Fauna Odonata Gminy Zator

Uniwersytet Śląski w Katowicach Wydział Biologii i Ochrony Środowiska

Marta Boro ń

Fauna Odonata gminy Zator

Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii Uniwersytetu Śląskiego pod kierunkiem Prof. dr. hab. Wacława Wojciechowskiego

Katowice 2005

Serdeczne podzi ękowania dla:

Pana dr. Pawła Buczy ńskiego z Zakładu Zoologii Instytutu Biologii Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie za nieocenion ą pomoc w czasie powstawania pracy

Muzeum w Chrzanowie oraz Urz ędu Miasta i Gminy Zator

Zdj ęcie na okładce: samiec Aeshna cyanea (O.F. Müller, 1764) (fot. M. Boro ń).

2 SPIS TRE ŚCI

1. Wst ęp 4 2. Teren bada ń 5 3. Stanowiska 9 3.1. Wykaz stanowisk 10 3.2. Kategoryzacja stanowisk 12 3.3. Fotografie wybranych stanowisk 13 4. Metody 16 5. Wyniki 17 5.1. Przegl ąd gatunków 17 5.2. Analiza zbiorcza 28 5.3. Fotografie gatunków wa żek 30 6. Dyskusja 38 6.1. Czynnik decyduj ący - zbiorniki wodne 38 6.2. Inne czynniki wpływaj ące na skład gatunkowy 39 7. Porównanie 44 7.1. Obecno ść ró żnych gatunków wa żek 46 7.2. Ekspansja gatunków południowych 47 7.3. Czysto ść wód powierzchniowych 48 8. Podsumowanie 49 9. Wykaz tabel, rysunków i fotografii. 51 10. Pi śmiennictwo 53

3 1. WST ĘP

Teren gminy Zator (powiat o świ ęcimski, województwo małopolskie) pod wzgl ędem wyst ępuj ących tu wa żek ( Odonata, Insecta ) jest słabo poznany. Wcze śniejsze prace prowadzone były jedynie w obszarach przyległych. Na Śląsku wykonano kompleksow ą inwentary- zacj ę wa żek [SAWKIEWICZ , ŻAK 1966], gdzie autorzy prowadzili swe badania przez 11 lat, na 178 stanowiskach. Do tych wyników odnosz ą si ę po prawie 40 latach nast ępni badacze, odno- towuj ąc wyst ępowanie ró żnorodno ści gatunkowej wa żek w czeskiej i polskiej cz ęś ci Górnego

Śląska [DOLNÝ , MISZTA 2004]. Jedn ą z ostatnich, a tak że najdokładniejszych publikacji na temat wa żek z okolic gminy Zator jest opracowanie z Ziemi Chrzanowskiej [ ŻAK M., ŻAK W. 1981], informuj ące o wyst ępowaniu 45 gatunków. Celem niniejszej pracy jest poznanie składu gatunkowego wa żek gminy Zator i po- równanie uzyskanych wyników z danymi o wa żkach Ziemi Chrzanowskiej [ŻAK M., ŻAK W.

1981]. W pracy skupiono si ę równie ż na rozpoznaniu walorów przyrodniczych gminy, cha- rakterystyce wyst ępuj ących tu zbiorników wodnych i jako ści wód powierzchniowych. Bior ąc pod uwag ę s ąsiedztwo terenów gminy Zator z Ziemi ą Chrzanowsk ą (obszary te maj ą wspóln ą granic ę - rzek ę Wisł ę) a jednocze śnie ich ró żnice środowiskowe (wiele zró żni- cowanych zbiorników wodnych) wydaje si ę celowe przeprowadzenie bada ń faunistycznych dla poznania składu gatunkowego wa żek badanej okolicy, porównanie uzyskanych wyników z danymi z Ziemi Chrzanowskiej sprzed 20 lat, oraz ocen ę ewentualnych zmian struktury gatunkowej w kontek ście ró żnic środowiskowych i behawioralnych Odonata . Rozpatruj ąc zestawienie tych dwóch obszarów mo żna spodziewa ć si ę obecno ści ró żnych gatunków wa żek wynikaj ącej z ró żnic środowiskowych, potwierdzenia ekspansji gatunków przemieszczaj ą- cych si ę, oraz obecno ści na terenie gminy Zator gatunków zwi ązanych z czystym środowi- skiem. W niniejszej pracy, na podstawie materiału zebranego na terenie gminy Zator w latach

2003-2004 oraz bada ń przeprowadzonych na Ziemi Chrzanowskiej w latach 1975-77 [ ŻAK

M., ŻAK W. 1981] weryfikowano powy ższe hipotezy.

4 2. TEREN BADA Ń

Teren bada ń obejmował cała gmin ę Zator, która poło żona jest w północno-zachodniej cz ęś ci województwa małopolskiego. Pod wzgl ędem geograficznym le ży w obszarze nizinno- wy żynnym, u stóp Pogórza Karpackiego, w Kotlinie O świ ęcimskiej, w dolinie rzek Wisły i Skawy. Pod wzgl ędem geologicznym poło żona jest w Zapadlisku Przedkarpackim. Wysoczy- zny Pogórza Śląskiego i Wielickiego nale żą do płaszczowiny śląskiej zewn ętrznego fliszu

Karpat [CHABER 1999b].

Wyróżnia si ę tu nast ępuj ące mezoregiony [CHABER 1999b]: - Pogórze Śląskie , na zachód od doliny Skawy (gdzie znajduj ą s ą sołectwa: Graboszyce, Ło- wiczki, Rudze, Zator), ma charakter lekko pofałdowanej wysoczyzny, o gł ęboko ści dolin nie- przekraczaj ącej 50m. - Pogórze Wielickie , po wschodniej stronie doliny Skawy (sołectwa: Grodzisko, Laskowa), tworzy szerokie garby uło żone równole żnikowo. Opada w kierunku północnym wyra źnym progiem denudacyjnym, zbudowanym z opornych piaskowców, poprzecinany licznymi jarami i w ąwozami. - Dolin ę Skawy , dziel ącą teren gminy w kierunku północ-południe (sołectwo Trzebie ńczyce). Skawa w swym dolnym odcinku jest rzek ą płaskodenn ą (szer. do 2km), płynie wzgl ędnie pro- stym korytem, uj ętym wałami przeciwpowodziowymi. W obszarze doliny, w rejonie Grabo- szyce – Grodzisko zlokalizowane s ą liczne stawy. S ą one efektem eksploatacji żwiru, obecnie pełni ą funkcje rekreacyjno – łowiskowe. - fragment Doliny Wisły , stanowi ący północn ą granic ę gminy (sołectwa: Palczowice, Podol- sze, Smolice). Przybiera ona form ę szerokiej doliny rzecznej (szer. do 12 km). Naturalnie me- andruj ące koryto rzeki ograniczone jest wałami przeciwpowodziowymi.

Obszar gminy pokrywaj ą osady trzecio- i czwartorz ędowe. Najwy ższ ą warstw ę osa- dów trzeciorz ędowych stanowi ą iły krakowskie. Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą piaski, gliny i żwiry. Pod nimi, na gł ęboko ści poni żej 300m, w utworach karbo ńskich znajdu- ją si ę znaczne pokłady w ęgla kamiennego. S ą to zło ża nieudost ępnione do eksploatacji. Najbardziej rozpowszechnionymi s ą utwory młodszego plejstocenu. Na wysoczyznach wyst ępuj ą one jako dyluwia i lessy. W obszarach dolin rzecznych s ą to piaski, żwiry, przykry- te glinami, mułami i iłami serii powodziowej [DOBROSKI 1986].

5 Na omawianym terenie wyst ępuje urozmaicona pokrywa glebowa. Przyczyn ą du żej zmienno ści gleb jest ró żnorodno ść rze źby terenu i podło ża geologicznego. Wyst ępuj ą tu nast ępuj ące jednostki glebowe: - gleby brunatne i płowe – w pasie pogórza - mady rzeczne – w pasie dolin rzecznych Na obszarze gminy zlokalizowanych jest 47 stanowisk archeologicznych obj ętych stref ą ochronn ą. Najwięcej ze śladami z epoki kamienia oraz wczesnego i pó źnego średnio- wiecza [CHABER 1999a].

Gmina Zator le ży w środkowoeuropejskiej strefie klimatycznej. Dochodzi tu do krzy- żowania si ę wpływu klimatu kontynentalnego i morskiego, jak równie ż zauwa żalne s ą wpły- wy bliskiego s ąsiedztwa obszarów górskich (ciepłe pr ądy od Bramy Morawskiej, zwi ększaj ą- ce ilo ść opadów i podwy ższaj ące temperatur ę). Dominuj ą wiatry zachodnie przynosz ące cie- płe i wilgotne polarnomorskie powietrze – główne źródło opadów. Mikroklimat gminy charakteryzuje si ę du żą zmienno ści ą i cz ęstym wyst ępowaniem anomalii, lecz nie wyst ępuj ą tu warunki ekstremalne [CHABER 1999b].

Obszar gminy nale ży do zlewni rzeki Wisły, odwadniany jest przez dolny odcinek Skawy. Obszar ten posiada wysoki stopie ń uwodnienia, charakteryzuje si ę g ęst ą sieci ą cieków wodnych, małych rzek i potoków. Znaczny obszar gminy zajmuj ą sztuczne zbiorniki wodne

(20% powierzchni) o funkcji hodowlano-rybackiej [CHABER 1999b]. Dolina ta jest cz ęsto na- zywana „ Żabim krajem” lub „Dolin ą Karpia”: najwi ększe kompleksy stawów rybnych to

Przeręb (500 ha) i Spytkowice (480 ha) [LEDWO Ń, KRZANOWSKI 2002]. Pełni ą one tak że funkcj ę zbiorników retencyjnych, gromadz ących wody w okresie wiosennych przyborów a oddaj ących je w czasie letniego deficytu. Rzeka Skawa to jeden z wi ększych prawobrze żnych górskich dopływów Wisły. Jej źródła znajduj ą si ę na północno – zachodnim stoku Łysej Góry. Zlewnia rzeki, licz ącej 96,4 km długo ści, to w przewa żaj ącej cz ęś ci tereny lesiste i rolnicze. Najwi ększym dopływem Skawy jest rzeka Wieprzówka. Wisła przepływa przez środek Małopolski, jest rzek ą tranzytow ą. Płynie zapadliskiem przedgórskim mi ędzy Karpatami a Wy żyn ą Małopolsk ą, poni żej Krakowa - Kotlin ą Sando- miersk ą. Wody podziemne wyst ępuj ą na obszarze gminy Zator w utworach karbonu, trzeciorz ędu i czwartorz ędu. Teren, na którym zlokalizowany jest zbiornik wód podziemnych, zali-

6 cza si ę do obszarów wymagaj ących najwy ższej ochrony, uznano go równie ż za zbiornik od- powiadaj ący I klasie czysto ści [CHABER 1999b]. Obszary dolin rzecznych wykazuj ą niekorzystne dla zamieszkania zjawiska przyrodnicze tj. relatywnie dłu ższego okresu zalegania mgieł i wi ększej ilo ści dni z przymrozkami. Dzi ęki du żej powierzchni wód notuje si ę wy ższ ą wilgotno ść powietrza, co z kolei wpływa na mniejsze dobowe wahania temperatury. Notuje si ę równie ż du żą , a wr ęcz uci ąż liw ą, ilo ść owadów.

Teren gminy le ży w VIII krainie przyrodniczo-le śnej Karpackiej, dzielnicy – Beskidu Małego i Średniego. Ro ślinno ści ą potencjaln ą tych okolic s ą: - żyzne lasy li ściaste, grądy – na wysoczyznach Pogórza Śląskiego i Wielickiego - lasy ł ęgowe – w dolinach rzecznych, na górnej terasie zalewowej - zaro śla łozowe – w dolinach rzecznych, na dolnej terasie zalewowej. Ze wzgl ędu na du żą przydatno ść rolnicz ą gruntów (tereny rolnicze to 65% obszaru), gmina Zator jest prawie zupełnie pozbawiona lasów. Lesisto ść gminy wynosi 7,7% [CHABER 1999b]. Najwi ększym obszarem le śnym jest kompleks: Las Rudzki. Wyst ępuje tu ponadto du żo niewielkich, rozproszonych płatów le śnych, b ędących własno ści ą osób prywatnych. Zajmuj ą one tereny trudno dost ępne: w ąwozy, wci ęcia i zagł ębienia.

Zbiorowiska ro ślinne wyst ępuj ące na terenie gminy Zator: 1. Zespoły ro ślin obszarów zabudowanych i upraw rolniczych, obejmuj ące zasadnicz ą cz ęść powierzchni (ro śliny synantropijne: ruderalne i segetalne). 2. Zbiorowiska le śne: - zaro śla z tarnin ą, ró żami i głogami - ł ęgi nadrzeczne - zaro śla łozowe (wikliny) - ł ęgi olszowe i wielogatunkowe - podgórski ł ęg jesionowy - gr ąd 2. Zbiorowiska niele śne: - ł ąka rajgrasowa, z bogactwem gatunków ro ślin kwiatowych - zespoły pastwiskowe

7 - szuwary turzycowe, trzcinowe i pałkowe – bardzo cenne przyrodniczo tereny. Obsza- ry zabagnione, resztki starorzeczy, nabrze ża stawów i oczek wodnych oraz podmokłe ł ąki to ostoje wielu gatunków ro ślin i zwierz ąt zwi ązanych ze środowiskiem wodno-błotnym. Wyst ępuj ą tu rzadkie ro śliny: kotewka orzech wodny ( Trapa natans L., s.l.), grzybie ńczyk wodny ( Nymphoides peltata (S.G.Gmel.)), oczeret sztyletowaty ( Schoenoplectus mucronatus

(L.) Palla) czy salwinia pływaj ąca ( Salvinia natans (L) All.) [S MIEJA 2003].

Badania obecno ści metali ci ęż kich w ro ślinach nie wykazuj ą ska żenia ołowiem i ni- klem. Ska żenie kadmem wyst ępuje w stopniu pozwalaj ącym na paszowe wykorzystanie ba- danych ro ślin [CHABER 1999b]. Na terenie województwa małopolskiego Wisła jest nadmiernie zanieczyszczona, głównie substancjami mineralnymi pochodz ącymi z zasolonych wód kopalnianych górno ślą- skich kopalni w ęgla kamiennego oraz ściekami z województwa śląskiego. W ocenie ogólnej jako ść wód niesionych przez t ę rzek ę nie odpowiada normatywom na całej długo ści [SEBESTA i in. 2005]. Decydowały o tym zanieczyszczenia fizykochemiczne i bakteriologiczne. Wody Wisły wykazuj ą eutrofizacj ę, na co wskazuj ą st ęż enia azotanów, azotu ogólnego i fosforu ogólnego (punkt pomiarowy w O świ ęcimiu). Skawa jest odbiornikiem du żej ilo ści ścieków, głównie komunalnych z miast zlokalizowanych w jej zlewni, wiele miejscowo ści na tym terenie nie posiada kanalizacji. Ocena ogólna czysto ści wód [SEBESTA i in. 2005]: - III klasa czysto ści – od źródeł do miasta Zator - nie obj ęte norm ą – od miasta Zator do Wisły

W skład gminy wchodzi 9 wsi: Graboszyce, Grodzisko, Laskowa, Łowiczki, Palczo- wice, Podolsze, Rudze, Smolice, Trzebie ńczyce, oraz miasto Zator. Gmina Zator ma charakter typowo rolniczy. Brak jest zakładów przetwórczych. Mia- sto Zator to zabytkowy o środek o średniowiecznym rodowodzie, obj ęty ochron ą konserwator- sk ą. Wsie Graboszyce, Grodzisko, Laskowa pełni ą funkcj ę mieszkaniowo-rolnicze w gminie, predysponuj ą do terenów turystyczno-rekreacyjnych regionu. Wie ś Łowiczki pełni funkcj ę rolnicz ą, a we wsiach Palczowice, Podolsze, Rudze, Smolice oprócz rolnictwa dominuje funkcja hodowlano – rybacka. Tereny zurbanizowane zlokalizowane s ą głównie wzdłu ż podstawowych szlaków ko- munikacyjnych.

8 3. STANOWISKA

Teren obejmował środowiska wód bie żą cych i stoj ących, systematycznie czyszczo- nych cieków wodnych jak i dzikich śródle śnych rozlewisk i starorzeczy. Owady łowiono tak- że w pewnym oddaleniu od zbiorników wodnych. Lokalizacj ę stanowisk przedstawia rys. 1.

Rys. 1. Mapa Gminy Zator wraz ze stanowiskami.

9 3.1. Wykaz stanowisk

1. Rzeka Wisła - Podolsze. Przeładunkowy kanał rzeki. Koryto silnie pogł ębiane, w celu utrzymania mo żliwo ści transportu wodnego. Brzeg stromy, koszony, cz ęś ciowo wzmocniony płytami betonowymi, zabezpieczaj ącymi przed osuwaniem si ę ziemi. 2. Staw hodowlany - Podolsze . Kompleks stawów Przer ęb, hodowla karpia, amura i lina. Stanowisko obejmowało ok. 100 m brzegu stawu Pilawa (wymiary ok. 1400 x 1000 m, 2 m gł ębokości). Grobla z du żą ilo ści ą trzcin, rosn ących w wodzie do 10 m od brzegu. Wody okresowo spuszczane, dno czyszczone i pogł ębiane. Teren stawów zajmowany przez dzikie ptactwo: g ęsi, kaczki, łab ędzie. 3. Starorzecze I - Podolsze . Starorzecze rzeki Skawy, przy stopniu wodnym w Podolszu. Stanowisko obejmowało samodzielny zbiornik wodny o wymiarach 10 x 20 m, jak i rozlewiska czasowo poł ączone z głównym nurtem. Zbiorniki wypłycone, z naniesionym materiałem, silnie zarastaj ące szuwarami trzcinowymi i pałkowymi, otoczone zaroślami łozowymi (wiklinami) i ł ęgiem nadrzecznym. 4. Starorzecze II - Podolsze . Dwa płytkie zbiorniki przy rzece Skawie, zmieniające granice przy corocznych wiosennych wezbraniach wody. Silnie zaro śni ęte trzcin ą, otoczone wiklinami. W szybko nagrzewaj ących si ę wodach licznie l ęgn ą si ę płazy. 5. Rzeka Skawa - Zator . Stanowisko obejmowało ok. 100 m piaszczysto-żwirowego brzegu. Rzeka o wartkim nurcie, szeroko ść koryta: 30-50 m, gł ęboko ść zró żnicowana, do 2,5 m. Wody III klasy czysto ści, niewykazuj ące eutrofizacji. 6. Łowisko - Podolsze . Łowisko Polskiego Zwi ązku W ędkarskiego, brzeg północny. Zbior- nik wodny o wymiarach 1300 x 600 m, powstały po eksploatacji żwiru. Brzeg koszony, z niewielk ą ilo ści ą trzciny. Wody średniej gł ęboko ści (do 10 m), zarybiane. Funkcja rekreacyjno-łowiskowa. 7. Łowisko - Podolsze (fot. 5, str. 15). Łowisko Polskiego Zwi ązku W ędkarskiego, brzeg po- łudniowy. Zbiornik wodny o wymiarach 1300 x 600 m, powstały po eksploatacji żwiru. Brzeg stromy, poro śni ęty ł ęgiem olszowym. Dno piaszczysto-żwirowe, obecno ść szere- gu wysepek z trzcin ą, pałk ą, żabie ńcem oraz mniejszymi drzewami. Woda płytka, do 1 m gł ęboko ści, szybko nagrzewaj ąca si ę. Miejsce tarła ryb, schronienie dla narybku. Na pobliskich drzewach obserwuje si ę gniazduj ące ślepowrony. 8. Łąka - Podolsze (fot. 3, str. 14). Pas ziemi pomi ędzy dwoma zbiornikami wodnymi, 100- 150 m szeroki. Ł ąka rajgrasowa, z zaro ślami (ró ża, głóg) i nasadzanymi drzewami (d ąb,

10 brzoza). Co ok. 50 m poprzecznie usytuowane przecinki ro ślinno ści, tworz ące dogodne trasy przelotów owadów z jednego zbiornika na drugi. 9. Staw - Podolsze (fot. 6, str. 15). Zbiornik wodny powstały po eksploatacji żwiru, przy Ło- wisku PZW Podolsze. Ok. 600 m długo ści, 20-30 m szeroko ści, wody płytkie, do 1,5 m gł ębokie, stoj ące, szybko nagrzewaj ące si ę. Brzeg poro śni ęty trzcin ą, pałk ą, obecno ść ro ślin wodnych (strzałka, rdestnica, grzybie ńczyk), wiklin ą i drzewami (d ąb, brzoza). Poza nieregularnym zarybianiem, brak zabiegów czynionych przez człowieka. 10. Ł ąka - Zator. Niegdy ś ł ąka pastwiskowa, obecnie kilkuletni ugór, pomi ędzy wałem prze- ciwpowodziowym Skawy a zaro ślami z tarnin ą, ró żami i głogami. Miejsce dobrze na- słonecznione, chronione przed silnym wiatrem przez pobliskie zaro śla. Oddalone 400 m od rzeki, 300 m od najbli ższego zbiornika wody stoj ącej (Łowisko PZW Podolsze). 11. Sad - Zator. Ogród z drzewami owocowymi, przyległy do pół uprawnych i lasu. Ok. 300 m do najbli ższego zbiornika wodnego (Łowisko PZW Podolsze). 12. Staw hodowlany - Palczowice (fot. 1, str. 13). Kompleks stawów (hodowla karpia i amura) w Palczowicach i s ąsiedniej gminie, Spytkowicach. Stanowisko obejmowało grobl ę trzech przyległych do siebie stawów: Jakubowiec, Bagiennik, Rysowy (wszystkie o po- dobnej wielko ści: 300 x 600 m, ok. 2 m gł ębokie). Brzeg cz ęściowo poro śni ęty trzcin ą, corocznie koszony lub wypalany. Wody okresowo spuszczane, dno czyszczone i pogł ę- biane. Miejsce stanowi ostoj ę dla ptaków wodno-błotnych (czaple, chru ściele, siewki, mewy) w czasie corocznych w ędrówek. 13. Łowisko - Zator. Zbiornik „Piastowski” Polskiego Zwi ązku W ędkarskiego, sztucznie za- rybiany, o wymiarach 200 x 600 m. Brzeg systematycznie koszony, z niewielk ą ilo ści ą ro ślin. Wody do 3 m gł ęboko ści, zasilane potokiem, zbiornik otoczony z dwóch stron zadrzewionym parkiem miejskim. Funkcja rekreacyjno-łowiskowa. 14. Staw hodowlany - Łowiczki . Stanowisko obejmowało ok. 100 m brzegu wzdłu ż przyle- głych stawów (hodowla karpia): Wierzbowiec Stary (wymiary: 400 x 600 m), Głowacz (200 x 300 m). Grobla systematycznie koszona, brak ro ślin wodnych, teren otwarty. Wody okresowo spuszczane, do 2 m gł ębokie, dno czyszczone i pogł ębiane. 15. Staw śródle śny - Rudze (fot. 2, str. 13). Otoczony z trzech stron gr ądem staw Kleparz i Biernat, o wymiarach 300 x 300-500 m. Obecno ść du żych płatów trzciny zarówno na grobli jak i w wodzie. Dno gliniaste, ok. 2 m gł ębokie. Funkcja: hodowla ryb. 16. Potok - Rudze (fot. 4, str. 14). Mały ciek wodny zasilaj ący staw Biernat, biegn ący wzdłu ż lasu gr ądowego, poro śni ęty pałk ą, sitowiem i turzyc ą. Koryto nieuregulowane, o szeroko ści 0,5-2 m, czasem tworz ące małe rozlewiska lub zastoiskowe oczka wodne.

11 17. Kanał - Laskowa . Mały ciek wodny, systematycznie czyszczony. Dno cz ęś ciowo utwar- dzone (wybetonowane), koryto na ok. 1 m szerokie. Stanowisko obejmowało ok. 100 m wzdłu ż cieku, biegn ącego mi ędzy polami uprawnymi, w terenie otwartym. 18. Zbiornik śródle śny - Grodzisko . Mały zbiornik wodny powstały po eksploatacji żwiru, przy stopniu wodnym na rzece Skawie. Wymiary: 30 x 50 m. Dno piaszczysto-żwirowe, silnie zarastaj ące trzcin ą, pałk ą, żabie ńcem. Obecno ść ro ślin wodnych: strzałka, rdestnica, rz ęsa. Brzeg poro śni ęty ł ęgiem nadrzecznym i wiklinami. Wody bardzo płytkie (do 1 m gł ęboko ści), szybko nagrzewaj ące si ę. Brak zabiegów czynionych przez człowieka. Stanowisko, pomimo swojego bliskiego s ąsiedztwa z innymi zbiornikami o funkcji ho- dowlanej, jest zamkni ętą enklaw ą dla owadów wodnych, ze wzgl ędu na specyficzne ukształtowanie terenu (całkowite otoczenie lasem, brak kanałów ł ącz ących zbiornik z innymi wodami).

3.2. Kategoryzacja stanowisk

Dla ułatwienia zbiorczego porównania wyników (tab. nr 1) dokonano kategoryzacji, wyró żniaj ąc nast ępuj ące siedliska: - SAD – ogródek uprawny, sad owocowy (stanowisko nr 11) - Ł ĄKA – pastwisko, ugór, ł ąka rajgrasowa (stanowiska nr: 8, 10) - CIEK WODNY – rowy, małe kanały, potoki, rzeki, o zró żnicowanym przepływie, wraz z przyległymi rozlewiskami (stanowiska nr: 5, 16 – naturalne cieki wodne, nr: 1, 17 – cieki sztuczne) - ZBIORNIK ŚRÓDLE ŚNY – średniej wielko ści silnie zaro śni ęte wody stoj ące, otoczone lasem lub zaro ślami. Zaliczono tu akweny naturalne, takie jak starorzecza (stanowiska nr: 3, 4), oraz zbiorniki sztuczne, powstałe po zako ńczonej kilka lat temu eksploatacji żwiru (stanowiska nr: 9, 15, 18) - STAW HODOWLANY – du że zbiorniki wodne o średniej gł ęboko ści (1-3 m), systematycznie czyszczone, zarybiane na wiosn ę gatunkami wyselekcjowanymi (tzw. kroczek karpia, amura, lina), pó źną jesieni ą odławiane; na zim ę zbiorniki s ą spuszczane (stanowiska nr: 2, 12, 14) - ŁOWISKO – zbiorniki wodne o zró żnicowanej gł ęboko ści, zabiegi człowieka ograniczaj ą si ę do koszenia brzegów i nieregularnego zarybiania różnymi gatunkami (karp, lin, kara ś, pło ć, jesiotr, szczupak). Cz ęsto brzeg dzier żawi ą osoby prywatne, tworz ąc stałe miejsca w ęd- kowania (stanowiska nr: 6, 7, 13)

12 3.3. Fotografie wybranych stanowisk

Fot. 1. Stanowisko nr 12 – staw hodowlany Jakubowiec, Podolsze. Wiosna 2003.

Fot. 2. Stanowisko nr 15 - śródle śny staw Kleparz, Rudze. Lato 2004.

Fot. 3. Stanowisko nr 8 – łąka oddzielaj ąca dwa zbiorniki, Podolsze. Lato 2004.

Fot. 4. Stanowisko nr 16 - potok, Rudze. Lato 2004.

Fot. 5. Stanowisko nr 7 – Łowisko PZW Podolsze. Jesie ń 2003.

Fot. 6. Stanowisko nr 9 – zbiornik wodny, poeksploatacyjny, Podolsze. Lato 2004.

15 4. METODY

Materiał zbierano średnio co dwa tygodnie, od maja do pa ździernika w latach 2003- 2004. Dorosłe wa żki odławiano „na upatrzonego” siatkami entomologicznymi (długo ść kija krótkiego: 96 cm, długo ść kija teleskopowego: 330 cm, średnica obr ęczy w obu siatkach: 40 cm). Przy złej pogodzie koszon ą siatk ą po ro ślinach nad wod ą i w jej pobli żu. Larwy zbierano r ęką z dna i ro ślin wodnych. W trzech przypadkach pozyskano imagines i wylinki z larw gotowych do przeobra żenia, zebranych r ęką z nabrze żnych trzcin. Prowadzono równie ż obserwacj ę wyst ępuj ących gatunków, bez ich odłowu. Zebrane owady zabijano w zatruwaczce oparami octanu etylu. Larwy rozpinano na szpilkach entomologicznych. Owady doskonałe skanowano w rozdzielczo ści 600 dpi (skaner Mustek Bear Paw 1200TA) od strony bocznej ( Zygoptera, Anisoptera ) oraz grzbietowej ( Anisoptera ). Nast ępnie rozpinano na szpilkach entomologicznych i suszono.

16 5. WYNIKI

5.1. Przegl ąd gatunków

Poni żej przedstawiono gatunki wa żek stwierdzone na terenie gminy Zator w sezonie 2003-2004. Charakterystyki zoogeograficzne i ekologiczne gatunków opracowano na podstawie prac: BUCZY ŃSKIEGO (1997), oraz BUCZY ŃSKIEGO i C ZACHOROWSKIEGO (1998). Gatunki podzielono na nast ępuj ące kategorie: - gatunek o stwierdzonym rozwoju - gdy notowano larwy b ądź wylinki, osobniki teneralne, pary składające jaja, kopuluj ące tandemy oraz osobniki dorosłe. - gatunek o prawdopodobnym rozwoju - obecno ść obu płci we wła ściwym gatunkowi środo- wisku, ale bez widocznych zachowa ń godowych. - gatunek o niestwierdzonym rozwoju - przypadkowe pojawienie si ę pojedynczych osobni- ków, w nietypowym dla sobie siedlisku.

ZYGOPTERA – wa żki ró żnoskrzydłe Cechy diagnostyczne: skrzydła przednie i tylnie jednakowej formy, u nasady jednakowo w ą- skie. Odległo ść mi ędzy oczami wi ększa niż mi ędzy czułkami. Samce zawsze z dwoma gór- nymi i dwoma dolnymi przydatkami analnymi, samice zawsze z kompletnym pokładełkiem. Jaja zawsze wkłuwane do ro ślin. Larwy smukłe, oddychaj ące skrzelotchawkami. Gatunki ma- łe, o smukłym i delikatny ciele.

Rodzina: Calopterygidae - świteziankowate Ciało metalicznie niebieskozielone. Od podstawy skrzydła do w ęzełka (nodus) wiele żyłek poprzecznych pomi ędzy żyłk ą żebrowa (costa) a pod żebrow ą (subcosta). Plamka skrzydłowa (pterostigma) zawiera w sobie wiele żyłek. Skrzydła samca ciemnoniebieskie. Samiczka skła- da jaja bez towarzystwa samca, czasem wchodzi przy tym pod wod ę. Gatunki wiosenne i wczesnoletnie. Calopteryx splendens (Harris, 1782) – świtezianka błyszcz ąca (fot. 7, str. 30) Stanowiska: 16, 17. Daty odłowu i obserwacji: 24.05.2003, 3.06.2003, 4.06.2004, 15.06.2004. Status: stwierdzono rozwój na obu stanowiskach.

Skrzydła samca z ciemn ą niebiesk ą przewi ązk ą. Skrzydła samicy zielono prze źroczyste. Gatunek zachodniopalearktyczny, fitoreofil. Owady dorosłe obserwowano licznie wzdłu ż cieków wodnych, gdzie współwyst ępowały z Calopteryx virgo . Odławiano po kilka okazów za jednym uderzeniem siatki. Calopteryx virgo (Linnaeus, 1758) – świtezianka dziewica (fot. 8, str. 30) Stanowiska: 16, 17. Daty odłowu i obserwacji: 24.05.2003, 3.06.2003, 4.06.2004, 15.06.2004. Status: stwierdzono rozwój na obu stanowiskach. Skrzydła samca ciemnoniebieskie (prócz ich zako ńczeń), u samic br ązowo zadymione. Gatunek palearktyczny, fitoreofil. Zazwyczaj rozwija si ę w czystych wodach o szybkim nurcie. Owady dorosłe łowione w tych samych miejscach, co gatunek poprzedni. Wy- ra źna przewaga ilo ściowa samców.

Rodzina: Lestidae - pał ątkowate Ciało metalicznie połyskuj ące, zielone, miedziane lub br ązowe. Przedni brzeg skrzydła od podstawy do w ęzełka posiada tylko dwie żyłki poprzeczne. Plamka skrzydłowa bez żyłek wewn ętrznych. Skrzydła zawsze prze źroczyste. Głównie nad obficie zaro śni ętymi zbiornikami. Gatunki oznacza si ę po kształtach przydatków analnych samców i budowie pokładełek u samic. Rodzaj Lestes grupuje typowe gatunki pó źnego lata. Lestes sponsa (Hansemann, 1823) – pał ątka pospolita (fot. 9, str. 30) Stanowiska: 14, 15. Daty odłowu i obserwacji: 12.07.2003, 14.08.2003, 27.08.2003, 10.07.2004, 5.08.2004, 17.08.2004. Status: stwierdzono rozwój na obu stanowiskach. Ciało złotozielone lub miedziane. Tylna cz ęść głowy w cało ści ciemna. Gatunek euroazjatycki, wyst ępuj ący prawie nad wszystkimi rodzajami wód, w Polsce najcz ęstszy przedstawiciel rodziny Lestidae . W gminie Zator liczny, cz ęsto łowione okazy teneralne. Lestes virens (Charpentier, 1825) – pał ątka mała (fot. 10, str. 30) Stanowisko: 15. Daty odłowu i obserwacji: 12.07.2003, 14.08.2003, 10.07.2004, 5.08.2004. Status: prawdopodobnie si ę rozwijał.

18 Ciało złotozielone, u osobników starych niebiesko opylone. Tylna cz ęść głowy z jasn ą przepask ą. Nogi czarne z żółtymi wst ęgami. Gatunek palearktyczny, spotykany na terenie całego kraju. Rozwija si ę najcz ęś ciej w drobnych zbiornikach wodnych. Łowiony wraz z Lestes viridis . Lestes viridis (Vander Linden, 1825) – pał ątka zielona (fot. 11, str. 30) Stanowisko: 15. Daty odłowu i obserwacji: 12.07.2003, 14.08.2003, 10.07.2004, 5.08.2004. Status: stwierdzono rozwój gatunku. Ciało złotozielone, nieopylone na niebiesko. Tylna cz ęść głowy w cało ści ciemna. Po- kładełko samiczki wyra źnie z ąbkowane, jaja składane do zdrewniałych gał ązek nad brzegami wód. Gatunek śródziemnomorski, w Polsce dosy ć cz ęsty. Rozwija si ę zazwyczaj w mezotro- ficznych wodach stoj ących i wolno płyn ących, o brzegach poro śni ętych krzewami. Ło- wiony i obserwowany licznie in copula na krzewach otaczaj ących śródle śny zbiornik wodny (fot. 16, str. 31), równie ż w towarzystwie L. virens.

Rodzina: Platycnemididae - pióronogowate Przedni brzeg skrzydła od podstawy do w ęzełka posiada tylko dwie żyłki poprzeczne. Plamka skrzydłowa bez żyłek wewn ętrznych. Skrzydła prze źroczyste. Golenie (tibia) drugiej i trzeciej pary nóg mocno rozszerzone, płaskie, z długimi kolcami. Na głowie widoczne z góry dwa jasne pasy. Platycnemis pennipes (Pallas, 1771) – pióronóg zwykły (fot. 12, str. 30) Stanowiska: 8, 10, 11, 18. Daty odłowu i obserwacji: 11.06.2003, 1.07.2003, 14.08.2003, 11.05.2004, 30.05.2004, 11.06.2004, 24.08.2004, 4.09.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowisku: 18, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 8, 10 i 11. Reofilny gatunek euroazjatycki. Odławiany nawet w pewnym oddaleniu od wód płyn ą- cych, na silnie nagrzewaj ących si ę w sło ńcu stanowiskach. Może rozwija ć si ę równie ż w wodach stoj ących, st ąd jego obecno ść nad śródle śnym stawem. Głównym czynnikiem decyduj ącym o rozwoju tego gatunku jest st ęż enie tlenu rozpuszczonego w wodzie.

19 Rodzina: Coenagrionidae - ł ątkowate Ciało czerwone, pomara ńczowe, niebieskie, zielone, bez metalicznego połysku. Odwłok z czarnym wyplamieniem, układaj ący si ę w charakterystyczny dla gatunku rysunek. Przedni brzeg skrzydła od podstawy do w ęzełka posiada tylko dwie żyłki poprzeczne. Plamka skrzy- dłowa bez żyłek wewn ętrznych. Skrzydła prze źroczyste. Składanie jaj zawsze w towarzystwie samca (wyj ątek stanowi rodzaj Ischnura ). Ischnura elegans (Vander Linden, 1840) – t ęż nica wytworna (fot. 13, str. 31) Stanowiska: 2, 8, 10, 15. Daty odłowu i obserwacji: 26.06.2003, 12.07.2003, 24.08.2004, 4.09.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowisku: 15, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 2, 8, 10. Ósmy segment odwłoka jasny, segmenty dziewi ąty i dziesi ąty od góry czarne. Plamka skrzydłowa dwukolorowa. Gatunek zachodniopalearktyczny, eurytop, w Polsce jedna z najliczniejszych i najpospolitszych wa żek. Na terenie gminy łowiona licznie, w zró żnicowanych środowiskach, nieraz w pewnym oddaleniu od zbiorników wodnych. Enallagma cyathigerum (Charpentier, 1840) – nimfa stawowa (fot. 14, str. 31) Stanowiska: 8, 10, 12, 13. Daty odłowu i obserwacji: 11.06.2003, 1.07.2003, 30.05.2004, 15.06.2004, 5.08.2004, 24.08.2004, 28.08.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowisku: 12, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 8, 10, 13. Ciało niebieskie. Segmenty od czwartego do siódmego jasne, ka żdy z czarnym rysunkiem przypominaj ącym torpedę lub grzybek. Pokładełko samicy z wystaj ącym kolcem. Gatunek cyrkumborealny, wyst ępuj ący w całym kraju, zwi ązany z wodami stoj ącymi, o du żej otwartej przestrzeni. Okazy odławiano bardzo licznie, cz ęsto skupione wzdłu ż ro- ślin przybrze żnych stawów hodowlanych. Pyrrhosoma nymphula (Sulzer, 1776) – łunica czerwona (fot. 15, str. 31) Stanowisko: 15. Data odłowu: 1.07.2003. Status: nie stwierdzono rozwoju. Ciało czerwone lub pomara ńczowe. Reofilny gatunek palearktyczny, wyst ępuj ący w całej Polsce. Złowiony na jednym stanowisku w liczbie jednej pary. Gatunek preferuj ący wody płyn ące, dobrze natlenione,

20 ale równie ż spotykany w wodach stoj ących. St ąd obecno ść dorosłych okazów nad stawem śródle śnym. Coenagrion puella (Linnaeus, 1758) – ł ątka dzieweczka (fot. 16, str. 31) Stanowiska: 3, 8, 10, 11, 14. Daty odłowu i obserwacji: 12.07.2003, 20.07.2003, 14.08.2003, 15.06.2004, 10.07.2004, 20.07.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 3, 14, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 8, 10, 11. Ciało niebieskie lub niebieskozielone. U samca drugi segment odwłoka z wyra źnym rysunkiem w kształcie litery H. Gatunek zachodniopalearktyczny, eurytop. W Polsce jedna z najpospolitszych wa żek, zajmuj ąca zró żnicowane środowiska. Na terenie gminy Zator odławiana bardzo licznie, nad wodami stoj ącymi a tak że w pewnym od nich oddaleniu. Erythromma najas (Hansemann, 1823) – oczobarwnica wi ększa Stanowisko: 9. Daty obserwacji: 30.05.2004, 2.06.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Oczy czerwonobr ązowe. U samca dziewi ąty i dziesi ąty segment odwłoka gór ą jasnonie- bieskie. Gatunek euroazjatycki, zwi ązany z wodami stoj ącymi i wolno płyn ącymi. Dodatkowo preferuje obecno ść ro ślin o pływaj ących li ściach. Na terenie gminy Zator obserwowany na jednym zbiorniku wodnym, o bogatej florze pływającej i szcz ątkami ro ślinnymi w wodzie.

21 ANISOPTERA – wa żki ró żnoskrzydłe Cechy diagnostyczne: skrzydła przednie i tylnie ró żnej formy. Skrzydła tylne wyra źnie szer- sze. Odległo ść mi ędzy oczami mniejsza ni ż mi ędzy czułkami. Samce zawsze z dwoma gór- nymi i jednym dolnym przydatkiem analnym. Samice mog ą posiada ć zredukowane pokładeł- ko. Jaja wkłuwane do ro ślin, zrzucane do wody lub na brzeg. Larwy kr ępej budowy, oddycha- jące za pomoc ą jelita tylnego. Przewa żnie gatunki du że, o masywnym ciele, dobrze lataj ące.

Rodzina: Gomphidae - gadziogłówkowate Oczy wyra źnie od siebie oddalone, o niebieskim odcieniu. Ciało w kolorze czarnym z żółtymi lub zielonymi plamami. Samce posiadaj ą tzw. „uszka” - szpiczaste wyrostki na bokach drugiego segmentu odwłoka. Pokładełko samic zredukowane. Gomphus vulgatissimus (Linnaeus, 1758) – gadziogłówka pospolita (fot. 18, str. 32) Stanowisko: 5. Data odłowu: 11.06.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Gatunek euroazjatycki, rozpowszechniony w całej Polsce, zwi ązany z wodami płyn ą- cymi o dnie piaszczystym. Na terenie gminy Zator złowiono osobnika na jednym stanowisku, siedz ącego na przybrze żnych trzcinach rzeki Skawy.

Rodzina: Aeshnidae - żagnicowate Oczy stykaj ą si ę ze sob ą na długim odcinku. Trójk ąciki skrzydłowe w pierwszej i drugiej parze skrzydeł ustawione równolegle do siebie. Gatunki du że, ciało smukłe i silne, odwłok przewa żnie z wielobarwnym mozaikowym wzorem. Samce cz ęsto posiadaj ą tzw. „uszka” na bokach drugiego segmentu odwłoka. Samica składaj ąc jaja mo że cz ęściowo zanurza ć odwłok w wodzie. Lot wytrwały, cz ęsto w pewnej odległo ści od wody. Aeshna cyanea (O.F. Müller, 1764) – żagnica sina (fot. 19, str. 32) Stanowiska: 7, 9, 11, 13, 18. Daty odłowu i obserwacji: 14.08.2003, 27.08.2003, 10.09.2003, 24.08.2004, 4.09.2004, 15.09.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 7, 9 i 18, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 11, 13. Górna cz ęść czoła z rysunkiem w kształcie grzybka. Z przodu, na górnej stronie tułowia dwie szerokie jasne smugi. Tułów zielony lub zielononiebieski. Odwłok czarny, od strony tułowia z zielonymi, dalej niebieskimi plamami. Na segmencie dziewi ątym i dziesi ą-

22 tym plamy niepodzielone, tworz ące poprzeczny pas, co odró żnia ten gatunek od innych żagnic. Gatunek palearktyczny, eurytopowy. W Polsce najpospolitsza wa żka z rodziny Aeshni- dae . Odławiana licznie do jesieni w ró żnych środowiskach. Cz ęsta obserwacja polowa ń: owady dorosłe godzinami latały patroluj ąc teren wzdłu ż lasu, ście żki, miedzy. Aeshna grandis (Linnaeus, 1758) – żagnica wielka Stanowisko: 15. Data obserwacji: 17.08.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Oczy niebieskie, połyskuj ące. Ciało prawie całe br ązowe. Po bokach tułowia dwie wyra źne żółte, wydłu żone plamy. Skrzydła złotobr ązowe, z czerwonobr ązowym u żyłko- waniem. Gatunek charakterystyczny, rozpoznawalny nawet z pewnej odległo ści. Gatunek euroazjatycki, zwi ązany ze zbiornikami o bogatej ro ślinno ści. Na terenie gminy obserwowano jednego samca, zajmuj ącego terytorium rozrodcze nad niewielkim, śród- le śnym zbiornikiem wodnym. Aeshna juncea (Linnaeus, 1758) – żagnica torfowa (fot. 20, str. 32) Stanowisko: 11. Data odłowu: 28.08.2003. Status: nie stwierdzono rozwoju. Górna cz ęść czoła z rysunkiem w kształcie litery T. Membranula drugiej pary skrzydeł w przedniej połowie biała, w tylnej szara. Z przodu, na górnej stronie tułowia dwie jasne smugi, po bokach tyłów zielono żółty. Na segmencie dziewi ątym i dziesi ątym odwłoka kolorowe plamy oddzielone od siebie. Gatunek cyrkumborealny, rozwija si ę przede wszystkim na torfowiskach sfagnowych. Na terenie gminy Zator nie ma torfowisk, a złowienie jednego osobnika w oddaleniu od zbiornika wodnego dodatkowo wskazuje na jego przypadkowe tam si ę pojawienie.

Obecny na „Czerwonej Li ście Wa żek Polski” (kategoria DD) [BERNARD i in. 2002a]. Aeshna mixta Latreille, 1805 – żagnica jesienna (fot. 21, str. 33) Stanowisko: 2, 10, 11. Daty odłowu i obserwacji: 14.08.2003, 19.09.2003, 15.10.2003, 4.09.2004, 3.10.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowisku: 2, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 10 i 11.

23 Z przodu, na górnej stronie tułowia dwa jasne przecinki. Odwłok czarny z niebieskimi plamami. Na segmencie dziewi ątym i dziesi ątym plamy oddzielone od siebie. Najmniej- szy gatunek w śród żagnic, pojawiający si ę od pó źnego lata do jesieni. Gatunek zachodniopalearktyczny, pospolity, bytuj ący w wodach o dobrze wykształconej ro ślinno ści przybrze żnej. Na terenie gminy Zator łowiony licznie do jesieni. We wrze- śniu 2003 obserwowano kilkadziesi ąt osobników dorosłych, lataj ących codziennie w godzinach popołudniowych wzdłu ż wału przeciwpowodziowego rzeki Skawy.

Rodzina: Corduliidae - szklarkowate Oczy stykaj ą si ę ze sob ą na długim odcinku. Ciało metalicznie zielone. Trójk ąciki skrzydłowe w pierwszej i drugiej parze skrzydeł ustawione prostopadle do siebie. Samce zawsze posiada- ją tzw. „uszka” na bokach drugiego segmentu odwłoka. U samców brzeg tylnego skrzydła, przy podstawie, spiczasto zako ńczony. U samic cz ęsto zredukowane pokładełko. Cordulia aenea (Linnaeus, 1758) – szklarka zielona (fot. 22, str. 33) Stanowisko: 12. Data odłowu: 30.05.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Ciało złotozielone, tułów mocno owłosiony. Czoło bez żółtych plam. Skrzydła prze źro- czyste bez złotego odcienia. Gatunek palearktyczny, pospolity w całej Polsce we wszelkiego rodzaju wodach stoj ą- cych. Łowiony nad płytkim zbiornikiem wodnym, o bogatej ro ślinno ści przybrze żnej. Somatochlora metallica (Vander Linden, 1825) – miedziopier ś metaliczna (fot. 23, str. 33) Stanowisko: 15. Data odłowu: 12.07.2003. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Ciało ciemnozielone, połyskuj ące. Przed oczami na czole dwie żółte plamy. Skrzydła prze źroczyste z wyra źnym złotym odcieniem. Reofilny gatunek euroazjatycki, rozpowszechniony na całym terytorium kraju. Odła- wiany w pobli żu śródle śnego zbiornika wodnego, na nagrzanej sło ńcem miedzy dojaz- dowej.

Rodzina: Libellulidae - wa żkowate Oczy stykaj ą si ę ze sob ą na długim odcinku. Ciało masywne, za wyj ątkiem rodzaju Sympe- trum , który grupuje owady wyra źnie mniejsze od pozostałych gatunków Anisoptera. Spoty-

24 kane ubarwienie żółte, czerwone, br ązowe do czarnego. Niektóre samce niebiesko opylone. Trójkąciki skrzydłowe w pierwszej i drugiej parze skrzydeł ustawione prostopadle do siebie. Samce bez tzw. „uszek” na drugim segmencie odwłoka. Pokładełko samic zredukowane. Składanie jaj w locie, najcz ęś ciej bez towarzystwa samca. Lot chaotyczny i gwałtowny. Libellula depressa Linnaeus, 1758 – wa żka płaskobrzucha (fot. 24, str. 34) Stanowisko: 15. Data odłowu: 15.06.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Ciało br ązowe, samce o niebiesko opylonym odwłoku. Nasada tylnego skrzydła z ciem- nobr ązow ą lub czarn ą plam ą, z wyra źnie jasnymi żyłkami. Odwłok szeroki, spłaszczo- ny. Gatunek euroazjatycki, pospolity, pionierski. Preferuj ący wody o dnie ilastym lub gli- niastym. Na terenie gminy Zator złowiono samca po żeraj ącego inn ą wa żkę z rodziny Lestidae. Orthetrum albistylum (Sélys, 1848) – lecicha białoznaczna (fot. 25-26, str. 34) Stanowiska: 6, 8, 14, 18. Daty odłowu i obserwacji: 3.06.2003, 11.06.2003, 15.06.2004, 10.07.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 6, 14, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowiskach: 8, 18. Ciało br ązowe, po bokach tułowia dwa jasne pasy, odwłok samca niebiesko opylony. Skrzydła prze źroczyste, bez plam. Górne przydatki analne zawsze cz ęś ciowo białe. Gatunek euroazjatycki, rzadki w Polsce północnej i centralnej, znany głównie na połu- dniu kraju (północna granica zwartej cz ęś ci zasi ęgu). Zwi ązany z ubogimi w roślinno ść stawami i moczarami. Rozwija si ę w płytkich, szybko nagrzewaj ących si ę wodach o piaszczystym lub mulistym dnie. Na terenie gminy spotykany licznie, równie ż w pewnym oddaleniu od zbiorników wodnych. Orthetrum cancellatum (Linnaeus, 1758) – lecicha pospolita (fot. 27-28, str. 35) Stanowiska: 6, 8, 14. Daty odłowu i obserwacji: 3.06.2003, 11.06.2003, 11.05.2004, 15.06.2004, 29.06.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 6, 14, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowisku: 8. Ciało żółtobr ązowe, odwłok samca niebiesko opylony. Skrzydła przeźroczyste, bez plam. Wszystkie przydatki analne czarne.

25 Gatunek śródziemnomorski, w Polsce wyst ępuj ący licznie w całym kraju. Zwi ązany z wodami stoj ącymi o ubogiej ro ślinno ści. W gminie Zator łowiony licznie, w podobnych środowiskach jak gatunek poprzedni. Równie ż w oddaleniu od zbiorników wodnych. Sympetrum depressiusculum (Sélys, 1841) – szablak przypłaszczony (fot. 29-30, str. 35-36) Stanowiska: 4, 6, 7, 8. Daty odłowu i obserwacji: 5.08.2004, 17.08.2004, 24.08.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 4, 6 i 7, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowisku: 8. Ciało żółtobr ązowe, odwłok samca czerwony. Skrzydła drugiej pary u nasady żółte. Odwłok samca przypłaszczony i rozszerzony, pod spodem pomara ńczowy. U samic na segmentach odwłoka od trzeciego do siódmego czarny rysunek w postaci kresek. Gatunek śródziemnomorski, ciepłolubny, w Polsce rzadki, spotykany głównie na połu- dniu. Zwi ązany z płytkimi i szybko nagrzewaj ącymi si ę zbiornikami wód stojących. Na terenie gminy Zator odławiany licznie wraz z innymi przedstawicielami rodzaju: Sympe- trum sanguineum, S. vulgatum . Sympetrum flaveolum (Linnaeus, 1758) – szablak żółty (fot. 31, str. 36) Stanowisko: 8. Data odłowu: 15.08.2004. Status: prawdopodobnie rozwijał si ę. Ciało żółtobr ązowe, odwłok samca czerwony. Obie pary skrzydeł u nasady żółte, u samców żółta plama szczególnie du ża na skrzydłach tylnych. Gatunek euroazjatycki, spotykany na terenie całego kraju, preferuj ący wody stoj ące o bogatej ro ślinno ści. W gminie Zator złowiono jednego osobnika (samiczk ę), na ł ące pomi ędzy dwoma zbiornikami wodnymi. Sympetrum sanguineum (O. F. Müller,1764) – szablak krwisty (fot. 32-33, str. 36-37) Stanowiska: 4, 6, 7, 8. Daty odłowu i obserwacji: 12.07.2003, 28.07.2003, 14.08.2003, 19.09.2003, 29.06.2004, 17.08.2004, 24.08.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 4, 6 i 7, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowisku: 8. Ciało żółtobr ązowe, odwłok samca krwistoczerwony. Skrzydła drugiej pary u nasady żółte. Nogi całe czarne. Odwłok samca maczugowato rozszerzony, niespłaszczony, pod spodem ciemny.

26 Gatunek zachodniopalearktyczny, pospolity na całym obszarze Polski. Spotykany nad ró żnego rodzaju wodami, cz ęsto otoczonymi lasem. Na terenie gminy Zator odławiany bardzo licznie wraz z innymi przedstawicielami rodzaju: Sympetrum depressiusculum, S. vulgatum . Sympetrum vulgatum (Linnaeus, 1758) – szablak zwyczajny (fot. 34, str. 37) Stanowiska: 4, 6, 7, 8. Daty odłowu i obserwacji: 1.07.2003, 12.07.2003, 28.07.2003, 14.08.2003, 29.06.2004, 15.08.2004, 24.08.2004. Status: stwierdzono rozwój na stanowiskach: 4, 6 i 7, prawdopodobnie rozwijał si ę na stanowisku: 8. Gatunek podobny do S. sanguineum . Ciało żółtobr ązowe, odwłok samca czerwony. Skrzydła drugiej pary u nasady żółte. Nogi z wyra źnymi żółtymi pasami. U samca segmenty odwłoka od szóstego do ósmego rozszerzone, niespłaszczone, pod spodem ciem- ne. Samica z charakterystycznym prostopadle wystaj ącym pokładełkiem. Gatunek euroazjatycki, pospolity na całych obszarze kraju. Na terenie gminy Zator odławiany licznie wraz z innymi przedstawicielami rodzaju: Sympetrum depressiusculum, S. sanguineum .

27 5.2. Analiza zbiorcza Zestawienie zbiorcze gatunków stwierdzonych na terenie gminy Zator w sezonie 2003-2004 przedstawiono w tabeli nr 1.

Tab. 1. Wa żki gminy Zator. (+) – połów, (*) – obserwacja

S I E D L I S K O

NY NY

G A T U N E K Ś KA Ą SAD

Ł ŁOWISKO ZBIORNIK ZBIORNIK RÓDLE STAW HO- STAW DOWLANY DOWLANY Ś

CIEK WODNY Calopteryx splendens (Harris, 1782) + Calopteryx virgo (Linnaeus, 1758) + Lestes sponsa (Hansemann, 1823) + Lestes virens (Charpentier, 1825) + Lestes viridis (Vander Linden, 1825) + Platycnemis pennipes (Pallas, 1771) + + + Ischnura elegans (Vander Linden, 1840) + * * Enallagma cyathigerum (Charpentier, 1840) + + Pyrrhosoma nymphula (Sulzer, 1776) + Coenagrion puella (Linnaeus, 1758) + * + * Erythromma najas (Hansemann, 1823) * Gomphus vulgatissimus (Linnaeus, 1758) + Aeshna cyanea (O.F. Müller, 1764) * + * Aeshna grandis (Linnaeus, 1758) * Aeshna juncea (Linnaeus, 1758) + Aeshna mixta Latreille, 1805 + + + Cordulia aenea (Linnaeus, 1758) + Somatochlora metallica (Vander Linden, 1825) + Libellula depressa Linnaeus, 1758 + Orthetrum albistylum (Sélys, 1848) * + * + Orthetrum cancellatum (Linnaeus, 1758) + + + Sympetrum depressiusculum (Sélys, 1841) + + + Sympetrum flaveolum (Linnaeus, 1758) + Sympetrum sanguineum (O. F. Müller,1764) + + + Sympetrum vulgatum (Linnaeus, 1758) + * +

28 Podział stanowisk w zale żno ści od kategorii stwierdze ń gatunku uj ęto w tabeli nr 2.

Tab. 2. Kategorie stwierdze ń na poszczególnych stanowiskach. (R) - gatunek o stwierdzonym rozwoju (P) - gatunek o prawdopodobnym rozwoju (N) - gatunek o niestwierdzonym rozwoju Opis stanowisk w tek ście.

NUMER STANWISKA G A T U N E K 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Calopteryx splendens R R Calopteryx virgo R R Lestes sponsa R R Lestes virens P Lestes viridis R Platycnemis pennipes P P P R Ischnura elegans P P P R Enallagma cyathigerum P P P R Pyrrhosoma nymphula N Coenagrion puella R P P P R Erythromma najas P Gomphus vulgatissimus P Aeshna cyanea R R P P R Aeshna grandis P Aeshna juncea N Aeshna mixta R P P Cordulia aenea P Somatochlora metallica P Libellula depressa P Orthetrum albistylum R P R P Orthetrum cancellatum R P R Sympetrum depressiusculum R R R P Sympetrum flaveolum P Sympetrum sanguineum R R R P Sympetrum vulgatum R R R P

29 5.3. Fotografie gatunków wa żek złowionych na terenie gminy Zator.

ZYGOPTERA

Fot. 7. Calopteryx splendens , ♀ et ♂. Fot. 8. Calopteryx virgo , ♀ et ♂.

Fot. 9. Lestes sponsa , ♀ et ♂. Fot. 10. Lestes virens ♀, okaz wybarwiony, na szpilce entomologicznej.

Fot. 11. Lestes viridis , ♀ et ♂. Fot. 12. Platycnemis pennipes , ♀ et ♂.

Fot. 13. Ischnura elegans ♂. Fot. 14. Enallagma cyathigerum , ♀ et ♂.

Fot. 15. Pyrrhosoma nymphula , ♀ et ♂. Fot. 16. Coenagrion puella , ♀ et ♂.

Fot. 17. Lestes viridis , tandemy. Składanie jajeczek pod kor ę.

31 ANISOPTERA

Fot. 18. Gomphus vulgatissimus ♀.

Fot. 19. Aeshna cyanea ♂.

Fot. 20. Aeshna juncea ♂, okaz wybarwiony.

Fot. 21. Aeshna mixta ♂.

Fot. 22. Cordulia aenea ♂.

Fot. 23. Somatochlora metallica ♂, okaz wybarwiony, na szpilce entomologicznej.

Fot. 24. Libellula depressa ♂.

Fot. 25. Orthetrum albistylum ♀.

Fot. 26. Orthetrum albistylum ♂.

Fot. 27. Orthetrum cancellatum ♀, osobnik teneralny, juwenilny.

Fot. 28. Orthetrum cancellatum ♂.

Fot. 29. Sympetrum depressiusculum ♀.

Fot. 30. Sympetrum depressiusculum ♂.

Fot. 31. Sympetrum flaveolum ♀.

Fot. 32. Sympetrum sanguineum ♀.

Fot. 33. Sympetrum sanguineum ♂.

Fot. 34. Sympetrum vulgatum ♀.

37 6. DYSKUSJA

Z Polski wykazano dotychczas 72 gatunki wa żek [MIELEWCZYK 1990, 1997]. Na badanym terenie stwierdzono 25 gatunków, a wi ęc 34,8% fauny krajowej. Dla 15 z nich potwierdzono rozwój. Zanotowano jeden gatunek obecny na „Czerwonej Li ście Wa żek Polski”:

Aeshna juncea (kategoria DD) [BERNARD i in. 2002a]. Nie wykazano żadnego z pi ętnastu ga- tunków chronionych [ROZPORZ ĄDZENIE … 2004]. Poni żej przedstawiono najwa żniejsze czynniki, które wpływaj ą na skład gatunkowy wa żek gminy Zator.

6.1. Czynnik dominuj ący – zbiorniki wodne

Na faun ę wa żek gminy Zator wpływa przede wszystkim du ża ilo ść zbiorników wodnych, stanowi ących miejsce rozwoju larw. Obszar ten wraz z terenami przyległymi nale ży do Doliny Górnej Wisły, tworz ąc interesuj ący kompleks z uwagi na ciekaw ą faun ę i flor ę środo- wisk wodnych i wodno-błotnych. Liczne stawy hodowlane karpia, lina i amura pozwalaj ą na wytworzenie du żych populacji gatunków wyst ępuj ących w wodach stoj ących - stagnofili ( wykazanie na wielu stanowiskach: Lestes sponsa, Enallagma cyathigerum, Erythromma najas ) [TOŃCZYK 2004a]. A ponadto, wielowiekowa historia stawowej hodowli ryb (w okolicach Zatora si ęga czasów śre- dniowiecza) przyczynia si ę równie ż do wykorzystania tego miejsca przez ptaki wodno-błotne, jako doskonały przystanek w czasie corocznych w ędrówek. Cieki wodne i rowy doprowadzaj ące wod ę do stawów, najcz ęś ciej poro śni ęte trzcin ą i sitowiem, pozwalaj ą na rozmna żanie si ę małych gatunków, preferuj ących wody płyn ące – reofili i reobiontów ( Calopteryx splendens, C. virgo, Platycnemis pennipes, Pyrrhosoma nymphula ) [TOŃCZYK 2004a] [ DOLNÝ , MISZTA , PARUSEL 2003], jak równie ż wi ększych wa-

żek, takich jak: Aeshna cyanea, A. grandis [BUCZY ŃSKI 1999]. Dobre warunki rozwoju znajduj ą tu świtezianki (rodzaj Calopteryx ) - na stanowiskach nr 16 i 17 odławiane były bardzo licznie oba gatunki tych wiosennych wa żek. Obecno ść w pobli żu du żych rzek (Wisła, Skawa) wpływa na pojawianie si ę gatunku psammofilnego, zwi ązanego z bogatymi osadami mulisto-piaszczystymi ( Gomphus vulgatissimus ) [TOŃCZYK 2004b]. W innych zbiornikach wodnych, cz ęsto o funkcji łowiskowej,

38 gdzie nie stosuje si ę zabiegów corocznego oczyszczania czy pogł ębiania dna, bytuj ą gatunki o wieloletnim rozwoju larwalnym ( na omawianym terenie, na ró żnych stanowiskach notowano obecno ść : Aeshna cyanea, A. grandis, A. mixta, Lestes spp. ). Dzikie rozlewiska, porzucone stawki i śródle śne zbiorniki wodne zajmowane s ą przez wa żki bytuj ące na ro ślinach nawod- nych - stanowiska nr: 3, 4, 9, 15, 18 ( Erythromma spp. , Enallagma cyathigerum [ŻAK M.,

ŻAK W. 1981], Aeshna grandis [STA ŃCZYKOWSKA 1986]) i gatunki zwi ązane z lasem ( Pla- tycnemis pennipes [ŻAK M., ŻAK W. 1981]), oraz zalatuj ące na tereny le śne ( Libellula depressa [S ZUJECKI 1995]). Z nieobecno ści na badanym terenie trwałych bagien i torfowisk wynika brak gatun- ków zwi ązanych z tym środowiskiem, a stwierdzonych ju ż 15 km od granic gminy Zator

[ŻAK M., ŻAK W. 1981] ( Somatochlora flavomaculata, Sympetrum pedemontanum, wszystkie gatunki rodzaju Leucorrhinia Brutt.). Po przeanalizowaniu zestawienia zbiorczego (tabela nr 1), wa żki wyst ępuj ące na terenie gminy Zator mo żna przyporz ądkowa ć konkretnym typom siedlisk. Grup ę gatunków rozmna żaj ących si ę tylko w wodach płyn ących reprezentuj ą: świtezianki ( Calopteryx splendens, C. virgo ) i gadziogłówka pospolita (Gomphus vulgatissimus ). Gatunki preferuj ące wody sto- jące o du żej otwartej przestrzeni: lecichy ( Orthetrum albistylum, O. cancellatum ) oraz szabla- ki (cały rodzaj Sympetrum ). Wa żki przebywaj ące w pobli żu lasu oraz wybieraj ące zbiorniki mocno zaro śni ęte, cz ęsto z pływaj ącymi ro ślinami nawodnymi to: pał ątki (cały rodzaj Lestes ), oczobarwnica wi ększa ( Erythromma najas ), oraz przedstawiciele rodziny szklarkowatych (Cordulia aenea , Somatochlora metallica ). I wreszcie, gatunki oddalaj ące si ę od akwenów, pospolicie zasiedlaj ące wszelkiego typu zbiorniki wodne to: pióronóg zwykły ( Platycnemis pennipes ), tęż nica wytworna ( Ischnura elegans ), łątka dzieweczka ( Coenagrion puella ) oraz wszystkie stwierdzone na omawianym obszarze żagnice (rodzaj Aeshna ).

6.2. Inne czynniki wpływaj ące na skład gatunkowy

- mikroklimat - Zator le ży w Kotlinie O świ ęcimskiej, w widłach rzeki Skawy i Wisły. Zmia- na krajobrazu z le śnego na otwarty oraz du ża ilo ść szybko nagrzewaj ących si ę zbiorników wodnych (stawy hodowlane, płytkie cieki i kanały) są korzystne dla wyst ępuj ących na terenie gminy gatunków śródziemnomorskich [sensu ST. QUENTIN 1960]: Lestes virens, L. viridis,

Orthetrum cancellatum, Sympetrum depressiusculum, [BUCZY ŃSKI , ŁAB ĘDZKI 2004]. - zanieczyszczenie wód powierzchniowych jako czynnik limituj ący. Jak wynika z charakterystyki terenu, wody przepływaj ące przez gmin ę to wody III klasy czysto ści lub nie obj ęte

39 norm ą. Wysokie zanieczyszczenie wpływa na brak gatunków wymagających czystego środo- wiska. Ewidentnym tego skutkiem jest brak w faunie Skawy Ophiogomphus cecilia , gatunku, który powinien by ć stwierdzany na omawianym terenie, gdy ż zasiedla du że rzeki na całej ich długo ści, tylko poza odcinkami źródliskowymi [TOŃCZYK 2004b]. Bior ąc pod uwag ę badany kanał Wisły (stanowisko nr 1), zauwa żyć mo żna wr ęcz destrukcyjny wpływ zanieczyszczenia wód ( równie wa żny jest brak struktur przestrzennych, takich jak zaro śla, trzcinowiska, które wa żki mogłyby wykorzysta ć). Na tym stanowisku nie stwierdzono wyst ępowania ani larw wa żek, ani owadów doskonałych! Nawet gatunek wykazuj ący średni ą odporno ść na skażenie wód ( Gomphus vulgatissimus [BERNARD i in. 2002b]) na obszarze gminy Zator był stwierdzony tylko raz. Z powodu niskiej jako ści wód bie żą cych, odonatocenoza jest uboga, a gatunki szczególnie wra żliwe na zanieczyszczenia nie s ą notowane.

- natlenienie – Larwy wa żek nie wymagaj ą specjalnie dobrych warunków tlenowych [STA Ń-

CZYKOWSKA 1986], lecz zbyt niski poziom rozpuszczonego tlenu wpływa negatywnie na rozwój organizmów b ędących po żywieniem larw: komary, j ętki, kijanki, narybek. - gospodarka – Zabiegi czynione przez człowieka maj ą dwojaki wpływ na wyst ępuj ące tu gatunki. Liczne stawy hodowlane oraz polityka ekologiczna (uko ńczone w 2003 roku skanali- zowanie cz ęś ci gminy, budowa Małej Elektrowni Wodnej przy stopniu wodnym na Wi śle) przyczyniaj ą si ę do zwi ększenia liczebno ści larw wa żek. Regulacje rzek oraz tworzenie kana- łów prowadzi do zwi ększenia ilo ści siedlisk o charakterze przepływowym, ale o wolnym nurcie [BUCZY ŃSKI , ŁAB ĘDZKI 2004]. Działalno ść Żwirowni w Smolicach powoduje co prawda likwidacj ę terenów rozlewiskowych rzek i obni żenie poziomu wód, ale powyrobiskowe zale- wy s ą obsadzane ro ślinno ści ą i zarybiane. I cho ć obecno ść intensywnie żeruj ących ryb wa ż- kom szkodzi [BERNARD i in. 2002b], a piaszczyste dno z mał ą ilo ści ą ro ślin nie daje dosta- tecznego schronienia przed drapie żcami, co doprowadza do szkód zwłaszcza w liczbie larw

[OTT 1995], to niehodowlany, łowiskowy charakter tych zbiorników jest miejscem rozwoju licznych owadów wodnych. Przykładem mog ą by ć zbiorniki powstałe po eksploatacji żwiru w Podolszu (łowisko: stanowiska nr 6 i 7, zbiornik przyległy do łowiska: stanowisko nr 9, oraz pas ł ąki pomi ędzy nimi: stanowisko nr 8). W porównaniu do trzech kompleksów stawów hodowlanych (stanowiska nr 2, 12 i 14), gdzie notuje si ę ł ącznie 8 gatunków wa żek, na dwóch zbiornikach i w ich bezpo średnim otoczeniu, stwierdzono ju ż 13 gatunków. Wynika to z du żo bogatszego siedliska, jakim jest akwen o funkcji łowiskowej, ni ż stawy rybne, na których prowadzi si ę inten- sywn ą gospodarkę hodowlan ą.

40 Natomiast melioracje, osuszanie terenów podmokłych, regulacje rzek oraz likwidacja rozlewisk ł ąkowych powoduj ą zanikanie siedlisk zast ępczych dla wa żek torfowiskowych

[BUCZY ŃSKI 2001]. Wycinanie trzcinowisk wzdłu ż brzegów (w ędkarstwo) i usuwanie ro ślin- no ści szuwarowej to tak że czynniki limituj ące. Okresowe spuszczanie wody ze stawów, je śli nast ępuje gł ębokie wysuszenie dna, powoduje śmier ć wszystkich larw [BUCZY ŃSKI 2000]. Pomimo, że nadmierna eksploatacja zbiorników hodowlanych, intensywna gospodarka stawowa i przeg ęszczenie ryb powoduje straty w liczbie larw, to gospodarka hodowlana przyczynia si ę do wzrostu tych populacji gatunków, które zimuj ą w stadium jaja: Sympecma spp., Lestes spp., Sympetrum spp. Przykładowo, u wyst ępuj ącego na terenie Gminy Zator szalbaka południowego ( Sympetrum depressiusculum ), spuszczanie wody w stawach jest uznawane za element niszy [SCHMIDT 1993]. Uzbrajanie terenu na obszarach zurbanizowanych prowadzi do obni żenia poziomu wód gruntowych, a spływ wody deszczowej do systemu kanałów miej- skich powoduje zmniejszenie wilgotno ści gleby i powietrza [PISARSKI , TROJAN 1976]. Niski poziom wód powoduje wysychanie mniejszych zbiorników wodnych, a tym samym kurczenie si ę środowisk zamieszkiwanych przez wa żki. - turystyka – O walorach Ziemi Zatorskiej stanowi ą miejscowe akweny, lasy, krajobraz, za- bytki, trasy spacerowe nad Skaw ą. Dlatego szczególnym zagro żeniem środowiska przyrodni- czego jest niekontrolowany napływ turystów (równie ż zmotoryzowanych) w tereny zbioro- wisk ł ęgowych [CHABER 1999a]. Do niszczenia ro ślinno ści nabrze żnej cz ęsto przyczyniaj ą si ę k ąpi ący si ę ludzie, a przy du żej ilo ści turystów, wnosz ą oni na skórze spor ą ilo ść chemika- liów do wody. Prowadzi to do eutrofizacji wód i degradacji terenów wokół zbiorników wodnych. Pewne ilo ści owadów gin ą wskutek rozbicia si ę o szyby samochodów w ci ągu całego sezonu wegetacyjnego. W pierwszym rz ędzie gin ą gatunki dobrze lataj ące, jak równie ż te o słabym chitynowym pancerzu. I cho ć nie ma to realnego wpływu na wielko ść populacji, najcz ęś ciej gin ą samice, gdy ż to one charakteryzuj ą si ę zdolno ści ą do dosy ć dalekich lotów, podczas gdy samce trzymaj ą si ę zwykle ro ślinno ści przybrze żnej [STA ŃCZYKOWSKA 1986]. Cho ć według innych autorów [RIFFELL 1999], gin ą przede wszystkim samce, jako że to one cz ęsto patroluj ą swoje tereny. Do kolizji z samochodami dochodzi w sytuacjach, gdy droga szybkie- go ruchu przecina siedliska zajmowane przez wa żki. - ochrona przyrody – Na terenie gminy obj ęta ochron ą jest tylko aleja lipowa (pomnik przyrody nr 179), zlokalizowana na drodze Zator – O świ ęcim, obejmuj ąca równie ż odgał ęzienie w kierunku Piotrowic [CHABER 1999b].

41 Jednocze śnie projektowany jest przez Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Bielsku-Białej (opracowania z 1997 roku) zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Dolina Skawy nad Zatorem”. Ochron ą obj ęte zostan ą śródrzeczne wyspy, starorzecza, ł ęgi, ł ąki, ziołoro śla, ostoje rzadkich ptaków, gadów i płazów [BUŚ 2000]. Teren obejmował b ędzie obszar pomi ę- dzy Graboszycami i Zatorem, bardzo cenny przyrodniczo, stanowi ący urozmaicone siedlisko dla wielu współ żyj ących ze sob ą gatunków ro ślin i zwierz ąt (w tym chronionych) oraz kory- tarz ekologiczny. Okr ęgowa Dyrekcja Gospodarki Wodnej (ODGW) sugeruje wycink ę drzew i krzewów w obszarze mi ędzywala Skawy. Sprzeczne stanowiska b ędą rozstrzygni ęte na drodze kompromisu i ustale ń zabezpieczaj ących zarówno warto ści przyrodnicze jak i wzgl ędy przeciwpowodziowe [CHABER 1999a]. Drugim planowanym miejscem ochrony maj ą by ć stawy hodowli ryb: Przer ęb i Spyt- kowice. Rezerwat przyrody miałby chroni ć warto ści ornitologiczne (liczne ptaki wodno - błotne). Rzadko porusza si ę zagadnienie ochrony entomofauny wodnej. Wynika to ze słabego poznania problemu, jak równie ż z faktu, że intensywno ść wymierania gatunków wodnych jest mniejsza ni ż gatunków owadów l ądowych - w zbiornikach wodnych zmiany zachodz ą wol- niej ni ż w ekosystemach l ądowych [BIESIADKA 2002]. Raczej prowadzi si ę intensywne zabiegi chroni ące faun ę l ądow ą. W roku 2001 Towarzystwo na rzecz Ziemi i Ornitologiczna Grupa Robocza Doliny Górnej Wisły CZAPLON rozpocz ęły realizacj ę programu „Czynnej ochrony terenów wodno-błotnych doliny górnej Wisły” [LEDWO Ń, KRZANOWSKI 2002]. Jego celem jest zachowanie ró żnorodno ści biologicznej stawów rybnych wraz z terenami przyległymi, mi ędzy innymi poprzez zahamowanie procesów degradacji oraz stworzenie nowych siedlisk dla zagro żonych gatunków ptaków. Obecnie wpływ ochrony na wa żki jest niski i niewystarczalny. Teren gminy Zator, z licznymi zbiornikami wodnymi, powinien obfitowa ć w niepospolite, wr ęcz rzadkie gatunki wa żek. Chronione s ą one tylko po średnio, w ramach zabiegów zwi ązanych z zachowaniem ró żnorodno ści biologicznej doliny Wisły. Zwróci ć nale ży za to uwag ę na limituj ący wpływ kurczenia si ę środowisk zamieszkiwanych przez te owady. Siedliska samoistnie zanikaj ą (w skutek naturalnej sukcesji), lub celowo s ą zmieniane. Niszczenie rozlewisk rzeki Skawy, eksploatacja żwiru wzdłu ż jej brzegów (Graboszyce, Zator) [CHABER 1999b], oraz coroczne po- gł ębianie stawów hodowlanych (Palczowice, Podolsze, Łowiczki), to czynniki limituj ące przede wszystkim liczebno ść larw. Równie ż zanieczyszczenie wód i gleby przez obozuj ących „dzikich turystów”, którzy na niedzielne pikniki wybieraj ą miejsca najmniej zmienione przez człowieka, prowadzi do uszczuplenia populacji wa żek.

42 Gmina Zator to teren rolniczy, bez wi ększej działalno ści przemysłowej. Jak w wi ęk- szo ści obszarów Małopolski gospodarstwa s ą małe a uprawa odbywa si ę metodami natural- nymi. Rozdrobnione rolnictwo ma niewielki wpływ na degradacj ę środowiska, a tym samym, antropopresja na organizmy żywe jest niska. Z informacji otrzymanych z Działu Ochrony Środowiska Firmy Chemicznej „Dwory” S.A. (Zakłady Chemiczne w pobliskim O świ ęci- miu)wynika, że prowadzone badania nie wykazały emisji zanieczyszcze ń na tereny s ąsiednie ju ż od roku 1998 [CHABER 1999b]. Zatem zmodernizowanie tych zakładów dało szanse na pomy ślne gniazdowanie zagro żonego w Europie ślepowrona ( Nycticorax nycticorax L.) [LE-

DWO Ń, KRZANOWSKI 2002]. Wła śnie w okolicach Zatora l ęgnie si ę prawie jego cała polska populacja [SOKOŁOWSKI 1972].Sumuj ąc, wszystko to czyni omawiany obszar bardziej odpo- wiedni dla rozwoju organizmów wodnych, w tym wa żek.

43 7. PORÓWNANIE

Dokonano porównania odonatofauny gminy Zator ze składem gatunkowym ważek

Ziemi Chrzanowskiej [ŻAK M., ŻAK W. 1981]. S ą to odr ębne tereny (południowa granica Ziemi Chrzanowskiej przylega do granicy północnej gminy Zator), aczkolwiek ich podobie ń- stwo środowiskowe jest do ść du że. Przeciwległe granice obu obszarów oddalone s ą od siebie ok. 35 km. Wykaz wa żek regionu chrzanowskiego obejmuje wyniki bada ń terenowych prowa- dzonych przez M. Żaka i W. Żaka w latach 1975-1977. Materiał zbierano systematycznie ka żdego roku od maja do wrze śnia, w środowisku wód bie żą cych i stoj ących drog ą odłowu. „Badaniami obj ęto teren dawnego powiatu chrzanowskiego wraz z najbli ższymi okoli- cami, tj. teren ograniczony od zachodu Biał ą Przemsz ą i Przemsz ą, od wschodu lini ą Dolina Będkowska – Rudawa – Nielepice – Frywałd – Okle śna, od południa Wisł ą i od północy lini ą Będkowice – D ębnik – Płotki, Czy żówka do Białej Przemszy.” „Ustalono (…) znaczne zatrucie wód, szczególnie bieżą cych, np. w potoku Chechło, w Krze- szówce, Wi śle i Przemszy. W wymienionych wodach nie stwierdzono wyst ępowania larw wa żek. Osuszanie terenów podmokłych doprowadziło do prawie całkowitego zaniku dwóch torfowisk wysokich w rejonie Gorzowa Chrzanowskiego i Jelenia. (…) Niemały wpływ na faun ę wa żek ma zagospodarowanie śródle śnych stawów w okolicy Jelenia oraz budowa ośrodków wypoczynkowych nad zbiornikami wodnymi, jak np. w okolicy Borów i Piły Ko-

ścieliskiej. Okresowe czyszczenie tych stawów powoduje du że ubytki larw wa żek.” [ ŻAK M.,

ŻAK W. 1981] Zestawienie gatunków wa żek stwierdzonych na Ziemi Chrzanowskiej w latach 1975- 1977 a aktualnie wyst ępuj ące w gminie Zator (sezon: 2003-2004) zebrano w tabeli nr 3.

44 Tab. 3. Porównanie składu gatunkowego wa żek Ziemi Chrzanowskiej i gminy Zator. (+) – odłów, (*) – obserwacja, (-) – brak Liczeno ść gatunku (za M. i W. Żak): pospolity / liczny / do ść liczny / nieliczny / rzadki / bardzo rzadki / brak Tłustym drukiem – zaznaczono gatunki wykazuj ące wyra źne zmiany

ZIEMIA GMINA CHRZANOWSKA G A T U N E K ZATOR 1975-1977 2003-2004 do ść liczny Calopteryx virgo (Linnaeus, 1758) + do ść liczny Calopteryx splendens (Harris, 1782) + do ść liczny Sympecma fusca (Vander Linden, 1820) - bardzo rzadki Sympecma paedisca (Brauer, 1882) - pospolity Lestes sponsa (Hansemann, 1823) + bardzo rzadki Lestes barbarus (Fabricius, 1798) - liczny Lestes virens (Charpentier, 1825) + do ść liczny Lestes viridis (Vander Linden, 1825) + do ść liczny Platycnemis pennipes (Pallas, 1771) + do ść liczny Pyrrhosoma nymphula (Sulzer, 1776) + pospolity Ischnura elegans (Vander Linden, 1840) + nieliczny Ischnura pumilio (Charpantier, 1825) - do ść liczny Enallagma cyathigerum (Charpentier, 1840) + nieliczny Coenagrion hastulatum (Charpentier, 1825) - rzadki Coenagrion ornatum (Sélys, 1850) - pospolity Coenagrion pulchellum (Vander Linden, 1825) - pospolity Coenagrion puella (Linnaeus, 1758) + do ść liczny Erythromma najas (Hansemann, 1823) * brak Gomphus vulgatissimus (Linnaeus, 1758) + liczny Aeshna juncea (Linnaeus, 1758) + liczny Aeshna grandis (Linnaeus, 1758) * pospolity Aeshna cyanea (O.F. Müller, 1764) + do ść liczny Aeshna mixta Latreille, 1805 + rzadki Aeshna isoceles (O.F. Müller, 1767) - nieliczny Anax imperator Leach, 1815 - rzadki Cordulia aenea (Linnaeus, 1758) + nieliczny Somatochlora metallica (Vander Linden, 1825) + do ść liczny Somatochlora flavomaculata (Vander Linden, 1825) - pospolity Libellula quadrimaculata Linnaeus, 1758 - rzadki Libellula depressa Linnaeus, 1758 + rzadki Orthetrum coerulescens (Fabricius, 1798) - bardzo rzadki Orthetrum albistylum (Sélys, 1848) + nieliczny Orthetrum cancellatum (Linnaeus, 1758) + do ść liczny Sympetrum flaveolum (Linnaeus,1758) + rzadki Sympetrum meridionale (Sélys, 1841) - rzadki Sympetrum striolatum (Charpentier, 1840) - pospolity Sympetrum vulgatum (Linnaeus,1758) + pospolity Sympetrum danae (Sulzer, 1776) - nieliczny Sympetrum pedemontanum (Allioni, 1776) - liczny Sympetrum depressiusculum (Sélys, 1841) +

45 do ść liczny Sympetrum sanguineum (O. F. Müller, 1764) + bardzo rzadki Leucorrhinia albifrons (Burmeister, 1839) - rzadki Leucorrhinia dubia (Vander Linden, 1825) - rzadki Leucorrhinia rubicunda (Linnaeus,1758) - nieliczny Leucorrhinia pectoralis (Charpentier, 1825) -

Po przeanalizowaniu tabeli nr 3 mo żna zauwa żyć ró żnice w wyst ępowaniu poszcze- gólnych gatunków. Rozpatruj ąc zestawienie dwóch ró żnych terenów potwierdzono nast ępuj ą- ce ró żnice, zaznaczone ju ż we wst ępie tej pracy.

7.1. Ró żnice w składzie gatunkowym wa żek - wynika to z ró żnic środowiskowych obu ob- szarów. Najbardziej zauwa żaln ą rozbie żno ści ą jest ewidentny brak na terenie gminy Zator wa żek z rodzaju Leucorrhinia , mocno zwi ązanych z torfowiskami. Brak tego typu środowisk na badanym obszarze jest powodem nieobecno ści tych gatunków. Inne wa żki, lu źno zwi ązane z torfowiskami, były notowane pojedynczo, często w oddaleniu od zbiorników wodnych (Aeshna juncea, Pyrrhosoma nymphula ). Były to osobniki zalatuj ące z terenów s ąsiednich, gdzie miały mo żliwo ść rozwoju. Najbli ższe miejsca z torfowiskowymi zbiornikami wodnymi: las ł ęgowy w dolinie pomi ędzy wzniesieniami Krzemionki i Moczurki (wie ś: Lgota, gmina:

Tomice, powiat: Wadowice) [DOBROSKI 1986]. W linii prostej teren ten oddalony jest od granic gminy Zator o ok. 15 km.

Inne gatunki wa żek notowane na terenie Ziemi Chrzanowskiej, a nie znalezione w gminie Zator:

Sympecma fusca (Vander Linden, 1820) – straszka pospolita Gatunek euroazjatycki, w Polsce wykazywany prawie na całym obszarze kraju. Rozwija si ę w niewielkich wodach stoj ących o bogatej ro ślinno ści, cechuj ących si ę znacznymi wahaniami poziomu wody [BUCZY ŃSKI 1997]. Nieobecno ść tego gatunku na obszarze gminy Zator tłumaczy si ę mał ą ilo ści ą a miejscami zupełnym brakiem wód stoj ących z obfit ą ro ślinno ści ą przybrze żną, a przede wszystkim, pre- ferowanych przez gatunek zbiorników ze szcz ątkami ro ślin w wodzie.

Libellula quadrimaculata Linnaeus, 1758 – wa żka czteroplama Gatunek eurytopowy, pospolity na całym terytorium kraju. Wyst ępuje licznie w ró żnego rodzaju wodach stoj ących [BUCZY ŃSKI 1997].

46 Brak tego powszechnie wyst ępuj ącego gatunku jest zadziwiaj ący. Jego nieobecno ść w zbiorze na pewno wynika z przeoczenia podczas bada ń terenowych, jest bowiem prawie niemo żli- wym, aby brakowało go w środowisku. Ponadto nie szkodzi mu eutrofizacja, st ąd zwykle do ść licznie i z powodzeniem rozwija si ę z stawach rybnych. W czasie dwóch sezonów bada ń nie skupiono si ę na larwach i wylinkach, łowione były jedynie imagines. Zbiór wylinek prawdopodobnie wykazałby, czy wa żka ta rozwija si ę na terenie gminy Zator. Z drugiej za ś strony mogło si ę zdarzy ć, że omawiany gatunek wyst ępuje bardzo lokalnie, w nieprzemieszczaj ących si ę populacjach. To wpływałoby na jego pozornie mniejsz ą liczebno ść – trafienie w miejsce gdzie si ę rozmna ża, wymaga du żej wprawy. Mo że to prowadzi ć do tego, że nie zostaje przekroczona „bariera łowno ści” - prawdopodobie ństwo wykazania gatunku przez statystyczne metody odłowu jest bardzo niskie.

Sympetrum danae (Sulzer, 1776) – szablak szkocki Gatunek wyra źnie preferuj ący torfowiska, wyst ępuj ący nad wodami stoj ącymi z obfit ą ro ślin- no ści ą. Pospolity nad wodami dystroficznymi, przy du żej liczebno ści kolonizuje i inne typy wód. Natomiast przy braku torfowisk, lub wód wyra źnie polihumusowych, tak jak to ma miejsce na terenie gminy Zator, staje si ę o wiele rzadszy i mniej liczny.

7.2. Ekspansja gatunków południowych - owady znajdowane obecnie licznie, a w roku 1981 opisane jako bardzo rzadkie:

Orthetrum albistylum (Sélys, 1848) – lecicha białoznaczna Analizuj ąc stopniowe pojawianie si ę tego gatunku coraz dalej od jego pierwotnej granicy wyst ępowania, spostrzec mo żna szybko post ępuj ącą ekspansj ę w kierunku północno-zachodnim.

Jeszcze 20 lat temu na terenie na terenie Ziemi Chrzanowskiej [ ŻAK M., ŻAK W. 1981] opi- sywano ten gatunek jako „bardzo rzadki, stwierdzony tylko raz”. Obecnie, na terenie gminy Zator, spotykany jest licznie, cz ęsto w oddaleniu od zbiorników wodnych. Północno - za- chodnia granica obszaru wyst ępowania tego gatunku przebiega w południowo - wschodniej Polsce. W centralnej cz ęś ci kraju jest to gatunek alochtoniczny, ale obecnie jest on tam spotykany stosunkowo cz ęsto [BUCZY ŃSKI 1998]. Ponadto, w ędrówce na północ sprzyjają ciepłe wiosny i wietrzne lata [BUCZY ŃSKI i in. 2002]. Ekspansja w ostatnich latach przedstawia si ę nast ępu- jąco (tab. 4):

47 Tab. 4. Ekspansja Orthetrum albistylum . Data stwierdzenia Miejsce wyst ępowania Autor i data publikacji wyst ępowania 1986-90 LEWANDOWSKI 2000 1997 Podlasie MIELEWCZYK 1998 1998 JÖDICKE 1999 1998 Podlasie i Wy żyna Lubelska BUCZY ŃSKI 1998 1998 Polska centralna TOŃCZYK 1998 1999 Mazury BUCZY ŃSKI , PAKULNICKA 2000 1999 Pomorze BUCZY ŃSKI , ZAWAL , FILIPIUK 2002 1999-2000 Wielkopolska WENDZONKA 2001

Orthetrum cancellatum (Linnaeus, 1758) – lecicha pospolita Ekspansja na północ dotyczy i innych gatunków wa żek, co wi ęcej spotykana jest i w innych rz ędach ( Lepidoptera [KRZYWICKI 1982]) W ostatnich 10-12 latach coraz cz ęś ciej notuje si ę zwi ększanie zasi ęgu wyst ępowania gatunków wa żek południowych i południowo-wschodnich

[BERNARD , BUCZY ŃSKI , TOŃCZYK 2002]. Zatem jest to podobna sytuacja jak u gatunku po- przedniego: wa żki śródziemnomorskie zajmuj ą tereny w kierunku Europy środkowej i pół- nocnej.

7.3. Czysto ść wód powierzchniowych - jako czynnik umo żliwiaj ący rozwój wa żek.

Nast ępnym aspektem ró żni ącym omawiane obszary to obecno ść gatunku zwi ązanego z rzekami, których wody nie przekraczaj ą norm czysto ści:

Gomphus vulgatissimus (Linnaeus, 1758) – gadziogłówka pospolita Gatunek ten nie został odnotowany na terenie Ziemi Chrzanowskiej. Jest natomiast obecny w gminie Zator, łowiony nad rzek ą Skaw ą, 5 km od Wisły. Dodatkowo, jest to wa żka ści śle zwi ązana z rzekami o piaszczysto-żwirowym dnie, wi ęc je śli jest spotykana w odcinku uj- ściowym dopływu Wisły, to powinna by ć w niej samej. Tak jednak nie jest. Mo żna to wytłu- maczy ć wysokim zanieczyszczeniem wód Wisły, uniemo żliwiającym prze życie larw tej wa ż- ki (na stanowisku nr 1 nie wykazano żadnego gatunku wa żki). Natomiast Skawa niesie wody

III klasy czysto ści [SEBESTA i in. 2005], zatem s ą to ju ż warunki daj ące szanse rozwoju tego gatunku.

48 8. PODSUMOWANIE I WNIOSKI

W latach 2003-2004 na terenie gminy Zator wykazano obecno ść 25 gatunków wa żek. Obszar, le żą cy w Kotlinie O świ ęcimskiej, w dolinie rzek: Wisły i Skawy, obejmował 18 stanowisk: ł ąki, naturalne i sztuczne cieki wodne (w tym potok, kanał i rzeki), zbiorniki śródle- śne, starorzecza, stawy hodowlane i łowiska. Wykazano jeden gatunek obecny na „Czerwonej Liście Wa żek Polski” (kategoria DD). Nie stwierdzono wyst ępowania żadnego z 15 gatunków chronionych. Wyst ępuj ące tu wa żki s ą gatunkami pospolitymi, co wynika z niskiej jako ści wód bie- żą cych oraz braku jakiejkolwiek ochrony siedlisk zajmowanych przez te owady. Odonatoce- noza jest uboga, a gatunki szczególnie wra żliwe na zanieczyszczenia oraz wymagaj ące specy- ficznego środowiska, nie s ą notowane. Jako dominuj ący czynnik kształtuj ący skład gatunkowy okre ślono ilo ść i rodzaj zbior- ników wodnych: liczne stawy hodowlane jako miejsce rozwoju stagnofili, potoki i kanały b ę- dące siedliskiem czasem masowo pojawiaj ących si ę reofili. Obecno ść du żych rzek umo żliwia rozwój reofilnego gatunku psammofilnego. Istnienie śródle śnych zbiorników i dzikich rozlewisk sprzyja rozwojowi gatunków zwi ązanych z lasem lub preferuj ących ro śliny nawodne. Akweny te, wraz z terenami przyległymi tworz ą interesuj ący kompleks Doliny Górnej Wisły. Na odonatofaun ę wpływ równie ż maj ą: mikroklimat sprzyjaj ący wyst ępowaniu gatun- ków śródziemnomorskich, ale zanieczyszczenie wód powierzchniowych powoduje brak ga- tunków wymagaj ących szczególnie czystego środowiska. Gospodarka człowieka oddziałuje dwojako na owady wodne: liczne stawy hodowlane, tworzenie kanałów przyczyniaj ą si ę do powstania nowych siedlisk. Ale melioracje, likwidacje rozlewisk i intensywna hodowla ryb oraz zabiegi z ni ą zwi ązane, s ą czynnikiem limituj ącym wyst ępowanie wa żek. Ochrona przyrody, w tym wa żek, w gminie Zator jest znikoma. Trosk ą o zapewnienie dogodnego miejsca rozwoju obj ęte s ą tylko ptaki wodno-błotne, co po średnio odnosi si ę do ważek, ze wzgl ędu na zajmowanie tych samych siedlisk. W dokonanym porównaniu składu gatunkowego gminy Zator z wynikami prac prowa- dzonych na terenie Ziemi Chrzanowskiej przez M. Żaka i W. Żaka z roku 1981, wyłaniaj ą si ę ró żnice w wyst ępowaniu poszczególnych gatunków, wynikaj ące przede wszystkim z ró żnic środowiskowych. Zauwa żyć mo żna równie ż, na przestrzeni 20 lat, ekspansj ę gatunków połu-

49 dniowych w kierunku północno-zachodnim, oraz realny wpływ mniejszego zanieczyszczenia wód powierzchniowych gminy Zator na rozwój ważek. Gmina Zator, ze swoimi licznymi zbiornikami wodnymi i wielowiekow ą tradycj ą hodowli ryb, to tereny cenne przyrodniczo. Konieczne jest eliminowanie lub ograniczanie nega- tywnych skutków oddziaływania rolnictwa na środowisko przyrodnicze, w pierwszej kolejno- ści nale ży zadba ć o popraw ę jako ści wód. Równie wa żne jest zapobieganie negatywnym prze- jawom rozwoju turystyki i rekreacji, bez ich ograniczania w sposób uci ąż liwy dla mieszka ń- ców. Wa żki zasługuj ą na zainteresowanie, a tym bardziej ochron ę.

50 9. WYKAZ TABEL, RYSUNKÓW I FOTOGRAFII.

TABELE: Tab. 1. Wa żki gminy Zator. Str. 28. Tab. 2. Kategorie stwierdze ń na poszczególnych stanowiskach. Str. 29. Tab. 3. Porównanie składu gatunkowego wa żek Ziemi Chrzanowskiej i gminy Zator. Str. 45. Tab. 4. Ekspansja Orthetrum albistylum . Str. 48. RYSUNKI: Rys. 1. mapa gminy Zator wraz ze stanowiskami. Str. 9. FOTOGRAFIE: Zdj ęcie na okładce: Aeshna cyanea, samiec . Fot. 1. Stanowisko nr 12 – staw hodowlany Jakubowiec, Podolsze. Wiosna 2003. Str. 13. Fot. 2. Stanowisko nr 15 – śródle śny staw Kleparz, Rudze. Lato 2004. Str. 13. Fot. 3. Stanowisko nr 8 – ł ąka oddzielaj ąca dwa zbiorniki, Podolsze. Lato 2004. Str. 14. Fot. 4. Stanowisko nr 16 – potok, Rudze. Lato 2004. Str. 14. Fot. 5. Stanowisko nr 7 – Łowisko PZW Podolsze. Jesie ń 2003. Str. 15. Fot. 6. Stanowisko nr 9 – zbiornik wodny, poeksploatacyjny, Podolsze. Lato 2004. Str. 15. Fot. 7. Calopteryx splendens , ♀ et ♂. Str.30. Fot. 8. Calopteryx virgo , ♀ et ♂. Str. 30. Fot. 9. Lestes sponsa , ♀ et ♂. Str. 30. Fot. 10. Lestes virens ♀, na szpilce entomolgicznej. Str. 30. Fot. 11. Lestes viridis , ♀ et ♂. Str. 30. Fot. 12. Platycnemis pennipes , ♀ et ♂. Str. 30. Fot. 13. Ischnura elegans ♂. Str. 31. Fot. 14. Enallagma cyathigerum , ♀ et ♂. Str. 31. Fot. 15. Pyrrhosoma nymphula , ♀ et ♂. Str. 31. Fot. 16. Coenagrion puella , ♀ et ♂. Str. 31. Fot. 17. Lestes viridis, tandemy. Składanie jajeczek pod kor ę. Str. 31. Fot. 18. Gomphus vulgatissimus ♀. Str. 32. Fot. 19. Aeshna cyanea ♂. Str. 32. Fot. 20. Aeshna juncea ♂, okaz wybarwiony. Str. 32. Fot. 21. Aeshna mixta ♂. Str. 33. Fot. 22. Cordulia aenea ♂. Str. 33.

51 Fot. 23. Somatochlora metallica ♂, okaz wybarwiony, na szpilce entomologicznej. Str. 33. Fot. 24. Libellula depressa ♂. Str. 34. Fot. 25. Orthetrum albistylum ♀. Str. 34. Fot. 26. Orthetrum albistylum ♂. Str. 34. Fot. 27. Orthetrum cancellatum ♀, osobnik teneralny, juwenilny. Str. 35. Fot. 28. Orthetrum cancellatum ♂. Str. 35. Fot. 29. Sympetrum depressiusculum ♀. Srt. 35. Fot. 30. Sympetrum depressiusculum ♂. Str. 36. Fot. 31. Sympetrum flaveolum ♀. Str. 36. Fot. 32. Sympetrum sanguineum ♀. Str. 36. Fot. 33. Sympetrum sanguineum ♂. Str. 37. Fot. 34. Sympetrum vulgatum ♀. Str. 37.

52 10. PI ŚMIENNICTWO

BERNARD R., BUCZY ŃSKI P., ŁAB ĘDZKI A., TOŃCZYK G. 2002a. Odonata Wa żki. [W:] GŁO-

WACI ŃSKI Z. (red.), Czerwona lista zwierz ąt gin ących i zagro żonych w Polsce. Wyd. Instytutu Ochrony Przyrody PAN, Kraków: 125-127.

BERNARD R., BUCZY ŃSKI P., TOŃCZYK G. 2002b. Present state, threats and conservation of dragonflies ( Odonata ) in Poland. Nature Conservation, Kraków. 59: 53-71.

BIESIADKA E. 2002. Ekologiczne problemy ochrony entomofauny wodnej. [W:] CZACHO-

ROWSKI S., BUCHHOLZ L. (red.). Ochrona owadów w Polsce – ekologiczne i gospodarcze kon- sekwencje wymierania i ekspansji gatunków. Ogólnopolska Konferencja Naukowa. Olsztyn, 21 – 23.09.2002. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Uniwersytet Warmi ńsko-Mazurski, Pozna ń – Olsztyn: 9-10.

BUCZY ŃSKI P. 1997. Wa żki Odonata Poleskiego Parku Narodowego. [W:] Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody, Białowie ża, 16 (2): 41-62.

BUCZY ŃSKI P. 1998. Wa żki ( Odonata ) środkowo-wschodniej Polski: stan poznania, specyfika i zagro żenia. [W:] I Krajowe Seminarium Odonatologiczne. Bromierzyk, 17-19.04.1998. Ma- teriały zjazdowe: 7-9.

BUCZY ŃSKI P. 1999. Wa żki ( Odonata ) terenów źródliskowych Polski – stan poznania i pro- pozycje dalszych bada ń. [W:] BIESIADKA E., CZACHOROWSKI S. (red.). Źródła Polski. Stan bada ń, monitoring i ochrona. Wy ższa szkoła Pedagogiczna, Olsztyn: 31-36.

BUCZY ŃSKI P. 2000. Jak larwy wa żek ( Odonata ) prze żywaj ą wysychanie drobnych zbiorni- ków wodnych? [W:] CZECZUGA B., RYBAK J.I. (red.). XVII Zjazd Hydrobiologów Polskich w Białymstoku, 4-8 IX 2000. Materiały zjazdowe. Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne, Za- kład Biologii Ogólnej AM w Białymstoku, Białystok: 33-34.

53 BUCZY ŃSKI P. 2001. Wpływ intensywnego rolnictwa na wa żki ( Odonata ): przykład okolic Krzczonowa (Wy żyna Lubelska). [W:] 44 Zjazd Polskiego Towarzystwa Entomologicznego. Materiały zjazdowe. Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Pozna ń: 22.

BUCZY ŃSKI P., CZACHOROWSKI S. 1998. Przyczynek do poznania wa żek ( Insecta: Odonata ) pojezierzy północno-wschodniej Polski. Przegl ąd Przyrodniczy, Świebodzin, 9 (3): 45-55.

BUCZY ŃSKI P., ŁAB ĘDZKI A. 2004. Oddziaływanie czynników antropogenicznych na wa żki (Odonata ) Lasów Janowskich (Kotlina Sandomierska). [W:] Ró żnorodno ść biologiczna śro- dowisk wodnych Polski – Stan i zmiany (w 25-lecie działalno ści Lubelskiego Oddziału Pol- skiego Towarzystwa Hydrobiologicznego)”, 8-9 pa ździernika 2004 r., Lublin – Janów Lubel- ski. Streszczenia prac. Polska Akademia Nauk Oddział w Lublinie, Polskie Towarzystwo Hy- drobiologiczne, Akademia Rolnicza w Lublinie, Lublin – Janów Lubelski: 15-17.

BUCZY ŃSKI P., PAKULNICKA J. 2000. Odonate larvae of Ravel and clay pits in the Mazurian lake discrit (NE Poland), with notes on extremely northern lacalities of some mediterranean species. Notulae Odonatologicae, Bilthoven, 5 (6): 69-84

BUCZY ŃSKI P., ZAWAL A., FILIPIUK E. 2002. Neue Nachweise von Orthetrum albistylum in Nordpolen: Erweitert sich sein Verbreitungsgebiet in Mitteleuropa? (Odonata: Libellulidae ). [W:] Libellula, Mönchengladbach, 21 (1/2): 15-24.

BUŚ A. 2000. Przyroda Nadskawia czeka na ochron ę. Życie Zatora. Zator, Nr 6 (101): 2.

CHABER B. 1999a. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Zator. Kierunki i strategia rozwoju przestrzennego miasta i gminy Zator. PLAN- Autorska Pracownia Urbanistyczna, Katowice: 24 ss.

CHABER B. 1999b. Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Zator. Ocena stanu zagospodarowania przestrzennego i mo żliwo ści rozwojo- wych – wnioski. PLAN- Autorska Pracownia Urbanistyczna, Katowice: 41 ss.

DOBROSKI J. S. 1986. Mi ędzy Skaw ą a Skawink ą. Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, Warszawa- Kraków: 36 ss.

DOLNÝ A., MISZTA A. 2004. Wyst ępowanie wa żek ( Odonata ) w czeskiej i polskiej cz ęś ci Górnego Śląska. [W:] Wiadomo ści Entomologiczne, Pozna ń, 23 (3): 133-152.

DOLNÝ A., MISZTA A., PARUSEL J.B. 2003. Wa żki ( Insecta: Odonata ) czterech rezerwatów przyrody województwa śląskiego (polska cz ęść Górnego Śląska) - wyniki wst ępnych bada ń. [W:] Natura Silesiae Superioris, Katowice, 7: 93-103.

JÖDICKE R. 1999. Libellenbeobachtungen in Podlasie, Nordost-Polen. Libellula, Mönch- engladbach, 18 (1/2): 31-48.

KRZYWICKI M. 1982. Monografia motyli dziennych Polski – Papilionoidea i Hesperioidea (Lepidoptera ). Maszynopis, Lublin: 364 ss, 168 map, 17 tabl., 4 tabele.

LEDWO Ń M., KRZANOWSKI Z. 2002. Program czynnej ochrony terenów wodno – błotnych doliny górnej Wisły. Towarzystwo na rzecz Ziemi, Ornitologiczna Grupa Robocza doliny górnej Wisły CZAPLON - –lokalna grupa Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków, O świ ę- cim: 12 ss.

LEWANDOWSKI K. 2000. Wa żki ( Odonata ) drobnych zbiorników wodnych. [W:] CZECZUGA

B., RYBAK J. I. (red.). XVIII Zjazd Hydrobiologów Polskich, 4-8 IX 2000. Materiały Zjazdo- we. Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne, Zakład Biologii Ogólnej AM w Białymstoku, Białystok: 151-152.

MIELEWCZYK S. 1990. Wa żki – Odonata . [W:] RAZOWSKI J. (red.). Wykaz zwierz ąt Polski. Tom I, Cz ęść XXXII/1-20. Ossolineum, Wrocław – Warszawa – Kraków: 39-41.

MIELEWCZYK S. 1997. Odonata . [W:] RAZOWSKI J. (red.). Wykaz zwierz ąt Polski. Tom V, Cz ęść XXXII/24. Wydawnictwa Instytutu Systematyki i Ewolucji Zwierz ąt PAN, Kraków: 161.

MIELEWCZYK S. 1998. Materiały do poznania entomofauny wodnej ( Odonata , Heteroptera , Coleoptera ) stawów rybnych pod Siedlcami jako proponowanego rezerwatu „Rybakówka”.

55 [W:] Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”, Pozna ń, 2: 109-118.

OTT J. 1995. Die Beeinträchtigung von Sand- und Kiesgruben durch intensive Angelnutzung – Auswirkugen auf die Libellenfauna und planerische Lösungsansätze. [W:] Limnologie aktuell, Jena, 7: 155-170.

PISARSKI B., TROJAN P. 1976. Wpływ urbanizacji na entomofaun ę. [W:] SANDNER H. (red.) 1976. Entomologia a ochrona środowiska. Materiały z Sesji Naukowej, Wisła-Uzdrowisko 10-12.12.1974. PWN, Warszawa: 66.

RIFFELL S. K. 1999. Road mortality of dragonflies ( Odonata ) in a Great Lakes coastal wet- land. [W:] The Great Lakes Entomologist, 32 (1/2):63-73.

ROZPORZ ĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 28 wrze śnia 2004 r. w sprawie gatunków dziko wyst ępuj ących zwierz ąt obj ętych ochron ą. Dziennik Ustaw Nr 220, poz. 2237.

SAWKIEWICZ L., ŻAK M. 1966. Wa żki ( Odonata ) Śląska: 73-132 [W:] Rocznik Muzeum Gór- no śląskiego w Bytomiu, Seria Przyroda, Bytom, 3: 73-132.

SEBESTA L., PAJ ĄK B., GOŁ ĘBIOWSKA K. (red.) 2005. Raport o stanie środowiska naturalnego w województwie małopolskim w 2003 roku. Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Krakowie. Internet: http://www.krakow.pios.gov.pl/raport03/

SMIEJA A. 2003. Ciekawostki florystyczne Doliny Górnej Wisły. Życie Zatora, Zator, 9 (130): 1-4.

SCHMIDT , EB. 1993. Die ökologische Nische von Sympetrum depressiusculum (Selys) im Münsterland (Naturschutzgebiet Heubachwiesen). Libellula, Mönchengladbach, 12 (3/4): 175-198.

SOKOŁOWSKI J. 1972.Ptaki Ziem Polskich. Tom 2. PWN, Warszawa: 570 ss.

56 ST. QUENTIN D. 1960. Die Odonatenfauna Europa, ihre Zusammenfassung und Herkunft. Zoologische Jahrbücher, Abteilung für Systematik, Ökologie und Geographie der Tiere, Jena, 87 (4-5): 301-316.

STA ŃCZYKOWSKA A. 1986. Zwierz ęta bezkr ęgowe naszych wód, wydanie drugie. Wydawnic- twa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa: 319 ss.

SZUJECKI A. 1995. Entomologia le śna. Tom I. Wydawnictwo SGGW, Warszawa: 412 ss.

TOŃCZYK G. 1998. Wyst ępowanie rzadkich gatunków wa żek ( Odonata ) w Polsce Środkowej. [W:] I Krajowe Seminarium Odonatologiczne. Bromierzyk, 17-19.04.1998. Materiały zjazdowe: 14-17.

TOŃCZYK G. 2004a. Formy sukcesji wa żek ( Odonata ) w dolinie rzeki Grabi: [W:] BUCZY ŃSKI

P., SERAFIN E., PTASZY ŃSKA A. (red.). Badania wa żek, chrz ąszczy i chru ścików na obszarach chronionych. Materiały II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Trichopterologicznego, Urszulin, 21- 23.V.2004r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn:21-22.

TOŃCZYK G. 2004b. Wyst ępowanie i wymagania siedliskowe Gomphidae ( Odonata ) w Pol- sce Środkowej: [W:] BUCZY ŃSKI P., SERAFIN E., PTASZY ŃSKA A. (red.) 2004. Badania wa żek, chrz ąszczy i chru ścików na obszarach chronionych. Materiały II Krajowego Sympozjum Odonatologicznego, XXIX Sympozjum Sekcji Koleopterologicznej PTE, III Seminarium Tri- chopterologicznego, Urszulin, 21-23.V.2004r. Wydawnictwo MANTIS, Olsztyn: 22.

WENDZONKA J. 2001.Wa żki ( Odonata ) Gostynia i okolic (południowa Wielkopolska). Bada- nia Fizjograficzne nad Polsk ą Zachodni ą, sec. C, Pozna ń, 48: 28-39.

ŻAK M., ŻAK W. 1981. Wa żki ( Odonata ) regionu chrzanowskiego. Studia O środka Dokumen- tacji Fizjograficznej PAN Kraków, 8: 223-231.