Fauna Odonata Gminy Zator
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Biologii i Ochrony Środowiska Marta Boro ń Fauna Odonata gminy Zator Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem Prof. dr. hab. Wacława Wojciechowskiego Katowice 2005 Serdeczne podzi ękowania dla: Pana dr. Pawła Buczy ńskiego z Zakładu Zoologii Instytutu Biologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie za nieocenion ą pomoc w czasie powstawania pracy Muzeum w Chrzanowie oraz Urz ędu Miasta i Gminy Zator Zdj ęcie na okładce: samiec Aeshna cyanea (O.F. Müller, 1764) (fot. M. Boro ń). 2 SPIS TRE ŚCI 1. Wst ęp 4 2. Teren bada ń 5 3. Stanowiska 9 3.1. Wykaz stanowisk 10 3.2. Kategoryzacja stanowisk 12 3.3. Fotografie wybranych stanowisk 13 4. Metody 16 5. Wyniki 17 5.1. Przegl ąd gatunków 17 5.2. Analiza zbiorcza 28 5.3. Fotografie gatunków wa żek 30 6. Dyskusja 38 6.1. Czynnik decyduj ący - zbiorniki wodne 38 6.2. Inne czynniki wpływaj ące na skład gatunkowy 39 7. Porównanie 44 7.1. Obecno ść ró żnych gatunków wa żek 46 7.2. Ekspansja gatunków południowych 47 7.3. Czysto ść wód powierzchniowych 48 8. Podsumowanie 49 9. Wykaz tabel, rysunków i fotografii. 51 10. Pi śmiennictwo 53 3 1. WST ĘP Teren gminy Zator (powiat o świ ęcimski, województwo małopolskie) pod wzgl ędem wyst ępuj ących tu wa żek ( Odonata, Insecta ) jest słabo poznany. Wcze śniejsze prace prowa- dzone były jedynie w obszarach przyległych. Na Śląsku wykonano kompleksow ą inwentary- zacj ę wa żek [SAWKIEWICZ , ŻAK 1966], gdzie autorzy prowadzili swe badania przez 11 lat, na 178 stanowiskach. Do tych wyników odnosz ą si ę po prawie 40 latach nast ępni badacze, odno- towuj ąc wyst ępowanie ró żnorodno ści gatunkowej wa żek w czeskiej i polskiej cz ęś ci Górnego Śląska [DOLNÝ , MISZTA 2004]. Jedn ą z ostatnich, a tak że najdokładniejszych publikacji na temat wa żek z okolic gminy Zator jest opracowanie z Ziemi Chrzanowskiej [ ŻAK M., ŻAK W. 1981], informuj ące o wyst ępowaniu 45 gatunków. Celem niniejszej pracy jest poznanie składu gatunkowego wa żek gminy Zator i po- równanie uzyskanych wyników z danymi o wa żkach Ziemi Chrzanowskiej [ŻAK M., ŻAK W. 1981]. W pracy skupiono si ę równie ż na rozpoznaniu walorów przyrodniczych gminy, cha- rakterystyce wyst ępuj ących tu zbiorników wodnych i jako ści wód powierzchniowych. Bior ąc pod uwag ę s ąsiedztwo terenów gminy Zator z Ziemi ą Chrzanowsk ą (obszary te maj ą wspóln ą granic ę - rzek ę Wisł ę) a jednocze śnie ich ró żnice środowiskowe (wiele zró żni- cowanych zbiorników wodnych) wydaje si ę celowe przeprowadzenie bada ń faunistycznych dla poznania składu gatunkowego wa żek badanej okolicy, porównanie uzyskanych wyników z danymi z Ziemi Chrzanowskiej sprzed 20 lat, oraz ocen ę ewentualnych zmian struktury ga- tunkowej w kontek ście ró żnic środowiskowych i behawioralnych Odonata . Rozpatruj ąc ze- stawienie tych dwóch obszarów mo żna spodziewa ć si ę obecno ści ró żnych gatunków wa żek wynikaj ącej z ró żnic środowiskowych, potwierdzenia ekspansji gatunków przemieszczaj ą- cych si ę, oraz obecno ści na terenie gminy Zator gatunków zwi ązanych z czystym środowi- skiem. W niniejszej pracy, na podstawie materiału zebranego na terenie gminy Zator w latach 2003-2004 oraz bada ń przeprowadzonych na Ziemi Chrzanowskiej w latach 1975-77 [ ŻAK M., ŻAK W. 1981] weryfikowano powy ższe hipotezy. 4 2. TEREN BADA Ń Teren bada ń obejmował cała gmin ę Zator, która poło żona jest w północno-zachodniej cz ęś ci województwa małopolskiego. Pod wzgl ędem geograficznym le ży w obszarze nizinno- wy żynnym, u stóp Pogórza Karpackiego, w Kotlinie O świ ęcimskiej, w dolinie rzek Wisły i Skawy. Pod wzgl ędem geologicznym poło żona jest w Zapadlisku Przedkarpackim. Wysoczy- zny Pogórza Śląskiego i Wielickiego nale żą do płaszczowiny śląskiej zewn ętrznego fliszu Karpat [CHABER 1999b]. Wyróżnia si ę tu nast ępuj ące mezoregiony [CHABER 1999b]: - Pogórze Śląskie , na zachód od doliny Skawy (gdzie znajduj ą s ą sołectwa: Graboszyce, Ło- wiczki, Rudze, Zator), ma charakter lekko pofałdowanej wysoczyzny, o gł ęboko ści dolin nie- przekraczaj ącej 50m. - Pogórze Wielickie , po wschodniej stronie doliny Skawy (sołectwa: Grodzisko, Laskowa), tworzy szerokie garby uło żone równole żnikowo. Opada w kierunku północnym wyra źnym progiem denudacyjnym, zbudowanym z opornych piaskowców, poprzecinany licznymi jarami i w ąwozami. - Dolin ę Skawy , dziel ącą teren gminy w kierunku północ-południe (sołectwo Trzebie ńczyce). Skawa w swym dolnym odcinku jest rzek ą płaskodenn ą (szer. do 2km), płynie wzgl ędnie pro- stym korytem, uj ętym wałami przeciwpowodziowymi. W obszarze doliny, w rejonie Grabo- szyce – Grodzisko zlokalizowane s ą liczne stawy. S ą one efektem eksploatacji żwiru, obecnie pełni ą funkcje rekreacyjno – łowiskowe. - fragment Doliny Wisły , stanowi ący północn ą granic ę gminy (sołectwa: Palczowice, Podol- sze, Smolice). Przybiera ona form ę szerokiej doliny rzecznej (szer. do 12 km). Naturalnie me- andruj ące koryto rzeki ograniczone jest wałami przeciwpowodziowymi. Obszar gminy pokrywaj ą osady trzecio- i czwartorz ędowe. Najwy ższ ą warstw ę osa- dów trzeciorz ędowych stanowi ą iły krakowskie. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą piaski, gliny i żwiry. Pod nimi, na gł ęboko ści poni żej 300m, w utworach karbo ńskich znajdu- ją si ę znaczne pokłady w ęgla kamiennego. S ą to zło ża nieudost ępnione do eksploatacji. Najbardziej rozpowszechnionymi s ą utwory młodszego plejstocenu. Na wysoczyznach wyst ępuj ą one jako dyluwia i lessy. W obszarach dolin rzecznych s ą to piaski, żwiry, przykry- te glinami, mułami i iłami serii powodziowej [DOBROSKI 1986]. 5 Na omawianym terenie wyst ępuje urozmaicona pokrywa glebowa. Przyczyn ą du żej zmienno ści gleb jest ró żnorodno ść rze źby terenu i podło ża geologicznego. Wyst ępuj ą tu na- st ępuj ące jednostki glebowe: - gleby brunatne i płowe – w pasie pogórza - mady rzeczne – w pasie dolin rzecznych Na obszarze gminy zlokalizowanych jest 47 stanowisk archeologicznych obj ętych stref ą ochronn ą. Najwięcej ze śladami z epoki kamienia oraz wczesnego i pó źnego średnio- wiecza [CHABER 1999a]. Gmina Zator le ży w środkowoeuropejskiej strefie klimatycznej. Dochodzi tu do krzy- żowania si ę wpływu klimatu kontynentalnego i morskiego, jak równie ż zauwa żalne s ą wpły- wy bliskiego s ąsiedztwa obszarów górskich (ciepłe pr ądy od Bramy Morawskiej, zwi ększaj ą- ce ilo ść opadów i podwy ższaj ące temperatur ę). Dominuj ą wiatry zachodnie przynosz ące cie- płe i wilgotne polarnomorskie powietrze – główne źródło opadów. Mikroklimat gminy charakteryzuje si ę du żą zmienno ści ą i cz ęstym wyst ępowaniem anomalii, lecz nie wyst ępuj ą tu warunki ekstremalne [CHABER 1999b]. Obszar gminy nale ży do zlewni rzeki Wisły, odwadniany jest przez dolny odcinek Skawy. Obszar ten posiada wysoki stopie ń uwodnienia, charakteryzuje si ę g ęst ą sieci ą cieków wodnych, małych rzek i potoków. Znaczny obszar gminy zajmuj ą sztuczne zbiorniki wodne (20% powierzchni) o funkcji hodowlano-rybackiej [CHABER 1999b]. Dolina ta jest cz ęsto na- zywana „ Żabim krajem” lub „Dolin ą Karpia”: najwi ększe kompleksy stawów rybnych to Przeręb (500 ha) i Spytkowice (480 ha) [LEDWO Ń, KRZANOWSKI 2002]. Pełni ą one tak że funkcj ę zbiorników retencyjnych, gromadz ących wody w okresie wiosennych przyborów a oddaj ących je w czasie letniego deficytu. Rzeka Skawa to jeden z wi ększych prawobrze żnych górskich dopływów Wisły. Jej źródła znajduj ą si ę na północno – zachodnim stoku Łysej Góry. Zlewnia rzeki, licz ącej 96,4 km długo ści, to w przewa żaj ącej cz ęś ci tereny lesiste i rolnicze. Najwi ększym dopływem Skawy jest rzeka Wieprzówka. Wisła przepływa przez środek Małopolski, jest rzek ą tranzytow ą. Płynie zapadliskiem przedgórskim mi ędzy Karpatami a Wy żyn ą Małopolsk ą, poni żej Krakowa - Kotlin ą Sando- miersk ą. Wody podziemne wyst ępuj ą na obszarze gminy Zator w utworach karbonu, trzecio- rz ędu i czwartorz ędu. Teren, na którym zlokalizowany jest zbiornik wód podziemnych, zali- 6 cza si ę do obszarów wymagaj ących najwy ższej ochrony, uznano go równie ż za zbiornik od- powiadaj ący I klasie czysto ści [CHABER 1999b]. Obszary dolin rzecznych wykazuj ą niekorzystne dla zamieszkania zjawiska przyrodni- cze tj. relatywnie dłu ższego okresu zalegania mgieł i wi ększej ilo ści dni z przymrozkami. Dzi ęki du żej powierzchni wód notuje si ę wy ższ ą wilgotno ść powietrza, co z kolei wpływa na mniejsze dobowe wahania temperatury. Notuje si ę równie ż du żą , a wr ęcz uci ąż liw ą, ilo ść owadów. Teren gminy le ży w VIII krainie przyrodniczo-le śnej Karpackiej, dzielnicy – Beskidu Małego i Średniego. Ro ślinno ści ą potencjaln ą tych okolic s ą: - żyzne lasy li ściaste, grądy – na wysoczyznach Pogórza Śląskiego i Wielickiego - lasy ł ęgowe – w dolinach rzecznych, na górnej terasie zalewowej - zaro śla łozowe – w dolinach rzecznych, na dolnej terasie zalewowej. Ze wzgl ędu na du żą przydatno ść rolnicz ą gruntów (tereny rolnicze to 65% obszaru), gmina Zator jest prawie zupełnie pozbawiona lasów. Lesisto ść gminy wynosi 7,7% [CHABER 1999b]. Najwi ększym obszarem le śnym jest kompleks: Las Rudzki. Wyst ępuje tu ponadto du żo niewielkich, rozproszonych płatów le śnych, b ędących własno ści ą osób prywatnych. Zajmuj ą one tereny trudno dost ępne: w ąwozy, wci ęcia i zagł ębienia. Zbiorowiska ro ślinne wyst ępuj ące na terenie gminy Zator: 1. Zespoły ro ślin obszarów zabudowanych i upraw rolniczych, obejmuj ące zasadnicz ą cz ęść powierzchni (ro śliny synantropijne: ruderalne i segetalne). 2. Zbiorowiska le śne: - zaro śla z tarnin ą, ró żami i głogami - ł ęgi nadrzeczne - zaro śla łozowe (wikliny) - ł ęgi olszowe i wielogatunkowe - podgórski ł ęg jesionowy - gr ąd 2. Zbiorowiska niele śne: - ł ąka rajgrasowa, z bogactwem gatunków ro ślin kwiatowych - zespoły pastwiskowe 7 - szuwary turzycowe, trzcinowe i pałkowe – bardzo cenne przyrodniczo tereny.