasyon” tartışmaya tamir ve tadilin, tarih kavramıyla planında yer alan bir yön verici olarak açılabilecektir. Makalede Cansever’in 1949’dan 2004 bu şekilde genişletilmesi; mimarlık konumlandırılmaktadır. Diğer bir amaç, yılına kadar sırasıyla tasarladığı Sadullah Paşa Yalısı, Çürüksulu Yalısı, Ertegün Evi, Tollu Evi, Şaka Evi, Akın eserinin zamansal, zaman-ötesi Cansever’in üzerinde fazla durulmamış Yalısı, Hadi Bey Yalısı ve Recep Sefer Evi ‘nden orijinal konumunu belirlemede önemli olan restorasyon projelerini dikkatlere görseller; Cansever’in söylemi ve uygulama ayrıntıları bir rol üstlenebilir. Konu hakkında sunmaktır. Bu amaçlar doğrultusunda irdelenmiştir. ANAHTAR KELİMELER tamir, tadil, tarih, restorasyon, Turgut derinlemesine bir araştırmanın verileri makale boyunca irdelenecek ve Cansever mimar öznelerin söylemlerinde ve sınanacak temel önermeler şu mimarlık pratiklerinde bulunabilir. Bu şekildedir: bağlamda mimar Turgut Cansever’in • Tarih, Cansever için hem geçmişe zaman/tarih kavramına yüklediği dönük, hem bugün var olan hem de anlamı onun söylemi ve restorasyon/ geleceğe miras kalacak bir olgudur. tamir/tadil projeleri üzerinden O, tarihi, birbirinden kopuk fragmanlar okumak anlamlı görünmektedir. olarak ele almaz, bütüncül bir yorumla Turgut Cansever’in ilk mimarlık birleştirir. “Restorasyon” projeleri bu işi 1949 tarihli Sadullah bakış tarzını ortaya çıkaracak önemli Paşa Restorasyonu’dur. Bu iş araştırma malzemeleridir. aynı zamanda Türkiye’nin ilk • Cansever için restorasyonun yeni restorasyonlarındandır. Kendisine bir tasarımdan farkı yoktur. Çünkü uluslararası ün kazandıran bir her ikisi de mimari üretim aracılığıyla diğer işi, Ege Bölgesi’nde yer dünyayı “onarma, hayata hayat katma, alan (Muğla-) Ahmet ayarını yerine getirme, dengeleme” Ertegün Evi ise 1971-73 yılına uğraşısıdır. tarihlenmektedir. Cansever’in • Cansever’in restorasyona bakışı bunlardan başka 1968’den 2004’e sadece materyal (maddi) ve teknik kadar İstanbul’da gerçekleştirdiği bir uğraş değildir. O restorasyon altı adet restorasyonu daha vardır: aracılığıyla immateryal (madde-ötesi) Çürüksulu Yalısı/Muharrem Nuri Birgi olanı ortaya çıkarmak niyetindedir.

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 48 49 MAKALE MAKALE

Hem toplumu, hem çevreyi hem de mimari nesneyi yukarıdaki anlamları itibarıyla “tamir” ve “tadil” etmek için yola çıkmaktadır. Turgut Cansever’in “tamir”, “tadil”, “restorasyon” kavramına yüklediği anlam çeşitli araç ve yöntemlerle ortaya çıkarılmaya ve yorumlanmaya çalışılacaktır. İzlenecek yol ve yöntem şöyledir: Yazılı eserlerindeki ifadeleri, özellikle yukarıda belirtilen eserler hakkındaki açıklamaları söylem Çevresinde Düşünceler” (Cansever, ÜSTTE Sadullah Paşa Yalısı’nın Turgut analizine tabi tutulacak; projelerle ilgili 1997b: 67-75) metinleri dikkate Cansever restorasyonundan önceki ve sonraki hâli (Resim 1, 2) orijinal eskizleri üzerinden, mekansal ve değerdir. Son olarak da kendi yaptığı biçimsel kurgularına dönük semantik restorasyon projelerini açıkladığı ALTTA Turgut Cansever ve Abdurrahman Hancı tasarımı Büyükada Anadolu Kulübü analizler yapılacak; orijinal görsel “Sadullah Paşa Yalısı Restorasyonu” Oteli ahşap kafesli cephesi (Resim 3, 4) belgeler yorumlanacaktır. Makale (Cansever, 1983: 7), “Salacak’ta boyunca kullanılan bütün görseller Çürüksulu ya da Birgi Yalısı” (Cansever, Turgut Cansever Mimarlık Bürosu’nda 1994a: 67-72; 1998a: 61-65), “Tarih- bulunan Cansever Arşivi’nden alınmıştır. Bugün-Gelecek: Ertegün Evi” Arşivde yapılan çalışmalar bir görsel (Cansever, 1992: 175-178), “Çırağan özet şeklinde sunulmuştur. Sarayı” (Cansever, 1983: 46), “The Yağcılar Hanı Restoration Project” Tamir-Tadil-Tarih vs. Düşünce- (Cansever, 1981: 92-93), “Topkapı Eskiz-Uygulama Projesi Hakkında” (Cansever, 1998: 1920 yılında ’da doğan, 2009 39-44) metinleri önemlidir. yılında İstanbul’da vefat eden Turgut İstanbul Devlet Güzel Sanatlar Cansever yaklaşık 60 yıllık mimarlık Akademisi’nden 1946 yılında yüksek pratiğinde bugüne kadar bilinebilen 87 proje üretmiştir. Bu projelerden yaklaşık üçte biri uygulama imkânı TARİH, CANSEVER İÇİN HEM GEÇMİŞE bulabilmiştir (Düzenli, 2019: 100). Bir “DÖNÜK, HEM BUGÜN VAR OLAN HEM “düşünce adamı ve mimar” olarak Cansever’in düşüncelerinin toplu DE GELECEĞE MİRAS KALACAK BİR olarak bulunabileceği kendi metinleri OLGUDUR. O, TARİHİ, BİRBİRİNDEN KOPUK (Cansever 1981, 1983, 1992, 1994, 1995, 1997a, 1997b, 1998, 2005, 2010a, 2010b; FRAGMANLAR OLARAK ELE ALMAZ, Mimar, 1983; Tanyeli ve Yücel, 2007) BÜTÜNCÜL BİR YORUMLA BİRLEŞTİRİR oldukça fazladır. ” Turgut Cansever’in doğrudan restorasyon hakkındaki düşüncelerini barındıran yazılarını ise üç kategoriye ayırmak mümkündür. İlk olarak, genel anlamıyla restorasyon düşünceleri “Mimarlık Mirasımız ve Kültürümüzün Geleceği” metni (Cansever, 1997b: 189-194; 1992: 31-39) ve ayrıca tamamlayıcı bir metin olarak “Büyük Tarihi Anıtların ve Sitlerin Korunması, Restorasyonu Hakkında Not” metninden (Cansever, 1998: 261- 267) çıkarsanabilir. İkinci olarak bir uygulama hakkındaki restorasyon eleştirileri olan “Sultanahmet Camii Kalem İşleri Restorasyonu Hakkında” (Cansever, 1994: 73-76; 1998a: 57-59), “Çukurçeşme Hanı Restorasyon Projesi Vesilesiyle” (Cansever, 1998a: 67-70), “İmam Buhârî Türbesi Restorasyonu 50 51 MAKALE MAKALE

ve sonrasında binaya eski karakterini kazandırma konularında özetle şunları söylemektedir: “Sadullah Paşa Yalısı’nın benden restorasyonunu istediler. Doğrusu benim için akıl almaz bir şeydi, bir mesleğe başlarken çok önemli bir iş yapmak (…) Binanın taşıyıcı sistemi çürümüş, tavanları çürümüş, çökme sonucunda (…) [oluşan seviye farklarını düzetmek için] aklı başında bir usta ile kırk kadar krikoyla binayı kaldırdık. Binayı sağlamlaştırdıktan sonra, binaya yetmiş sene içinde ilave edilmiş tamamen seviyesiz ekleri yıkarak binaya asli, zaten mevcut olan Osmanlı merkezi sofalı bina karakterini kazandırdık. İnsanın bütün dünyaya açık olma hakkına ait asli İslami inancına tekabül eden Türk ev planı şemasının en gelişmiş biçimini, bir kasır planı biçimini tekrar vücuda getirmiş olduk” (Trt Arşiv, 2020). Cansever 1951 yılında Abdurrahman Hancı ile birlikte, bir başka önemli projesi olan Büyükada Anadolu Kulübü Oteli yarışmasını kazanmış, uygulamasını gerçekleştirmişti. Aynı yıllara denk gelmesi açısından her iki yapıyı anlatırken kullandığı ifadeleri karşılaştırmak anlamlıdır: “İlk görülebilecek büyüklükteki işim Sadullah Paşa Yalısı restorasyonu oldu. Rahmetli Mazhar Şevket İpşiroğlu, benim o proje ile ilgilenmeme imkân verdi. Yalı, Türkiye’de ilk restore edilen ahşap binaydı, neredeyse. Bundan evvel restore edilen bir başka ahşap bina hatırlamıyorum. 1949 senesi yazında başladı, 1951’de tamamlandı. Keza 1951’de Anadolu Kulübü Büyükada Binası bir taraftan modern teknikler, modern fonksiyon meselelerini içeren mimar olarak mezun olan Cansever, olmuş, fakat hem mimarlık mirası hem bir çözüm olurken, diğer taraftan da, bu tarihlerde Yapı, Türk Evi, Türk de akademik nitelik olarak bir yol kat meselâ mahremiyet düşüncesinin Bahçeleri kitaplarında Sedad Hakkı etmiş olan 29 yaşındaki genç mimar, Osmanlı dünyasındaki çözümlerinden Eldem’in yardımcılığını yapmıştır. meslek pratiğine son derece önemli hareket ederek, binanın bir cephesinde 1947 yılında Felsefe Arkivi Dergisi’nde bir yapı olan Sadullah Paşa Yalısı bu unsurların büyük ölçüde yer alması sanat tarihçisi Ernst Diez’in Türk Restorasyonu (Çengelköy/İstanbul) neticesini verdi. Anadolu Kulübü Binası, Sanatı kitabını değerlendiren bir metin ile başlamıştı. Bu yapı aynı zamanda, benim bütün meslek hayatımda devam yayınlamıştı. Bu metin literatürdeki ilk kendi ifadesiyle, “Türkiye’de ilk restore eden bir taraftan aktüel, modern çağ metnidir. 1949 yılında ise “Selçuklu ve edilen ahşap bina”dır. Uygulaması meseleleri ile tarih ve gelecek arasında Osmanlı Mimarisinde Üslup Gelişmeleri: 1949’un yaz aylarında başlamış olan köprüler kurma çabası oldu” (Cansever, Türk Sütun Başlıkları” teziyle İstanbul yapı, 1951 yılında tamamlanmıştır. Bu 1997a: 174). Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi restorasyondan kazandığı parayla Bu iki yapı biçimsel dilleri Sanat Tarihi Bölümü’nden doktora kapsamlı bir Batı Avrupa gezisi yapmış, bakımından birbirinden ayrı gibi ünvanı almıştı. 1949 yılı Cansever’in Rene Coulon bürosunda çalışmıştır görünse de, esasında Cansever için aynı mimarlık pratiği açısından bir başlangıç (Ayrıntılı bilgi için bkz: Sönmez şekilde ele alınmaktadır. Restorasyon olarak görülebilir. Mimarlık eğitimini ve Selçuk: 2016). Sadullah Paşa projesi olan Sadullah Paşa Yalısı “bir bitirdiğinden bu yana henüz üç yıl Yalısı’nın harap hâli, sağlamlaştırma büyük şemayı keşfetme”, pencereler

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 50 51 MAKALE MAKALE

SOL ÜSTTE Cürüksulu Yalısı restorasyonunda içten-dışa, dıştan binaya bakışlar (Resim 5-12)

SOLDA Turgut Cansever tasarımı ve uygulaması Göztepe Apartmanları (Resim 13-17)

aracılığıyla “sonsuzluğa açıklık” gelerek oluşturdukları bütünlük, hem Amerikan menfaatler çatışması prensibi olarak kodlanırken; Anadolu Kulübü farlılığı hem birliği ucu açık biçimde yerine ‘karşılıklı hakların korunması’ Oteli modernist planimetrisine arka çeşitlendirmektedir. Ev, yalı, yeni bina, ile bir başka prensip üzerinde gelişti. cephenin tamamını kaplayacak biçimde restorasyon; adı her ne olursa olsun Hiçbir çatışmaya yol açmadan bina entegre edilen ahşap kafeslerle “tarih mekânın potansiyelini ortaya çıkarmak tamamlandı. O günlerde, Kahn’ın ve gelecek arasında köprüler kurma” Cansever söyleminin başat unsurudur ‘Mimarî, tasarım ve inşaat süreci niyetindedir. Sadullah Paşa Yalısı’nda (Resim 5-12). içerisinde ortaya konulan tavırların düzelttiği planimetri ve kendince Çürüksulu Yalısı Restorasyonu’nun meydana getirilen ürüne yansımasıyla yeniden kurguladığı pencerelerdeki bir başka yönüne değinilebilir. teşekkül eder’ sözlerini okudum. Bunun tekil güneş kırıcılar (Resim 1, 2) ile Cansever, aynı yıllarda İstanbul’da ne kadar ehemmiyetli olduğu beni Anadolu Kulübü Oteli’nin çoklu ve tasarladığı yeni Göztepe Apartmanları etkiledi. O dönemde Çürüksulu Yalısı’nı standart hâle getirilmiş kafes sistemi ile Çürüksulu Yalısı’nı aynı bağlam restore ettim. Bu çalışma, binanın (Resim 3, 4); bir taraftan eskiyi tamir/ içerisinde zikredebilmektedir. Bu durum içerisinde yaşayacak insanla tasarımcı tadil ederken onu yeniye açmakta, tıpkı Sadullah Paşa Restorasyonu’nu arasındaki ahenkli diyaloğun bir örneği diğer taraftan yeniyi kurgularken anlatırken Anadolu Kulübü Oteli oldu. Ertegün Evi aynı şekilde çok kısa onu eskiyle bir ilişkiye sokmaktadır. tasarımına değinmesi gibi manidardır. konuşmalar ve tam bir mutabakat ile Tamir ve tadil kelimelerin anlamlarıyla “İnsanın çevresi ile bağlarını gerçek bir mimarın evi kullanana nasıl büyük bağlantılı olarak binaların “hayatına bağlar hâline getirmenin yolları nedir?” katkılar yapma imkânını verdiğini hayat katmakta” ve “ayarını yerine diye sorar ve bu kez konuşmasının gösterdi bana. Bu çerçeve içerisinde getirmektedir”. bağlamı “kullanıcı-tasarımcı arasındaki mimarî için düşünürken, şimdi üzerinde Cansever’in ikinci restorasyon işi ahenkli diyalog”tur. Özetle şunları çalıştığımız Demir Evleri projesine Çürüksulu Yalısı/Muharrem Nuri Birgi söylemektedir: “1964-68 arasında, başladık” (Tanyeli ve Yücel, 2007: 189- Evi Restorasyonu (Salacak/İstanbul, şehir içinde kısmen ayrık nizam 190) 1968-71)’dur. Yapıyı Sadullah Paşa yapıların taklit edildiği yerlerde yapı Bir mekânın kullanıcısının o Yalısı gibi ele almaktadır. Restorasyon sürecine biraz rasyonellik kazandırmak mekânı içselleştirmesi ile bina öncesi ve sonrası çizimlere bakılarak ve tekrarlanabilen standartlar ve maliyetlerinin düşürülmesi Cansever’in anlaşılabilmektedir. Yapı fazlalıklarından prefabrike mimarî elemanlar tasarımına daima gündeminde olan konulardır. arındırılmakta ve “asli” karakterine bir giriş olmak üzere bir apartman Özellikle 1960’lardaki arayışları bu döndürülmek istenmektedir. Diğer projesinde bunu tatbik ettim. Bu yönüyle ön plana çıkmaktadır. Bir taraftan, Üsküdar’dan tarihi yarımadaya projeler Mimarlık dergisinde, 1967-1968 yalı olan Çürüksulu ile bir apartman doğru Kız Kulesi’nin de kadraja yıllarında yayınlandı. Tabiî, bu binaların, olan Göztepe projesi aynı dönemin girdiği İstanbul Boğaz manzarası kullanım şekli beni düşündürmeye eserleridir. Göztepe’deki standart ile insanın bedenen ulaşabileceği başladı. Bunlardan bir tanesi, elemanlarla maliyeti azaltma arayışı yalının arka bahçe arasında bir Göztepe’de bir mahalle arasındaydı. (Resim 13-17) neyse Çürüksulu’daki “arayüz” olan bina kendi mekânsal Yaptığımız işte çalışan ustalar buradan arayışları öyledir. Mimar Emine Öğün ve biçimsel karakterinin yanında ev alırlar diye düşünüyorduk. Fakat onun bu yönünü Çürüksulu özelinde diğer iki mekânsallığı da bünyesine bir mühendis ve bir film rejisörü şu şekilde vurgulamaktadır: “Babamın katmaktadır. Dolayısıyla, Cansever’in buradan ev alınca, diğerleri almaktan restorasyonda tavrı, mevcut malzemeyi kurgusunda iç-dışa, dış da içe üstünlük vazgeçtiler. Dolayısıyla, ‘İnsanın çevresi sonuna kadar değerlendirmek ve en kurmamakta, her biri birer “ferdiyet” ile bağlarını gerçek bağlar hâline ekonomik sonuca ulaşmak. Muharrem olarak bir bütün dünya oluşturmaktadır. getirmenin yolları nedir?’ sorusu beni Nuri Birgi [Çürüksulu Yalısı] evinin Cansever’in genel söylemine bakılarak ilgilendirmeye başladı. Karşıma çıkan restorasyonu 1971’de 950 bin liraya değerlendirildiğinde, onun insana üç fırsat 1960-66 yılları arasındadır. tamamlandı. Muharrem Bey çok yüklediği anlamı mekân üzerinden İlk çalışma 1951 yılında başlamıştı. sempatik bir adamdı, ‘babanız bir de anlamlandırdığı söylenebilir. Orada mal sahibiyle ve usta gruplarıyla sihirbaz, bir sihirbaz’ demişti bu maliyet Farklılıkları olan fertler bir araya ilişkimiz, bugünkü konvansiyonel karşısında” (Onay, 1991: 97).

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 52 53 MAKALE MAKALE

SOLDA Ahmet Ertegün Evi restitüsyonu, temel yaklaşımı ve planların son hali (Resim 18)

SOL ALTTA Ahmet Ertegün Evi ön cephesi, eski yapı ile bahçe arasındaki yeni ek mekân, bahçe (Resim 19-21)

Ahmet Ertegün Evi bahçe cephesinde yer alan ek yapının biçim araştırma eskizleri (Resim 22)

Kentsel konumları itibarıyla arşivinde bulunan, yapıya eklenen bu İstanbul’un en görünür iki yalısının 20 yeni strüktürün bir kısım eskizleri bir yıl arayla gerçekleştirdiği restorasyon araya getirildiğinde, biçim araştırmasının uygulamaları Cansever’in tarih ve bazen tonoza, bazen düz çatıya, bağlam ile kurduğu ilişki açısından çok bazen sadece açılık-kapanır pencere önemli projeleridir. Kronolojik olarak kapaklarına ya da ahşap gölgeliklere, bazı bunlardan hemen sonra gelen Ahmet durumlarda ise çatı formuyla kapakların Ertegün Evi (Bodrum, 1971-73) projesi çeşitli kombinasyonlarının araştırıldığı ise Cansever’e 1980 yılında Ağa Han görülebilir (Resim 22). Buradan yola Mimarlık Ödülünü de kazandıracak olan çıkarak, Cansever’in yaygın uygulama bir başyapıt niteliğindedir. Ertegün anlamında sadece restorasyon yapmadığı, evi üzerine Cansever çokça açıklama mekân, strüktür ve form olarak sürekli yapmış, üzerine yazılar yazılmıştır. geçmiş-bugün-gelecek bağını sorguladığı Fakat nitelikli bir topluluk tarafından söylenebilir. Ayrıca iç mekânda mermer yazılmış Ağa Han ödül jürisinin ödül zemin döşemelerinin (Resim 23, 24) ve gerekçeleri metni projeyi anlamak duvar çini kaplamalarının (Resim 25-26) için önemli ipuçları barındırmaktadır. son derece titiz ve bir bölü bir ölçekte Restorasyon öncesinde, tavanları çizilmiş olması, esasında bu bağın sadece çökmüş, bazı duvarları yıkılmış şekilde ana kararlarda değil, en küçük yapı harap iki evden oluşan Ertegün Evi’nde elemanı ve malzemesi için de araştırıldığını Cansever’in asli müdahalesi bu iki evi göstermektedir. Cansever bu tür bütün birleştirecek lineer bir başka strüktür tasarım kararlarını alırken kendisini tasarlamak olmuştur. Evin bahçe herhangi bir zamana bağlı hissetmemekte cephesinde yer alan bu strüktür eski ve geçmişten gelen bir takım unsurları evlerin taş yapısının aksine bugünün özgürce tasarımına ilave etmekte ve malzemesi olan betonarme iskelet yeniden yorumlamaktadır. Ertegün Evi sistemiyle yapılmıştır. Geçmiş-bugün aynı zamanda Cansever’in meşhur projesi arasında malzemeden kaynaklı Demir Tatil Köyü’nün ilk araştırmaları bir ayrım koyan Cansever, mekân olarak görülebilir. Demir projesi doğa, örgütlenmesi bağlamında ise her kültür ve mimarlıkta geçmiş olan ile ortak iki yapı grubunun birbirinin içinde yaşam (symbiosis) bağlamında önemli bir ve sürekliliği okunacak şekilde yer örnektir (Gür, 2016). almasını sağlamıştır. Bu strüktürün Turgut Cansever 1988-1991 yılları bir başka fonksiyonu evin kapalı arasında ikisi Feyza Cansever ile bir tanesi hacimleriyle, bir “cennet bahçesi” Emine Öğün’le birlikte olmak üzere üç olarak anlattığı ev bahçesi arasında restorasyon projesi daha yapmıştır. Tollu bir arayüz oluşturmasıdır (Resim 18). Evi Restorasyonu (Süleymaniye, 1988, Sadullah Paşa ve Çürüksulu tasarımına F. Cansever ile) ve Caner-Zerrin Şaka benzer bir kurguyu Ertegün’de görmek Evi Restorasyonu (Rumelihisarı, 1988, F. mümkündür. Cansever’in kurgusunda, Cansever ile) (Resim 27-31) ilk üç işine strüktüre eklenen ahşap kafeslerin göre daha küçük metrekareli konutlardır. açıldığı durumda bahçenin “cennet” Güner-Haydar Akın Yalısı Restorasyonu niteliği iç mekâna akmaktadır (Resim (Vaniköy, 1989-91, E. Öğün ile) (Resim 19-21). Bu yolla hem geçmişi hem de 32-34) ise adından da anlaşılacağı bugünü bir araya getirme uğraşısından üzere büyük ölçekli bir iştir. Ne var ki, bahsedilebilir. Cansever için işin ölçeğinin büyüklüğü Geçmiş ve bugün arasındaki ya da küçüklüğü meselelere yaklaşımı bağlantının eskizler aracılığıyla bakımından fark etmemektedir. araştırılması Ertegün Evi’nde daha “19. yüzyıl başına tarihlenen yığma fazla göze çarpmaktadır. Cansever kâgir bir yapı olan ve biçimsel tercihler

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 52 53 MAKALE MAKALE

SOLDA Ahmet Ertegün Evi oturma salonu mermer döşeme planı ve fotoğrafı (Resim 23, 24)

Ahmet Ertegün Evi çini kaplama çizimi ve uygulama fotoğrafı (Resim 25,26)

ALTTA Caner-Zerrin Şaka Evi çizim ve fotoğrafları (Resim 27-31)

bakımından daha önceki işlere nazaran Bir restorasyon projesi için bu denli alınan kadar, hatta bazı durumlarda farklılık gösteren yapıda da yine temel çok sayıda eskiz üretimi çok fazla inşaat aşamasında dahi yapılan yaklaşım yapıyı “asli plan düzenine görülen bir durum değildir. Hadi Bey eskizler sürekliliği olan, ucu açık bir kavuşturmaktır”. Caner-Zerrin Şaka Yalısı’nın plan araştırmaları, bahçe tavra da işaret eden bir olgu olarak ve Tollu Evi’nde de durum benzerdir. eskizleri, biçim arayışları tıpkı binayı görünmektedir. Bu noktada şöyle bir Bu iki ev konum olarak diğerlerine sıfırdan üretmek gibi bir tavra işaret soru sormak anlamlı görünmektedir: göre doğrudan deniz kıyısında değil, etmektedir. Tıpkı restorasyon dışındaki Sınırları belli bir bina ve çevresel mahalle içerisindedir. Her projede tasarımlarındaki gibi Cansever’in arşivi bağlamı için bu kadar eskize gerek plan araştırma eskizlerinin çokluğu her tasarım için üretilmiş yüzlerce var mıdır? Cansever için gerek vardır. Cansever’in önemli bir tasarım tavrıdır. eskizle doludur. Projelerin ana kararları Bu örneklerden yola çıkarak onun Bunun anlamını aşağıda irdelenecek olan, sonraki restorasyon projeleri üzerinden daha açık bir şekilde görmek mümkündür. Cansever’in Sadullah Paşa, Ertegün ve Çürüksulu restorasyonlarına benzer önemli bir diğer işi Hadi Bey Yalısı Restitüsyonu ve Restorasyonu (Kandilli, 1994-99, E. Öğün ile) projesidir. Bu proje üzerinden Cansever’in herhangi bir restorasyon projesini düşünürken ürettiği yüzlerce eskizin anlamı üzerinde düşünülebilir (Resim 35, 37, 39). Bir yalı büyüklüğünde olmayan, nispeten küçük bir parselde yer alan Recep Sefer Evi Restorasyonu (Kadırga, 2004, E. Öğün ile) eskizleri de (Resim 36, 39) bu duruma örnek verilebilir. Eskiz Cansever için adeta düşüncenin kendisidir denebilir. Daha doğru bir ifadeyle, düşünce sadece zihinsel bir durum olarak kalmaz, kâğıt düzlemi üzerindeki aynı noktada çok fazla sayıda yapılan eskizler ile ete kemiğe bürünmeye başlar. Öyle ki, eskizler artık düşünce ile bir bütün oluşturur. Ortografik çizimlerin soğuk dilinden bambaşka bir niteliğe bürünür.

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 54 55 MAKALE MAKALE

SOLDA Güner-Haydar Akın Yalısı (Resim 32-34)

Ahmet Ertegün Evi çini kaplama çizimi ve uygulama fotoğrafı (Resim 25, 26)

ALTTA Turgut Cansever restorasyonundan sonra Hadi Bey Yalısı (Resim 35)

Recep Sefer Evi plan araştırma eskizleri ve restorasyon projesi (Resim 36) yeni tasarım ile restorasyon arasında tavrı var gibi geliyor bana. Hepimiz mezcetme şeklinde ele alıyor. Bu, bir fark gözetmediği, yeni tasarımla bunu yaşıyoruz mutlaka. Bir şeyleri fark aslında mimarisinde de görülüyor, da restorasyonla da eskiyi “tadil” ve ediyoruz, sonra o kayboluyor, adeta yaptığı restorasyonda da görülüyor. “tamir” etmek istediği söylenebilir. terk ediliyor, ondan sonra bir başka Daha erken dönem restorasyonlarında, vesileyle tekrar gündeme geliyor. Bu mesela Sadullah Paşa Yalısı’nda ‘İşte Değerlendirme ve Sonuç defa ona yeni bir ışık altında, yeni bu da bir dönemin tanığıdır; muhafaza Turgut Cansever’in yukarıda açılardan bakıyoruz. Yapılışında bile edelim’e karşı, ‘Hayır, ben bunu öyle ayrıntılandırılan sekiz adet yalı/ belki içerisinde olmayan güzellikler görmüyorum; tanığıysa bile çok makbul konut restorasyonunu toplu olarak görüyoruz, atfediyoruz. Yeniden bir tanık değil, burada ben kendi değerlendirmek için öncelikle onun inşa ederek ilerliyoruz. Doğrusu, tanıklığımı böyle bir şey yapacağım’ “restorasyon” kavramı hakkındaki yakın zamanda Konfüçyüs okurken diyor” (Tanyeli ve Yücel, 2007: 105). temel görüşlerine değinmek gereklidir. bu beni ilgilendirdi. ‘Büyük bilgi’den Uğur Tanyeli ise Cansever’in “geniş bir Cansever “restorasyonu” sadece bina bahsediyor. ‘Eski insanların büyük kapsayıcılığı olduğu”nu söylemekte ya da nesneyi ilgilendiren bir mesele bilgisi kaybolduğundan beri insanlık ve eklemektedir: “(…) her seferinde olarak görmemekte, tamir ve tadil büyük ıstıraplar içerisinde yaşıyor. Ben konuttan kente, restorasyondan yeni kelimelerinin etimolojik anlamlarında eski insanların büyük bilgisini insanlara yapı inşaatına, geleneksel teknikleri olduğu gibi neredeyse bir yaşam tekrar mesut bir hayat sağlayabilmek kullanmaktan en güncel teknolojilere, felsefesi olarak tanımlamaktadır. için yeniden bulmayı ve hayata kendisi için fiziksel çevre var edilen Uzunca bir alıntı yapılacak olursa geçirmeyi, yapılacak ilk iş addediyorum’ insanın mekân kavrayışından uzmanın Cansever’in yaklaşımı daha kolay diyor. Galiba, felsefede de hep geçmiş ideolojik konumuna dek, insanın var anlaşılabilir: “(…) restorasyonu, binanın düşünce akımlarının geldiği noktaya ettiği her şeyi, hem artifaktları, hem de restore edilmesinin ötesinde, ona da bakmak ve oradan ileriye doğru kavramları kapsayan bir vizyon üretir” temel teşkil edecek, daha büyük bir adım atmak yanında, daha büyük (Tanyeli ve Yücel, 2007: 21). yaklaşım olarak da tartışmamızda girişimlerden, bir nevi restorasyon Cansever’in söylemi, Yücel ve yarar olur belki. Bana öyle geliyor ki, girişimi addedilebilecek girişimlerden Tanyeli’nin yorumları, sekiz adet yalı/ Fransız İhtilali’nin arkasından gelen de söz etmek mümkün gibi gözüküyor” ev restorasyonu projesinin daha Restorasyon gibi yahut daha küçük (Tanyeli ve Yücel, 2007: 105). yakından analizi göstermektedir ölçekte, bizim yeniden iyileşmeleri Atilla Yücel onun bu düşüncelerini ki, Cansever bilindik anlamda bir nasıl kurarız tarzında araştırmalarımız şöyle yorumlamaktadır: “Turgut Bey’in “restorasyon” yapmamaktadır. O gibi, büyük ölçekli restorasyonun restorasyonu, birtakım nesnelerin bir nesne olarak yapıyı “onarmakta”, ötesinde, her insanın kendi dünyasında verilen birtakım kararlarla somut varlığını “diriltmekte”, kendinden de bir yaşadığı bir kendini yeniden kurmak, varlıklarını sürdürmesi olarak ya da salt şeyler katarak yapının “hayatına hayat yeniden restore etmek, daha evvel bu bağlamda görmediğini söylemesi katmakta” yani “tamir” etmektedir. ona intikal etmiş olan ve onun bir (…) Restorasyon’u, o anlamda bir Yapının ve çevrenin ona göre bozulmuş kenara itmiş olduğu şeyleri fark edip restorasyon, bir bağdaşma, bir uzlaşma, olan “ayarını yerine getirmekte”, yeniden onlara dönmek gibi bir tabii bir bütünleşme, onu da kabul etme, onu geçmiş-bugün-gelecek arasında

EGE M‹MARLIK EKİM 2020 54 55 MAKALE MAKALE

“dengelemekte”, dengeli bir konuma yerleştirmekte yani “tadil” etmektedir. Üstelik yapıdan/mimariden kalkarak bunu bütüncül bir çerçevede insan, mekân, tarih, çevre ve toplum için yapmaktadır. Cansever’in restorasyon projelerinin sonuna eklenen “restorasyon” ifadesi aslında sadece teknik bir tanım olarak görünmektedir. Restorasyonu, yeni bir projedeki yaklaşımıyla neredeyse aynı düşünüş ve eylem biçimi ile ele alan Cansever için bu tabir, deyim yerindeyse, fazlalıktır. Sadullah Paşa Yalısı Restorasyonu ya da Ertegün Evi

Restorasyonu demek yerine “Sadullah ÜSTTE Turgut Cansever’in Hadi Bey Yalısı bahçesinin mekân Paşa Yalısı”, “Ertegün Evi” demekle organizasyonuna dair yaptığı araştırma eskizlerinden bazıları (Resim 37) işin içeriği ve anlamı değişmemektedir. ALTTA Recep Sefer Evi plan araştırma eskizleri ve restorasyon projesi Tıpkı Türk Tarih Kurumu, Demir Tatil (Resim 38) Köyü’nün esasında bir tarihin “tamiri”, Turgut Cansever’in Hadi Bey Yalısı plan araştırma eskizlerinden bazıları “tadili” ve de “restorasyonu” olarak (Resim 39) görülebileceği gibi.

KAYNAKLAR • Cansever, Turgut. Osmanlı Şehri. İstanbul: Timaş Yay., 2010a. • Cansever, Turgut. Sonsuz Mekanın Peşinde: Selçuk ve Osmanlı Sanatında Sütun Başlıkları. Haz., Faruk Deniz, İstanbul: Klasik Yay., 2010b. • Cansever, Turgut. Mimar Sinan. İstanbul: Albaraka Türk Yay., 2005. • Cansever, Turgut. İstanbul’u Anlamak. İstanbul: İz Yay., 1998. • Cansever, Turgut. Kubbeyi Yere Koymamak. İstanbul: İz Yay., 1997a. • Cansever, Turgut. İslam’da Şehir ve Mimari. İstanbul: İz Yay., 1997b. • Cansever, Turgut. HABITAT II Konferansı için Şehir ve Konut Üzerine Düşünceler, : HAK-İŞ Yay., 1995. • Cansever, Turgut. Ev ve Şehir Üzerine Düşünceler. İstanbul: İnsan Yay., 1994. • Cansever, Turgut. Şehir ve Mimari Üzerine Düşünceler, İstanbul: Ağaç Yay., 1992. • Cansever, Turgut. “Turgut Cansever Özel Sayısı”. Mimar-Çağdaş Mimarlık Dergisi, sayı: 4/11 (1983): 5-67. • Cansever, Turgut. Thoughts and Architecture, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1981. • Düzenli, Halil İbrahim. İdrak ve İnşa: Turgut Cansever Mimarlığının İki Düzlemi. 2. Baskı. İstanbul: Klasik Yay., 2019. • Gür, Şengül Öymen. “Nature & Culture Symbiosis: Demir Houses, Bodrum, ”, Time+Architecture Journal, (2016/3): 29-34. Son güncelleme 01 Temmuz, 2020. https://www.academia. • edu/25522181/ NATURE_and_CULTURE_SYMBIOSIS_DEMIR_ HOUSES_BODRUM_TURKEY • Onay, S. “Yakın Çevresi Cansever’i Anlatıyor”. Arredamento Dekorasyon, sayı: 29 (1991): 95-99. • Sönmez, Filiz ve Selçuk, Semra Arslan. “Seyahatler Aracılığıyla Dünyayı Görme, Seziş ve Yorumlama: Turgut Cansever Üzerine Aktif Bir Okuma / Düşünme”. Ege Mimarlık, sayı: 92 (2016): 38-41. • Tanyeli, Uğur, ve Yücel, Atilla. Turgut Cansever: Düşünce Adamı ve Mimar. İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi ve Garanti Galeri Ortak Yayını, 2007. • Trt Arşiv. “Yıllar Yollar Yüzler: Bilge Mimar Turgut Cansever”. Son güncelleme 01 Temmuz, 2020. https:// www.youtube.com/watch?v=85OX3w3BO4c

EGE M‹MARLIK EKİM 2020