Facta Simonidis 2017 Nr 10

Facta SimonidisFacta Simonidis20172016 NR nr 11 (10)(9)

1 RADA PROGRAMOWA / ADVISORY BOARD Prof. dr Inesa Baybakova (PL Lwów), prof. dr Juergen Beschorner (FHBund Berlin), prof. dr hab. Edward Fiała (KUL Lublin – PWSZ Zamość), prof. dr hab. Jerzy Hetman, przewodniczący / chairper- son (UP Lublin), prof. dr hab. Teresa Łoś – Nowak (UWr. Wrocław), prof. dr hab. Waldemar Martyn (PWSZ Zamość – UP Lublin), prof. dr hab. Wojciech Nowicki (UMCS Lublin – PWSZ Zamość), prof. dr hab. I. Pankevych (UIF Lwów), prof. dr Ihor Pasichnyk (OA Ostrog), prof. dr Alla Rogatyuk (BIEM Łuck).

REDAKTOR NACZELNY/EDITOR-IN-CHIEF Prof. dr hab. Henryk Chałupczak

SEKRETARZ REDAKCJI / ASSOCIATE EDITOR Dr Ewa Pogorzała

REDAKTORZY TEMATYCZNI / SUBJECT AREA EDITORS Dr Henryk Duda Mgr Małgorzata Samulak-Piłat Dr Justyna Misiągiewicz Dr Beata Rodzik

RECENZENCI / REVIEWERS Prof. dr hab. Tadeusz Kucharski Prof. dr hab. Ivan Pankevych

WYDAWCA / PUBLISHER Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu Zamość / Poland

ADRES REDAKCJI / EDITORIAL ADDRESS Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Szymona Szymonowica w Zamościu Ul. Pereca 2; 22 – 400 Zamość Tel. +48 84 638 34 44; Tel/fax +48 84 638 35 00 e-mail: [email protected]

@ Copyright by Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Sz. Szymonowica w Zamościu

ISSN: 1899 - 3109

Nakład: 300 + 16 egz. Druk: Drukarnia EXPOL P. Rybiński, J. Dąbek, Ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek Tel./fax: (54) 232 37 23 Spis treści Contents

I. Artykuły Articles Monika Kowalska ...... 7 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries – case study (Lithuania, Romania, the Czech Republic) Odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta w państwach postkomunistycznych – studium przypadku (Litwa, Rumunia, Czechy)

Łukasz Wojcieszak ...... 27 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi Between stagnation and development – problems of economic development in Belarus

Robert Łoś ...... 49 Soft power współczesnej Japonii The soft power of contemporary Japan

Sławomir Czapnik ...... 67 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu Colonization of the Palestinian Territories as a corruption-generating factor in Israel

Aleksandra Kruk ...... 89 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku FDP in the Federal Republic of Germany state elections after 2013

Liliana Węgrzyn-Odzioba ...... 107 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej Selected youth exchange programs in the Visegrad Group countries

Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja ...... 129 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance dedicated to foreign migrants in contemporary Poland Wyzwania i zagrożenia dla polskiej polityki migracyjnej. System publicznego wsparcia imigrantów we współczesnej Polsce

Łukasz Potocki ...... 147 Polityka obronna Unii Europejskiej – wymiar traktatowy European Union defence policy – treaty dimension

Monika Pajurek ...... 163 Cybersecurity military entities of the United States of America Wojskowe podmioty cyberbezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych Ameryki Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak ...... 179 Polityka rozwoju innowacyjnych rozwiązań w transporcie lotniczym Development policies of innovative solutions in air transport

Angelika Mielniczuk ...... 195 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol – metody i instrumenty funkcjonowania International Criminal Police Organization Interpol – working methods and instruments

Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski ...... 219 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa Non-existing arguments used in social sciences, especially in law

Marcin Mizak ...... 231 Polish-accented English in prominent Polish politicians: the case of Donald Tusk Polski angielski w wystąpieniach czołowych polskich polityków: przypadek Donalda Tuska

Dominik Flisiak ...... 243 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku. Przyczyny, przebieg, konsekwencje The pogrom of Jews in Kielce, 11-12 November 1918. Causes, course, consequences

Marta Halinowska ...... 261 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międzywojennym The Jewish councillors of the city of Zamość in the interwar period

II. RECENZJE Book reviews Monika Lejb-Buryś ...... 283 Bartosz Maciej Koziński, Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie w latach 1939–1947, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa 2016, ss. 297.

III. Kronika Chronicle Jakub Wołyniec ...... 291 Międzynarodowa konferencja „Konstrukcje i dekonstrukcje państwowości w stosunkach międzynarodowych”, Lublin, 28–29 listopada 2016 r. I. ARTYKUŁY I. Articles

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Monika Kowalska UMCS w Lublinie [email protected]

Constitutional responsibility of the president in post-communist countries – case study (Lithuania, Romania, the Czech Republic) Odpowiedzialność konstytucyjna prezydenta w państwach postkomunistycznych – studium przypadku (Litwa, Rumunia, Czechy)

Summary: The article presents the empirical side of the issues of constitutional responsibility in the countries of “new democracy,” such as, Lithuania, Romania and the Czech Republic. It very often happens that the more power one has, the more temptation there is to abuse one’s office. That is why, the responsibility of the people of the highest government levels as the heads of states, is to guarantee the rule of law in every democratic state. The control is necessary when the law is not being obeyed or somebody is acting in defiance of generally abiding rules. The- reby, the constitutional responsibility is very important. It should be enforced by independent courts or in the impeachment procedure. Such a solution has been adopted in most European post-communist countries, and more importantly, very often applied for practical purposes. Keyword: constitutional responsibility, impeachment, president Streszczenie: Artykuł przedstawia empiryczną stronę zagadnienia odpowiedzialności konstytucyjnej w krajach „nowej demokracji” na przykładzie Litwy, Rumunii oraz Czech. Praktyka uczy nas, iż na każdym kto w mniejszym lub większym zakresie jest dysponentem władzy pań- stwowej, ciąży pokusa jej nadużywania. Dlatego też odpowiedzialność osób zajmujących w państwie najwyższe stanowiska urzędnicze – a do nich z całą pewnością należy zaliczyć urząd głowy państwa – jest gwarancją praworządności w każdym współczesnym państwie demokratycznym. Odpowiedniej kontroli wymagają zarówno ich zachowania polegające tak na wadliwym stosowaniu prawa, bądź też podejmowane niezgodnie z treścią obowiązujących norm. Stąd w zestawie środków, które mają zapewnić kontrolę nad sprawowaniem władzy wykonawczej w sposób zgodny z prawem, znajduje się odpowiedzialność konstytucyjna eg- zekwowana przez niezawisłe organy typu sądowego lub w formule procedury impeachment. Takie też rozwiązania zostały przyjęte w większości europejskich państw postkomunistycznych, a co istotniejsze znalazły w niektórych z nich też praktyczne zastosowanie. Słowa kluczowe: odpowiedzialność konstytucyjna, impeachment, prezydent

7 Monika Kowalska

1. Introductory remarks Constitutional responsibility establishment exists in all modern democratic countries, although it is rarely used and was pushed to the unique role. Constitutional responsibility of the highest positions in the country was originally developed as a form of parliamentary control over the government with the aim of stopping people occupying power against violation of law and general execution of power to the detriment of society. However in modern political practice it has been supplanted by– much younger (shaped in XVIII century) yet less formalized – parliamentary responsibility. On the other hand, keep in mind that the rules of parliamentary responsibility in contemporary political solutions covers only members of the government. In relation to the president the path of constitutional responsibility remains the only possible form of verification of the legality of his actions. Constitutional responsibility genesis goes back to the times of medieval En- gland1 and is related to the recognition of certain judicial powers of the parliament at that time, and the institution of impeachment is its prototype. The first time the issue of constitutional responsibility was regulated in legal form was the Constitution of United States of America in 17872. Its authors referred to the patterns of the impeachment, though they have made some changes. One of the reasons they resulted from was the need to include within its scope the President (as a consequence of the lack in adopted solutions of the presence of Cabinet institution acting under the direction of the Prime Minister). In addition, as a result of a rigorous introduction in the United States of America the principal of separation of powers3, the local system does not know the institution of parliamentary accountability of the executive power focused in the hands of the President of the United States of America. Hence the constitutional responsibility was treated there as an “extraordinary warranty the rule of law.”4 Also, the countries of the old continent gradually started on their legal and constitutional regulations – especially at the end of XIX century and the early XX century – to sanction procedures to enforce accountability for violation of law

1 The first case of application of the impeachment procedure took place during the reign of King Edward III – in 1376 – when high-ranked royal official William Latimer was accused of fraud, although some kind of the political background was in fact a desire of the parliament to force the King towards administrative reform. 2 Originally it were British patterns that have been used in American colonial legislative, and then were used in federal constitution. 3 R. M. Małajny, Doktryna podziału władzy „Ojców Konstytucji” USA, Katowice 1985, passim. 4 J. Jaskiernia, Zagadnienie podstaw do wszczęcia procedury impeachmentu przeciwko urzędnikom federalnym w prawie i praktyce ustrojowej Stanów Zjednoczonych, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1975 no. 4, p. 123.

8 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... by the highest officials in the country (primarily members of the executive power), which they could commit in the course of their official duties. A kind of “second life” for procedure of impeachment, or more broadly enforcing the constitutional responsibility, happened in the 90’ XX century in the post- communist countries. In the newly prepared and adopted in these countries essential laws a procedural mechanism to enforce the constitutional responsibility of the highest official appeared invariably, and was seen as one of the practical hedging instruments for implementation of highly exposed in the constitutional regulations such basic political principles like the rule of the law or legalism of public authorities activities. Depending on the constitutional experience, political culture of a country or determinants of contemporary political situation – each countries of Central, Eastern and South Europe tended to various forms of enforcement of accountability of highest officials in the country. However, regardless the formula, in every constitution provision on constitutional and criminal accountability mainly of representatives of the executive power find their place, as a possible addition to their political responsibilities. Countries such Russia, Ukraine, Belarus and Lithuania have procedural mechanism in the formula of impeachment or one that is similar. Poland, in accordance with its tradition, has a constitutional responsibility carried out by special judicial authority acting as the Tribunal of State, while other “new democracy” countries entrusted this task above all to constitutional courts.

Table no. 1. Enforcements authorities in the constitutional responsibility of European post-communist republics. Country The authority enforcing the constitutional responsibility Albania Constitutional Court Parliament (Chamber of Deputies and Council of the Republic) – the Belarus majority of 2/3 of the full Bulgaria Constitutional Court Croatia Constitutional Tribunal – the majority of 2/3 of the full Parliament after finding by the Constitutional Court violations of the Montenegro Constitution Czech Republic Constitutional Court Estonia Common courts Lithuania Seim (Parliament) – the majority of 3/5 of the total number of deputies Latvia Seimas (parliament) – the majority of 2/3 Macedonia Constitutional Court Moldova Parliament – the majority of 2/3 Poland Tribunal of State

9 Monika Kowalska

The Council of the Federation (the second chamber of parliament) Russia – the majority of 2/3 of the total number of votes Romania Supreme Court; referendum Serbia Constitutional Court Slovakia Constitutional Court Slovenia Constitutional Court The Verhovna Rada (parliament) – 3/4 majority of the constitutional Ukraine composition Hungary Constitutional Tribunal Source: Own study based on: the constitution of each country.

2. Lithuania – Rolandas Paksas’ case So far, the most significant example of application of the relevant procedures in order to deprive office carried out with positive results among the “new democracy” countries took place in Lithuania against the incumbent in 2003-2004 President Rolandas Paksas, which has been proved, among other things, that issuing a decree on awarding a special procedure of citizenship to Yuri Borisovowi (Russian entrepreneur, who is one of the main sponsors of the presidential election campaign of 2002)5 violated the Constitution and the Lithuanian legislation on citizenship6. Subsequent charges related to the disclosure of country secrets by him by informing mentioned businessman on an investigation that was in the run against him by the relevant service of the country and the use of its position by influencing the private commercial company “Žemaitijos keliai” with a purpose of increment financial benefits to his close friends. It was the first in Europe case of dismissal from the position held office of the head of country. The primary impulse to initiate the procedure of impeachment, which was based on art. 86, paragraph 2 of the Constitu- tion of the Republic of Lithuania, according to which the President of the Republic may be removed from office ahead of time by the Seimas “only for gross violation of the Constitution or breach of oath, also when it transpires that a crime has been committed” (in addition to art. 74 of the Constitution of the Republic of Lithuania, according to which “The President of the Republic, the President and justices of the

5 S. Thomas, Financial supporter of impeached Lithuanian President Rolandas Paksas and the key person of the impeachment, lost his case, http://www.eurolitigation.eu/2011/06/financial-suporter-of-impeached.html, [accessed: 10.11.2016]. 6 Lithuanian Constitutional Court in its judgment of 30 December 2003, stated that a presidential decree granting citizenship under exceptional case of Yuri Borisov was at variance with the constitutional principles of the rule of law and violated three of its particularistic provisions and the law on citizenship. M. Giżyńska, Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej, Olsztyn 2010, p. 122.

10 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries...

Constitutional Court, the President and justices of the Supreme Court, the Presi- dent and judges of the Court of Appeal as well as the Members of the Seimas who have grossly violated the Constitution or breached their oath, or if it transpires that a crime has been committed, may by a 3/5 majority vote of all the Members of the Seimas be removed from office or their mandate of a Member of the Seimas may be revoked. This shall be performed according to the procedure for impeachment proceedings which shall be established by the Statute of the Seimas.)”7 It was to submit to Parliament in October 2003 by Mecys Laurinkus, the head of the Country Security Department at that time (Lietuvos Respublikos Valstybės Saugumo Departamentas), information about relationship of President Rolandas Paksas’ close associates with Russian mafia, even though at that time he had not been accused. First the attention was drew to the trade advisor of the presidential National Security Remigjus Acasa with representatives of Russian organized crime. More specifically it was meant to facilitate the acquisition of shares in privatized companies in Lithuania, and later the use of Lithuania’s membership in the European Union as a bridge to boost EU markets without the restrictions of existing economic entities of Russia. According to the head of the Country Security Bureau President Rolandas Paksas knew about the suspicions against his advisor, but did nothing to change the situation8. The case came to light when agents of country security services have recorded conversations of Russian businessman Yuri Borisov, accused of illegal arms trade with countries supporting terrorism (including Sudan and Iraq) and have di- scovered that he is seeking unlawful favors from the President. Against Borisov, who has managed the company “Avia Baltica” specializing in servicing helicopters among others, investigation has been launched on the likelihood of blackmail. It was alleged that Rolandas Paksas, yet as a candidate taking part in the competition for the highest office of the Lithuanian country, had to conclude with Yuri Borisov (the main sponsor of the presidential election campaign) agreement, according to which after winning the presidential election he would have had given the Russian entrepreneur Lithuanian citizenship and facilitate economic relations and “Setting tenders” for the benefit of his commercial interests. As the head of the Security Office has recalled in his speech in Seimas, subordinate to him services of the country were in possession of telephone conversation recordings, during which this businessman had compla- ined to Rolandas Paksas for his tardiness, and using that as a threat of scandal in the

7 Konstytucja Litwy, Warszawa 2000, p. 46 and 51. 8 M. Piotrowski, Impeachment na przykładzie prezydenta Litwy – Rolandasa Paksasa, www.racjona- lista.pl/kk.php/s,4213, [accessed: 11.11.2016].

11 Monika Kowalska event of insubordination. In addition, there were allegations of unauthorized disclosure of classified information9. The appearance of then President in the context of shared responsibility for the situation and the possible opportunity of him being influenced by the Russian forces, gave the Lithuanian Seimas the rise to the creation of parliamentary commission of inquiry (headed by Social Democrat Aloyzas Sakalas), its main task was supposed to be a thorough examination of the level of threat to national security in connection with the submitted by the Lithuanian secret services report on the state of the nation. This committee was to verify whether the alleged contacts advisors of President Rolandas Paksas with the criminal world could have impact on his decisions, and therefore, whether and to what extend the Russian criminal environment cold have an impact on the highest structure of the Lithuanian country, endangering the public order and security. The final evaluation committee submitted to the Parliament in the report wan, unfortunately for the President and his associates, no favorable. In its view, because the contacts of the president and his closest advisers, representatives of the Russian criminal world were to be classified as threatening to a considerable security of Lithuania. According to committee president and its immediate surroundings it has become vulnerable to blackmail by mafia structures. It was also pointed out to the cases of their direct influence on the activities of private companies, mixing private and public interest, actions of corruption in the privatization of country enterprises, violation of the constitutional balance between the highest country institutions and the abuse of power by the presidential advisors, a further cir- cumstance aggravating presidential environment have been proven transfer (among others by the president Rolandas Paksas) secret information to interested parties of the suspect pending the investigation10. Thus, it was assessed that there was a violation of the constitution and a breach of the presidential oath. In this situation, the parliament acting on the initiative entitled group of deputies requesting initiation of the process of accusations against the head of country – Rolandas Paksas11, according to the Statute of the Seimas passed a resolution to ap-

9 Impeachment Paksasa, http://cba.gov.pl/pl/newsy-serwisu-antykorup/3429,Impeachment-Pak- sasa.html, [accessed: 11.11.2016]; S. Girdzijauskas, http://jbanc.org/old/impeachment.html, [accessed: 12.11.2016]. 10 M. Giżyńska, Odpowiedzialność konstytucyjna głowy państwa w Republice Litewskiej (na tle kazusu Rolandasa Paksasa), in: Z zagadnień współczesnych społeczeństw demokratycznych, eds. A. Jamróz, S. Bożyk, Białystok 2006, pp. 332 – 333; D. Górecki, R. Matonis, Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta Republiki Litewskiej Rolandasa Paksasa, „Przegląd Sejmowy”, 2004 no. 4(63), pp. 43 – 44. 11 According to the art. 230 the Statue of the Seimas, the right to request the initiation of impeachment procedures shall have, among others, a group of not less than 1/4 of all members of Parliament; in

12 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... point another commission of inquiry to draw up a justification of the allegation, applications and assistance in the preparation process of indictment. The very process of prosecution is a parliamentary procedure used by the Parliament to the people mentioned in art. 74 of the Constitution (including the President of the Republic) who have committed acts discrediting the authority of the government, which aims to resolve the issue of the responsibility of these people. The effectiveness of action in this regard is to increase the appointment of a special commission of inquiry, consisting of addition to deputies apolitical representatives of the judiciary and the bodies of investigation and prosecution (specialist factor), in a number not exceeding 12 members12. And so it happened in this case, and the result of the inquiry of the commission decided to formulate Rolandas Paksas six complaints of gross violation of the Constitution. He was accused of surrender to be influenced by individuals and taking action on their behalf against the interests of the Lithuanian country. First of all, they accused him of being under the overwhelming influence of Yuri Borisov, who became the main hero of the affair called “Paksasgate” next President Paksas. The Russian entrepreneur who is as it turned out, the main sponsor of the presidential campaign Rolandas Paksas, which in return was granted extraordinary Lithuanian citizenship, was also on the initiative of the President to be appointed even his advisor analyzes and forecasts, which, however, raised a backlash. It was the submission to Yuri Borisov, suspected also about cooperation with the Russian special services and the international special forces suspected him of supplying parts for helicopters to countries accused of supporting terrorism, that has become one of the main reasons for starting by Seimas procedures for removing President Rolandas Paksas from the office13. Formulated by the committees investigating allegations against the president sounded as follows: 1 – President Rolandas Paksasowi was accused of taking action in violation of the country’s interests in favor of Yuri Borisov, and unlawful granting Lithuanian citizenship Russian entrepreneurs in exchange for financial support for his presidential election campaign – which was to discredit the authority of the institution of the head of the Lithuanian country and become susceptible to the influence of people associated with the Russian secret services and organized crime;

this case, the proposal received the support of 86 deputies numbering 141 deputies of the Lithuanian Parliament. 12 Art. 236 the Statue of the Seimas, in: „Przegląd Sejmowy”, 2001 no. 6, p. 198. 13 http://antykorupcja.gov.pl/ak/retrospekcje/retro/4097,Impeachment-Paksasa.html, [accessed: 11.11.2016]; J.J. Komar, Czy Jurij Borysow będzie doradcą prezydenta Paksasa?, http://wyborcza.pl/1,75248,1986567. html, [accessed: 12.11.2016]; S. Girdzijauskas, http://jbanc.org/old/impeachment.html [accessed: 12.11.2016].

13 Monika Kowalska

2 – Yuri Borisov and his company “Avia Baltica” were accused of deliberate disclosure concerned about the conduct of the special services of surveillance and secret investigation; 3 – accused of illegal influence on the activities of private entities, among other things, to take over the shares of the company “Žemaitijos keliai” by relatives of President Rolandas Paksas using his position for achieving personal benefit; 4 – accused of causing a conflict of public and private interests, through the use of confidential information and intentional actions of the president and his advisors interfering in the processes of privatization of country enterprises; 5 – President was accused of discrediting the authority of the government of the country through his public statements about the work of the temporary committee of inquiry appointed by Parliament to investigate whether the actions of President Paksas and his advisers did not contribute to the security risks and the actions of Lithuania jurisprudence of the Constitutional Court of December 30, 200314; 6 – accused of not taking pre- ventive action and even to create the basis for fraud by unauthorized interference in the activities of individuals and private companies by the president’s consulting surroundings15. However, in accordance with the provisions of the Lithuanian procedure for impeachment (see art. 230) “in cases where an indictment against a person is initiated due to gross violation of the Constitution, the Parliament at the request of a special commission of inquiry or on its own initiative asks the Constitutional Court with a request for an opinion on whether concrete actions of a person are unconstitutional.”16 So it was done in this case as well. After considering the matter, the Constitutional Court in its judgment of 31 March 2004. Considered for reasonable as affecting the provisions of the Basic Law of the three charges made against President Rolandas Paksas, concerning: 1 – a serious breach of the law in giving citizenship to Yuri Borisov in extraordinary mode; 2 – deliberate failure to state secrets as a result of uncontrolled release of documents and information; 3 – abuse of his position in

14 The Constitutional Court acting on the request of the Seimas (initiated by the temporary committee of inquiry) has ruled unconstitutional to a presidential decree of 11 April 2003 on the assignment in an expedited citizenship Lithuanian Y. Borisov and breach by it article 16 paragraph 1 of the Law on Citizenship of the Republic of Lithuania. 15 D. Górecki, R. Matonis, pp. 46 – 47; M. Giżyńska, Odpowiedzialność konstytucyjna głowy państwa w Republice Litewskiej (na tle kazusu Rolandasa Paksasa)…, p. 334-335 16 In the literature it is noted that, unfortunately, quite rare legal solution is equipped to the court’s constitutional authorization enabling the prior expression of opinion as to the compliance of the law people indicted in procedures for enforcing constitutional responsibility or for other separate country authorities or in impeachment procedure. E. Zwierzchowski, Sądownictwo konstytucyjne, Białystok 1994, p. 152; M. Giżyńska, Zakres kompetencji litewskiego Sądu Konstytucyjnego w „innych sprawach”, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2010 no. 1, pp. 8 – 9.

14 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... the country to influence business transactions, by, among others, acting in favor of those close to him in the process of privatization of country-owned commercial companies. The Constitutional Court did not agree but the legitimacy of the other pleas17. The conclusions of the Constitutional Court did not, however, have the character ultimately decisive of this procedure, despite their last resort and inconte- stability18, because in the impeachment procedure it is the Seimas that decides on an exclusive basis by the power of resolution adopted by a majority of 3/5 of total number of its deputies on the impeachment of the president (which means the necessity to take a decision at least a majority of 85 votes in the 141 seat parliament). The process of prosecution is carried out from the beginning to the end on the forum on the Lithuanian Parliament, and the Constitutional Court in the procedure of impeachment may play only a consultative role19. However, what is important, in its opinion, the Constitutional Court also concluded a further important conclusion. In its opinion, only it – as constitutionally secured in this aspect the authority of the judiciary – can speak about the unconstitutionality of actions of the highest officials in the country, doing so in a final and irrefutable manner. The prerogative of the Parliament as a political body remains in this situation only to consider and decide whether these (confirmed by the court) allegations of violations of the law are eno- ugh to justify the deprivation of the country’s official his position or not. Determina- tion whether the officer violated the highest law in the country is strictly a legal issue and not political, therefore it is not without reason that the Constitutional Court was constitutionally empowered to take decisions in evaluating the unconstitutionality action of country officials. This is to ensure to avoid a situation in which political

17 E. Jarašiūnas, Law and Facts in Constitutional Cases Pertaining to Impeachment of High Officials, in: Law and Fact in Constitutional Jurisprudence, Vilnius 2005, p. 179 – 182; D. Górecki, R. Mato- nis, pp. 49 – 52. 18 As is art. 107 of the Constitution of the Republic of Lithuania and art. 83 of the Law of the Republic of Lithuania of 3 February 1993 on the Constitutional Court. The text of Polish Law in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 4, ed. J. Trzciński, Warszawa 2000, p. 143 – 184 and “Przegląd Sejmowy”, 1995 no. 3, pp. 167 – 196. 19 Moreover, the very art. 245 Rules of Procedure of the Parliament of the Republic of Lithuania in relation to art. 105 and 106 of the Constitution provides that Parliament only “If necessary, asks the Constitutional Court to review whether the concrete actions of the individual against whom the accusation was addressed, are contrary to the Constitution”, then that under article 73-74 of the Law on the Constitutional Court, present a proposal which in practice is a response to the request of the applicant (in this case the Parliament) whether concrete action officer of the country (in this case the president) indicted in the procedure of constitutional responsibility violated the constitution. D. Górecki, Sąd Konstytucyjny na Litwie, in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 4, ed. J. Trzciński, Warszawa 2000, pp. 134–135.

15 Monika Kowalska entity (which undoubtedly remains the Parliament) would decide on the fairness of the allegations. If it were to adopt a different interpretation of the applicable law (i.e. recognizing the opportunity to assess the constitutionality of actions by the highest officials of the country by parliament itself, with the exception of coexistence in this procedure the authority of the judiciary), according to the court this would create a problematic legal situation. That would mean nothing else than the recognition of omnipotence also in this aspect of country authority making its decision, first of all premises of a political nature and not necessarily legal20. This opinion is intended to provide a kind of guideline for future action, because according to regulations under constitutional law – the right to initiate action in this regard the Constitutional Court belonging only to the Seimas. At the beginning of April 2004, last steps in the procedure for impeachment were carried out. April 6, after hearing a statement on the president Rolandas Paksas (not feeling guilty suggested that he became a victim of the political game and the conspiracy of elites and special services, which turned out to be an uncomfortable country decider21), Seimas following the opinion of the Constitutional Court, acknowledged the validity of each of the three charges, which legal effect was definitive deprivation of his position of President Rolandas Paksas and transfer temporarily the duties of head of country President of the Parliament Arturasowi Paulaukasowi. In subsequent ballots (on individual complaints) number of votes for the recognition Paksas was guilty was: 86 votes (17 against), 86 votes (18 against) and in the final vote, 89 votes (14 against). Therefore, until the election of a new head of country (early presidential elections have been written out on 13 June 2004) the duties of President in accordance with the provisions of the Constitution the President of the Parliament Arturas Paulauskas22. Interestingly Rolandas Paksas announced his candidacy in timetabled prema- turely as a result of the removal of presidential election. However on 4 May 2004, the parliament made amendments to the law on election of the president introducing regulation according to which a person removed from office in the presidential im-

20 D. Górecki, R. Matonis, p. 49; M. Giżyńska, Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej, Olsztyn 2010, pp. 122 – 123. 21 S. Girdzijauskas, http://jbanc.org/old/impeachment.html, [accessed: 12.11.2016]; S. Lee Meyers, Lithuanian Parlament Removes Contry`s President After Casting Votes On The Tree Charges: http://www.nytimes.com/2004/04/07/world/lithuanian-parliament-removes-country-s-president-after-casting-votes-three.html?_r=0, [accessed: 12.11.2016]; J. J. Komar, Paksas trwa do końca, http://archive.is/3HvuP, [accessed: 12.11.2016]. 22 M. Piotrowski, Impeachment na przykładzie prezydenta Litwy – Rolandasa Paksasa, www.racjona- lista.pl/kk.php/s,4213, [accessed: 11.11.2016].

16 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... peachment procedure is deprived of right to be elected to this position for a period of five years. The effect of this change was the refusal of the Central Election Com- mission to register the candidacy Rolandas Paksas in the upcoming elections23. In addition, Parliament only two months later (i.e. 15 July) completed the restrictions the law on election of the president by additional restrictions. It was considered that the person convicted in the procedure of impeachment shall be barred for life opportunities not only to apply for the presidency, but also the mandate of a deputy to the parliament, and also prohibits the exercise of any other public function, which would require an oath before the nation. In this situation, Rolandas Paksas decided to complain to the European Co- urt of Human Rights24. In his application, Rolandas Paksas accused the country of Lithuania of introduction after his removal from the presidency arbitrary changes to prevent him from holding public office for life. Accordance to applicable since 2004 the election law, he has become a permanently and irreversibly deprived of such a possibility. Changes in electoral law made by the Parliament (lifetime ineligibility for president and the deputy mandate) he treated as a completely disproportionate and violate the right to free elections. He further argued that those regulations were in relation to him applied practically retroactively. The European Court of Human Rights judgment against Lithuania with complaints of former president found, despite a significant breach of the Lithuanian Constitution by him, steady and pronounced without possibility to appeal to candidate in national elections, is too harsh sanction, and the striking rate of legislative actions taken by the Lithuanian Parliament, the effect of which was to carry out such significant changes in the regulation of election only reinforced the impression of intentionality prevent the applicant as a candidate in the presidential election announced by its removal. Moreover, the mere prohibition of permanent and irreversible nature introduced to the electoral regulations to prevent applying electoral mandate considered contrary to the principle of propor- tionality and in a situation that violates the Rolandas Paksas’ passive voting rights25. Accordingly, the European Court of Human Rights recommended to carry out changes in the relevant provisions of national law which would carry the imposition by the Lithuanian legislature more proportionate period of prohibition.

23 J. J. Komar, Szlaban na Paksasa, http://www.archiwum.wyborcza.pl/Archiwum/1,0,4050940, 20040505RP-DGW,Szlaban_dla_Paksasa,.html, [accessed: 12.11.2016]. 24 See more: Europejski Trybunał Praw Człowieka: Wybór orzeczeń 2011, elaborated by M. A. Nowic- ki, Warszawa 2012, p. 484 – 488. 25 The basis of the complaint Rolandas Paksas vs. Lithuania was the establishment of a breach of article 3 of Protocol No. 1 constituting the right to free elections.

17 Monika Kowalska

So far the Lithuanian country in 2012 decided to amend the electoral law, according to which the politician removed from office by impeachment will not be able to stand for election to the Parliament for four years. However, according to the opinion of the Lithuanian Constitutional Court only legitimate and proper way to refer to the decision of the European Court is an introduction to constitution amendments, which consists in determining the duration of the ban on performing those functions or to provide a process to determine whether a person is ready to swear an oath26. So far, however, this has not been done.

3. Romania – case of Ion Iliescu and Train Basescu As many as three attempts to appeal Office of the Head of Country took place in Romania, the first of which concerned the person of the President Ion Iliescu (in 1994), and the other two of President Traian Basescu (2007 and 2012). Ac- cording to the art. 95 of the Romanian Constitution “In case of having committed grave acts infringing upon constitutional provisions, the President of Romania may be suspended from office by the Chamber of Deputies and the Senate, in joint sitting, by a majority vote of Deputies and Senators, and after consultation with the Con- stitutional Court”. The prior application to suspend the Romanian head of country should be made by at least one third of the number of deputies and senators (and immediately communicated to the president). If this request would be approved in the above-indicated procedure by parliament, in the next 30 days a referendum on recalling the president would be carried out27. In Romania, the constitutional re-

26 B. Bużyńska, Impeachment to nie koniec kariery polityka, http://www.wilnoteka.lt/pl/artykul/impeachment-nie-koniec-kariery-polityka, [accessed: 19.11.2016]; Aby wypełnić międzynarodowe zobowiązania, Litwa będzie musiała wprowadzić poprawki do konstytucji, http://www.liberties.eu/ pl/news/etpc-decyzje-onz-niezaimplementowane-litwa, [accessed: 19.11.2016]; Ban for Lithuania’s impeached president Rolandas Paksas to run for parliament lifted, http://www.15min.lt/en/article/ politics/amended-law-allows-lithuania-s-impeached-president-rolandas-paksas-to-run-for-parliament-526-205609, [accessed: 19.11.2016]; Constitutional Court bans former impeached president Rolandas Paksas from running for parliament, http://www.15min.lt/en/article/politics/ constitutional-court-bans-former-impeached-president-rolandas-paksas-from-running-for-parliament-526-246550, [accessed: 10.11.2016]; S. Tarasiewicz, Paksas nadal nie może startować w wyborach prezydenckich, http://kurierwilenski.lt/2014/01/23/paksas-nadal-nie-moze-star- towac-w-wyborach-prezydenckich/?utm_source=feedburner&utm_medium=feed&utm_cam- paign=Feed%3A+KurierWilenski+%28Kurier+Wile%C5%84ski%29, [accessed: 19.11.2016]. 27 Konstytucja Rumunii, Warszawa 1996, p. 56 – 57. See more: S. Grabowska, Formy odpowiedzialno- ści konstytucyjnej w Republice Rumunii, in: Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, eds. S. Grabowska, R. Grabowski, Toruń 2010, p. 264 – 270; W. Brodziński, System konstytucyjny Rumunii, Warszawa 2006, pp. 35 – 36; B. Pytlik, Prezydent Rumunii, in: Prezydent w państwach współczesnych. Modernizacja instytucji, ed. J. Osiński, Warszawa 2009, p. 598 – 599.

18 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... sponsibility is therefore enforced together by the joint chambers of parliament, as well as speaking directly in the form of a referendum on the appeal of the function of the President of the Nation. And both aspects of Head of Country accountability must correlate with each other at the same time. The indictment against President of Romania may be placed also on charges of treason by both chambers of parliament gathered at the joint meeting if at least 2/3 of the statutory number of deputies and senators vote in favor of the resolution in question. The final judgment in this regard is, however, belonging to the High Court of Cassation and Justice (equivalent to the Polish Supreme Court). Thus, in this case, after the release by him and validation of the court judgment declaring the President guilty of the charges against him, he loses his office by law28. Earlier (i.e. from the moment of putting it in the indictment decision of parliament), he shall be suspended only in the exercise of office, and his function until “the cessation of obstacles” (i.e. till the judgment of acquittal, or in the opposite situation, swearing-in of the head of country elected in an early presidential election, as a consequence of emptying the presidency as a result of him filing the office) takes over “in this order, on the President of the Senate or the President of the Chamber of Deputies” (according to art. 98 paragraph 1 of the Constitution of Romania). For the first time the Romanian Parliament initiated the procedure which subject was the charge of breaking the constitution, namely the constitutional rule of separation of powers in 1994 to President Ion Iliescu. Proposal for a Council com- posed by the then political opposition, has not received a positive recommendation from the Constitutional Court, and not received adequate support from the voters on the members of the Chamber of Deputies and the Senate. In favor of the proposal voted 166 deputies, while 242 from the voters were against29. Another attempt has concerned President Traian Basescu, whom in 2007 was charged with breach of the Constitution. In accordance with the Constitution, a proposal was put to the judgment of the Constitutional Court, however, the court recognized that there are insufficient grounds for the suspension of the president from office.

28 See more: S. Grabowska, Odpowiedzialność karna głowy państwa na przykładzie Prezydenta Ru- munii, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2010 no. 1, pp. 129 – 135; W. Brodziński, Parlament Rumunii, Warszawa 2002, p. 32. 29 B. Dziemidok-Olszewska, System polityczny Rumunii, in: Systemy polityczne państw Europy Środ- kowej i Wschodniej, eds. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2005, p. 452; W. Sokolewicz, Sąd Kon- stytucyjny w Rumunii, in: Sądy Konstytucyjne w Europie, t. 2, ed. J. Trzciński, Warszawa 1997, p. 163; W. Brodziński, Republika Rumunii, in: Wzajemne stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Węgry), Łódź 1996, p. 119.

19 Monika Kowalska

And although the parliament sitting in a joint session of both chambers, after a debate, opted (taking decisions by a majority of 322 votes to 108 deputies oppo- sing) for the suspension of the exercise of the office of President Traian Basescu, and also contributed to the rejection of his opposition taken in the case of a resolution by the Constitutional Court, which held that all the conditions have been completed during legal decision to suspend the head of country, ultimately this did not happen. It was the outcome of the vote in the referendum on the dismissal of President Traian Basescu from office conducted 19 May 2007, in which 75% of voters were against the appeal30. Thus, Traian Basescu remained in the office of the president, exercising it to the end of his term. Interestingly, he also won the next presidential election. On the December 6th 2009 he was elected to his second term, defeating in the second round of elections with the minimum number of votes (50.33% to 49.66%), his main rival Mircea Geoaan (candidate of the Social Democrats). Also during this term of office there was an attempt to remove President Traian Basescu from office by the procedure of article 95 of the Romanian Constitution. In July 2012 representatives of the center-left coalition government of Social-Liberal Union (SLU) have accused the president of “serious violation of the Constitution”, accusing him of committing an action that could jeopardize the functioning of country institutions. Among other things the President has been accused of arrogating to itself powers reserved for the government and supporting the austerity measures that would lead ultimately to “the impoverishment of the population” (in 2010 there has been the introduction of the country’s draconian savings program, resulting from an agreement with the European Union and International Monetary Fund). Speaking in his defense President Traian Basescu countered that it is SLU that seeks to “subjuga- te country institutions, especially the judiciary” and their action should be attributed to harmful character for the effective functioning of country institutions, an example of which was to be limiting the privileges of the Constitutional Court, or assign the right to issue regulations in urgency procedure31. A few days earlier the scope of competence of the Constitutional Court was restricted, taking away the opportunity to assess the possible actions of parliamentarians taking a decision on the possible

30 S. Grabowska, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Rumunii, pp. 272 – 273; Romania president survives vote: http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6665919.stm, [accessed: 26.11.2016]; E. Maxfield, Europe and Romania`s presidental impeachment referendum May 2007, https://www.sussex.ac.uk/webteam/gateway/file.php?name=epern-ref-no15.pdf&site=266, [accessed: 26.11.2016]. 31 Początek debaty ws. procedury impeachmentu prezydenta Traiana Basescu, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Poczatek-debaty-ws-procedury-impeachmentu-prezydenta-Traiana-Basescu,wid,14733755,wiadomosc.html, [accessed: 26.11.2016].

20 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... suspension of the head of country (and thus the president was deprived of the possibility of challenging the legality on taken parliamentary resolution) however, the power of the Constitutional Court to express a non-binding opinion on the allegations violation of the constitution maintained. In this specific case the Constitutional Court ruled, moreover, that Traian Basescu has violated some of its permissions, but has not broken the constitution. On 6th July 2012 a proposal to suspend President Traian Basescu from office passed in Parliament. For the resolution voted 258 to 432 parliamentarians, reaching the required constitutional majority. Therefore, the temporary head of country took over the then President of the Senate in the person Crin Antonescu. It is worth mentioning that a few days earlier, deputies canceled the chairmen of both chambers of parliament belonging to close to President Basescu’s Democratic Liberal Party (D-LP), replacing them with politicians from the prime minister Victor Ponty’s entourage32. Constitutionally required referendum on recalling the president has been ordered on July 29, 2012. Traian Basescu, like the Democratic Liberal Party (D-LP), his political ally, urged Romanian citizens to boycott the referendum considering that the fate largely depend on the turnout during voting. According to the law, in Roma- nia if the referendum is to be considered valid, at least half of those entitled to vote must part in it. The political environment focused around the person of President Traian Basescu acknowledged that the possible poor turnout will give him a better chance to remain in office, hence their call for absenteeism during the voting33. For the cancellation of President Traian Basescu in the referendum 87.5% of those eligi- ble voted, but the turnout did not exceed the threshold (in fact amounted to 46.24%). Thus, the referendum had to be declared null and void by the Romanian Constitu- tional Court precisely because of too low turnout. In this regard representatives of the ruling coalition challenged in the Constitutional Court timeliness of permanent electoral lists and the calculation of attendance. The judges, however, eventually rejected the objections concerning the method of calculating the turnout, but ordered the government to explain inconsistencies on electoral lists and optionally update

32 Prezydent Traian Basescu przekazał czasowo władzę rywalowi, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Prezydent-Traian-Basescu-przekazal-czasowo-wladze-rywalowi,wid,14747571,wiadomosc.html, [accessed: 26.11.2016]. 33 Rozpoczęło się referendum ws. impeachmentu prezydenta Rumunii, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Rozpoczelo-sie-referendum-ws-impeachmentu-prezydenta-Rumunii,wid,14799576,wiadomosc.html, [accessed: 26.11.2016].

21 Monika Kowalska them34. Thus President Traian Basescu has been restored to fulfill his office, which he did until the end of the term.

4. Czech Republic – case of Vaclav Klaus A similar experience in 2013 also affected the Czech President Vaclav Klaus, who was charged with treason. Generally, in accordance with art. 54 paragraph 3 of the Constitution of the Czech Republic from 1992: “The president is not from the exercise of his office”. At the same time, however, art. 65 paragraph 2 of the Consti- tution adds that “President of the Republic may be prosecuted for high treason before the Constitutional Court based on the action of the Senate. The penalty can be loss of presidential authority and competence to regain it.” 35 Therefore, to the competence of the upper chamber of the Czech Parliament belongs the right to bring the head of country indicted. The application in this case must first be filed with the support of at least 1/3 of the senatorial counting 81 members (so at least 27 senators), and the Senate makes decisions about bringing in the indictment of the president by the Constitutional Court accused of committing treason by a majority of more than half of the senators present the presence of at least 1/3 of the senatorial as a quorum36. The proceedings before the Constitutional Court is based on the order of criminal proceedings and it is initiated at the time of delivery of the Senate’s prosecution to Constitutional Court and it is dealt with first before the other proposals. In the event of a Constitutional Court verdict confirming the approval by the head of country treason, President of the Republic loses the office and the ability to be reelected and so called presidential pension37. In relation to Vaclav Klaus steps were already taken in 2004 (the signatures were being collected under appropriate application in the Senate) with aim to initiate

34 Referendum w sprawie odwołania Basescu nieważne, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Trybu- nal-referendum-w-sprawie-odwolania-Basescu-niewazne,wid,14859961,wiadomosc.html, [accessed: 26.11. 2016]. 35 Ustawa konstytucyjna Czeskiej Rady Narodowej z dnia 16 grudnia 1992 r. Konstytucja Republiki Czeskiej, Sbírka Zákonů České Republiky 1993, no 1. 36 See more: J. Filip, Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Czeskiej, in: Formy odpo- wiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, eds. S. Grabowska, R. Grabowski, Toruń 2010, pp. 103 – 105. 37 Oddział piąty „Postępowanie w sprawie konstytucyjnego oskarżenia prezydenta Republiki” ustawy o Sądzie Konstytucyjnym z 16 czerwca 1993 r., in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 2: Bułgaria, Czechy, Rumunia, Słowacja, Węgry, ed. J. Trzciński, Warszawa 1997, pp. 127 – 130. More information on the history and importance of the body and the jurisdiction of the Court see: M. Kruk, Sąd Konstytucyjnego Republiki Czeskiej, in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 2: Bułgaria, Czechy, Rumunia, Słowacja, Węgry, ed. J. Trzciński, Warszawa 1997, pp. 65 – 89.

22 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries... the procedure leading to depriving him of office, accusing him of negligence in making appointments of judges in the Constitutional Court thereby rendering the Court on the obstruction of its activities. However, an official request against him was sent to the Senate in 2013. The basic objection to Vaclav Klaus concerned the ordinated by him on 1 January 2013 an amnesty on the occasion of the twentieth anniversary of the division of Czechoslovakia. Covered by the amnesty were those sentenced to up to one year imprisonment; and sentenced to imprisonment for 10 years who in 2013 would be 75 years and the person against whom investigation has been going on for at least eight years and which threatens to ten years in prison38. Amnesty spar- ked serious protests from civil society (the public petition on the appeal of President Klaus has signed up more than 73 thousand people). It was considered too broad and the president was accused of stopping the prosecution of many people involved in all sorts of scandals and releasing on the freedom of his supporters, convicted for things as corruption and economic crimes. The amnesty covered, inter alia, five managers of Union Bank, which went bankrupt in 2003 without paying 130 thousand customers their savings. On this decision, also benefited the managers of investment funds, and which were the subjects of one of the biggest corruption scandals in the country’s history (the process continued for 16 years)39. President Klaus also accused of violating the constitution by refusing to ratify the part of EU treaties, and the complaint for refusing the appointment of judges of the Constitutional Court has returned40. The application of the process was removed by the Constitutional Court due to the fact that the presidency of Vaclav Klaus came to have its end, and in accordance to applicable Czech law procedure can concern and roll only against an acting head of country. Thus, ultimately the decision of the Senate was perceived as a symbo-

38 Vaclav Klaus`s controversial amnesty, http://www.economist.com/blogs/easternapproach- es/2013/01/czech-politics, [accessed: 2.12.2016]; A. Rod, Vaclav Klaus’s partial amnesty and its impact on the Czech system of justice, http://4liberty.eu/vaclav-klauss-partial-amnesty-and-its- impact-on-the-czech-system-of-justice/, [accessed: 2.12.2016]; Amnestie prezidenta republiky zed ne. 1.1.2013, http://zpravy.idnes.cz/amnestie-vaclava-klause-z-ledna-2013-dl7-/domaci.aspx- ?c=A130101_134945_domaci_ven, [accessed: 2.12.2016]. 39 Prezydent Vaclav Klaus stanie przed Trybunałem Konstytucyjnym, http://wiadomosci.wp.pl/kat,8311,title,Prezydent-Vaclav-Klaus-stanie-przed-Trybunalem-Konsty- tucyjnym,wid,15384284,wiadomosc.html, [accessed: 10.12.2016]. 40 Vaclav Klaus impeachment over treason charge, http://www.bellenews.com/2013/03/04/world/europe-news/vaclav-klaus-faces-impeachment-over-treason-charge/, [accessed: 10.12.2016]; Czech President Vaclav Klaus faces treason charge, http://www.bbc.com/news/world-europe-21660234, [accessed: 10.12.2016]; Klaus oskarżony o zdradę. Trafi przed trybunał, http://www.tvn24.pl/klaus -oskarzony-o-zdrade-trafi-przed-trybunal,309799,s.html, [accessed: 10.12.2016].

23 Monika Kowalska lic blow, mainly in reputation and person of Vaclav Klaus. In practice the possible sanction that could touch him at that moment, would be withdrawal of so-called presidential retirement pension, as it was nearing the end of his second term, and the constitution forbade him to have to apply for another re-election.

5. Concluding remarks In conclusion, it is worth noting the fact that although modern constitutional responsibility is used rarely and is treated as merely an extraordinary form. Howe- ver, this is still considered by the Constitutional legislation of modern democratic states as an essential instrument of control of rule of law according to activities of the highest country officials. Of course, in the literature we often emphasizes of the fact that this form of responsibility was in political system practice effectively replaced by political responsibility – form much less formalized, which does not require absolute reliance in its investigation of the legal criteria, and thus is much more effective from the point of view of implementation of short-term political interests vying for power in the country entities or just the controllers. These comments relate, however, mainly to control measures against members of the government offices. Note, however, that in the case of the head of country constitutional responsibility is often the only possible formula for giving the opportunity to verify the activities of the President and effective enforcement of responsibility for it with the effect of losing occupied office. Of course, it draws attention to the fact that it has become common to entrust the role of the initiator of the procedure of constitutional responsibility to parliamentary entity, and therefore naturally drive by political reasons, hence the threat of politicization always remains a viable. Therefore, as shown in the article examples of activities undertaken in the field of disciplining the highest dignitaries in the country burdened with charges of abuse of power, activities of these entities should be supplemented or even entrusted to bodies such court, managing legal criteria. The opportunity itself to assess the legality of entities wielding power in the country should be obvious guarantee of the rule of law of its structures. So the set of methods that have adequate control in the implementation of power should not miss, even exceptionally possible for practical application constitutional responsibility, what is best certified in the case of Lithuanian President Rolandas Paksas. The practice teaches us, that on anyone, who to a lesser or greater extent is the holder of power, rests the temptation to abuse it.

24 Constitutional responsibility of the president in post-communist countries...

Bibliography: • Brodziński W., Parlament Rumunii, Warszawa 2002. • Brodziński W., Republika Rumunii, in: Wzajemne stosunki między władzą usta- wodawczą a wykonawczą (Białoruś, Czechy, Litwa, Rumunia, Słowacja, Wę- gry), Łódź 1996, pp. 102 – 133. • Brodziński W., System konstytucyjny Rumunii, Warszawa 2006. • Dziemidok-Olszewska B., System polityczny Rumunii, in: Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej, ed. W. Sokół, M. Żmigrodzki, Lublin 2005, pp. 433 – 459. • Europejski Trybunał Praw Człowieka: Wybór orzeczeń 2011, elaborated by M. A. Nowicki, Warszawa 2012. • Filip J., Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Czeskiej, in: For- my odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, eds. S. Gra- bowska, R. Grabowski, Toruń 2010, pp. 96 – 114. • Giżyńska M., Sąd Konstytucyjny Republiki Litewskiej, Olsztyn 2010. • Giżyńska M., Odpowiedzialność konstytucyjna głowy państwa w Republice Litewskiej (na tle kazusu Rolandasa Paksasa, in: Z zagadnień współczesnych społeczeństw demokratycznych, eds. A. Jamróz, S. Bożyk, Białystok 2006, pp. 328 – 337. • Giżyńska M., Zakres kompetencji litewskiego Sądu Konstytucyjnego w „innych sprawach”, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2010 no. 1, pp. 231 – 240. • Górecki D., Sąd Konstytucyjny na Litwie, in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 4, ed. J. Trzciński, Warszawa 2000, pp. 121 – 137. • Górecki D., Matonis R., Odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta Repu- bliki Litewskiej Rolandasa Paksasa, „Przegląd Sejmowy”, 2004 no. 4(63), pp. 41 – 54. • Grabowska S., Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w Republice Rumunii, in: Formy odpowiedzialności konstytucyjnej w państwach europejskich, eds. S. Grabowska, R. Grabowski, Toruń 2010, pp. 260 – 280. • Grabowska S., Odpowiedzialność karna głowy państwa na przykładzie Prezy- denta Rumunii, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego”, 2010 no. 1, pp. 127 – 136. • Jarašiūnas E., Law and Facts in Constitutional Cases Pertaining to Impeach- ment of High Officials, in: Law and Fact in Constitutional Jurisprudence, Vil- nius 2005, pp. 150 – 188. • Kruk M., Sąd Konstytucyjnego Republiki Czeskiej, in: Sądy konstytucyjne w Europie, t. 2: Bułgaria, Czechy, Rumunia, Słowacja, Węgry, ed. J. Trzciński, Warszawa 1997, pp. 65 – 89.

25 Monika Kowalska

• Małajny R. M., Doktryna podziału władzy „Ojców Konstytucji” USA, Katowi- ce 1985. • Pytlik B., Prezydent Rumunii, in: Prezydent w państwach współczesnych. Mo- dernizacja instytucji, ed. J. Osiński, Warszawa 2009, pp. 569 – 601. • Sokolewicz. W., Sąd Konstytucyjny w Rumunii, in: Sądy Konstytucyjne w Eu- ropie, t. 2, ed. J. Trzciński, Warszawa 1997, pp. 145 – 174. • Zwierzchowski E., Sądownictwo konstytucyjne, Białystok 1994.

26 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Łukasz Wojcieszak Politechnika Świętokrzyska [email protected]

Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi Between stagnation and development – problems of economic development in Belarus

Streszczenie: Artykuł jest próbą analizy sytuacji gospodarczej Białorusi na tle dokonujących się w tym państwie przemian. W tym kontekście ukazuje kondycję białoruskiej gospodarki, uwarunkowania wewnętrzne i zewnętrzne. W tym ostatnim aspekcie przedstawiony został niezwykle istotny wpływ Rosji na przemiany gospodarcze na Białorusi, a także rola inwestycji z Zachodu. Zaprezentowane rozważania dotyczące stanu białoruskiej gospodarki oraz wprowadzonych reform pozwalają na nakreślenie przyszłości białoruskiej gospodarki. Wydaje się, że w przewidywalnej przyszłości dotychczasowy model systemu gospodarczego zostanie utrzymany, choć może wzrosnąć ilość inwestycji, a także w pewnym stopniu zwiększy się sfera wolności w gospodarce. Słowa kluczowe: Białoruś, Rosja, rozwój gospodarczy Summary: The aim of this paper is to describe the economic situation of Belarus in the context of changes taking place in this country. The author presents the condition of the Belarusian economy against the ongoing changes. He describes the extremely significant impact Russia has on the economic transformation in Belarus, as well as the role of the investments from the Western countries. The author first analyses the state of the Belarusian economy as well as the introduced reforms and then he outlines the future of the Belarusian economy. It seems that in the foreseeable future the existing model of economic system will be maintained, although the number of investments and to some extend the liberalization of the economy may increase. Keywords: Belarus, Russia, stagnation, economic development, economic liberalization

27 Łukasz Wojcieszak

1. Wstęp Problem przemian gospodarczych, zachodzących na Białorusi stanowi intere- sujący, choć stosunkowo rzadko podejmowany temat opracowań zarówno o charakterze naukowym, jak i publicystycznym. Niniejsze opracowanie stawia sobie za cel nakreślenie specyfiki białoruskiej gospodarki oraz ukazanie charakteru przemian, które determinują polityczne wybory dokonywane przez władze tego państwa. Dla właściwego nakreślenia tak sytuacji gospodarczej, jak i politycznej, która istnieje na Białorusi, niezbędne jest zrozumienie skomplikowanych relacji, łączą- cych to państwo z Federacją Rosyjską. Dla władz w Moskwie Białoruś pozostaje tzw. bliską zagranicą, a więc należy do grupy państw wchodzących w skład carskiej Rosji oraz ZSRR, które należą do rosyjskiej strefy wpływów. Opracowanie stanowi próbę nakreślenia sytuacji gospodarczej Białorusi na tle dokonujących się w tym państwie przemian. W tym kontekście należy zadać pytanie o kondycję białoruskiej gospodarki. Istotne jest również ukazanie wpływu Federacji Rosyjskiej na gospodarkę Białorusi. Nie mniej ważne jest pytanie o przyszłość bia- łoruskiej gospodarki.

2. Specyfika białoruskiej gospodarki Białoruski model gospodarczy jest określany mianem „rynkowego socjalizmu” lub modelu „nakazowo – rozdzielczego z elementami rynkowymi”1. Jeszcze inne określenie to „gospodarka rynkowa zorientowana społecznie”2 (prezydent Aleksan- der Łukaszenka głosił, że jego celem jest budowa na Białorusi tzw. rynkowego socjalizmu)3. Jak udowadniał Leonid Złotnikow, we współczesnej Białorusi nie funkcjonuje społeczna gospodarka rynkowa, gdyż nie istnieje tam wolna gospodarka rynkowa. Najważniejsze formy interwencjonizmu państwowego, obecnego na Bia- łorusi to: ograniczenia proporcji produkcji oraz regulacja cen4. Białoruski system ekonomiczny, który można z uwagi na jego specyfikę określić mianem „łukanomi-

1 K. Marzęda, Pozycja ekonomiczna Białorusi, w: Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 143. 2 M. Żukowski, Współpraca gospodarcza Polska – Białoruś, w: Polska – Białoruś. Problemy są- siedztwa, red. H. Chałupczak, E. Michalik, Lublin 2005, s. 36. 3 Białoruś miałaby stać się państwem bez kolejek, deficytów i korupcji, za to z ochroną socjalną znaj- dującą się na wysokim poziomie. Opieką ze strony państwa mieli być otoczeni zwykli obywatele, mający dostęp do bezpłatnej edukacji i opieki zdrowotnej, dając wszystkim możliwość pracy za godziwe zarobki, J.M. Fiszer, Białoruś między Rosją i Unią Europejską – konflikty interesów i perspektywy współpracy, w: Białoruś między Unią Europejską a Rosją, red. A. Kantorowicz, Warszawa 2012, s. 25. 4 L. Złotnikow, Białoruski model ekonomiczny – forma, treść, efektywność, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011, s. 61 i 63.

28 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi ki”5, staje się źródłem licznych trudności wpływających na wzrost niezadowolenia obywateli, co zagraża stabilności reżimu. Należy stwierdzić, że przed rozpoczęciem procesów transformacyjnych na Biało- rusi istniały ekonomiczne przesłanki do zachowania starego modelu gospodarczego6. Po rozpadzie ZSRR białoruska gospodarka przeżywała okres silnej recesji, jednak już w 1995 roku udało się ten regres powstrzymać7. Na uwagę zasługuje prezydencki „Program rozwoju społeczno-gospodarczego Białorusi do roku 2000”, zakładający przywrócenie w zmodyfikowanej formie systemu socjalistycznego ze scentralizowa- ną gospodarką i elementami kapitalizmu8. Wprowadzone regulacje doprowadziły do tego, że Białoruś uniknęła „terapii szokowej” w sferze ekonomicznej, źle przemyśla- nych reform, czy też szkodliwej dla gospodarki prywatyzacji9, jednak w istocie utrzy- mana została, z niewielkimi zmianami, gospodarka sterowana centralnie. Lata 90. XX w. to okres gospodarczego wzrostu, spowolniony w 1999 roku przez kryzys w Rosji. W drugiej połowie lat 90. wspierano rozwój eksportu, a tak- że skutecznie zwalczano inflację. Pomimo istniejących trudności tempo rozwoju gospodarczego i wzrost PKB nadal były wysokie. W latach 2000-2003 gospodarka Białorusi rozwijała się w tempie 4,7-6,7% rocznie, przyśpieszając gwałtownie w 2004 roku, kiedy to wzrost PKB wyniósł 11,4% (w następnych latach był on już

5 M. Iwanow, Białoruś: zmiana drogowskazów?, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011, s. 8. 6 Przemysł rozwinął się zwłaszcza w okresie rządów P. Maszeraua, który w latach 1965–1980 był sekretarzem Komunistycznej Partii Białorusi. Przed rozpadem ZSRR Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka była jedną z najbardziej rozwiniętych gospodarek tego państwa. Według MFW i Banku Światowego materialny poziom życia na Białorusi w 1989 roku w porównaniu z innymi państwami socjalistycznymi był bardzo wysoki. Wiele państw postsocjalistycznych będących obecnie członkami Unii Europejskiej, w przeliczeniu na jednego mieszkańca produkowało w 1989 roku znacznie mniej niż Białoruś, A. Alachnovič, Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-2011, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011, s. 124. 7 Warto też zaznaczyć, iż deficyt budżetowy został utrzymany na niskim poziomie dzięki temu, że państwo oprócz środków budżetowych gromadziło oddzielnie środki pieniężne od podatników. Dzięki manipulowaniu wydatkami i przychodami władzom udawało się utrzymywać oficjalny deficyt budżetowy na pożądanym poziomie, H. Żukowska, M. Żukowski, Gospodarka i systemy bankowe w wybranych krajach Europy Wschodniej, Lublin 1999, s. 20. 8 E. Mironowicz, Białoruś, Warszawa 2007, s. 311 – 312. Program ten zakładał m.in. poprawę sytuacji finansowej państwa, podniesienie poziomu życia obywateli, dotacje dla przemysłu i rolnictwa, wysokie zasiłki dla bezrobotnych oraz powszechną dostępność mieszkań, ibidem. Mogłoby się wydawać, że prezydent Łukaszenka zawarł z Białorusinami swoisty kontrakt społeczny: ze swojej strony gwa- rantował stabilny wzrost poziomu życia i pewne bezpieczeństwo socjalne, żądając w zamian de facto apolityczności, L. Szerepka, Oblicza Białorusi. Zapiski ambasadora, Białystok 2016, s. 79. 9 S.N. Martynov, The EU and Belarus: Time for a Fresh Start, w: The EU & Belarus: between Mos- cow & Brussels, red. A. Lewis, London 2002, s. 307.

29 Łukasz Wojcieszak niższy). W wyniku światowego kryzysu ekonomicznego tempo rozwoju gospodarczego Białorusi zaczęło maleć, krytyczny punkt osiągając w latach 2010-201110. Trudności zaistniałe w procesie transformacji gospodarczej Białorusi od centralnie planowanej do rynkowej wynikały m.in. z braku konsekwencji we wprowa- dzaniu reform. W pierwszych latach po rozpadzie ZSRR podejmowane były próby transformacji ustrojowej nie przyniosły oczekiwanej poprawy sytuacji gospodarczej. W latach 90. XX w. zaznaczył się pewien spadek produktu krajowego brutto, produkcji przemysłowej, inwestycji, a także sprzedaży detalicznej towarów. Pomi- mo obserwowanego rozwoju zwiększył się deficyt budżetowy, nasiliły się procesy inflacyjne, wzrosło zadłużenie zewnętrzne oraz bieżące w zakresie operacji handlu zagranicznego. Znacznie pogorszyła się także sytuacja w rolnictwie; daremne oka- zało się poważne finansowe wsparcie z budżetu państwa postaci preferencyjnych kredytów dla przemysłu rolno-spożywczego. Rząd, sztucznie hamując ceny skupu i ograniczając ceny detaliczne na artykuły rolno-spożywcze przy galopującej inflacji, doprowadził do zwiększenia się deficytu budżetowego11. Pozostałością po czasach radzieckich jest wysoki stopień uprzemysłowienia i urbanizacji Białorusi12. Gospodarka Białorusi jest bardzo energochłonna, stąd duże zapotrzebowanie na ropę naftową i gaz ziemny. Co ważne, na Białorusi występuje bardzo niskie bezrobocie13, na którego poziom ma wpływ m.in. migracja na Zachód

10 J.M. Fiszer, Białoruś między…, s. 27 – 28. Od 1996 roku aż do kryzysu zaistniałego pod koniec I dekady XXI w. Białoruś notowała stały wysoki wzrost gospodarczy. Średnie tempo wzrostu gospodarki Białorusi wahało się na poziomie 6,6% rocznie, będąc zdecydowanie wyższe niż w sąsiednich państwach, które dokonały transformacji ustrojowej i w których funkcjonowała od lat gospodarka rynkowa. Fenomen ten jest określany mianem „białoruskiej zagadki”. Najczęściej jest on tłuma- czony zniekształceniami oficjalnych danych statystycznych, co miałoby wynikać z odmiennej metodologii badań, jednak w świetle analiz Banku Światowego wzrost gospodarczy na Białorusi miał charakter realny, K. Marzęda, s. 149. 11 H. Żukowska, M. Żukowski, s. 18 – 19. 12 Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka była nazywana „montownią ZSRR”. Na jej kom- pleks przemysłowy składał się m.in. przemysł precyzyjny, maszynowy, elektroniczny i zbrojenio- wy. Funkcjonowało tam 1400 dużych kombinatów, elektrowni i kopalń o poważnym znaczeniu dla całego ZSRR. Tak wysoki poziom uprzemysłowienia znacząco wpływał na poziom życia mieszkań- ców republiki, który był najwyższy w całym ZSRR, K. Malak, Polityka zagraniczna i bezpieczeń- stwa Białorusi, Warszawa 2003, s. 22 – 23, za: K. Marzęda, s. 141. 13 Poziom rejestrowanego bezrobocia na Białorusi (często nie przekraczającego 1%) jest ewenemen- tem na skalę światową. Przyczyną tego są bardzo niskie zasiłki dla osób pozostających bez pracy, związane dodatkowo z koniecznością pacy na rzecz państwa, jak również prowadzona od lat polityka sztucznego utrzymywania etatów, K. Falkowski, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek Białorusi, Rosji i Ukrainy, Warszawa 2013, s. 166. Warto też wspomnieć o istnieniu tzw. bezrobocia ukrytego.

30 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

Europy oraz do Rosji. Ekonomiczna stabilność oraz trwający przez lata stały wzrost gospodarczy Białoruś zawdzięczała przede wszystkim niskim kosztom energii i su- rowców importowanych z Rosji. To właśnie redukcja tych ulg przez Moskwę (na co nałożył się dodatkowo globalny kryzys gospodarczy) spowodowała, że stan gospodarki białoruskiej począwszy od lat 2007-2008 stale się pogarsza. Duże uzależ- nienie Białorusi od dostaw rosyjskich węglowodorów stanowi zagrożenie nie tylko z powodu polityki rosyjskich władz, ale też z uwagi na kryzys w Rosji. Moskwa zaczęła ograniczać subsydiowanie białoruskiej gospodarki już od 2006 roku; Ga- zprom zaczął wówczas podnosić cenę gazu i stopniowo przejmował kontrolę nad gazociągiem jamalskim, którym surowiec płynie przez Białoruś do Polski i Nie- miec. Jeszcze większym problemem okazało się wprowadzenie ceł na ropę rosyjską. Przywrócenie preferencyjnych warunków dostaw surowców energetycznych stało się możliwe dopiero po uczynienie szeregu ustępstw przez białoruskie władze14. W drugiej dekadzie XXI wieku Białoruś znalazła się w długotrwałym kryzysie gospodarczym i społecznym. Nastąpił lawinowy wzrost podstawowych produktów, a także znacząco zwiększyła się inflacja15. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest prze- dłużająca się recesja gospodarcza w Rosji, będącej dla Białorusi głównym partne- rem gospodarczym oraz drastyczny spadek cen paliw na rynkach światowych, które są jednym z kluczowych pozycji białoruskiego eksportu. Innym istotnym powodem zaistniałego kryzysu jest niewydolność modelu systemu gospodarczego, jaki istnieje na Białorusi. W 2015 roku po raz pierwszy od niemal dwudziestu lat odnotowano spadek PKB, co było głównie efektem znaczącego obniżenia poziomu produkcji i eksportu. Co za tym idzie, doszło też do poważnego uszczuplenia rezerw walutowych oraz postępującego osłabienia białoruskiego rubla16. Otrzymana od Rosji doraźna pomoc pozwoliła Centralnemu Bankowi Białorusi ustabilizować kurs rubla i wprowadzić jedyny kurs wymienny białoruskiej waluty17. Warunki prowadzenia działalności gospodarczej na Białorusi na przestrzeni ostatnich lat znacząco się poprawiły, do czego w szczególności przyczyniło się utworzenie Unii Celnej, łączącej także Rosję i Kazachstan, a także Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, jak również wprowadzenie istotnych zmian w ustawodawstwie.

14 K. Czerniewicz, Sektor energetyczny Białorusi, BiznesAlert.pl, 19 października 2015 r., http://www.cire.pl/item,118694,2,0,0,0,0,0,sektor-energetyczny-bialorusi.html, [odczyt: 18.09.2016]. 15 J.M. Fiszer, Białoruś między …, s. 29. 16 K. Kłysiński, Jak wyjść z kryzysu bez reform? Białoruskie władze wobec narastających proble- mów gospodarczych, Komentarze OSW, 22 marca 2016 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ komentarze-osw/2016-03-22/jak-wyjsc-z-kryzysu-bez-reform-bialoruskie-wladze-wobec, [odczyt: 12.11.2016]. 17 M. Iwanow, s. 8.

31 Łukasz Wojcieszak

Na terytorium Republiki Białorusi istnieją także wolne strefy ekonomiczne, a jeszcze 2005 roku powstał Park Wysokich Technologii18. Problemem jest wszakże sła- bość sektora prywatnego. W 2011 roku sektor państwowy wytwarzał na Białorusi ok. 75% PKB, natomiast sektor prywatny składał się jedynie na 25%, przy czym tylko 15% produkowały małe i średnie przedsiębiorstwa. Podstawę białoruskiego przemysłu tworzą firmy-giganty, będące własnością państwa. Niektóre z nich, jak np. Mińska Fabryka Samochodów czy Białoruska Kompania Potasowa, zatrudniają ok. 20 tys. pracowników19. W zarządzaniu białoruską gospodarką wykorzystywany jest model nakazowo -rozdzielczy. Warto zaznaczyć, że rząd na początku każdego roku ustanawia tempo wzrostu/spadku dla wszystkich gałęzi gospodarki. Wytyczne te są przekazywane wszystkim większym i średnim przedsiębiorstwom, także prywatnym. Przedsiębior- stwa te zmuszone są do zastosowania się do odgórnych wskaźników tempa wzrostu, obejmujących w szczególności wielkość produkcji, inwestycje w kapitał zakładowy, wielkość eksportu i importu, wydajność pracy, realne wynagrodzenia, energochłon- ność i in. Co kwartał wszystkie przedsiębiorstwa składają sprawozdanie z realizacji wytycznych przed odpowiednimi dla swojej branży ministerstwami, natomiast premier składa sprawozdanie z realizacji planu prezydentowi20. Na Białorusi ukształtował się system totalnej regulacji cen, przy czym oprócz ustanawianych przez rząd cen na towary pierwszej potrzeby oraz regulowania cen przedsiębiorstw – monopolistów, rząd ma prawo do ustalania maksymalnego indeksu wzrostu cen. Przekroczenie tych limitów wymaga uzasadnienia przed organami państwowymi, natomiast wszystkie podmioty gospodarcze są zobowiązane do spo- rządzania kalkulacji cen na swoje towary i usługi (nakłady powinny być „uzasadnione”, a zysk zostać wliczony w cenę w rozmiarze „niezbędnym do dalszej produkcji”). Ponadto, w stosunkach społecznych interes ogółu nierzadko ma prymat przed interesem jednostki21. W rolnictwie nadal dużą rolę odgrywają gospodarstwa kolektywne.

18 Zob. A. Herus (Gieruś), A. Kunc, Atrakcyjność inwestycyjna Białorusi, Rödl & Partner, http://www. roedl.com/fileadmin/user_upload/Roedl_Poland/Press/Blt_11_2012_ost.pdf, [odczyt: 3.02.2017]. 19 A. Łahwiniec, A. Papko, Jakie przeszkody stoją na drodze demokratyzacji i europeizacji Białorusi?, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011, s. 50. 20 L. Złotnikow, s. 63. 21 Tamże, s. 64 – 65. Takie podejście ma w dużej mierze związek z wzięciem przez państwo na siebie zadania zaspokajania socjalnych potrzeb społeczeństwa. Utrzymanie rozbudowanego systemu świadczeń socjalnych okazało się problematyczne w sytuacji ekonomicznego kryzysu. Wsparcie państwa obejmuje rachunki za elektryczność i ogrzewanie, transport miejski, opiekę zdrowotną i edukację (np. w 2013 roku za litr benzyny Białorusini płacili odpowiednik 3 polskich złotych), A. Pisalnik, J. Bielecki, K. Olszewska, M. Kruszewska-Mikucka, Białoruski cud gospodarczy. Bia-

32 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

3. Zależność od Rosji Wśród byłych republik radzieckich Białoruś jest najbliższym sojusznikiem Rosji. W wyniku postępującej kooperacji oba państwa zdołały utrzymać, względ- nie odtworzyć powiązania handlowe z czasów sowieckich. Dla Rosji powiązania handlowe stanowiły czynnik utrwalający prorosyjski kurs Białorusi, natomiast dla władz w Mińsku istotne było utrzymanie rosyjskich preferencji, gwarantujących do- stęp do tanich surowców oraz rynku zbytu dla towarów. Należy zgodzić się z Ada- mem Eberhardtem, że istotę rosyjsko-białoruskich relacji handlowych stanowiła nie oddolna współpraca przedsiębiorstw, czy zaangażowanie prywatnego kapitału, ale aktywny udział państwa, który często był motywowany czynnikami politycznymi22. Współpraca pomiędzy Białorusią i Rosją stała się ważnym elektem integracji gospodarczej państw członkowskich Wspólnoty Niepodległych państw. W styczniu 1995 roku Rosja i Białoruś powołały unię celną do której później przyłączały się kolejne państwa poradzieckie. Od lat zasadnicze znaczenie posiadało wszakże wspieranie Białorusi przez Rosję. Według szacunków białoruskich i rosyjskich ekspertów, łączna wartość wsparcia ze strony Rosji (zarówno w formie kredytów, jak i ulgo- wych cen na surowce energetyczne) okresowo przekraczała nawet 10 mld USD rocznie23. W 1996 roku zostało utworzone Stowarzyszenie Białorusi i Rosji, a rok później – związek tych dwóch państw. W grudniu 1999 roku przedstawiciele Rosji i Białorusi podpisali zaś umowę o utworzeniu Państwa Związkowego. Polityka energetyczna Rosji, jako narzędzie kształtowania stosunków między- narodowych, tworzy dogodne warunki dla osiągania jej celów politycznych24. Dzieje się to m.in. poprzez uzależnienie poszczególnych państw od dostaw rosyjskich su- rowców energetycznych. Każda podwyżka cen rosyjskiej ropy i gazu pogarsza sy- tuację gospodarczą Białorusi, zmuszając jej rząd do zaciągania rosnących kredytów na spłatę deficytu handlowego25. Utrzymanie Białorusi w rosyjskiej strefie wpływów gwarantuje Rosji bezpieczny handel z Zachodem, gdyż jest ona uzależniona gospodarczo od FR, natomiast tranzyt przez Ukrainę jest bardziej skomplikowany i pro- blematyczny26. Stąd też obawy przed potencjalną emancypacją27 Białorusi, do czego

łoruś warta miliardy, „Rzeczpospolita”, 28 czerwca 2013 r., http://www.rp.pl/artykul/1024541-Bia- loruski-cud-gospodarczy--Bialorus-warta-miliardy.html#ap-1, [odczyt: 08.12.2016]. 22 A. Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991–2008, Warszawa 2008, s. 112 – 113. 23 K. Kłysiński, P. Żochowski, Koniec mitu bratniej Białorusi. Uwarunkowania i przejawy rosyjskiego soft power na Białorusi po 2014 roku, Warszawa, listopad 2016, s. 10. 24 J. Gryz, Determinanty rosyjskiej polityki międzynarodowej, w: Rosja między imperium a mocarstwem kolonialnym, red. A. Dudek, R. Mazur, Toruń 2010, s. 105. 25 A. Alachnovič, s. 141. 26 Zob. A. Bryc, Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004, s. 158 – 159. 27 Konkluzjom rosyjskich ekspertów o symptomach emancypacji Białorusi towarzyszy rosnące przekonanie elit w Rosji o niewystarczającym poziomie kontroli Moskwy nad Mińskiem, sprawowa-

33 Łukasz Wojcieszak mogłoby dojść np. w wyniku kolejnej „kolorowej rewolucji”. Możliwość wywierania wpływu na sąsiada za pomocą specyfiki energetycznych zależności stała się realna. Białoruś starała się wpisać negocjacje energetyczne w szerszy kontekst relacji z Ro- sją28, jednak nie ulegało wątpliwości, że dominacja silniejszego partnera prowadzi do radykalnego ograniczenia w przyszłości możliwości politycznego manewru. Rosja wywierała jednakże ekonomiczną presję na Białoruś29, wykorzystując faktyczną pełną zależność ekonomiczną tego państwa od obrotu ze swoim wschodnim sąsiadem, co uwidaczniało się zwłaszcza w asymetrycznej wymianie handlowej oraz imporcie strategicznych dóbr. Pomiędzy Rosją i Białorusią zniesiono obowią- zek wizowy, a w 2011 roku ostatecznie zrezygnowano z ceł. Na sile przybrał proces wykupywania kluczowych zakładów przemysłowych i zapewniania rosyjskim koncernom energetycznym pełnego udziału w energetycznych liniach przesyłowych wiodących na Zachód. Należy przy tym zauważyć, że system białoruskiej gospodarki przez lata opierał się w dużej mierze na zaledwie kilkunastu wielkich zakładach przemysłowych, dostarczających większości dochodów budżetowych. Pozbawienie Białorusi suwerenności gospodarczej prowadzi do ustanowienia pełnej kontroli politycznej ze strony Rosji30. Gazprom dążył do przejęcia białoruskiego systemu ga- zociągowego; zasadniczym celem stało się wymuszenie prywatyzacji kluczowego przedsiębiorstwa – Biełtransgazu. Specyficzną cechą białoruskiej gospodarki jest dążenie do maksymalnej kontroli procesów gospodarczych i wzmocnienia pozycji prezydenta poprzez zwiększe- nie udziałów państwa w spółkach akcyjnych, tworzenie holdingów państwowych, czy działania zapobiegające powstawaniu wpływowych grup biznesowych wśród nomenklatury, a także uniemożliwienie prywatyzacji. Warto zaznaczyć, że jednym z celów tej polityki jest niedopuszczenie na białoruski rynek rosyjskiego kapitału. Za sprawą prawa „złotej akcji” państwo przejęło większość akcji rafinerii w Mo-

nej dotąd za pomocą instrumentów energetycznych (dostaw ropy i gazu), handlowych (preferencji na rosyjskim rynku zbytu) oraz militarnych (ścisłej współpracy armii obu państw), K. Kłysiński, P. Żochowski, s. 6. 28 Podpisany w 1995 roku Układ o przyjaźni, stosunkach dobrosąsiedzkich i współpracy podkreślał zbliżenie obu państw, czego wyrazem było m.in. odsprzedanie rosyjskiej kompanii Sławnieft mniej- szościowego pakietu akcji rafinerii w Mozyrzu, A. Eberhardt, s. 167. 29 Jednym ze środków nacisku Rosji na Białoruś jest możliwość wstrzymania dostaw gazu, co miało miejsce w 2010 roku, zob. P. Soroka, Bezpieczeństwo energetyczne: miedzy teoria a praktyką, War- szawa 2015, s. 66. 30 J.P. Gieorgica, Białoruś – między Polska a Rosją – konflikt czy dialog, w: Białoruś między Unią Europejską a Rosją, red. A. Kantorowicz, Warszawa 2012, s. 11.

34 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi zyrzu, ograniczając tym samym pozycję rosyjskiej Sławniefti posiadającej 42,75% udziałów przedsiębiorstwa31. Białoruś jest państwem o niezwykle ważnym położeniu tranzytowym32. Przez jej terytorium wiedzie najkrótsza i najtańsza droga dla surowców i produktów rosyjskich na Zachód33 i do Obwodu Kaliningradzkiego. Rosja czyni jednak starania, aby zmniejszyć rolę Białorusi jako państwa tranzytowego34. Wyrazem starań Rosji były duże inwestycje rurociągowe, jak np. BTS i Nord Stream. Pomimo realizacji tych inwestycji tranzyt przez Białoruś nadal jest dla Rosji istotny. Współpraca energetyczna między Rosją i Białorusią może być rozpatrywana w dwóch płaszczyznach: tranzytu rosyjskich węglowodorów przez białoruskie terytorium do Unii Europejskiej oraz bezpośredniej sprzedaży tych surowców Białorusi. Można wyróżnić dwa kierunki działania: dostawy surowców oraz dążenie władz rosyjskich do przejęcia białoruskich rurociągów oraz przemysłu przetwórstwa ropy. Jednym z elementów rosyjskiej polityki energetycznej wobec Białorusi było dość swobodne traktowanie kwestii płatności za surowce35. Przez kilkanaście lat Rosja utrzymywała niską cenę gazu dla Białorusi, co było szczególnie rażące w porówna- niu z opłatami wnoszonymi przez państwa Europy Środkowej i Zachodniej. Poziom cen gazu przeznaczonego dla odbiorców białoruskich pozwalał Rosji wywierać wpływ na politykę tego państwa36. Przy zadłużeniu Białorusi oraz niemożności jednorazowego uregulowania wie- rzytelności Rosja proponowała zamianę długów na udziały w przemyśle dłużnika. Białoruś przystawała na te propozycje, w skutek czego długi były spłacane zarówno

31 J. Gordziejew, Stosunki białorusko-rosyjskie (1991-2008), w: Polityka zagraniczna Federacji Ro- syjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, red. L. Zyblikiewicz, M. Czaj- kowski, P. Bajor, Kraków 2010, s. 235. 32 Tranzyt węglowodorów przez Białoruś i Ukrainę jest oceniany jako nieprzejrzysty i podważający suwerenność narodową zaangażowanych stron, a przy tym zaburzający proces podejmowania decyzji. M. Kaczmarski, Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010, s. 59. 33 Z uwagi na swoje położenie Białoruś jest kluczowym państwem w eksporcie gazu do państw Unii Europejskiej. M.M. Balmaceda, The politics of energy dependency, Toronto 2013, s. 155. 34 K. Iwańczuk, Pozycja geopolityczna Białorusi, w: Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009, s. 134. 35 M. Papla, Białoruś: protektorat Rosji, pogranicze Europy czy sworzeń geopolityczny Europy Środko- wo-Wschodniej w: Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, red. L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor, Kraków 2010, s. 250 – 251. 36 B. Molo, Polityka bezpieczeństwa energetycznego Federacji Rosyjskiej, w: Międzynarodowe bez- pieczeństwo energetyczne w XXI wieku, red. E. Cziomer, Kraków 2008, s. 100 – 101. Bezpośrednio po rozwiązaniu ZSRR Rosja eksportowała na Białoruś ropę naftową za 8%, natomiast gaz ziemny za 5% ich ceny światowej, A. Eberhardt, s. 139, za: R. Antczak, Handel zagraniczny Rosji w 1993 roku i pierwszym kwartale 1994 roku, Warszawa 1994, s. 13 i 22 – 25.

35 Łukasz Wojcieszak w ciągnikach, jak i w udziałach Biełtransgazu. Przejmowanie udziałów w biało- ruskich przedsiębiorstwach następowało dzięki ustalaniu najpierw niskich cen na dostawy ropy naftowej i gazu ziemnego, a następnie drastycznego ich podnoszenia. Zdarzyło się tak w 2004 i 2006 roku, a osiągnięte porozumienia pociągały za sobą zgodę Białorusi na wzrost cen surowców oraz na sprzedaż ważnych instalacji prze- mysłowych37. Wiosna 2006 roku podjęła działania zmierzające do przejęcia udziałów w bia- łoruskich przedsiębiorstwach energetycznych. Gazprom miał w szczególności nabyć 50% akcji przedsiębiorstwa Biełtransgaz. Jednocześnie zarysował się spór naftowy pomiędzy Rosją i Białorusią, w rezultacie którego w styczniu 2007 roku tranzyt rosyjskiej ropy przez to państwo został wstrzymany. Białoruś starała się wykorzystać zależność Rosji od tranzytu ropy przez swoje terytorium, licząc na rosnącą presję europejskich kontrahentów na władze FR. Rosja starała się natomiast przeciągać prowadzone z Białorusią rozmowy, aby wykorzystać zależność tego państwa od dostaw rosyjskiej ropy, której brak przynosił straty białoruskiej gospodarce38. Kryzys gospodarczy silnie dotknął Białoruś, powodując obniżenie poziomu życia, poważny wzrost cen i zadłużenia państwa, a także deficyt walut. Wartość białoruskiego rubla była sztucznie zawyżana, a na jego rynkowe urealnienie władze nie decydowały się z obawy przed masowymi niepokojami społecznymi39. Kończył się również okres preferencji dla Białorusi ze strony jej wschodniego sąsiada. Symp- tomatyczny był w tym względzie wybuch tzw. wojny mlecznej, będącej wyrazem utwardzania przez Rosję polityki wobec „bliskiej zagranicy”40. Stosunki energetyczne, dotąd zwykle oderwane od światowych realiów, były urynkawiane. Korzystne tendencje w białoruskiej gospodarce w dużej mierze były efektem dobrej koniunktury zewnętrznej oraz ekonomicznej współpracy i wsparcia ze strony Rosji. Na wzrost gospodarczy pozytywnie wpływały także takie czynniki jak wzrost wydajności pracy czy poprawa efektywności energetycznej. Zagrożeniem dla podstaw wzrostu białoruskiej gospodarki była rezygnacja z reform instytucjonalnych i strukturalnych oraz reperkusje kryzysu gospodarczego w Rosji z 2008 roku41. Dla dalszego rozwoju białoruskiej gospodarki szczególnie groźny okazał się brak sta- nowczych reform, które mogłyby zmniejszyć ingerencję państwa w gospodarkę.

37 M. Papla, s. 251. 38 B. Molo, s. 103-104. 39 J.P. Gieorgica, s. 16. 40 T. Kapuśniak, Ewolucja polityki Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Białorusi i Mołdawii, w: Bia- łoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, red. T. Kapuśniak, K. Fedoro- wicz, M. Gołoś, Lublin 2009, s.199. 41 K. Marzęda, s. 150.

36 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

4. Znaczenie otoczenia zewnętrznego Na początku swoich rządów Aleksander Łukaszenka, deklarując gotowość zawarcia z UE wzajemnie korzystnego traktatu, wzywał zachodnich partnerów do otwarcia rynków dla białoruskich towarów oraz do usunięcia formalnych ograni- czeń w handlu. Unia Europejska i Białoruś wynegocjowały i podpisały w 1995 roku Umowę o partnerstwie i współpracy (PCA), która m.in. odnosiła się do gospodarki rynkowej, mając na celu w szczególności regulację stosunków gospodarczych i handlowych. Porozumienie zawierało warunki wymiany handlowej, kwestie przepływu finansów i kapitału, zawierania transakcji, ochrony praw własności przemysłowej i intelektualnej, a także przewidywało zniesienie ograniczeń importowych na wybrane towary wyprodukowane na Białorusi. Państwo to otrzymywało przy tym preferencje handlowe takie, jakie mieli członkowie WTO42. Unia Europejska przez lata wspierała Białoruś, czego wyrazem była realizacja programów pomocy technicznej, a także tych obejmujących pomoc humanitarną, jak również programów regionalnych oraz programów mających wspierać społe- czeństwo obywatelskie. Część programów została jednakże wstrzymana wskutek sprzeciwu UE wobec niedemokratycznych działań prezydenta Łukaszenki, chcą- cego wzmocnić swoją władzę. Ponadto proces ratyfikacji podpisanego PCA został zamrożony, natomiast stosunki dwustronne na szczeblu ministerialnym uległy za- wieszeniu43. W czasie kryzysu w 2008 roku prezydent Łukaszenka zwrócił się o pomoc do Międzynarodowego Funduszu Walutowego, chcąc stabilizować gospodarkę przez jej restrukturyzację, jak również za pomocą kredytów. Prezydent obiecał, że uzy- skany kredyt w wysokości 3,5 mld USD przeznaczy na ustabilizowanie gospodarki i niezbędne reformy gospodarcze. Pozyskane kredyty zostały jednak roztrwonione bez przeprowadzania zapowiadanych reform44. W 2000 roku Białoruś porozumiała się z Rosją w sprawie wprowadzenia wspól- nej waluty, którą miał być rosyjski rubel. Jednym z zasadniczych problemów oka- zało się jednak to, że wprowadzenie wspólnej waluty związane jest z zaistnieniem

42 R. Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991 – 2011: studium politologiczne, Polkowice 2011, s. 142. Polityka białoruskich władz, godząca w zasady demokracji, spowodowała dotkliwe reakcje ze strony Unii Europejskiej. Wśród wprowadzonych środków można wymienić m.in. zamrożenie części PCA w zakresie handlu, wstrzymanie unijnych części programów pomocy technicznej, a także odmowa wsparcia finansowego i technologicznego. Tamże, s. 144-145. Należy zaznaczyć, że Białoruś swój zamiar przystąpienia do WTO zgłosiła już w 1993 roku, jednak negocjacje w sprawie jej członkostwa jeszcze się nie zakończyły. 43 A. Zagorski, EU Policies Towards Russia, Ukraine, Moldova and Belarus, “Occasional Paper Series”, No. 35, s. 11, https://www.files.ethz.ch/isn/10671/doc_10702_290_en.pdf, [odczyt: 14.02.2017]. 44 J.M. Fiszer, s. 29.

37 Łukasz Wojcieszak znaczących przemian w polityce gospodarczej, które upodobniłoby ją do rosyjskiego modelu ekonomicznego. Jak zauważył Adam Eberhardt, doprowadzenie do unii walutowej z Rosją byłoby możliwe tylko wtedy, gdyby zrezygnowano z białoru- skiego modelu gospodarczego, polegającego na zachowywaniu systemu gospodarki centralnie planowanej45. Ostatecznie, za sprawą Białorusi, nie doszło do integracji walutowej obu państw. Jak zauważa Krzysztof Falkowski, na przestrzeni lat 1996–2010 w zakresie ob- rotów handlu zagranicznego Białorusi istniała tendencja wzrostowa, przerwana jed- nakże zdecydowanym załamaniem się tych obrotów w 2009 roku. Załamanie to było spowodowane przede wszystkim ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym, który również na Białorusi odcisnął silne piętno, prowadząc do recesji. Innymi istotnymi przyczynami problemów Białorusi był kryzys ekonomiczny w Rosji oraz spadek cen surowców energetycznych na rynkach międzynarodowych. Jednocześnie jednak już w 2010 roku Białoruś zanotowała wyraźny wzrost w zakresie obrotów handlowych z zagranicą46. Białoruski eksport i import jest stosunkowo zróżnicowany. Państwo to jest znanym i cenionym, zwłaszcza na obszarze WNP, producentem i eksporterem towarów o wysokim stopniu przetworzenia i kapitałochłonnych47. W latach 90. XX w. w relacjach z Polską władze w Mińsku najbardziej zainteresowane były pragmatyczną współpracą gospodarczą, zwłaszcza zaś uzyskaniem możliwości tranzytu swoich towarów przez terytorium RP do Europy Zachodniej. Istotna była w szczególności budowa szerokotorowej linii kolejowej do Gdańska i dzierżawa od Polski kilku statków handlowych, a także perspektywa powstania własnej floty, która miała cumować w Gdańsku48. Już w 2005 roku na Białorusi dzia- łało ok. 225 polsko-białoruskim przedsiębiorstw produkcyjno-handlowych oraz 135 przedsiębiorstw ze 100% udziałem kapitału polskiego. Pod względem liczy spółek

45 A. Eberhardt, s. 139. Głównym przedmiotem sporu było określenie wpływu obu państw na politykę emisyjną. Białoruś domagała się, aby po wprowadzeniu wspólnej waluty nadal były utrzymywane dwa ośrodki emisyjne: w Moskwie i w Mińsku. Tamże, s. 134 46 K. Falkowski, Międzynarodowa konkurencyjność…, s. 83. Warto zauważyć, że w latach 1996-2010 nastąpiły zmiany w zakresie struktury towarowej białoruskiego eksportu. W latach 90. XX w. naj- większą jego część stanowiły maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy oraz towary przemysło- we, zaś w 2010 roku najważniejszą grupą towarową białoruskiego eksportu były paliwa mineralne, smary i materiały pochodne, ibidem, s. 88. 47 Tamże, s. 91. Białoruś w szczególności produkuje i eksportuje takie towary jak: traktory, samocho- dy ciężarowe, kombajny, motocykle, łożyska czy lodówki. Jednocześnie jednak należy zauważyć, że towary wysokiej techniki mają znikomy udział w białoruskim eksporcie, natomiast ich udział w białoruskim imporcie stale wzrasta. Tamże, s. 91, 93. 48 R. Zięba, Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, Warszawa 2010, s. 228.

38 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi z udziałem kapitału zagranicznego Polska była wówczas w tym zakresie liderem, wyprzedzając m.in. Niemcy, Włochy, Austrię i USA49. Reformatorskie działania białoruskich władz z połowy drugiej dekady znaj- dują pozytywny odzew przedstawicieli międzynarodowych instytucji finansowych. Misje MFW, Banku Światowego czy Euroazjatyckiego Banku Rozwoju aprobują działalność nowych władz odpowiedzialnych za politykę gospodarczą. Władze Bia- łorusi we współpracy z Bankiem Światowym wypracowały tzw. mapę drogową reform strukturalnych. Celem było pozyskanie kredytowania MFW i EABR. Program przewidywał: a) zmianę mechanizmów alokacji finansowania w gospodarce w kierunku ograniczenia, urynkowienia oraz wprowadzenia równych szans dla przedsiębiorstw niezależnie od formy własności; b) transformację sektora publicznego, w tym oddzielenie funkcji własności od funkcji nadzoru w przypadku ministerstw oraz podległych im koncernów; c) stopniową liberalizację cen, w tym cen usług komunalnych; d) wypracowanie nowych mechanizmów polityki socjalnej, dostosowanej do osłony społeczeństwa w okresie transformacji50.

5. W stronę reform Po 2008 roku władze Białorusi postanowiły stymulować popyt krajowy. Zna- czący wzrost wynagrodzeń w sektorze publicznym w 2010 roku (motywowany zbli- żającymi się wyborami) stał się jednym z decydujących czynników prowadzących do niezwykle poważnego kryzysu walutowego. W konsekwencji, w 2011 roku kurs dolara w białoruskich rublach wzrósł prawie trzykrotnie, ceny wzrosły ponad dwukrotnie, natomiast przeciętna płaca brutto zmniejszyła się z 530 USD w grudniu 2010 roku do 340 USD w grudniu 2011 roku. Co ważne, nastąpiła również półlegal- na sprzedaż w 2011 roku oraz pierwszej połowie 2012 roku produktów naftowych wytworzonych z rosyjskiej ropy (jak rozpuszczalniki, rozcieńczalniki oraz smary). Dzięki temu towary te nie były objęte cłem, które Białoruś powinna była odpro- wadzać do budżetu Rosji, zgodnie z prawem unii celnej łączącej te dwa państwa oraz Kazachstan. Po wykryciu przez władze rosyjskie tego procederu, doszło do polubownego porozumieniu o zaprzestaniu podobnej działalności przez Białoruś51.

49 M. Żukowski, s. 41. 50 A. Alachnovič, Białoruś wybrała nową politykę gospodarczą, ObserwatorFinansowy.pl, 14 lipca 2015 r., https://www.obserwatorfinansowy.pl/tematyka/makroekonomia/bialorus-wybrala-nowa -polityke-gospodarcza, [odczyt: 23.02.2017]. 51 Tamże. Zaznacza się tutaj specyficzna polityka władz białoruskich, często z dystansem czy wręcz z niechęcią traktujących swoich sąsiadów, w tym z rezerwą odnoszących się do ścisłej i realnej

39 Łukasz Wojcieszak

Przy posiadanym poziomie rezerw państwa nie stać było jednak na utrzymanie kursu w celach politycznych, w związku z czym władze zdecydowały się na jednorazową 30% dewaluację w drugiej połowie grudnia 2014 roku w odpowiedzi na jeszcze silniejszą deprecjację rosyjskiego rubla w analogicznym okresie. Warto zaznaczyć, że stało się to w wyniku gwałtownego spadku cen ropy oraz wpływu sankcji USA oraz UE na rosyjską gospodarkę, a w konsekwencji silnego jej spowolnienia. Ostatecznie jednak wynagrodzenia nie tylko nie zbliżyły się do obiecanych 1000 USD w 2015 roku, lecz nawet uległy zmniejszeniu – do 467 USD w maju tegoż roku. Po wyborach prezydenckich, w grudniu 2014 roku prezydent Łukaszenka do- konał zmiany osobowej rządu, w tym pięciu osób bezpośrednio odpowiedzialnych za gospodarkę. Prezydent wybrał na wspomniane stanowiska osoby o poglądach bardziej prorynkowych, które cieszą się ponadto dobrą renomą w środowisku eks- perckim, dając tym samym zgodę na rozpoczęcie pozytywnych zmian w polityce makroekonomicznej, skierowanych na zrównoważenie gospodarki52. Pomimo rezy- gnacji w 2015 roku z radykalnych reform, prezydent Łukaszenka dostrzega koniecz- ność wyeliminowania zbędnych wymagań, utrudniające działalność gospodarczą53. Na uwagę zasługują działania Narodowego Banku Białorusi (NBB), który znacznie uelastycznił politykę kursu płynnego, występując z oświadczeniem o ograniczeniu możliwości stosowania interwencji walutowych. NBB zastąpił także reżim jednorazowego fixingu kursu walutowego reżimem ciągłej podwójnej aukcji. Dzięki temu po- wstał przejrzysty mechanizm kształtowania się kursu rynkowego, w którym regulator będzie odgrywał mniejszą rolę. Ponadto w ciągu pierwszych pięciu miesięcy 2015 roku płace realne spadły o 3% w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego. Co więcej, NBB zacieśnił politykę monetarną. W celu przeciwdziałania odpływo- wi depozytów w walucie krajowej oraz ograniczenia oczekiwań inflacyjnych NBB podniósł stopy procentowe o 5% do 25%, wprowadzając sterowanie podażą pieniądza jako sposób na ograniczenie inflacji. NBB dokonał również zmiany w polityce komunikacji z rynkiem, tworząc tzw. Klub Kredytodawców, do którego należą przedstawiciele banków komercyjnych, największych przedsiębiorstw oraz ministerstw. Od połowy 2014 roku zamrożono również płace w sektorze budżetowym54.

integracji z Rosją. Białoruś z jednej strony sprzeciwia się integracji z Unią Europejską, a z drugiej strony neguje potrzebę pełnej unifikacji w ramach Federacji Rosyjskiej. 52 Tamże. 53 Президент требует облегчить условия для бизнеса, Экономика Беларуси, 14 lutego 2017 r., http://belarus-economy.by/ru/economy-news-ru/view/prezident-trebuet-oblegchit-uslovija-dlja- biznesa-321, [odczyt: 24.02.2017]. 54 A. Alachnovič, Białoruś wybrała… Na jego spotkaniach Klubu Kredytodawców NBB wyjaśnia swoją politykę przedstawicielom sektora finansowego, sektora realnego i rządu, a partnerzy Klubu

40 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

6. Aktualna sytuacja gospodarcza Białorusi Warte odnotowania jest to, że białoruska gospodarka posiada dużo więcej przewag komparatywnych w handlu zagranicznym niż Rosja. Przewaga Białorusi jest szczególnie wyraźna w zakresie towarów o niskiej oraz średnio-niskiej techniki, pracochłonnych oraz kapitałochłonnych. Pomimo słabości w zakresie wytwarzania towarów wysokiej techniki, należy stwierdzić, że białoruski przemysł prezentuje znaczący potencjał i jest w stanie skutecznie konkurować na rynkach międzynaro- dowych55. Gospodarczy rozwój państwa w dużej mierze zależy jednakże od dostaw rosyjskich surowców energetycznych, co czyni Białoruś podatną na naciski płynące ze strony władz w Moskwie. Problemem pozostaje fakt, że przeważająca większość dochodu jest generowana przez przedsiębiorstwa państwowe. Kołchozy i sowchozy uważane są za wzorzec zarządzania produkcją rolną. Skutki dewaluacji są szybko niwelowane dzięki pod- wyżkom płac w sektorze budżetowym i wzrostowi emerytur. Poważnym problemem jest inflacja, niewystarczający poziom rezerw w banku centralnym oraz wysoki poziom zadłużenia56. Pogarszająca się sytuacja ekonomiczna spowodowała wybuch poważnego społecznego niezadowolenia w 2017 roku. Jak bowiem trafnie zauważył P. Świerzak: „Ustabilizowana sytuacja ekonomiczna to element zapewniający spo- kój społeczny w kraju i źródło autentycznego poparcia ze strony części Białorusinów dla władzy prezydenta. Ekonomiczna legitymizacja zmniejsza także wiarygodność przekazu demokratycznej opozycji. Naruszenie gospodarczego fundamentu stanowi dla układu rządzącego w Mińsku poważną groźbę wybuchu niekontrolowanego spo- łecznego niezadowolenia”57. Błędem władz było niewykorzystanie okresu niskich cen na rosyjskie surowce energetyczne do zmodernizowania produkcji. Tymczasem już w 2011 roku zużycie maszyn i sprzętu w przemyśle wynosiło 70%. Posiadanie tak przestarzałego sprzę- tu implikuje utratę konkurencyjności na rynkach zagranicznych. Praktycznie przez wszystkie lata istnienia niepodległej Białorusi utrzymuje się negatywne saldo bilan-

przedstawiają oczekiwania wobec NBB. Oprócz tego, NBB wraz z przedstawicielami rządu zaczął organizować comiesięczne spotkania z niezależnymi ekonomistami i przedstawicielami białoru- skich think-tanków, co stanowi niewątpliwy przełom w dotychczasowej praktyce. Co ważne, NBB i rząd ograniczyły kredytowanie państwowych przedsiębiorstw w 2015 roku aż o połowę urynka- wiając warunki przyznania kredytu. Tamże. 55 K. Falkowski, s. 99. 56 J.P. Gieorgica, s. 16. Szczególnym problemem, generującym wybuch społecznego niezadowolenia w marcu 2017 roku, był duży wzrost inflacji, co niekorzystnie wpływało na sytuację ekonomiczną większości społeczeństwa, pobierającą stałe, określone przez państwo wynagrodzenie. 57 P. Świerzak, Polityczne konsekwencje sytuacji ekonomicznej Białorusi, „Bezpieczeństwo Narodo- we”, 2007 nr 6, s. 301.

41 Łukasz Wojcieszak su handlowego. Bieżąca konsumpcja jest zaś w coraz większym stopniu zaspokajana kosztem wzrostu długu zagranicznego. Leonid Złotnikow już w 2011 roku wskazał na poważny stan białoruskiej gospodarki. Jak zauważył, dla utrzymania białoruskiej gospodarki na osiągniętym poziomie konsumpcji PKB globalny napływ kapitału zagranicznego powinien wynosić nie mniej niż 1 mld USD miesięcznie58. Według Krzysztofa Falkowskiego, działania antykryzysowe, jakie podjęła Bia- łoruś w 2009 roku, okazały się skuteczne, choć niestety jedynie na krótką metę. Stabilizowanie gospodarki za pomocą kapitału zagranicznego, lecz bez podjęcia rze- czywistych reform ekonomicznych zwiększających efektywność funkcjonowania gospodarki, doprowadziło do padnięcia Białorusi w pułapkę zadłużenia zagranicznego oraz do kryzysu walutowego w 2011 roku. W jego wyniku znacznemu pogor- szeniu uległa zarówno sytuacja ekonomiczna Białorusi, jak i pozycja konkurencyjna tego państwa na arenie międzynarodowej59. Jednocześnie jednak kryzys zmusił bia- łoruskie władze do częściowej liberalizacji dotychczasowego sposobu zarządzania gospodarką. Zakres wolności gospodarczej uległ dzięki temu zwiększeniu, choć już od 2005 roku wyraźnie dała się zauważyć poprawa sytuacji w zakresie swobody prowadzenia działalności gospodarczej60. Agnieszka Romaszewska-Guzy, dyrektor Biełsat TV, jest zdania, że obecnie Rosja nie ma wystarczających środków, aby wspomagać Białoruś, która poważne zyski osiąga głównie dzięki przerobowi i sprzedaży taniej ropy ze Wschodu. Z jednej strony Rosja nie chce wspierać Białorusi (jak było de facto przez całe lata), a z drugiej strony, chce sobie zapewnić jej pełną lojalność. Prezydent Łukaszenka dąży z kolei do zwiększenia swojej niezależności61. Uzależnienie Białorusi od Ro- sji jest wyznacznikiem specyfiki białoruskiej gospodarki, warunkującym zarazem bezpośrednio poziom jej stabilności makroekonomicznej i międzynarodowej kon- kurencyjności. Rosja, udzielając pomocy pogrążającej się w kryzysie białoruskiej gospodarce, konsekwentnie zwiększa tam swoje wpływy. Gospodarka Białorusi jest ponadto bardzo silnie uzależniona od światowej koniunktury cenowej w zakresie wąskiej grupy towarów, jakimi są produkty rafinacji ropy naftowej oraz nawozów potasowych62.

58 L. Złotnikow, s. 69 i 71. 59 K. Falkowski, s. 159. 60 Tamże, s. 193 – 194. 61 T. Wandas, Agnieszka Romaszewska dla Frondy: Białoruś widzi, że Rosja przestaje być dziś dla nich atrakcyjnym wzorcem!, Portal Fronda.pl, 7 grudnia 2016 r., http://www.fronda.pl/a/agnieszka-romaszewska-dla-frondy-bialorus-widzi-ze-rosja-przestaje-byc-dzis-atrakcyjnym-wzorcem,83206.html, [odczyt: 8.12.2016]. 62 K. Falkowski, s. 141.

42 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

W pierwszych latach drugiej dekady XXI w. Rosja zwiększyła możliwości in- stytucjonalnego wpływu na procesy gospodarcze zachodzące na Białorusi. Poprzez wstąpienie do Unii Celnej Białoruś zobowiązała się do ujednolicenia polityki celnej zgodnie z zasadami tego porozumienia, przy czym stawki w unii w ok. 80% odwzo- rowują taryfy rosyjskie. Członkostwo w Unii Celnej oznacza zarazem konieczność otwarcia rynku białoruskiego dla towarów rosyjskich i kazaskich. Co ważne, w 2011 roku Białoruś zgodziła się, że system prawny Unii Celnej będzie opierał się na stan- dardach WTO w związku z planowaną akcesją Rosji do tej organizacji. Pociąga to za sobą dalsze zmiany w polityce celnej, które uniemożliwiają prowadzenie polityki protekcjonistycznej i w ten sposób chronią nieefektywną produkcję białoruską przed konkurencją towarów importowanych63. Uchodzący za głównego propagatora reform doradca ds. ekonomicznych prezydenta Białorusi Kirył Rudy w październiku 2015 roku publicznie opowiedział się za odejściem od tradycyjnej polityki nakazowo-rozdzielczej, opartej na ręcznym ste- rowaniu i regulowaniu rozwoju poprzez ściśle określone plany do wykonania. Co więcej, podkreślił również potrzebę szerokiej prywatyzacji oraz likwidacji nierentownych przedsiębiorstw. Tymczasem już w kolejnym wystąpieniu, wygłoszonym kilka tygodni później na Forum Ekonomicznym w Mińsku, Rudy przyznał, że reformy nie są aż tak niezbędne, brak również na nie społecznego zapotrzebowania oraz odpowiednich kadr urzędniczych, zdolnych do zaprogramowania i wdrożenia syste- mowych zmian w gospodarce. Wszystko wskazuje na to, że doradca białoruskiego prezydenta został zmuszony do publicznego wycofania się ze swoich propozycji. Prezydent Łukaszenka wielokrotnie podkreślał, że nie dopuści do żadnych reform, które jego zdaniem jedynie „spowodowałyby zamęt wśród obywateli, destabilizu- jąc sytuację”, co może „kosztować znacznie więcej niż spłata obecnego zadłużenia zagranicznego”. Jednocześnie białoruski lider otwarcie opowiedział się za ręcznym sterowaniem gospodarką, w tym za udzielaniem wsparcia nierentownym przedsię- biorstwom. Prezydent uznał więc, że jakiekolwiek głębsze zmiany dotychczasowego modelu ekonomicznego mogłyby osłabić cały autorytarny system władzy, a nawet doprowadzić do wybuchu niezadowolenia społecznego64.

63 A. Wierzbowska-Miazga, Wsparcie drogą do podporządkowania. Rosja wobec Białorusi, „Punkt Widzenia”, 2013 nr 34, s. 17. 64 K. Kłysiński, Jak wyjść z kryzysu…. Warto zaznaczyć, że Kirył Rudy opowiada się także za wzmoc- nieniem klasy średniej, stawiając za wzór inne państwa. Ma on jednak świadomość tego, że o kierunku działań w sferze gospodarczej decyduje stanowisko elit politycznych, Д. Заяц, Экономических реформ в Беларуси в 2016 году не будет, Naviny.by. Белорусские новости, 3 listopada 2015 r., http://naviny.by/rubrics/economic/2015/11/03/ic_articles_113_190185, [odczyt: 24.02.2017].

43 Łukasz Wojcieszak

Można stwierdzić, że białoruski prezydent usiłuje zachować przynajmniej nie- które elementy gwarancji socjalnych, w tym przede wszystkim wysoki poziom zatrudnienia w państwowym przemyśle. Niesie to ze sobą dwojakie korzyści: z jednej strony łagodzi to nastroje społeczne, z drugiej zaś – poprzez system krótkotermino- wych, przedłużanych co kilka lat umów o pracę – pozwala na kontrolowanie znaczą- cej części białoruskiego społeczeństwa. Unikając likwidacji nierentownych zakła- dów władze Białorusi ostrożnie podchodzą również do kwestii prywatyzacji, gdyż w większości przypadków celem jest zwykle sprzedaż jedynie mniejszych pakietów. Można zatem uznać, iż władze Białorusi nie tylko nie są gotowe do reformowania gospodarki poprzez prywatyzację, ale również nie widzą w niej efektywnego źródła przychodu, pozwalającego uzupełnić malejące rezerwy walutowe65. W przyszłości procesy prywatyzacyjne mogą jednak przybrać na sile, a potencjalne korzyści mogą stać się udziałem m.in. przedsiębiorców z Polski, którzy zachęcani są do inwesto- wania na Białorusi66.

7. Zakończenie W 2005 roku prezydent Łukaszenka stwierdził, że bazą białoruskiej polityki jest ekonomia, która determinuje priorytety zarówno kierunków polityki zagranicznej, jak i procesów wewnętrznych67. Przez lata Białoruś osiągała wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Dobre wyniki gospodarcze Białorusi były zresztą często poddawane krytyce, jednak stabilność białoruskiej gospodarki była faktem. Był to zresztą jeden z powodów dla którego prezydent Łukaszenka cieszy się tak dużym poparciem społeczeństwa. Poważny udział w zaistnieniu tak pomyślnej sytuacji ekonomicznej miała w szczególności bliska współpraca z Rosją. Stan białoruskiej gospodarki może jednak budzić niepokój, głównie z uwagi na gospodarczą niewydolność istniejącego systemu. Ważne jest wszakże to, że nawet wśród ludzi należących do elit rządzących pojawiają się opinie o odejściu od gospodarki nakazowo-rozdzielczej. Kolejnym, być może jeszcze ważniejszym problemem, jest fakt wykupywania składników państwowego majątku przez podmioty związane z Federacją Rosyjską. Należy jednak zaznaczyć, że szereg przed- siębiorstw wciąż pozostaje pod kontrolą państwa, choć sytuacja ta może stopniowo ulegać zmianie.

65 K. Kłysiński, Jak wyjść z kryzysu… 66 Współpraca gospodarcza. Pięć przyczyn, żeby inwestować w Białoruś, Ambasada Republiki Bia- łoruś w Rzeczypospolitej Polskiej, http://poland.mfa.gov.by/pl/bilateral_relations/trade_economic, [odczyt: 23.02.2017]. 67 M. Mączka, Geopolityka i geostrategia Białorusi w świecie – jak widzi i kształtuje ją Mińsk?, w: Białoruś – terra incognita: Materiały z konferencji, red. M. Smoleń, Kraków 2010, s. 42.

44 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

Forsowany przez białoruskie władze model systemu gospodarczego okazał się trwały, efektywny i odporny na szereg wstrząsów. Duży udział w osiągniętych wyni- kach miały dostawy tanich surowców energetycznych z Rosji, co przez lata rekom- pensowało braki powodowane izolacją państwa, obecnym w gospodarce centralnym planowaniem, czy też słabym rozwojem sektora prywatnego. Ponadto przykład wielu państw (w tym Polski), których transformacja ustrojowa obfitowała w liczne patologie, nie jest zbyt zachęcający dla Białorusi. Stąd też niechęć Białorusinów do radykalnych reform – słynnej „terapii szokowej” czy do ograniczenia ingerencji państwa w gospodarkę. W odniesieniu do wpływu Rosji na białoruską gospodarkę należy stwierdzić, że Białoruś jest od początku swojego niepodległego bytu silnie uzależniona od wschodniego sąsiada. Dotyczy to zwłaszcza relacji energetycznych – importu gazu ziemnego i ropy naftowej, które posiadają kluczowe znaczenie dla białoruskiej gospodarki. Silne więzy łączące Białoruś z Rosją są trudne do zerwania, co wpływa na zawężenie pola manewru politycznego władz w Mińsku. Rosja posiada wiele możliwości wywierania wpływu na Białoruś, głównie o charakterze gospodarczym. Mając na celu podporządkowanie sobie Białorusi, Ro- sja przez lata wspierała swojego zachodniego sąsiada, przy czym pogłębianie gospodarczej zależności szło w parze z integracją polityczną obu państw. Białoruski dyktator stara się jednakże zachować maksymalną niezależność i należy przyznać, że w swoich działaniach jest, jak dotąd, skuteczny. Odnosząc się do kwestii przyszłości białoruskiej gospodarki, można stwierdzić, że w przewidywalnej przyszłości dotychczasowy model systemu gospodarczego zostanie jeszcze utrzymany, choć może wzrosnąć ilość inwestycji, a także w pewnym stopniu realne jest zwiększenie sfery wolności w gospodarce. Wprowadzane stopniowo zmiany stanowią już obecnie zachętę dla inwestorów, a należy założyć, że sytuacja pod tym względem ulegnie dalszej poprawie. Jeśli jednak działania władz nie przyniosą poprawy, nasilające się protesty społeczne (zwłaszcza w przypadku ich zewnętrznej inspiracji) mogą zagrozić stabilności władzy.

Bibliografia: • Alachnovič A., Koszty zaniechania reform: Białoruś w latach 1991-2011, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011. • Antczak R., Handel zagraniczny Rosji w 1993 roku i pierwszym kwartale 1994 roku, Warszawa 1994. • Balmaceda M.M., The politics of energy dependency, Toronto 2013. • Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011.

45 Łukasz Wojcieszak

• Białoruś między Unią Europejską a Rosją, red. A. Kantorowicz, Warszawa 2012. • Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, red. T. Kapuśniak, K. Fedorowicz, M. Gołoś, Lublin 2009. • Białoruś w stosunkach międzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009. • Bryc A., Cele polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, Toruń 2004. • Czachor R., Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991-2011: studium politologiczne, Polkowice 2011. • Eberhardt A., Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-białoruskie 1991–2008, Warsza- wa 2008. • Falkowski K., Międzynarodowa konkurencyjność gospodarek Białorusi, Rosji i Ukrainy, Warszawa 2013. • Fiszer J.M., Białoruś między Rosją i Unią Europejską – konflikty interesów i perspektywy współpracy, w: Białoruś między Unią Europejską a Rosją, red. A. Kantorowicz, Warszawa 2012. • Gieorgica J.P., Białoruś – między Polska a Rosją – konflikt czy dialog, w: Bia- łoruś między Unią Europejską a Rosją, red. A. Kantorowicz, Warszawa 2012. • Gordziejew J., Stosunki białorusko-rosyjskie (1991-2008), w: Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, red. L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor, Kraków 2010. • Gryz J., Determinanty rosyjskiej polityki międzynarodowej, w: Rosja między imperium a mocarstwem kolonialnym, red. A. Dudek, R. Mazur, Toruń 2010. • Iwanow M., Białoruś: zmiana drogowskazów?, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011. • Iwańczuk K., Pozycja geopolityczna Białorusi, w: Białoruś w stosunkach mię- dzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009. • Kaczmarski M., Bezpieczeństwo energetyczne Unii Europejskiej, Warszawa 2010. • Kapuśniak T., Ewolucja polityki Federacji Rosyjskiej wobec Ukrainy, Białorusi i Mołdawii, w: Białoruś, Mołdawia i Ukraina wobec wyzwań współczesnego świata, red. T. Kapuśniak, K. Fedorowicz, M. Gołoś, Lublin 2009. • Kłysiński K., Żochowski P., Koniec mitu bratniej Białorusi. Uwarunkowania i przejawy rosyjskiego soft power na Białorusi po 2014 roku, Warszawa 2016. • Łahwiniec A., Papko A., Jakie przeszkody stoją na drodze demokratyzacji i europeizacji Białorusi?, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwa- now, Wrocław 2011. • Malak K., Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Białorusi, Warszawa 2003.

46 Między stagnacją a rozwojem – problemy rozwoju gospodarczego Białorusi

• Martynov S.N., The EU and Belarus: Time for a Fresh Start, w: The EU & Belarus: between Moscow & Brussels, red. A. Lewis, London 2002. • Marzęda K., Pozycja ekonomiczna Białorusi, w: Białoruś w stosunkach mię- dzynarodowych, red. I. Topolski, Lublin 2009. • Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, red. E. Cziomer, Kraków 2008. • Mironowicz E., Białoruś, Warszawa 2007. • Molo B., Polityka bezpieczeństwa energetycznego Federacji Rosyjskiej, w: Międzynarodowe bezpieczeństwo energetyczne w XXI wieku, red. E. Czio- mer, Kraków 2008. • Papla M., Białoruś: protektorat Rosji, pogranicze Europy czy sworzeń geopolityczny Europy Środkowo-Wschodniej w: Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Polską, Ukrainą i Białorusią, red. L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor, Kraków 2010. • Polityka zagraniczna Federacji Rosyjskiej. Wybrane aspekty stosunków z Pol- ską, Ukrainą i Białorusią, red. L. Zyblikiewicz, M. Czajkowski, P. Bajor, Kra- ków 2010. • Polska – Białoruś. Problemy sąsiedztwa, red. H. Chałupczak, E. Michalik, Lu- blin 2005. • Rosja między imperium a mocarstwem kolonialnym, red. A. Dudek, R. Mazur, Toruń 2010. • Soroka P., Bezpieczeństwo energetyczne: miedzy teoria a praktyką, Warszawa 2015. • Szerepka L., Oblicza Białorusi. Zapiski ambasadora, Białystok 2016. • The EU & Belarus: between Moscow & Brussels, red. A. Lewis, London 2002. • Wierzbowska-Miazga A., Wsparcie drogą do podporządkowania. Rosja wobec Białorusi, „Punkt Widzenia”, nr 34, OSW, Warszawa 2013. • Zięba R., Główne kierunki polityki zagranicznej Polski po zimnej wojnie, War- szawa 2010. • Złotnikow L., Białoruski model ekonomiczny – forma, treść, efektywność, w: Białoruś: dalsza droga do demokracji, red. M. Iwanow, Wrocław 2011. • Żukowski M., Współpraca gospodarcza Polska – Białoruś, w: Polska – Biało- ruś. Problemy sąsiedztwa, red. H. Chałupczak, E. Michalik, Lublin 2005. • Żukowska H., Żukowski M., Gospodarka i systemy bankowe w wybranych krajach Europy Wschodniej, Lublin 1999.

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Robert Łoś Uniwersytet Łódzki [email protected]

Soft power współczesnej Japonii The soft power of contemporary Japan

Streszczenie: Pozycja Japonii po II wojnie światowej nabrała innego znaczenia. Wyznaczały ją klęska wojenna i konieczność szukania innej drogi rozwoju. Tą drogą było przyjęcie części zachodnich wartości – głównie amerykańskich – i zasad wolnego rynku w sferze ekonomii. Reorientacji uległa również polityka zagraniczna, która musiała nastawić się na wsparcie gospodarki poprzez szukanie i utrzymanie dobrych relacji z zagranicą. Więk- szego znaczenia nabrały wszelkie instrument związane z soft power, czyli typowej dla Japonii kultury i wartości, które jednak połączone z wartościami Zachodu, maja korzystny wpływ na rozwój tego kraju. Najlepiej jest to widoczne we wzroście znaczenia tego państwa, które potrafiło wiele zyskać w kategorii miękkiej siły, pomimo hermetyczności własnej kultury i wartości. To one wraz z pokojową polityką i modelem gospodarczego rozwoju idealnie odzwierciedlały możliwości użycia soft power. Słowa kluczowe: soft power, soft power Japonii, dyplomacja publiczna Summary: Japan’s position after World War II acquired a new dimension determined by the loss of war and the necessity of finding a new path of development. It derived itself from taking over Western values, mainly Northern American ones, as well as free market principles. Foreign policy underwent a significant reorientation, as supporting economy and developing new foreign relations became necessary. Therefore, instruments related to soft power gained importance. Culture and values characteristic for Japan combined with Western values had a positive effect on Japan’s development. It is most evident when ob- serving the increase of Japan’s international relevance. In spite of having rather hermetic culture, this country was able to achieve a lot in the category of soft power. Those values and culture in general, together with peaceful policies and a new model of economic development, ideally mirrored the opportunities deriving from the usage of soft power. Keywords: Japanese soft power resources, public diplomacy

49 Robert Łoś

1. Wprowadzenie Soft power jest pojęciem, które w sensie badawczym jest zjawiskiem stosunkowo młodym, ale miękka siła stosowana była w relacjach międzynarodowych od zawsze. Zainteresowanie tematem wynikało ze zmian w środowisku międzynarodowym, ale także z rosnącej fascynacji takimi dziedzinami jak marketing polityczny, dyplomacja publiczna czy branding narodowy. Zainteresowanie zjawiskiem wyraźnie rozwinęło się w latach 90. XX wieku wskutek fali deklinizmu. Wyraźnie zostało to sformułowa- ne przez Paula Kennedy`ego, który potraktował USA jako mocarstwo, które tak jak inne w sposób cykliczny traci swe wpływy, ale chce jak najdłużej utrzymać przewagę. Pojęcie soft power zostało dostrzeżone przez wykładowcę Harvardu, Josepha Nyea Jr., który użył tego sformułowania w swojej książce: Bound to Lead: the Chan- ging Nature of American Power. Następnie, wykorzystał ten koncept w kolejnych publikacjach1. W przyjętej przez niego definicji soft power to rodzaj siły, który nale- ży do domeny wartości politycznych, wzorców kulturowych, idei i to odróżnia ją od hard power, opartej na sile militarnej, przemocy politycznej i presji ekonomicznej. Zwolennicy soft power, tacy jak Joseph Nye, obwarowali jednak zarówno samo pojęcie, jak i granice jego stosowalności wieloma zastrzeżeniami, co świadczyło o trudnościach z określeniem uniwersalnych zasad, metod badawczych i weryfiko- walnych wyników badań. Japońskie soft power jest zagadnieniem niezwykle złożonym. Jeżeli uwzględ- nimy, że źródła miękkiej siły tkwią w uniwersalnych wartościach i kulturze, to bę- dzie to sprzeczne z tym co reprezentuje Japonia. Język, który jest uniwersalnym narzędziem porozumienia, ani kultura Japonii daleka jest od kanonu wartości uniwersalnych, potwierdzając raczej hermetyczność japońskiej cywilizacji. Może ona jednak właśnie poprzez swoją unikatowość wzbudzać fascynacje, a tym samym daje możliwości wzrostu japońskiej miękkiej siły.

2. Model gospodarczy i polityka zagraniczna jako zasób i narzędzie soft power Japonii Japońska gospodarka, tak jak inne, nie tylko tworzy bogactwa, ale w aspekcie soft power, buduje wizerunek państwa i społeczeństwa. Japońskie przedsiębiorstwa, nawet jeżeli straciły w rankingu światowym na rzecz amerykańskich, to znakomi- cie budują wizerunek kraju poprzez zdolności innowacyjne2. W świecie znane są

1 J. Nye jr, Bound to lead: the changing nature of American power, New York 1991; The paradox of American power, New York 2002; Soft power: the means to success in world politics, New York 2005. 2 Pod względem liczby patentów japońska gospodarka zajmuje drugie miejsce: www.wipo.int/ipstats/ en, [odczyt: 13.08.2016]. Innowacyjność japońskiej gospodarki nieco się zmniejszyła, ale i tak zaj-

50 Soft power współczsnej Japonii japońskie firmy samochodowe czy wytwarzające elektronikę użytkową. Firmy te określają wizerunek nie tylko własny, ale również kraju i w dużej mierze przekłada się to na możliwości oddziaływania Japonii. Te możliwości nadal są duże, nawet jeżeli japońska gospodarka od wczesnych lat 90. XX w. tkwiła w stagnacji i została w 2010 r. wyprzedzona przez chińską3. Chociaż wizerunek Japonii jako supermocarstwa ekonomicznego jest bardzo rozpowszechniony na całym świecie, to państwa Azji Wschodniej z pewną rezerwą przyjmuje obraz tego kraju jako nastawionej pokojowo potęgi cywilnej. Winę za to po części ponosi rząd Japonii, który nie miał wizji tego, co chce osiągnąć. Dotyczyło to głównie okresu od połowy lat 50. do końca lat 80. XX wieku, gdzie ograniczano się jedynie do działań, które zmierzały do utrzymania wzrostu gospodarczego i dobrobytu obywateli. Brak jasno wyznaczonych celów w polityce międzynarodowej ograniczył zdol- ność tego kraju do propagowania swoich ideałów i zabezpieczenia wpływów za granicą4. Niemniej z uznaniem można ocenić japońską politykę nieangażowania się militarnego oraz podejście antynuklearnego z jednoczesnym zaangażowaniem się w świadczenia międzynarodowej pomocy humanitarnej. Świadczona przez Japonię pomoc poważnie wpływa na wzrost jej miękkiego oddziaływania. Japonia od 1996 roku uczestniczy w programie Partnerstwo na Rzecz Rozwoju Demokratycznego w ramach ODA. Udział Japonii jest znaczny, sięgając ponad 9 mld dolarów rocznie i lokuje ją na piątym miejscu na świecie. Japońska pomoc związana jest z wspieraniem demokracji oraz poprawą ochrony praw człowieka. Wsparcie dotyczy głównie tych inicjatywy w państwach beneficjentach, aby wykształcić w nich odpowiednie systemy prawne, jak również instytucje i zasoby ludzkie wspierające proces demokracji. Środki oferowane przez japoński rząd krajom rozwijającym się, przeznaczone są na rozwój infrastruktury, przedsiębiorczości, poprawę warunków bytowych ludno- ści, tworzenie nowych szans i możliwości. Sama pomoc przybiera formę pożyczek, które od lat 60. XX wieku maja formę pomocy bezzwrotnej. Początkowo była ona skierowana tylko do krajów Azji Wschodniej. Głównie dotyczyło to krajów dotknię- tych przez ekspansję japońską w trakcie II wojny światowej5. Zaangażowanie Japo- nii jako donatora pomocy rozwojowej miała przyczynić się do poprawy wizerunku,

muje pod tym względem wysoką pozycję: https://www.globalinnovationindex.org/content.asrx?pa- ge=gii-full-report-2014, [odczyt: 13.08.2016]. Japońskie przedsiębiorstwa wśród stu największych na świecie zajmują dopiero piąte miejsce: http://fortune.com/global500, [odczyt: 13.08.2015]. 3 J. S. Nye jr, The Future of Power, New York 2011, s. 164. 4 Y. Funabashi, The Asianization Asia, “Foreigen Affairs”, 1993 nr 5, s. 75 – 85. 5 A. Anders, Japoński model soft power w polityce zagranicznej państwa, w: Polityka zagraniczna. Aktorzy, potencjały, strategie, red. T. Łoś-Nowak, Warszawa 2011, s. 198.

51 Robert Łoś zwłaszcza wśród państw doświadczonych w przeszłości japońską agresją w Azji6. Dla Japonii była to poważna zaszłość historyczna obciążającą bieżące wydarzenia Przystąpienie do ODA zobowiązywało Japonię do pewnych działań, które uwzględniło ich aktywność międzynarodową. Dotyczyło to m.in. przyjęcia okre- ślonych rozwiązań dotyczących praw człowieka we własnym kraju. W 1994 roku Japonia ratyfikowała Konwencję Praw Dziecka a rok później Konwencję w sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej i wiele innych7. W Japonii za- częły powstawać nowe organizacje zajmujące się prawami człowieka. W 1994 roku powstało Kyoto Human Rights Research Institute oraz Asia Pacific Human Rights Information Center (APHRIC), gdzie zamierzano prowadzić badania i promować świadomość dotyczącą praw człowieka. Ważne były również niezbędne zmiany ustrojowe, aby sprostać nowym wyzwaniom w polityce zagranicznej. Japonia zgodnie z zapisem konstytucyjnym nie mogła angażować swych sił samoobrony poza granicami kraju. Dlatego w 1989 roku dokonała jedynie wsparcia finansowego działań USA i koalicji antyirackiej. Przełom nastąpił 15 grudnia 1992 roku, gdy Izba Reprezentantów uchwaliła prawo umożliwiające Japonii udział w operacjach pokojowych. Te zmiany w japońskim prawodawstwie w kwestii sił samoobrony zaostały nieufnie przyjęte przez kraje azjatyckie. Po części było to spowodowane nieroz- wiązaniem problemów z okresu ekspansji japońskiej w okresie II wojny światowej. Japonia nie przeprowadziła denazyfikacji, nie przeprosiła za wojnę ani nie rozwią- zała problemów granicznych, tak jak to zrobiły Niemcy. Sami Japończycy byli przekonani, że są raczej ofiarami wojny, a ich kraj chciał uchronić Azję przed ekspansją Zachodu i stworzyć Strefę Dobrobytu. Nie dziwi zatem, ze w Japonii są zbyt duże opory, aby przeprosić za wojnę. Najłatwiej Japonii było zmienić politykę w stosunku do Korei. Już w 1990 roku premier japońskiego rządu zrobił to po raz pierwszy, gdy wyraził skruchę z powodu działań Japonii w Korei w trakcie II wojny światowej. Pewne zmiany przyniosły wspólnie przeprowadzone mistrzostwa świata w piłce nożnej w 2002 roku (Japonia – Korea). Efektem zmian politycznych były również zmiany w interpretacji historii w podręcznikach szkolnych. Na korzyść stylu polityki zagranicznej Japonii wpływa fakt, że Tokio jest zainteresowane uzgodnieniami wielostronnymi. Taki styl uprawiania dyplomacji jest ko-

6 Y. Watanabe, D.L. McConnell, Soft power superpowers. Cultural and national assets of Japan and the United States, New York 2008, s. 73. 7 M. Kosmala-Kozłowska, Japonia wobec kontrowersji dotyczących respektowania praw człowieka w Azji, w: Japonia na początku XXI wieku. Polityka, gospodarka, społeczeństwo i stosunki z Polską, red. K. Gawlikowski, M. Ławacz, Toruń 2008, s. 245.

52 Soft power współczsnej Japonii rzystniejszy, gdyż trudno postawić Japonii zarzut, iż ta zmierza do powrotu polityki imperialnej. Wręcz przeciwnie, jej polityka zagraniczna wpisuje się w główny nurt działań. Wzmacnia to wiarygodność Japonii, ale jest też wynikiem potrzeb Zachodu. USA potrzebuje sojusznika w Azji, dzięki któremu mógłby próbować balansować rosnącą potęgę Chin. Jest to tym bardziej istotne, że Japonia jest jednym z nielicznych krajów azjatyckich, który ma głęboko zaszczepione wartości demokratyczne, które nadto szeroko propaguje. Jako potęga ekonomiczną posiada wystarczające środki na aktywne szerzenie tych wartości. Demonstracyjne porozumienia z Zachodem nie jest zbyt pożądane dla Japonii, a tym bardziej członkostwo w paktach militarnych. Niemniej władzom Japonii za- leży, by świat liczył się z pozycją tego kraju, dlatego są gotowe wspierać działania pokojowe oraz te szerzące demokrację. Nie chcą uczestniczyć w paktach militarnych, ponieważ nakładałoby to na Japonię pewne zobowiązania dotyczące wojny i zbrojeń. Z drugiej jednak strony, chociaż Japonia zdaje się być krajem bardzo pacy- fistycznym, od wielu lat wystawiana jest na coraz nowe i coraz bardziej nieuchronne zagrożenia militarne. Najważniejszy dla Tokio jest problem Półwyspu Koreańskiego i Cieśniny Taj- wańskiej. Zneutralizowanie tych zagrożeń nie leży tylko w interesie Japonii. Starając się ograniczyć zagrożenie, Japonia aktywnie współpracuje z USA w sprawie Korei Północnej, uczestnicząc w Komisji Sześciu, która grupuje dwa państwa koreańskie ChRL, Japonię, USA oraz Rosję. Należy jednak przyznać, że sojusze niewiele zna- czą, jeśli nie są wsparte własnymi działaniami w kwestiach wojskowych. Wspomniane zmiany w konstytucji pozwoliły na uczestnictwo Japonii w misjach pokojowych ONZ. Pierwsze z nich miały miejsce w Kambodży (1992 – 1993), Rwandzie (1994), Syrii i Izraelu (1995 – 1996), Bośni i Hercegowinie (2000), Mo- zambiku (1993) i Timorze wschodnim (1999, 2002). Po 2001 roku Japonia udzieliła wsparcia rzeczowego, personalnego oraz dyplomatycznego USA w Afganistanie. Aby ułatwić dalsze działania w zbliżającym się konflikcie 29 października 2001 roku uchwalono Anti-terrorismus Special Measures Law, który umożliwił wysła- nie japońskich oddziałów pomocniczych w rejon Zatoki Perskiej. Zaangażowanie w Afganistanie stanowi bardzo ważny element współpracy z NATO, a obecność od- działów Sił Samoobrony w tym kraju postawiło zdecydowanie Japonię na pozycji bardzo poważnego partnera Sojuszu Północnoatlantyckiego8. Reasumując na początku XXI wieku aktywność japońskiej dyplomacji w ramach ONZ promowała bezpieczeństwo humanitarne. W praktyce politycznej Japonia

8 A. Anders, Japoński model soft power w polityce zagranicznej państwa, w: Polityka zagraniczna. Aktorzy, potencjały, strategie, red. T. Łoś-Nowak, Warszawa 2011, s. 181 – 195.

53 Robert Łoś wspierała przemiany demokratyczne w Azji uwzględniając lokalne uwarunkowania kulturowe, społeczne i polityczne. Jej koncepcja prowadzenia polityki zagranicznej zyskała podsumowanie w Błękitnej Księdze z 2007 r., gdzie podkreślano zasadę walki o wartości demokratyczne i prawa człowieka, przy czym wyrażano koniecz- ność współpracy z Japonią, USA, Australią i Indiami. W dalszym ciągu następuje nowe otwarcie polityki Japonii. Kolejne działa- nia z udziałem japońskich sił zbrojnych związane było z wysłaniem w 2009 roku okrętów wojennych do zwalczania piractwa morskiego. Podjęta akcja była raczej symboliczna, ale wyraźnie określiła kierunek polityki Tokio, w tym przypadku wy- raźnie nastawiony na demonstracje bandery. Kontynuacją tego trendu było wysłanie z misją ONZ kontyngentu 300 żołnierzy japońskich w lutym 2010 roku na Haiti. Udział w misjach był odbierany pozytywnie zarówno przez własną i międzynaro- dową opinie publiczna. Korzystając z pozytywnych doświadczeń w działaniach na rzecz pokoju, w 2013 roku Japonia stworzyła Radę Bezpieczeństwa Narodowego i przyjęła pierwszą strategie bezpieczeństwa9.

3. Wartości jako zasób soft power Japonii Społeczeństwo japońskie charakteryzuje się wysoką jednorodnością i spójno- ścią, jeżeli chodzi o system wartości i zachowania społeczne. W Japonii wciąż roz- brzmiewają echa ideologii nihonjinron – wyjątkowości narodu japońskiego. Zakłada ona istnienie przepaści mentalnej dzielącej jej ludność od innych nacji, która nie pozwala im zrozumieć ich wielowiekowego dorobku kulturowego. Zadziwić mogą powszechne zachowania wytrwałości, spokoju, opanowania i gotowość do wyrzeczeń w sytuacji klęsk naturalnych (trzęsienia ziemi)10. Z uwagi na istniejące, trwałe zagrożenie, Japonia to kraj ludzi, którzy dużą wagę przywiązują do przemijania, trwania, czasu. Symbolem tego jest Sakura – kwiaty wiśni, które przekwitają, a ich piękno przemija. Dla Japończyków oznacza to, że wszystko co istnieje na świecie ma zarówno swój początek, jak i koniec. Płatki kwiatów, które opa- dają są symbolem harmonii życia i śmierci jako dwóch nieodzownych elementów11. Japońskie społeczeństwo rozwijając się w cywilizacji buddyjsko-konfucjań- skiej jest wysoce zhierarchizowane i za cnotę uznaje się przestrzeganie ustalonych norm społecznych, zgodnie z pozycją jaką zajmuję jednostka. W tej wertykalnej strukturze oczekuje się od osób stojących niżej w hierarchii społecznej posłuszeń-

9 I. Krawczyk, Aktywne działania na rzecz pokoju – nowy kierunek w polityce bezpieczeństwa Japo- nii, „Bezpieczeństwo Narodowe”, 2014 nr 3(31), s. 97; Y. Watanabe, D.L. McConnell, s.129. 10 G. Wróbel, Kultura organizacyjna i jej kształt wonie wobec wartości i postaw kaizen, w: Kultura Ka- izen. Rozważania nad wartościami ciągłego doskonalenia, red. G. Wróbel, Rzeszów 2011, s. 26 – 29. 11 Japonia – kraj kwitnącej wiśni, http://www.kwitnacawisnia.cba.pl/, [odczyt: 24.10.2014].

54 Soft power współczsnej Japonii stwa i lojalności. W zamian osoby stające wyżej w hierarchii zobowiązane są do wsparcia osób stojących w niej niżej. W swym codziennym życiu Japończycy odwołują się do kodeksu postępowa- nia busido (droga wojownika), sprowadzając wartość do określenia dwóch znaczeń: być i służyć12. Oznacza to posłuszeństwo wobec seniora i gotowość poświecenia ży- cia dla obrony nie tylko jego samego, ale też jego interesów. Osoby kroczące drogą wojownika powinna być odważna i sprawiedliwa, powinny odznaczać się dobrocią i prawdomównością, powinny szanować tradycje, być wstrzemięźliwe i samokon- trolować swe zachowania. Współcześnie honor samuraja jest zastępowany przez kaizen, pod którym to określeniem kryje się system wartości funkcjonujący w świecie biznesu. Ka- izen sprowadza się do przekładania porządku nad wolnością; konieczność dbania o wspólne dobro; skromność i szacunek dla władzy; gospodarność i wytrwałość; lojalność i wiarygodność; prawo i humanitaryzm wraz z olbrzymim poczuciem obo- wiązku. Trudno określić na ile te dwie formy postępowania są w stanie zastąpić spo- łeczeństwo obywatelskie13. Wbrew obawom zachowania związane z postawą oby- watelską są w Japonii ukształtowane. Lojalność i podporządkowanie nie oznaczają braku krytyki pod adresem władzy. Przeciwnie, już w latach 50. XX wieku docho- dziło do protestów wobec rządzących, a ruchy społeczne lat 70. były na tyle ważne, że wpłynęły na zmianę funkcjonowania aparatu państwowego i wielkich koncernów przemysłowych. Wszystko to było symbolem, iż wraz z poprawą sytuacji gospodarczej, zaktywizują się grupy obywatelskie14. Wydarzeniem przełomowym w kształtowaniu się społeczeństwa obywatelskiego było trzęsienie ziemi z 17 stycznia 1995 roku, kiedy to samoorganizowały się grupy liczące ponad milion wolontariuszy do pomocy poszkodowanym. Było to zgodne z oczekiwaniami władzy, dlatego nazwano społeczeństwo japońskie – wspólnotą obywatelską kierowaną przez państwo. W tej sytuacji instytucje państwa zamiast zakazywać działalności starają się raczej stworzyć stosowne warunki dla działalności w określonej dziedzinie, mając na uwadze korzyści ogółu.

12 K. Stefański, Duch busido armii cesarskiej czyli tragedia pomyłek, w: W kręgu wartości kultury Japonii, red. A. Kozyra, Warszawa 2013, s. 393 i n. 13 E. Kostowska-Watanabe, A. Ishikawa, Sekret japońskiego sukcesu, Warszawa 1990, s. 37. 14 B. Bochorodycz, Społeczeństwo obywatelskie w Japonii – rozwój i cechy charakterystyczne, w: Ja- ponia na początku XXI wieku, Polityka, gospodarka, społeczeństwo i stosunki z polska, red. K. Gaw- likowski, M. Ławacz, Toruń 2008, s. 22.

55 Robert Łoś

4. Kultura jako zasób soft power Japonii Cechą kultury japońskiej, jest jej unikatowość, która zawiera zarówno elementy rodzime, jak i zapożyczone. Uważa się, że Japończycy odeszli od własnej kultury pod wpływem oczarowania amerykańskimi możliwościami i stylem życia15. Zapo- życzenia te nie przejmowano w czystej postaci, ale celowo je modyfikowano, by wy- kazać dowód własnej inwencji. W ten sposób powielano wzorce chińskie, a później amerykańskie style popkultury, modę, styl życia. Nawet jeżeli Stany Zjednoczone zaczęły mieć ogromny wpływ na kulturę japońską, to nie utraciła ona swego rodzaju odrębności i oryginalnego piękna. Dzięki temu ukształtowana została pewna estetyka, która jest rozpoznawana na całym świecie. Słynie ona z prostoty, nietrwałości, nieregularności czy wieloznaczności. Widać w niej elementy bardzo minimalistycz- ne, ale niekiedy paradoksalnie odznaczające się przepychem. Japończycy mają szczególny stosunek do natury, która wynika z ich przekonania, że są jej częścią16. Odzwierciedla się to również w kompozycjach artystycznych i w samej estetyce japońskiej kultury. Sztuka w Japonii była od zawsze związana z codziennością. Oprócz literatury, architektury i teatru, w jej skład wchodzi również chanoyu, czyli ceremonia picia herbaty, ikebana – sztuka układania kwiatów czy bonsai – miniaturyzowanie drzew i krzewów. Artyści czerpią aspiracje z codziennych poczynań, zwyczajów i tradycji. Japończycy starają się podkreślać znaczenie piękna i czasem wyodrębniać je ze zwyczajnych, codziennych krajobrazów, odrzu- cając to, co nieestetyczne i brzydkie. Ten aspekt widać także w kuchni japońskiej, w której oprócz dobrego smaku, ważne jest odpowiednie podanie potraw. Smak, zapach, kompozycja – wszystko w posiłkach ma w tym kraju znaczenie. Estetyka japońska spełnia funkcję zaspokajania potrzeb ludzkich, nadawanych im poprzez pewnego rodzaju właściwości związane z samą naturą17. Za tradycyjny element kultury japońskiej uważa się orgiami, aczkolwiek ta sztuka składania papieru pochodzi z Chin, ale rozwinęła w Japonii. We współczesnej Japonii orgiami jest jednym z elementów w sposobie wychowania dzieci18. Japońska kinematografia słynie z wielu produkcji. W szczególności japoński filmscience fiction pt. Godzila z 1954 roku doczekał się kontynuacji serii i znacznej popularności. Wielkość produkcji japońskiej kinematografii daje jej czwarte miejsce

15 P. Varley, Kultura japońska, Kraków 1999, s. 298 i n. 16 Artystyczne wyznaczniki piękna w kulturze Japonii, http://estetykaikrytyka.pl/art_pjac/art/3/ pjac_3_10.pdf, [odczyt: 24.10.2015]. 17 D.T. Suzuki, Zen i kultura japońska, Kraków 2009, s. 12 – 13. 18 J. Zaremba-Penk, Japońska popkultura narzędziem podboju świata, w: Japoński soft Power. Wpły- wy Japonii na kulturę zachodnią, red. A. Wosińska, Toruń 2010, s. 211.

56 Soft power współczsnej Japonii na świecie19. Co najważniejsze zainteresowanie Japonią, życiem codziennym, zwy- czajami objawiło się w motywach jakie pojawiały się w światowym kinie20. Świat Pokemonów okazał się tak słynny, że na podstawie gier stworzono anime, filmy, książki, zabawki, a także mangę. Literaturę japońską wyróżnia krótka forma poetycka, podobnie jak większość utworów pisanych prozą21. Popularne elementy świata kultury japońskiej w sztuce to również teatr kabulki i Itako. Teatr kabuki to jeden z trzech gatunków japońskiego teatru klasycznego. Wyróżnia go charakteryzacja, która polega na wyeksponowaniu typowych cech bohatera poprzez makijaż22. Dzisiejsza Japonia może pochwalić się znakomitymi pisarzami, artystami, ar- chitektami i producentami filmowymi. Niestety tylko nieliczni są znani za granicą a ich twórczość wywiera wpływ zagranicą. Dlatego w poszukiwaniu wsparcia dla swej kultury, Japończycy przystąpili do ofensywy kulturowej i ustanowili nagro- dę Preaemium Imperiale, co w założeniu miało być odpowiednikiem japońskiego Nobla. Nagroda sponsorowana jest przez Stowarzyszenie Sztuki Japońskiej, które wskazuje na determinacje Japonii w upowszechnianiu dziedzictwa kulturowego. Kuchnia japońska jest popularna na świecie, ale nie tak jak włoska czy chiń- ska. Do tej pory bardzo słynne stały się tylko sushi i sake, pomimo, że Japonia ma olbrzymie możliwości w bogactwie smaków kuchni23. Znana na całym świecie jest także japońska ceremonia picia herbaty24. Również rozpoznawalne są sztuki walki, które również zyskały międzynarodowe uznanie. Wśród nich najważniejsze to judo, karate, aikido czy sumo25. Innym istotnym elementem kultury japońskiej jest kimo- no, które jest tradycyjnym ubiorem japońskim.

19 http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=116, [odczyt: 13.08.2015]. 20 A. Wosinska, Japonia i Japończycy w kinematografii zachodniej/w/ Japonia według Zachodu. Za- chód według Japonii, red A. Wosińska, Bydgoszcz 2013, s. 141 i n. 21 M. Beger, Polskie haiku, w: Japoński soft Power. Wpływy Japonii na kulturę zachodnią,w: In- spirująca i inspirowana. Popkultura japońska, red. A. Wosińska, Toruń 2011, s. 133. 22 Kabuki, http://portalwiedzy.onet.pl/67403,,,,kabuki,haslo.html, [odczyt: 5.05.2016]. 23 Y. Hori, Świeża rybka prosto z marketu, w: Japonia. Kultura.Manga, red. M. Taniguchi, A. Watanu- ki, Kraków 2011, s. 27 i n. 24 Ceremonia picia herbaty w Japonii, http://japonia.lovetotravel.pl/ceremonia_picia_herbaty_w_ja- ponii, [odczyt: 8.05.2016]. 25 Tajemnice samurajskiego miecza, czy można przeciąć nim człowieka na pół?, http://ciekawe.onet.pl/historia/tajemnice-samurajskiego-miecza-czy-mozna-przeciac -,1,5598784,artykul.html, [odczyt: 6.05.2014].

57 Robert Łoś

5. Dyplomacja publiczna i kulturalna w soft power Japonii Kultura japońska, która kiedyś była postrzegana jako prymitywna, co wynikało głównie z jej nieznajomości, zaczęła z czasem wzbudzać wielkie zainteresowanie. Aby zintensyfikować przekaz i oddziaływanie japońskiej kultury w 1991 roku po- wołano Japońskie Centrum Komunikacji Medialnej (Japan Media Communication Centre – JAMCO), które miało dotować eksport programów telewizyjnych do kra- jów rozwijających się. W dalszej kolejności w 1997 roku powołano przy Minister- stwie Łączności komitet odpowiedzialny za promocje japońskich programów telewizyjnych za granicą. W kreowaniu japońskiej kultury, a przez to zwiększenia soft power duże znaczenie odegrali członkowie japońskiej diaspory. Stali się oni promotorami kultury japońskiej, a co najważniejsze, nie izolowali się w grupach etnicznych. Japońska diaspora odgrywa znaczną rolę we wzroście japońskiego soft power, tym bardziej, że utrzymuje silny związek z krajem macierzystym. Ulega asymilacji, ale zdecydowanie słabiej w warstwie kulturowej. Dlatego Japończycy żyjący poza granicami od pokoleń tworzą centra kultury japońskiej, które upowszechniają wiedzę na temat kultury, obyczajów i sztuki Japonii26. Do ich kompetencji należy także prowadzenie działalności edukacyjnej, inspirowanie badań, organizowanie sesji naukowych, wy- kładów, wystaw, prezentacji japońskiej muzyki i tańca27. W centrach organizowane są koncerty muzyki popularnej i tradycyjnej, wieczory karaoke, festiwale filmowe, pokazy tańca. Prowadzone są zajęcia między innymi z zakresu sztuk walki, a także różne warsztaty artystyczne – nauka gry na japońskich instrumentach perkusyjnych, lekcje orgiami, kursy tańca, raku – czyli wypalanie ceramiki według techniki japoń- skiej, która pochodzi z XVI wieku. Do programów szczególnie popularnych należą warsztaty ikebany, kursy parzenia herbaty, a także zajęcia, gdzie uczestnicy są zapo- znawani z japońską sztuką kulinarną. Przez ośrodek prowadzone są też kursy języka japońskiego i kaligrafii28. Bardzo popularne są również festyny, które nawiązują do tradycyjnych świąt japońskich. Wszystko to przybliża kulturę Japonii za granicą. Wiedza ta jest łatwiej dostępna, a elementy jej kultury stają się rozpoznawalne. Całość zabiegów japońskiego rządu i władz w sprawie wspierania japońskiego soft power rozbija się o mentalność narodu. Japończycy uważają swoja kulturę za

26 M. Wacławik, Japońska mniejszość etniczna jako promotor kultury japońskiej w USA i Kanadzie, w: Japoński soft power. Wpływy Japonii na kulturę zachodnią, red. A. Wosińska, Toruń 2010, s. 99. 27 Japanese American Cultural & Community Center, http://www.jaccc.org/history.php, [odczyt: 8.05.2016]. 28 T. Paleczny, Współczesne społeczeństwo amerykańskie w perspektywie socjologicznej, Kraków 2002, s. 43.

58 Soft power współczsnej Japonii bardzo wyjątkowa, że aż niemożliwą do zrozumienia przez obcokrajowców29. Język japoński nie jest tak powszechny w użyciu i to stanowi poważną zaporę rozwojową. Jest on klasyfikowany jako największy język izolowany, ponieważ jego struktury gramatyczna, fonetyka czy frazeologia są niepodobne do struktur żadnego innego języka na świecie30. Język będący ojczystym tylko dla 125 mln ludzi to zbyt mała liczba użytkowników języka, aby japońska sztuka rozpowszechniła się w stopniu znaczącym poza obszarem Azji. Ponadto dominacja języka angielskiego w Interne- cie jest nieraz poważną przeszkodą dla Japończyków31. Pomimo wyraźnego zainteresowania Zachodu owocami wschodniej popkultury, Japonia ma jeszcze wiele do zrobienia by ją promować poza granicami kraju. Wykorzystuje popkulturę jako narzędzie polityczne, ale jest to zbyt mało, ponieważ uważa się, że są nią głównie zainteresowane nastolatki32. Najlepiej o tym świadczy popularność na całym świecie mangi (komiksu) i anime (filmów i seriali animo- wanych). Japońskie komiksy dominują na rynku komiksów Azji Wschodniej (np. Hello-Kitty czy Pokemony). Odwzorowuje się je na licencjonowanych oraz nielicen- cjonowanych zabawkach oraz artykułach papierniczych. Japońskie filmy animowa- ne trafiają na zachód, (Pszczółka Maja, Załoga G), ale nie są one kojarzone z krajem pochodzenia33. Japonia będąc wielkim producentem dóbr kulturalnych na świecie, nie wykorzystuje jeszcze wszystkich swoich możliwości. Udział tego sektora w japońskim dochodzie narodowym brutto jest nadal niski. Niektóre japońskie produkty pop kultury, takie jak gry komputerowe oraz w mniejszym stopniu anime, z powodzeniem wprowadzono na rynki światowe. Inne produkty w zakresie mediów i świata mody stały się popularne wyłącznie w Azji Wschodniej. Wiele produktów japońskiej pop kultury takich jak muzyka, akcesoria odzieżowe czy kreowanie idoli, nie znalazły wielu podatnych odbiorców poza specyficznym kulturowo regionem Azji Wschod- niej.

29 P. Tomalka, Kendo jako styl życia, w: Japoński soft power. Wpływy Japonii na kulturę Zachodu, red. A. Wosińska, Toruń 2010, s. 237; J. Jeliński, Nowy typ bohatera – o samurajach w amerykańskiej kinematografii, w: Japoński soft power…, s. 191. 30 Język japoński, http://www.sjao.uni.wroc.pl/?k=9, [odczyt: 02.05.2014]. 31 R. Siedlinski, I. Merklejn, Oblicza współczesnej japońskości. Literatura – film – spektakl, Warsza- wa 2011, s. 24. 32 E. Cziomer, L. Zyblikiewicz, Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych, Warszawa 2005, s. 94 i n. 33 P. Tomalka, Kendo jako styl życia, w: Japońskie soft power. Wpływ Japonii na kulturę zachodnią, red. A. Wosińska, Toruń 2010, s. 237; J. Jeliński, Nowy typ bohatera – o samurajach w amerykań- skiej kinematografii, w: Japońskie soft power…., s. 191.

59 Robert Łoś

Tu jednak kultura japońska spotyka przeszkody wśród państw, które same przeżywają okres przyśpieszonego rozwoju. Państwa regionu ograniczają import produktów kultury, w szczególności amerykańskiej i japońskiej, uzasadniając to nie tylko względami komercyjnymi, ale imperializmem kulturowym. Orężem walki z obcą kulturą jest głoszenie haseł powrotu do azjatyckich wartości. Jest to istotne w południowo-wschodniej Azji, w szczególności w Indonezji, Malezji i Singapurze. Kultura amerykańska w mniejszym stopniu kultura japońska, były traktowana jako ideologiczne zagrożenie dla lokalnych tradycyjnych wartości, które mogło dopro- wadzić do moralnego upadku całego społeczeństwa34. W przypadku Japonii bardziej podkreśla się znaczenie historycznej przeszło- ści oraz politycznej rywalizacji, która może zostać reaktywowana. Tak więc, na kilku rynkach, przemysł japońskiej kultury popularnej musi pokonać przeszkody, związane z przeszłością. Nie ograniczyło to do końca przypływu kultury japońskiej na te rynki. Japońskie animacje, muzyka, gry komputerowe i seriale telewizyjne były wszechobecne, a mieszkańcy Korei Południowej czy Chińczycy na Tajwanie, są w stanie uzyskać dostęp do produktów poprzez nadajniki satelitarne, piracki rynek krajowy oraz Internet. Bary karaoke również przyczyniły się do popularności muzyki japońskiej poprzez oferowanie zarówno legalnie ,jak i nielegalnie piosenek japońskich. W 1998 roku Korea południowa rozpoczęła czteroetapowy proces znoszenia zakazu importu produktów japońskiej kultury masowej. W pierwszej kolejności zniesiono zakaz dopuszczenia japońskich filmów wyprodukowanych w kooperacji z Koreą. Po zniesieniu cenzury nastąpił gwałtowny wzrost sprzedaży japońskich wytworów kultury, ale trwało to krótko. Zamiast spodziewanych 10% udziałów w rynku muzycznym, jak było na początku po otwarciu rynku liczba ta spadła do 3-5 %35. Na Tajwanie importowanie japońskiej muzyki, filmów i programów telewizyjnych zostało zabronione po odnowieniu kontaktów dyplomatycznych między Japonią a ChRL w roku 1972. Zakaz ten był stopniowo wycofywany od roku 199336. Gdy otworzono rynek Azji Wschodniej dla wytworów przemysłu kulturowego japońskie filmy miały tam większe możliwości ekspansji. Ekspansja generowana zaś była poprzez przedsiębiorczość i lokalny popyt oraz nieustanie szukano możli-

34 C. Beng-Huat, Consuming Asians: ideas and issues, w: Consumption in Asia; lifestyle and identities, red. C. Beng-Huat, London – New York 2000, s. 1 – 35. 35 A. Wosińska, Popkultura a stosunki japońsko-koreańskie, w: Inspirująca i inspirowana. Popkultura japońska, red. A. Wosińska, Toruń 2011, s. 17. 36 L. Ching, Imagining in the empires of the Sun: Japanese mass culture in Asia, w: Contemporary Japan and Popular Culture, red. J.W. Traet, Richmond 1996; Feeling Asian modernities: transantional consumption of Japanese TV dramas, red. K. Iwabuchi, Hong Kong 2004, s. 138 – 139.

60 Soft power współczsnej Japonii wości rozwoju rynku. Pony Canyon and Alex Trax, to dwa z sześciu dużych japoń- skich przedsiębiorstw muzycznych, które stopniowo poszerzały i pogłębiały swoje wpływy na rynkach mediów wschodnioazjatyckich, poprzez przejście z umów licencjonowanych z lokalnymi firmami do otwarcia lokalnych oddziałów37. Trzy japońskie firmy: Sony, Nintendo i Sega przewodzą na rynku gier komputerowych, pomimo wprowadzeniu X box’a przez Microsoft. Największe wpływy japońskiej muzyki i filmów można zaobserwować w Azji Wschodniej. Większość przemysłów kultury popularnej Azji Wschodniej jest w dużym stopniu oparta na modelach japońskich, w szczególności muzyce, serialach telewizyjnych, stylach mody, komiksach i animacji. Japońskie firmy medialne, takie jak FUJI TV i HORI PRODUCTIONS, zostały zaangażowane w tego typu produkcje w latach 90. XX w., współpracując z rodzimymi firmami i organizacjami medialnymi w Singapurze, Ma- lezji, Indonezji, Tajwanie, Korei Południowej, Chinach, a nawet w Wietnamie. Pod przewodnictwem Fuji TV, popularny w latach 70. XX w. japoński program wyła- wiający gwiazdy, Suta Tanjo („Narodziny gwiazdy”) został powielony na świecie. W ten sposób wielu późniejszych idoli rynku medialnego zostało wykreowanych na podstawie zapożyczeń japońskich. Japońskie programy telewizyjne wyznaczają standardy dla wielu programów poprzez umiejętności produkowania i finansowania, oraz dzięki swojej wysokiej jakości. Obecnie traktowane są jako lider w swej dziedzinie i są obiektem regularnego kopiowania. Tak zwana „koreańska fala” seriali telewizyjnych w Azji Wschodniej na początku naśladowała japońskie38.

6. Zakończenie Japońskie soft power jest zagadnieniem niezwykle złożonym. Wśród państw azjatyckich zajmuje najwyższą pozycję. Możliwości oddziaływania japońskiego soft power są duże, ale nie w pełni wykorzystane w wielu kategoriach39. W zakresie dyplomacji Japonia prowadzi politykę zgodną ze swoimi możliwo- ściami i preferencjami. Znaczne środki wykorzystuje na tworzenie placówek kultury za granicą, choć ich liczba jest niewielka. Liczba placówek dyplomatycznych czy zaangażowanie w organizacjach międzynarodowych jest wysokie, lokując Japonie

37 N. K. Otmazgin, Contesting soft power: Japanese popular culture in East and Southeast Asia, “In- ternational Relations of the Asia – Pacific”, 2008 vol. 8, s. 73 – 101, http://www.academia.edu/5777501/Contesting_soft_power_Japanese_popular_culture_in_East_ and_Southeast_Asia, [odczyt: 28.09.2015]. 38 H. Aoyagi, Pop idols and the Asian identity, w: Japan pop! Inside the world of Japanese popular culture, red. C. J. Timothy, New York 2000, s. 67. 39 Ranking na podstawie: R. Łoś, Soft power we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Łódź 2017.

61 Robert Łoś przeciętnie na 10 miejscu w świecie. Wpływ japońskich liderów jest oceniany jako umiarkowany w rankingach prasowych. To co świadczy o sile Japonii, to olbrzymia liczba aktywnych internautów, szczególnie z uwagi na procentowy dostęp do niego społeczeństwa. W kategorii społeczno-politycznej Japonia nie należy do liderów, aczkolwiek jest to kraj z wolną prasą i Internetem. W kategorii oceny systemu państwowego, skali korupcji, praworządności i sprawności działania państwa zyskują pozycję w drugiej dziesiątce. Całkiem dobrze wypada Japonia w kategorii edukacja. W randze uniwersy- tetów lokowani są na 9 miejscu, przyjmując ponadto znaczną liczbę studentów obcokrajowców (7 miejsce). Ich system edukacyjny na poziomie podstawowym i średnim jest bardzo dobry, znaczne są wpływy think tanków oraz stosunkowo wy- soką pozycję uzyskują za liczbę laureatów Nagrody Nobla w zakresie nauk ścisłych (8 miejsce). Najbardziej Japonia imponuje w kategorii kultura popularna i wysoka. Ję- zykiem japońskim posługują się rdzenni mieszkańcy kraju i raczej nie jest on aż tak popularny jak chiński. Japonia nie imponuje liczbą przyjmowanych turystów (20 miejsce w świecie), ale już zdecydowanie lepiej wypada na liście obiektów świa- towego dziedzictwa UNESCO (11 miejsce), odwiedzanych muzeów (9 miejsce), liczbie wyprodukowanych filmów (4 miejsce), które są nagradzane na festiwalach filmowych. Dobrą pozycję zajmuje Japonia w uzyskiwanych medalach olimpijskich (13 miejsce w świecie). Natomiast w kategorii społeczno-gospodarczej Japonia zyskuje olbrzymie znaczenie. Ich firmy budują swą markę wzmacniając jednoczenie markę państwa. Zakres konkurencyjności gospodarki budzi uznanie i daje duże możliwości (4 miejsce), pomimo, że zakres innowacyjności lokuje ich dopiero na 19 miejscu. Pomimo olbrzymiego wzrostu gospodarczego Japonia ma wiele do zrobienia w zakresie poprawy poziomu życia obywateli i wskaźnik HDI lokuje ją dopiero na 17 miejscu na świecie, podobnie jak wskaźnik Giniego. W tej kategorii przemawia skala pomocy rozwojowej, która lokuje Japonie na piątym miejscu w świecie.

Tabela nr 1. Współczesny ranking państw według softpower. Liczba punktów Ranking Państwa (max. 60) 1 USA 49,50 2 Wielka Brytania 44,00 3 Niemcy 40,50 4 Francja 39,75

62 Soft power współczsnej Japonii

5 Szwecja 30,50 6 Holandia 28,75 7-8 Włochy, Kanada 27,50 9 Dania 27,00 10 Finlandia 25,75 11 Szwajcaria 25,25 12-13 Austria , Hiszpania 24,00 14 Japonia 23,50 15 Chiny 23,00 16 Australia 22,50 17 Norwegia 22,25 18 Belgia 21,00 19 Polska 20,00 20 Czechy 17,50 21-22 Rosja, Nowa Zelandia 16,75 23-24 Irlandia, Korea Pd 15,25 25 Luksemburg 14,00 26 Brazylia 11,00 27-28 Islandia, Singapur 10,75 29 Indie 10,00 30 Portugalia 9,50 Żródło: R. Łoś, Soft power we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Łódź 2017, s. 267.

Miejsce 14 Japonii w ogólnej klasyfikacji soft power oznacza niezbyt wysoką pozycję, ale najlepszą wśród państw azjatyckich. Tuż za nią uplasowały się Chiny. Należy założyć, ze w najbliższej perspektywie nastąpi wzrost chińskiego soft power, ale z uwagi na asymetryczność poszczególnych kategorii, wymaga to znacz- nych nakładów ze strony tego państwa. Pomimo, ze japońskie soft power nie jest idealne, to w odróżnieniu od rosyjskiego czy chińskiego jest korzystniejsze. Jego cechą jest stosunkowo symetryczny rozwój wszystkich kategorii soft power. Japonia bez wątpienia wiele zyskuje łącząc elementy zachodnich wartości z tradycyjną kulturą. Oznacza to, że perspektywie będzie się nadal rozwijało bez konieczności wielu nakładów na dalszy rozwój, aby utrzymać a nawet doprowadzić do jej dalszego wzrostu.

63 Robert Łoś

Bibliografia: • Anders A., Japoński model softpower w polityce zagranicznej państwa, w: Po- lityka zagraniczna. Aktorzy, potencjały, strategie, red. T. Łoś-Nowak, Warsza- wa 2011. • Aoyagi H., Pop idols and the Asian identity, w: Japan pop! Inside the world of Japanese popular culture, red. C.J. Timothy, New York 2000. • Beger M., Polskie haiku, w: Japoński soft power. Wpływy Japonii na kulturę zachodnią, A. Wosińska, Toruń 2010. • Bochorodycz B., Społeczeństwo obywatelskie w Japonii – rozwój i cechy charakterystyczne, w: Japonia na początku XXI wieku, Polityka, gospodarka, spo- łeczeństwo i stosunki z polska, red. K. Gawlikowski, M. Ławacz, Toruń 2008. • Ching L., Imagining in the empires of the sun: Japanese mass culture in Asia, w: Contemporary Japan and popular culture, red. J.W. Traet, Richmond 1996. • Cziomer E., Zyblikiewicz L., Zarys współczesnych stosunków międzynarodo- wych, Warszawa 2005. • Daisetz T., Zen i kultura japońska, Kraków 2009. • Hori Y., Świeża rybka prosto z marketu, w: Japonia. Kultura. Manga, red. M. Taniguchi, A. Watanuki, Kraków 2011. • Jeliński J., Nowy typ bohatera – o samurajach w amerykańskiej kinematografii, w: Japoński soft power. Wpływy Japonii na kulturę zachodnią, red. A. Wosiń- ska, Toruń 2010. • Koichi I., Feeling Asian modernities: transantional consumption of Japanese TV dramas, Hong Kong 2004. • Kosmala-Kozłowska M., Japonia wobec kontrowersji dotyczących respektowania praw człowieka w Azji, w: Japonia na początku XXI wieku, Polityka, gospodarka, społeczeństwo i stosunki z Polską, red. K. Gawlikowski, M. Ła- wacz, Toruń 2008. • Krawczyk I., Aktywne działania na rzecz pokoju – nowy kierunek w polityce bezpieczeństwa Japonii, „Bezpieczeństwo Narodowe”, 2014 nr 3(31). • Kostowska-Watanabe E., Ishikawa A., Sekret japońskiego sukcesu, Warszawa 1990. • Łoś R., Soft power we współczesnych stosunkach międzynarodowych, Łódź 2017 • McGann J. G., 2015 Global Go To Think Tanks Index Report, Philadelphia 2016. • Nye J. S. jr, Bound to lead: the changing nature of American power, New York 1991. • Nye J. S. jr, The Future of power, New York 2011.

64 Soft power współczsnej Japonii

• Nye J. S. jr, The paradox of American power, New York 2002. • Otmazgin N.K., Contesting soft power: Japanese popular culture in East and Southeast Asia, “International Relations of the Asia – Pacific”, 2008 vol. 8. • Palasz-Rutkowska E., Starecka K., Japonia, Warszawa 2004. • Paleczny T., Współczesne społeczeństwo amerykańskie w perspektywie socjologicznej, Kraków 2002. • S Nye J. S. jr, Soft power: the means to success in world politics, New York 2005 • Siedlinski R., Merklejn I., Oblicza współczesnej japońskości. Literatura – film – spektakl, Warszawa 2011. • Stefański K., Duch busido armii cesarskiej czyli tragedia pomyłek, w: W kręgu wartości kultury Japonii, red. A. Kozyra, Warszawa 2013. • Tomalka P., Kendo jako styl życia, w: Japońskie soft power. Wpływ Japonii na kulturę zachodnią, red A. Wosińska, Toruń 2010. • Watanabe Y., McConnell D. L., Soft power superpowers. Cultural and national assets of Japan and the United StatesHYPERLINK “http://www. amazon.com/superpowers-cultural-national-assets-United/dp/B001K2KJ- PI/ref=sr_1_2?s=books&ie=UTF8&qid=1447323188&sr=1-2&refine- ments=p_27%3AYasushi+Watanabe+And+David+L.+Mcconnell”, New York 2008. • Wacławik M., Japońska mniejszość etniczna jako promotor kultury japońskiej w USA i Kanadzie, w: Japoński soft power. Wpływy Japonii na kulturę zachod- nią, red. A. Wosińska, Toruń 2010. • Wosinska A., Japonia i Japończycy w kinematografii zachodniej, w: Japonia według Zachodu. Zachód według Japonii, red A. Wosińska, Bydgoszcz 2013. • Wosińska A., Popkultura a stosunki japońsko-koreańskie, w: Inspirująca i inspirowana. Popkultura japońska, red. A. Wosińska, Toruń 2011. • Wróbel G., Kultura organizacyjna i jej kształt wonie wobec wartości i postaw kaizen, w: Kultura Kaizen. Rozważania nad wartościami ciągłego doskonalenia, red. G. Wróbel, Rzeszów 2011. • Varley P., Kultura japońska, Kraków 1999. • Zaremba-Penk J., Japońska popkultura narzędziem podboju świata, w: Japoń- ski soft power. Wpływy Japonii na kulturę zachodnią, red. A. Wosińska, Toruń 2010.

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Sławomir Czapnik Uniwersytet Opolski [email protected]

Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu Colonization of the Palestinian Territories as a corruption-generating factor in Israel

Streszczenie: Celem tekstu jest wielowymiarowe nakreślenie problematyki korupcji w Izraelu w kontekście projektu kolonizacji ziem palestyńskich. Artykuł składa się z czterech czę- ści. Pierwsza pokrótce omawia – opierając się na badaniach opinii społecznej – skalę postrzeganej przez izraelskie społeczeństwo korupcji. Druga analizuje pogranicze między Izraelem a Palestyńczykami. Trzecia kontynuuje wcześniejsze rozważania, skupiając się na wywłaszczeniach Palestyńczyków, dokonywanych przez państwo izraelskie. Ostatnia zawiera przykłady korupcji wśród najwyższych oficjeli izraelskich. W podsumowaniu zwraca się uwagę na potrzebę nowych badań, rozwijających niniejszą analizę. Słowa kluczowe: Izrael, Palestyńczycy, okupacja, Benjamin Netanjahu, Ariel Sza- ron Summary: The aim of this article is to analyze multidimensional links between the colonization of the Palestinian territories and the phenomenon of corruption in Israel. The paper contains four chapters. First and the shortest one, describes how the Israeli society perceives the problem of corruption on the basis of the recent opinion polls. Second chapter is devoted to the blurred borderline between Israel and Palestinians. Third part is focused on dispossession of Palestinians by the Israeli authority. The last chapter depicts some examples of corruption among the top Israeli politicians including bribe-taking. In conclusions the author expresses the possibilities of further research. Keywords: Israel, Palestinians, occupation, Binyamin Netanyahu, Ariel Sharon

67 Sławomir Czapnik

1. Uwagi wstępne Izrael nie jest państwem jak każde inne, co wynika z dziejów narodu żydow- skiego, którego wielowiekowy ucisk w Europie uwieńczyła dokonana przez hitle- rowskie Niemcy Zagłada. Wyjątkowość tego państwa jest w dużej mierze pochodną faktu, że prawdopodobnie stanowi ono ostatni udany projekt kolonialny. Jak ujmuje to historyk Shlomo Sand „Na początku XXI wieku prawodawstwo Izraela nadal zmusza państwo do reagowania na potrzeby Żydów z całego świata, a nie Izrael- czyków, działa na rzecz wydumanych potomków jakiegoś «éthnos», a nie na rzecz (jego) mieszkańców, którzy żyją na jego ziemi i mówią lokalnym językiem. Każda osoba urodzona z matki Żydówki może, w istocie, «nie czując przynależności do narodu», mieszkać sobie spokojnie w Nowym Jorku czy Paryżu i mieć pewność, że Izrael do niej należy, nawet jeśli nie ma najmniejszego zamiaru przeprowadzić się pod jego jurysdykcję. Zarazem ten, kto nie wywodzi się ze świata żydowskiego, choć urodził się i mieszka w Jaffie lub Nazarecie, będzie zawsze czuł, że państwo, w którym żyje, tak naprawdę nie jest jego państwem”1. Sand z czasem pojął, że Izrael jest państwem, które od początku nie miało ustalonych granic, lecz jedynie pogranicze, które umożliwia ekspansję2. Celem niniejszego artykułu jest zarysowanie korupcjogennego charakteru okupacji ziem palestyńskich. Rzecz jasna, ramy tak krótkiego tekstu wymagają, aby skoncentrować się na wybranych elementach, pomijając inne, może potencjalnie interesujące, lecz uznane za mniej istotne. Autor uwydatnia pewien ważny proces – izraelski projekt kolonialny z oczywistych względów musiał wiązać się z dobro- wolnym – gdy było to możliwe – lub przymusowym – jeśli uznano to za konieczne – wywłaszczeniem Palestyńczyków z ich własności, w tym ziemi, upraw rolnych czy nawet domostw. Kolonizacji towarzyszyła okupacja, lecz pojawiają się wątpliwości, czy wziąwszy pod uwagę, że okupacja w prawie międzynarodowym uchodzi za stan tymczasowy, nadal po kilkudziesięciu latach można mówić o terytoriach okupowanych. Izrael faktycznie zaanektował przynajmniej trzecią część Zachodniego Brzegu Jordanu, zaludniając go 400 tysiącami osadników3. Ten stan rzeczy spowodował pojawienie się różnego rodzaju granic i pogra- niczy – dosłownych (geograficznych) i metaforycznych (ideologicznych) – które stanowią nieodłączny element rzeczywistości Izraela i ziem przezeń kolonizowa- nych. Jednym z nich jest rozróżnienie między „dobrymi” (uległymi) i „złymi” (bun- towniczymi) Palestyńczykami, wobec których stosuje się metodę „kija i marchewki”. Kolonizacja w sposób bardzo różnorodny wpływa na życie polityczne Izraela.

1 S. Sand, Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski, Warszawa 2014, s. 10 – 11. 2 S. Sand, Kiedy j jak wynaleziono Ziemię Izraela. Od Ziemi Świętej do ojczyzny, Warszawa 2015, s. 19. 3 M. Warschawski, Izrael i polityka planowego zniszczenia, Warszawa 2008, s. 82 i 84.

68 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu

W obliczu permanentnego strachu przed oporem palestyńskim korupcję w najczę- ściej używanym tego słowa znaczeniu, czyli łapówkarstwa, postrzega się jako rzecz drugorzędną, z czego zdają sobie sprawę politycy. Nie bez związku z tym pozostaje fakt, że działania wobec Palestyńczyków wymagają stosowania skomplikowanych wybiegów prawnych, by nie rzec, że abstrahowania od sfery prawniczego legalizmu. Można zatem domniemywać, że taki stosunek do norm regulujących życie jednostek i społeczeństwa przeniesie się na grunt wewnętrzny. Jak ujął to pewien autor, w Izra- elu nagina się ustawodawstwo „do potrzeb konkretnych osób. Co dzieje się jeśli prawo […] wymaga by kandydaci na stanowisko premiera byli członkami Knesetu, ale Beniamin Netanjahu, który chce się o to stanowisko ubiegać, nie zasiada w Knese- cie? Otóż wówczas ta ustawa zostaje zmieniona tak, by Netanjahu mógł startować”4. Artykuł składa się z czterech części. Pierwsza pokrótce omawia – opierając się na badaniach opinii społecznej – skalę postrzeganej przez izraelskie społeczeństwo korupcji. Druga analizuje pogranicze między Izraelem a Palestyńczykami. Trzecia kontynuuje wcześniejsze rozważania, skupiając się na wywłaszczeniach Palestyń- czyków, dokonywanych przez państwo izraelskie. Ostatnia zawiera przykłady korupcji wśród najwyższych oficjeli izraelskich. W podsumowaniu zwraca się uwagę na pewne kierunki badań, rozwijających niniejszą analizę.

2. Społeczne postrzeganie korupcji w Izraelu Opublikowany w lutym 2016 roku przez Transparency International indeks postrzegania korupcji wykazał, że jest ona uznawana za poważny problem w Izra- elu. Na 34 państw członkowskich Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) uplasował się on dopiero na 24 miejscu. Izraelska opinia publiczna i system polityczny wydają się obojętni na kwestię korupcji, a nawet tolerancyjni wobec oskarżonych czy też skazanych w tego typu sprawach. Przykładem tego może być powrót na stanowisko ministra spraw wewnętrznych lidera partii Szas Arieha De- riego, który musiał opuścić to stanowisko w 1993 roku po zarzutach o korupcję, w wyniku których spędził potem dwa lata w więzieniu. Eitan Erez, który zajmuje się kwestiami korupcji w Izraelu twierdzi jednoznacznie: „Szkoda, jaką czyni Izraelowi korupcja, jest o wiele większa od szkód, jakie przyniósł nam Hezbollah w ostatniej dekadzie”5. Kierujący Ruchem na rzecz Jakości Rządzenia w Izraelu Eli Sulam przekonuje, że w odniesieniu do korupcji Izrael idzie w stronę Trzeciego Świata, nie zwracając uwagę na wywoływane przez korupcję szkody społeczne. Jego zdaniem

4 M. Warschawski, Nowy Izrael, „Lewą Nogą”, 2005 nr 17, s. 205 – 206. 5 D. Peskin, The growing Israeli corruption problem, „Al-Monitor”, 10 lutego 2016 r., http://www. al-monitor.com/pulse/originals/2016/02/israel-cuppruption-municipal-level-minister-aryeh-deri. html, [odczyt: 03.10.2016].

69 Sławomir Czapnik poszerzająca się przepaść ekonomiczna między biednymi i bogatymi i utrata poczu- cia moralności są bardziej groźne niż wszelkie inne zagrożenia6. W Izraelu korupcja, zwłaszcza na poziomie miejskim, jest postrzegana jako coś pozytywnego, umożliwia bowiem przyspieszenie biegu spraw i ominięcie biurokra- cji. Juwal Feldman z Wydziału Prawa Uniwersytetu Bar-Ilan uznaje, że na poziomie miast często zacierają się linie między relacjami między jednostkami a sprawami zawodowymi. Potencjalni inwestorzy szukają bezpośrednich kontaktów z burmi- strzami miast, ci drudzy są z kolei zainteresowani dopływem kapitału, niekiedy nie zważając na właściwe procedury administracyjne, co może przyczynić się do posta- wienia ich w stan oskarżenia. Nie sposób wykluczyć, że fundamentalne znaczenie ma przyzwolenie społeczne dla korupcji. W wielu innych państwach wyższej rangi urzędnicy, którzy są zaangażowani w wątpliwą aktywność, biorą odpowiedzialność i rezygnują ze stanowisk, nawet jeśli nie wszczęto wobec nich procedur prawnych – w Izraelu postępuje się dokładnie przeciwnie7. Izraelczycy nie są świadomi, że korupcja ma wpływ na ich życie. Anegdotycznym poniekąd przykładem tego może być sytuacja zawyżania cen miodu w Izraelu, które są wyższe od amerykańskich o 35 proc. Rynek miodu w państwie żydowskim jest nieomal całkowicie kontrolowany przez kartel zwany Radą do spraw Miodu. Osoba, która z ramienia rządu zasiada w tej radzie jest jednocześnie udziałowcem w jednej z firm, która ma znaczny udział w rynku miodu. Erez podkreśla, że wymiar sprawiedliwości jest czę- sto pobłażliwy dla łapowników, zaś społeczeństwo postrzega ich jako celebrytów i pa- sjonuje się plotkami z ich życia. Politycy są przekonani, że opinia publiczna nie będzie zwracała uwagi na skandale korupcyjne, gdyż kluczową dlań kwestie są zagadnienia fizycznego bezpieczeństwa, w tym rozwój sytuacji geopolitycznej w otoczeniu Izraela8. Przeprowadzony przez badaczy z Instytutu Migdam na początku 2016 roku sondaż wykazał, że 72 proc. Izraelczyków uznało, że ich kraj jest skorumpowany lub bardzo skorumpowany. 58 proc. respondentów sądziło natomiast, że sądy przy wydawaniu wy- roków biorą pod uwagę medialny punkt widzenia. 90 proc. ankietowanych przyznało, że – chcąc odnieść sukces – należy osobiście znać wysoko postawionych ludzi9. Powyższy stan rzeczy potwierdzają wyniki badania zleconego przez izraelski parlament wiosną 2016 roku: 72 proc. ankietowanych uznało, że Izrael cierpi z powodu korupcji (23 proc.

6 Tamże. 7 Tamże. 8 Tamże. 9 O. Ariel, New poll shows 72% view Israel as a corrupt country, „Jerusalem Online”, 8 stycznia 2016 r., http:// www.jerusalemonline.com/news/in-israel/local/poll-72-see-israel-as-corrupt-18361, [odczyt: 03.10.2016].

70 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu było odmiennego zdania), a jeszcze więcej – aż 83 proc. sądziło, że politycy są skorum- powani (odmiennego zdania było zaledwie 13 proc. respondentów)10. Wydaje się, że skala korupcji narasta, zaś ogół społeczeństwa i klasa polityczna to akceptują. Jak pisał w 2005 roku Michel Warschawski, „Dwadzieścia pięć lat temu Icchak Rabin musiał zrezygnować ze stanowiska premiera, ponieważ w czasie, gdy był ambasadorem w Waszyngtonie, jego żona otworzyła tam konto bankowe z kilkoma tysiącami dolarów. Wówczas nikt jeszcze nie postrzegał młodego premiera Rabina jako bohatera – ani on sam, ani klasa polityczna, ani opinia publiczna. W zeszłym roku miała miejsce sytuacja zgoła przeciwna, gdy śledztwo policyjne ujawniło udział Ariela Szarona w skandalu korupcyjnym, w którym w grę wcho- dziło kilkaset milionów dolarów. Szaron nie tylko nawet przez moment nie pomy- ślał o tym, by ustąpić, ale także, wspierany przez całą izraelską prawicę, przypuścił kontratak oskarżając biuro prokuratora publicznego oraz policję o bycie w zmowie z «lewakami». Dodał też, że prawo jest niewłaściwe i należy je zmienić”11.

3. Pogranicze Żydów i Palestyńczyków Izrael po wojnie sześciodniowej władał obszarem całej mandatowej Palesty- ny. Ustanowiono system rządów nad milionem Palestyńczyków na nowo zajętych terytoriach. Z czasem pojawiły się znaczące różnice między sytuacją arabskich obywateli Izraela a losem palestyńskich nie-obywateli na Zachodnim Brzegu i w Ga- zie. Pierwszy izraelski cenzus przeprowadzony pod koniec 1967 roku wykazał, że na Zachodnim Brzegu żyło 667200 Palestyńczyków (z czego 71300 w Jerozolimie Wschodniej) i 389700 w Gazie. Około jednej dziesiątej rezydentów Zachodniego Brzegu i trzy czwarte Gazy stanowili uchodźcy z mandatowej Palestyny, okupowa- nej przez siły żydowskie w latach 1948 – 194912. Cała populacja, wyjąwszy miesz- kańców regionów włączonych do Jerozolimy, pozbawiona była jakiegokolwiek statusu obywatelskiego. Na początku okupacji Izrael rozpoczął nową serię czystek etnicznych i zniszczenia. Zdarzenia tego typu dotyczyły trzech wiosek na obszarze Latrun, zniszczenia sąsiedztwa Mughrabi nieopodal jerozolimskiego Starego Mia- sta, zmniejszenie populacji obozów uchodźców blisko Jerycha, uniemożliwienie powrotu większości z ćwierć miliona Palestyńczyków, którzy uciekli z Zachodniego Brzegu do Jordanii i 48 tysięcy, którzy uciekli z Gazy do Egiptu.

10 Knesset Channel Poll: 83% Israeli Politicians Corrupt, „Jeremy’s Knesset Insider”, 14 kwietnia 2016 r., https://knessetjeremy.com/2016/04/14/knesset-channel-poll-83-israeli-politicians-corrupt/, [odczyt: 03.10.2016]. 11 M. Warschawski, Nowy Izrael…, s. 207. 12 A. Azoulay, A. Ophir, The One-State Condition. Occupation and Democracy in Israel/Palestine, Stanford 2013, s. 7 – 8.

71 Sławomir Czapnik

Półtora roku po wojnie 1967 roku zniesiono reżim wojskowy wobec Palestyń- czyków zamieszkałych w granicach Izraela. Było to wyrazem przekonania, że udało się ich oddzielić od zewnętrznych grup uchodźców, czyniąc ich lojalnymi obywatelami nowego państwa. Palestyńscy obywatele cieszyli się – skądinąd niepełnymi – prawami obywatelskimi, w tym (ograniczoną) swobodą poruszania się. Powoli włączano ich w żydowską gospodarkę, administrację publiczną i politykę. Służby specjalne monitorowały ich, aby wykryć na wczesnym etapie jakiekolwiek oznaki oporu. Mosze Dajan pragnął szybkiej normalizacji codziennego życia Palestyńczy- ków na terytoriach okupowanych bez nadania im obywatelstwa czy też zbliżenia ich z palestyńskimi obywatelami Izraela. Istniała sprzeczność pomiędzy „oświecony- mi” intencjami i środkami, jakich wymagało ich wdrożenie. Palestyńczycy musieli dowieść swojej lojalności. Korzystano przy tym z doświadczenia nagromadzonego przez osiemnaście lat administracji wojskowej, jak i krótkiego doświadczenia rzą- dów wojskowych w Gazie i na Synaju, a także przeprowadzanych od 1965 roku symulacjach okupacji Zachodniego Brzegu i Jerozolimy. Przedmiotami działań nie byli obywatele państwa, toteż bez większych skrupułów stosowano zasadę dziel i rządź, ustanawiając system zakazów i monitorowania, aby zapobiec powstaniu przestrzeni publicznej lub celem zniszczenia wszelkich jej przejawów siłą. Aktyw- ność polityczna była monitorowana i tłumiona, lecz w sferze rynku pracy i handlu istniał pewien stopień swobody. Życie Palestyńczyków było zredukowane do walki o zaspokojenie ich podstawowych codziennych potrzeb, które mogły być spełnione jedynie poprzez reżim okupacji. Promowano jednakże ekonomiczne interesy rządu i prywatnych kompanii nad interesami palestyńskimi. Architekci tego reżimu nazwa- li go „oświeconą” bądź „cichą” okupacją. Jego podstawą było rozróżnienie między sferą prywatną, w której Palestyńczycy mogą znaleźć schronienie i pewną popra- wę warunków życia i domeną publiczną, ściśle kontrolowaną i podlegającej brutal- nemu stłumieniu. Powyższy stan rzeczy wywołał podział na podporządkowanych Palestyńczyków, którzy oddali sferę publiczną i buntowniczych Palestyńczyków, którzy o nią walczą. Innymi słowy, Izraelczycy podzielili okupowaną ludność na „umiarkowanych”, „dobrych” Palestyńczyków, i „skrajnych”, „niebezpiecznych”. Ci pierwsi w pełni przestrzegali narzuconych zasad i akceptowali istniejący stan okupacji. „Złymi” Palestyńczykami byli stawiający opór okupacji, nie uznający jej prawomocności13. Co ciekawe, zarówno oficjele rządowi, jak i ich krytycy, reżim na Zachodnim Brzegu i w Gazie określali mianem formuły kija i marchewki. „Oświeconej” twarzy wobec uległej ludności towarzyszyła przemoc wobec pozostałych. Uciskano wie-

13 Tamże, s. 9 – 10.

72 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu lu Palestyńczyków, aby odstraszyć ich od oporu. Dwie twarze reżimu – „oświeco- na” i opresyjna, usprawiedliwiały nieustanne krzywdzenie Palestyńczyków. Aparat izraelski prezentował się jako oświecony i w gruncie rzeczy poprawiający warunki życia Palestyńczyków, jeżeli są oni umiarkowani, a na terytoriach okupowanych panuje ład i porządek. Nie bez znaczenia jest fakt, że zwykle unika się ukazywania izraelskiej opinii publicznej brutalnego oblicza okupacji. Inna rzecz, że większość Izraelczyków nie przejawia większego zainteresowania szczegółami okupacji ziem palestyńskich. Kiedy media ukazują izraelską bezwzględność, zwykle ujmuje się to w ramach działań „złego” Palestyńczyka, który „zmusił” reżim do działania w wy- mierzoną weń działalność. W wyjątkowych wypadkach ukazuje się dany akt przemocy ze strony Izraelczyków, aby potępić – praktycznie nigdy nie ukarać – „wyjąt- kowo” złe potraktowanie Palestyńczyków. Co ważne, nieomal zawsze palestyński opór jest pozbawiony wymiaru politycznego14. Ignorowanie reżimu okupacji jest pochodną ignorowania nie-Żydów w ramach właściwego Izraela. Izraelczycy podkreślają, że ich państwo jest zarazem żydowskie i demokratyczne. Na marginesie, władze izraelskie od początku przejawiały troskę o etyczny wymiar społeczeństwa, zwłaszcza młodzieży, czego symbolem może być zakaz występu w państwie żydowskim zespołu The Beatles15. Demokratyczność Izraela ignoruje okupację jako strukturalny i konstytutywny składnik reżimu izraelskiego. Reżim ukształtowany przez przemoc wytwarza wymierzoną w siebie przemoc – w gruncie rzeczy nie tylko Palestyńczycy są ofiarami, lecz również sprawcy przemocy są jej ofiarami. Nie sposób wykluczyć sytuacji, że kiedyś pojawią się siły, których materialne i ideologiczne interesy popchną do wkroczenia w konflikt izraelsko-palestyński, występując przeciwko Izraelowi; w takim wypadku okupacja zostałaby zniesiona drogą przemocy. Dwunarodowa rzeczywistość demograficzna przesłaniana jest przez separatystyczną wizję żydowską. Nie sposób ograniczyć katastrofy do podporządkowanej ludności. Jeżeli konflikt będzie się postrzegać jako egzystencjalną walkę między dwoma narodowościami, w której jedna strona musi się poddać, aby przetrwać, koniec obecnego reżimu nie nastąpi w wyniku rewolucji obywatelskiej, lecz wyłonienia się następnego brutalnego reżimu opartego o zasadę narodowości. Patrząc historycznie zwycięstwo w zmaganiach narodowych oznacza porażkę obywatelską. Potrzeba wiele lat, aby otrząsnęli się z niej zarówno pokonani, jak i zwycięzcy. Ci pierwsi cierpią ze względu na przegraną i upokorzenie, ci drudzy są skażeni korupcją i długiem, jaki wynika z popełnionych przez nich zbrodni16.

14 Tamże, s. 10 – 11. 15 Y. Alpher, No End of Conflict. Rethinking Israel/Palestine, Lanham 2016, s. 18. 16 A. Azoulay, A. Ophir, The One-State Condition…, s. 184 – 185.

73 Sławomir Czapnik

Po wojnie 1967 Izrael rozpoczął tworzenie systemu, który Jeff Halper określił mianem matrycy kontroli (matrix of control). Rząd izraelski zaczął zmieniać sytu- ację na miejscu. Prawo międzynarodowe zakazuje siłowego zaboru ziemi. Zmiana statusu terytoriów okupowanych może nastąpić wyłącznie w wyniku negocjacji. Państwo okupujące nie może przenosić cywilów na obszary okupowane, ani budo- wać tam osiedli czy innej infrastruktury, chyba że w celach wojskowych. Nie może deportować miejscowej ludności, ani wyzyskiwać jej zasobów (w tym wody). Nie może jednostronnie anektować żadnych obszarów, ani w ogóle zmieniać status quo, wyjąwszy sferę obrony wojskowej. Izrael miał problem z połączeniem wizerunku postępowej zachodniej demokracji i pragnieniem posiadania ziemi17. Palestynę, pisze Eyal Weizman, można określić mianem „pustej ziemi” (hollow land)18. Dynamiczna morfologia pogranicza przypomina morze, na którym można odnaleźć wiele archipelagów zewnętrznie oddzielonych od siebie i homogenicznych etnicznie enklaw – wszystkie one znajdują się pod powietrzną izraelską inwigila- cją. To unikalny ekosystem terytorialny, składający się z wielu stref – politycznego piractwa, kryzysu humanitarnego, barbarzyńskiej przemocy, pełnego lub „słabego” obywatelstwa bądź jego całkowitego braku – często przylegających do siebie lub nakładających się. Elastycznej natury pogranicza nie należy kojarzyć z miękkością izraelskich instalacji, domów czy dróg, lecz raczej trzeba pamiętać, że przestrzenna reorganizacja granic politycznych odzwierciedla konflikty polityczne i wojskowe. Przestrzeń pogranicza nie jest abstrakcyjnym obszarem, w którym dzieją się wydarzenia, lecz medium, które ich działania chcą przekształcić lub zająć. Zdarzają się sytuacje, gdy działania jednostek – wzmacniane przez medialne nagłośnienie – mogą być skuteczniejsze od aktywności izraelskiego rządu. Kolonizowani rów- nież wpływają na kształt zamieszkiwanego przez siebie terenu – wbrew wszelkim przeciwnościom, które mnożą kolonizatorzy – mobilizując opinię międzynarodową lub przeprowadzając skuteczną akcję dyplomatyczną. Przestrzeń kolonizacji może również się skurczyć i zostać zdekolonizowana19. Jak zauważa Katherine Natanel, sytuacja w Izraelu i na obszarach palestyńskich naznaczona jest uczuciami apatii i dominacji20. Skutkiem tego po stronie palestyńskiej mamy do czynienia z wybu- chami przemocy, włącznie z zamachami samobójczymi21.

17 J. Halper, An Israeli in Palestine. Resisting Dispossession, Redeeming Israel, London 2008, s. 145. 18 Nieprzetłumaczalna gra słów – podobieństwo fonetyczne w języku angielskim kategorii „hollow land” do „holy land” (święta ziemia). 19 E. Weizman, Hollow Land. Israel’s Architecture of Occupation, London – New York 2007, s. 7. 20 K. Natanel, Sustaining Conflict. Apathy and Domination in Israel/Palestine, Oakland 2016, s. 1 – 17. 21 A. de Búrca, Preventing Political Violence Against Civilians. Nationalist Militant Conflict in North- ern Ireland, Israel and Palestine, Basingstoke 2014, s. 92 – 138.

74 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu

Nieprzewidywalna natura pogranicza służy izraelskiemu rządowi. Chaos daje mu strukturalną przewagę, wspierając strategie zamazywania, czyli wspierania kompleksowości – geograficznej, prawnej czy językowej. W jakiejś mierze stanowi to nawiązanie do terminologii ukutej przez Henry’ego Kissingera: „konstruktywne- go rozmazywania się” (constructive blurring). Strategia ta jednocześnie zaciemnia i naturalizuje fakty dominacji. Sytuacja przestrzenna na terytoriach okupowanych jest zbyt złożona i nielogiczna, aby dokonać jakiegokolwiek sensownego podziału – część osiedli faktycznie zostało stworzonych po to, aby stworzyć „nierozwiązy- walną geografię” (irresolvable geography) – stwarzając wrażenie, że tylko twórca tego stanu rzeczy, władze izraelskie, jest w stanie zmierzyć się z zaistniałą komplek- sowością22. Technologie i praktyki przestrzenne służą zarówno systemowi kolonialnej kontroli, jak i separacji. Izraelska dominacja na terytoriach okupowanych od zawsze wiązała się z selektywną fizyczną obecnością i jej brakiem: pierwsza miała charakter terytorialny, celem drugiej zaś było pozyskanie ziemi bez ludzi, którzy ją zamiesz- kiwali. Logika separacji (w języku afrikaans znana jako „apartheid”) została posze- rzona, przyjmując postać logiki podziału, przyjmując postać „pokojowych osiedli” z jednej strony, z drugiej zaś jednostronnie narzuconej dominacji, ucisku i fragmen- tacji narodu palestyńskiego i jego ziemi23. Po wojnie sześciodniowej spełniło się fantasmagoryczne marzenie o „skomple- towaniu ziemi Izraela”, rozciągającej się od Kanału Sueskiego przez rzekę Jordan po syryjskie Wzgórza Golan. Terytoria okupowane, dwukrotnie większe od przed- wojennego Izraela, stały się elementem narodowych wyobrażeń. Na różne sposoby próbowano „udomowić” zajęte obszary i zapobiec ich odbiciu w przyszłości. Plan Dżigala Allona (ministra rolnictwa i dyrektora Komitetu do spraw Osiedli), którego pierwszą wersję przedstawiono rządowi kilka miesięcy po wojnie sześciodniowej, miał na celu wyznaczenie granic państwa wzdłuż głównej topograficznej linii regionu – Doliny Wielkiej Rozpadliny. Allon proponował aneksję ziem od Wzgórz Golan na północy przez Dolinę Jordan po najdalej wysunięty na południe składnik Półwyspu Synaj – nadmorskie miasto Szarm el-Szejk. Umożliwiało to, twierdził Allon, osią- gnięcie „maksimum terytorium i maksimum terytoriów dla Izraela i minimalną liczbę Arabów”. Istotne było, że w trakcie wojny izraelskie wojska ewakuowały ludność i zniszczyły palestyńskie wioski Doliny Jordanu (wyjąwszy miasto Jerycho), syryjskie miasteczka i wsi na Wzgórzach Golan i egipskich obywateli – wyjąwszy Beduinów – z Synaju. Jakkolwiek rząd izraelski nigdy oficjalnie nie przyjął planu Allona, w

22 E. Weizman, Hollow Land…, s. 8. 23 Tamże, s. 10 – 11.

75 Sławomir Czapnik rzeczywistości wdrażano go w pierwszej dekadzie okupacji (za rządów Partii Pracy). Osadnictwo żydowskie w Dolinie Jordanu i na dalekim wschodnim skraju Zachod- niego Brzegu uznawano za wyraz syjonizmu Partii Pracy i ożywienie ducha rolni- czego pionierstwa. Dolina Jordanu miała hybrydowy, wojskowo-cywilny, charakter obronny – cztery równoległe drogi łączyły bazy wojskowe z osiedlami rolniczymi24. Kilkoro izraelskich ministrów mieszka na terytoriach okupowanych, a zatem rezyduje poza międzynarodowo uznanymi granicami kraju, który ich wybrał jako swoich reprezentantów i przywódców. Ponadto żydowscy osadnicy, pod koniec pierwszej dekady naszego wieku stanowiący 7 proc. izraelskich obywateli, żyją „za granicą”: głosują i płacą podatki, są poniekąd obywatelami na obczyźnie. Jeżeli uznać faktyczne połączenia między Zachodnim Brzegiem a Izraelem (w granicach sprzed 1967 roku) to – zauważają jego krytycy – nie sposób zasadnie utrzymywać, że państwo żydowskie jest jedyną demokracją na Bliskim Wschodzie, ponieważ w ciągu czterech dziesięcioleci około 30 proc. ludności żyjącej na obszarach kon- trolowanych przez izraelskie władze nie jest obywatelami, nie może głosować i jest pozbawiona najbardziej podstawowych praw25. Nader wymownym elementem pogranicza izraelsko-palestyńskiego są wojskowe punkty kontrolne, miejsca udokumentowanych naruszeń praw człowieka, wska- zujące na upokarzający sposób traktowania Palestyńczyków. Elgar Keret opisuje jeden z nich – w Hawareh koło Nablusu. Jego dowódca Udi ma prostą zasadę: „Ci, którzy się uśmiechają nie przejdą”26. Żołnierzom izraelskim obojętny był stan sie- demdziesięciolatka, którego wypisano ze szpitala po operacji serca, który musiał długo stać w palącym słońcu. Kiedy palestyński student próbował coś tłumaczyć Udiemu po angielsku, ten odrzekł: „Tu jest Izrael. Albo gadasz po hebrajsku albo zamknij pysk!”. Student czekał cztery godziny. Dowódca punktu kontrolnego od- bezpieczył broń i przyłożył lufę do głowy Palestyńczyka, który zwracał się do niego bez pozwolenia, dodając: „Jak się nie zamkniesz rozpierdolę ci łeb!”27. Filozofia separacji, pisze Warschawski, „stanowiąca istotę projektu- syjoni stycznego, kieruje się jedynie wiarą w etnicznie jednorodne społeczeństwa i pań- stwa, i jako taka stanowi jedną z największych przeszkód, jakie stoją na drodze pokoju izraelsko-palestyńskiego. Izrael nie może, Izrael nie powinien separować się od swojego otoczenia arabskiego. Jego przyszłość – jeśli przyszłość ta ma być poko- jowa – będzie zależała od woli integracji w regionie arabskim w duchu partnerstwa, wzajemności i równości. Odmowa współpracy będzie oznaczała, że Izrael jest i chce

24 Tamże, s. 57 – 59. 25 N. Gordon, Israel’s Occupation, Berkeley 2008. 26 E. Keret, Mów po hebrajsku albo zamknij pysk!, „Lewą Nogą”, 2005 nr 17, s. 223. 27 Tamże, s. 224.

76 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu być obcym i wrogim ciałem, które może jedynie wywoływać wrogość świata arabskiego w stosunku do narodu izraelskiego”28.

4. Przejęcia palestyńskiej własności Jak ujmuje to Warschawski: „Czyż slogan syjonizmu nie głosił: «ziemia bez ludu dla ludu bez ziemi»? Golda Meir twierdziła jeszcze w 1973 roku: «Palestyń- czycy? Coś takiego nie istnieje». Był to co najwyżej problem ekologiczny, którego należy się pozbyć – jak moczarów w dolinie Jordanu, moskitów i malarii. «Spra- wić, aby zakwitła pustynia» – to inny mit jałowego i pustynnego kraju, który tylko syjonizm może zagospodarować. Imigrant europejski z rodzinnej Polski z pogardą patrzył na pola oliwne, uprawy tarasowe, barbarzyńskie figowce, które – jak mu się zdawało – spadły z nieba…”29. Począwszy od początku ruchu syjonistycznego w Palestynie pod koniec XIX stulecia do chwili obecnej priorytetem syjonistów i liderów izraelskich było przejęcie ziemi kontrolowanej przez rdzenną ludność palestyńską i ostatecznie sprawowanie nad nią suwerenności. Ta strategia okazała się niezwykle skuteczna – obecnie Żydzi wła- dają mniej więcej takim samym terytorium, jakie kontrolowali Palestyńczycy przez wojną roku 1948. W trakcie podboju pozostałości Palestyny mandatowej w 1967 roku Izrael zmodyfikował strategie użyte, aby zyskać kontrolę w Palestynie sprzed 1948 roku i we wewnątrz Izraela między 1948 a 1967 roku: bezpośrednie wywłaszczenia lub konfiskaty versus wymuszony transfer ziemi Palestyńczyków i kontrolowanie jej przez władze izraelskie, jak także ewentualne jej wykupienie wysoko powyżej cen ryn- kowych. Najważniejszą zmianą było znaczne zmniejszenie się liczby Palestyńczyków gotowych sprzedać swoją ziemię Żydom, co wymusiło rozwinięcie nader złożonego systemu pozyskiwania ziemi przez Izrael w obliczu oporu populacji palestyńskiej30. Warto przyjrzeć się izraelskim działaniom na terytoriach okupowanych, któ- re odbyły się jednego dnia. Wymowny jest przykład wioski Dża’bad, która padła ofiarą ekspansji pobliskiego osiedla Dotan. Jakkolwiek Palestyńczycy posiadali ty- tuł prawny do swej ziemi, izraelskie buldożery oczyściły teren z upraw, aby zbu- dować drogę łączącą Dotan z pobliskim osiedlem Hermesz. W ten sposób ogra- biono Palestyńczyków z ponad 20 kilometrów kwadratowych ziemi – szybko na wywłaszczonym obszarze zaczęto stawiać domy osadników z prefabrykatów. Tego samego dnia w pobliżu Kalkiliji izraelskie buldożery w asyście wojska odcięły ponad 3600 metrów kwadratowych ziemi uprawnej, która należała do dwunastu rodzin

28 M. Warschawski, Izrael i polityka…, s. 121 – 122. 29 Tamże, s. 114. 30 M. LeVine, Impossible Peace: Israel/Palestine since 1989, Black Point – London – New York 2009, s. 75 – 76.

77 Sławomir Czapnik palestyńskich, znajdującej się w pobliżu osiedla Alfej Menasze (znajdującego się na południowym wschodzie Kalkiliji). W Tulkarem silnie strzeżone buldożery oczy- ściły około 1900 metrów kwadratowych upraw drzew oliwnych, które należały do ‚Arifa Sabira Ja’kuba i Ahmada al-’Aziziego Durubiego w wiosce Szufah, która graniczyła z osiedlem Awnej Hetec. Uczyniono to pod pretekstem, że ziemia ta nale- żała do państwa. Utworzono tam wojskowy punkt kontrolny i ogłoszono ten obszar zamkniętą strefą wojskową, co uniemożliwiło pojawienie się tam Palestyńczyków. Tego samego dnia dokonano na Zachodnim Brzegu i w Gazie innych konfiskat, co spotkało się ze skargami Palestyńczyków, że dokonuje się „judeizacji” ziemi, aby połączyć ze sobą osiedla31. Prawie każde palestyńskie miasteczko lub wioska w pobliżu zielonej linii lub znajdujące się w okolicy żydowskich osad, doświadczyło technologii matrycy kontroli – osiedli, dróg wyłącznie dla Żydów, wyburzania domów i konfiskaty ziemi. Przez wiele lat jazda z Jerozolimy do pobliskiego Abu Dis, zajmowała minuty. Obecnie zajmuje trzy razy dłużej, gdyż wzniesiono ośmiometrowy mur przy wjeź- dzie do miasta od strony Jerozolimy. Dostanie się z Abu Dis, jednej z historycznych wiosek otaczających Jerozolimę, do Świętego Miasta bez izraelskiego pozwolenia wymaga planowania i szczęścia. Pechowcy mogą zostać skazani na grzywnę lub trafić do więzienia. Miasto Dżajjus, którego populacja wynosi cztery tysiące ludzi, znajduje się w regionie Kalkilija na Zachodnim Brzegu nieopodal Ramallah, leży około pięciu kilometrów od zielonej linii. Sytuacje jego palestyńskich mieszkańców jest jeszcze trudniejsza niż żyjących w Abu Dis. W 1988 roku wojskowy gubernator Kalkiliji ogłosił dwa kilometry kwadratowe ziemi uprawnej mianem ziemi państwo- wej. Po ośmiu latach zmagań prawnych izraelski sąd potwierdził w dużej mierze le- galność tego kroku, oznaczającego wywłaszczenie – częściowe lub całkowite – wię- cej niż dwóch tuzinów farmerów. Szarif Omar z Komitetu Obrony Ziemi Dżajjusu podkreśla, że w 2002 roku izraelskie władze rozpoczęły budowę muru w Dżajjusie, anektując trzy czwarte ziemi (6,9 kilometra kwadratowego), włącznie z sześcioma podziemnymi studniami, które miały zaopatrywać w wodę pobliskie osiedle Zufim. Odcięte ziemie były miejscami upraw warzyw i owoców. Mur separacji zniszczył ponad pół kilometra ziemi uprawnej, zniszczono cztery tysiące drzew. 419 miesz- kańców Dżajjusu odmówiono pozwoleń, aby mogli przechodzić mur, aby uzyskać dostęp do swej ziemi, podczas gdy żołnierze izraelscy na wszelkie sposoby zniechę- cali Palestyńczyków do przekraczania muru. Co więcej, władze wojskowe zażądały

31 Tamże, s. 83 – 85.

78 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu zapłaty wstecz podatków – kiedy znajdowali się oni pod kontrolą Autonomii Pale- styńskiej, ta nie wymagała ich uiszczania32. Armia izraelska uznała strefę powietrzną za kluczową w okupacji – zbierania danych wywiadowczych dzięki sensorom umieszczonym na dronach, balonom, samolotom rozpoznawczym, samolotom wczesnego ostrzegania Hawkeye Izrael przechwytuje większość danych z palestyńskiej przestrzeni powietrznej. To, co kie- dyś osiągano poprzez naziemne tworzenie stref zamkniętych zastąpiono zrzucaniem z samolotów ulotek na danych obszarze, atakując następnie każdego, kto złamie zakaz wstępu. Ważnym elementem niszczenia palestyńskiej własności są wyburzenia domów. Dawna procedura niszczenia domów przez buldożery została zastąpiona kolejną, zwaną „pukaniem do drzwi”, polegającą na niszczeniu domów z powietrza. Warto ją uszczegółowić na konkretnym przykładzie. 24 sierpnia 2006 roku o godzinie 23.30 ktoś zatelefonował do domu rodziny A-Rahmanów w obozie uchodźców w Dżebalii, przedstawiając się jako przedstawiciel armii izraelskiej. Telefon był od- cięty, gdyż rodzina nie płaciła firmie telekomunikacyjnej, lecz linię przywrócono na potrzeby tej rozmowy. Telefon odebrała żona Abeda, Um-Salem – usłyszała, że ma wraz z rodziną natychmiast opuścić dom i powiadomić sąsiadów. Rozmówca przed- stawił się jako wojskowy izraelski, następnie odłożył słuchawkę. Rodzina opuściła natychmiastowo dom, nie mając możliwości zabrania z sobą czegokolwiek. O pół- nocy został on całkowicie zniszczony przez helikoptery wojskowe33. Na początku lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia grupa osadników zwana Blokiem Wiernych (Gusz Emunim) wtargnęła za Zachodni Brzeg i założyła pierwsze nielegalne osiedle w Sebastii. Osadnikom towarzyszyli członkowie Knesetu, włącznie z Menachemem Beginem. Rabin, osoba o laickim światopoglądzie, rozka- zał usunięcie osadników, lecz jego rozkazów wojskowi nie posłuchali, przekonując, że mogłoby to doprowadzić do rozlewu krwi bądź niesubordynacji podwładnych żołnierzy. Rabin zaproponował osadnikom kompromis, pozwalając, aby przenieśli się do pobliskiego obozu wojskowego, budując sobie domy i szkoły, które otoczo- no zaporą z drutu kolczastego. Można więc uznać, że „Tak rozpoczęła się długa tragedia nielegalnej kolonizacji, która ciągnęła się przez następne dziesięciolecia, sprowadzając na okupowane palestyńskie ziemie spychacze i setki tysięcy Żydów dążących do stworzenia nowych faktów dokonanych i ustanowieniu bazy oporu wobec palestyńskiej państwowości”34 .

32 Tamże, s. 96 – 98. 33 E. Weizman, Hollow Land…, s. 239 – 240. 34 P. Tyler, Twierdza Izrael. Zakulisowa historia elit wojskowych, które uparcie bronią się przed pokojem, Poznań 2014, s. 283.

79 Sławomir Czapnik

W 1982 roku, na kilka miesięcy przed izraelską inwazją na Liban, Ariel Szaron – ówczesny minister obrony – opublikował główny plan żydowskich osiedli na Za- chodnim Brzegu do 2010 roku, zwany później planem Szarona. Zarysował on lokali- zację ponad stu osiedli, które miały znajdować się w strategicznych miejscach. Miały one być połączone siecią arterii drogowym łączących je z Izraelem, oddzielając od siebie palestyńskie miasta. Domy osadników zajmowały strategiczne wzgórza, okrą- żając wroga czy też przecinając jego linie komunikacyjne. Błyskotliwość matrycy kontroli Szarona wiązała się z efektem synergii, uzyskanym dzięki czterem wymia- rom kontroli – administracyjnemu, ekonomicznemu, fizycznemu i wojskowemu35. Bloki osiedli mają zagwarantować, że terytoria okupowane na zawsze pozo- staną w gruncie rzeczy elementem Izraela. Zielona linia została wymazana nie tylko z podręczników szkolnych i map prognozy pogody, ale jakichkolwiek odniesień na miejscu – na jej miejscu pojawiło się wciąż przesuwające się pogranicze. Izrael- czycy mogą swobodnie podróżować, odwiedzać przyjaciół, oczekiwać dostarcze- nia usług publicznych i prywatnych usług – bez względu na to, gdzie mieszkają. Matryca kontroli czyni okupację czymś oczywistym, wręcz niewidocznym – Judea i Samaria stają się takimi samymi częściami Izraela jak Galilea36. Jonathan Cook zwraca uwagę na powtarzający się schemat działania. Najpierw uzbrojeni cywile, zwykle religijni fanatycy, byli zachęcani od osiedlania się na terytorium wroga, aby otoczyć i sfragmentaryzować wspólnoty palestyńskie. Kie- dy był one zabezpieczone, mniej zideologizowani Izraelczycy wkraczali do akcji, korzystając z zachęt państwa, tanich domów i nisko oprocentowanych kredytów. System wież i palisad (tower-and-stockade) niekiedy zwany w Izraelu nielegalnymi wysuniętymi placówkami (illegal outposts) to niewielkie satelity głównych osiedli na Zachodnim Brzegu, które z czasem zostają zalegalizowane. Wysunięte placówki okazały się idealnym sposobem rozszerzenia głównych kolonii i zagrabienia Pale- styńczykom jeszcze większej części ziemi37. Po wybuchu drugiej intifady Izrael zacieśnił system kontroli nad Palestyńczy- kami. Czynił to na dwa sposoby. Po pierwsze, stosował formy kary zbiorowej wobec opierających się okupacji, wzmacniając wewnętrzne tarcia między Palestyńczyka- mi, aż po wojnę domową. Po drugie, „udomawiając” cierpienie wewnątrz gett, izo- lując ich od sąsiadów i redukując ich horyzonty do poziomu mikro – otrzymania pozwolenia na pobyt, odwiedzenia nielegalnie uwięzionych krewnych w Izraelu czy dotarcia do posiadanych przez siebie gajów oliwnych. Dwojakie podejście izraelskie

35 J. Halper, An Israeli in…, s. 153 – 154. 36 Tamże, s. 164 – 165. 37 J. Cook, Dissapearing Palestine. Israel’s Experiments in Human Despair, London – New York 2008, s. 5.

80 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu zmierza ku jednemu celowi – osłabienia spójności społecznej rdzennej ludności, zła- mania solidarności i oporu, spowolnienia przenoszenia się Palestyńczyków z obsza- rów wiejskich do stosunkowo bezpieczniejszych ośrodków miejskich, w ostatniej instancji dążąc do wyjazdu Palestyńczyków do innych krajów arabskich, takich jak Jordania i Egipt. Pozwala to pojąć pozornie mało zrozumiałe działania, włącznie z bombardowaniem elektrowni w Gazie38. Okupacja, twierdzą Ariella Azoulay i Adi Ophir, to największa katastrofa, jaka dotknęła naród żydowski od czasu zniszczenia europejskiego żydostwa. To swoisty horror, co wiąże się z wzorem nowego Żyda, który stanowił podstawę żydowskie- go separacjonizmu. Problem ten dotyczy Żydów na całym świecie, wzywanych do utożsamiania się z przemocą i brutalną opresją Palestyńczyków, do czego przyczynia się diaspora, odgrywająca rolę dyscyplinującą, wykluczając krytykowanie Izraela. Ży- dowska zasada samo-segregacji dominuje w przestrzeni między Morzem Śródziem- nym i Jordanem poprzez system dróg apartheidu, punkty kontrolne i mury, pozwolenia na podróżowanie i podjęcie pracy. Żydzi na świecie samo-segregację mają postrzegać jako kontynuację własnej walki o samo-segregację i przetrwanie w diasporze. Pro- blematyczne jest, że uprawniona krytyka Izraela staje się przyczynkiem do posądzeń o antysemityzm, przesadnie nagłaśnia wszelkie przejawy antysemityzmu, zapomina się również o długich dziejach pokojowej koegzystencji między żydami i muzułmana- mi. Muzułmanów na całym świecie uznaje się za wysłanników Palestyńczyków, pra- gnących unicestwienia Izraela. Palestyńczyków utożsamia się z fundamentalizmem islamskim, z którym Zachód toczy wojnę. Kłamstwo jest nieuchronnie powiązane z reżimem okupacji. Zakończenie okupacji wymaga z kolei zmiany izraelskiego reżi- mu – pierwszym krokiem, by to się stało, jest skończenie z kłamstwami39. Należy też spróbować myślenia, które wykracza poza utarte schematy40.

5. Korupcja wśród izraelskich elit politycznych Były premier izraelski Ehud Olmert w 2014 roku został skazany za łapownic- two wraz z siedmioma innymi oficjałami i biznesmenami. Początkowo skazano go na sześć lat więzienia, lecz w grudniu 2015 roku Sąd Najwyższy zmniejszył ten wyrok do osiemnastu miesięcy. Olmert był pierwszym izraelskim premierem, którego skazano prawomocnie na wyrok bezwzględnego więzienia. Olmert jako burmistrz Jerozolimy oraz minister przemysłu i handlu przyjął łapówkę, aby wygrać kolejne wybory, odwdzięczając się zgodą na rozbudowanie w mieście rezydencji zwanej

38 Tamże, s. 201 – 202. 39 A. Azoulay, A. Ophir, The One-State Condition…, s. 185 – 186. 40 H. Husseini, The Necessity for Thinking outside the Box, w: One Land, Two States. Israel and Palestine as Parallel States, red. M. LeVine, M. Mossberg, Berkeley, Los Angeles, London 2014, s. 233 – 243.

81 Sławomir Czapnik

Ziemią Świętą. Olmert musiał opuścić stanowisko premiera w 2009 roku, kiedy wysuwano wobec niego coraz więcej zarzutów o charakterze korupcyjnym. Ogółem Olmert ma przebywać w więzieniu do listopada 2019 roku. Karę zaczął odbywać w lutym 2016 roku41. We wrześniu 2016 roku zakończyło się ostatecznie pięć kolejnych spraw, które wiązały się z Olmertem. W jednej z nich skazano go za bezprawne przyjmowanie kopert z pieniędzmi od nowojorskiego biznesmena Morrisa Talansky’ego. Uznano, że w latach 1993–2002 przyjął nie mniej niż 153950 dolarów (podejrzewano, że suma ta mogła być nawet czterokrotnie wyższa). W innej sprawie oskarżano Olmer- ta, że biznesmeni za pośrednictwem jego znajomych kupowali przychylność ówcze- snego ministra przemysłu i handlu42. Jeżeli Ariel Szaron czegoś w życiu się obawiał, pisze w jego apologetycznej biografii Uri Dan, to kwestionowania uczciwości swojej rodziny. Kiedy poddawano w wątpliwość uczciwość jego współpracowników, szybko udzielał im upomnienia bądź zwalniał ich. W sytuacji, gdy oskarżono o korupcję Szarona i jego synów, okre- ślając ich „rodziną kryminalistów”, poczuł się bardzo dotknięty. W trakcie sprawo- wania urzędu ministra spraw zagranicznych w 1999 roku wysuwano wobec niego zarzuty korupcyjne, lecz oczyszczono go z nich, co jednak pozostawiło ślad na jego reputacji. W trakcie kampanii wyborczej w styczniu 2003 roku wysuwano szereg oskarżeń o oszustwa wyborcze wobec kandydatów prawicowego Likudu. Wyrazem tego był materiał wyborczy przywódcy Partii Pracy, emerytowanego generała Amra- ma Micny, który próbował stygmatyzować swoich rywali politycznych wysuwając oskarżenia korupcyjne wobec nich, czemu towarzyszył główny motyw muzyczny filmu „Ojciec chrzestny”. Ujawniono nakręcony ukrytą kamerą materiał, w którym syn Szarona Gilad martwił się o skutki tak zwanej sprawy greckiej wyspy. Gilad miał otrzymać 600 tysięcy dolarów za wsparcie rozwoju turystycznego na pewnej wyspie na Morzu Egejskim. Prasa przekonywała, że biznesmen Dawid Appel miał poprzez synów dotrzeć do samego Szarona. Latem 2004 roku doradca prawny rządu stwierdził, że „nie ma żadnej sprawy”. Dan próbował przekonać Szarona, aby się bronił przed „kłamstwami sfabrykowanymi przez Partię Pracy”, co polityk uczynił podczas audycji telewizyjnej, w której zapewnił, że Likud wdroży procedury an- tykorupcyjne. Kampania wymierzona w Szarona trwała nadal. Jego syna Omriego

41 R. Wootliff, E. Leshem, Olmert to go to jail for 18 months after Supreme Court cuts sentence, „Times of Israel”, 29 grudnia 2015 r., http://www.timesofisrael.com/supreme-court-reduces-olmert- sentence-to-18-months/, [odczyt: 03.10.2016]. 42 J.B. Yonah, Supreme Court sentences former PM Olmert to 8 more months in jail, „The Jerusalem Post”, 28 września 2016 r., http://www.jpost.com/Israel-News/Politics-And-Diplomacy/Supreme- Court-to-rule-on-Talansky-retrial-today-468862, [odczyt: 03.10.2016].

82 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu oskarżono o finansowanie swej kampanii wyborczej ze środków wątpliwego pochodzenia i spotykanie się z osobami o złej reputacji. Dan wysłał Szaronowi faks, chcąc, aby Omri zrezygnował z kandydowania: „Abraham był gotów poświęcić swojego syna Izaaka i został on uratowany; tobie będzie znacznie łatwiej poświęcić Omriego – za jego zgodą, i wygrać wybory”43. Kiedy Micna w telewizji nazwał Szaronów „rodziną mafijną”, audycję prze- rwano ze względu na podwójny zamach samobójczy w starym autobusowym dworcu głównym w Tel-Awiwie. Zginęły 23 osoby, ponad 100 było rannych. Szaron za- dzwonił do Dana i powiedział: „Jestem na miejscu. Jest straszne. Pójdę do ministra obrony, aby przedyskutować, jak poradzić sobie z tymi skurwysynami. Zatrzymam tę falę terroryzmu”. Polityk uznał, że wycofanie się syna z wyborów odczytane zo- stałoby jako przyznanie do winy. 7 stycznia 2003 roku, trzy tygodnie przed wyborami, gazeta „Haarec” ogłosiła na pierwszej stronie, że policja prowadzi tajne dochodzenie w sprawie przyjęcia przez Szarona i jego synów 1,5 miliona dolarów od południowoafrykańskiego biznesmena Cyrila Kerna. Dziennik cytował tajny list skierowany do władz Afryki Południowej, aby móc przesłuchać biznesmena. Omri miał w 1999 roku pogwałcić prawo o finansowaniu wyborczym, uzyskując 1,5 miliona dolarów na prawybory w ramach Likudu, w których brał udział jego ojciec. Ariel zapowiedział, że zwróci pozaprawnie uzyskane pieniądze. Dziennik przekony- wał, że Ariel Szaron lub jego syn użyli pieniędzy Kerna, aby oddać wątpliwe środki – główną osobą zamieszaną w sprawę miał być Gilad. Jak ujął to Dan – Szaron pra- cował nad barierą bezpieczeństwa, która miała uchronić kraj przed atakami terrorystycznymi, lecz prasa była bardziej zainteresowana dolarami Kerna niż morderstwa- mi popełnionymi przez Palestyńczyków. Szaron uznał, że zajmie się oskarżeniami po wygranych wyborach. Szaron podkreślił w trakcie konferencji prasowej przed wyborami, że jego syn Gilad „ma 37 lat i może się bronić sam”. Oskarżył Partię Pracy o kampanię oszczerstw. Kiedy sędzia komisji wyborczej Michael Heszin na- kazał wyłączenie mikrofonu Szarona, gdyż uznał jego słowa za propagandę, wielu widzów mogło uznać, że próbuje on ograniczyć wolność słowa ważnego polityka. Prokurator generalny Eljakim Rubinstein prowadził śledztwo w sprawie przecie- ku do mediów treści tajnego listu. Liora Glatt-Berkowicz przyznała, że przekazała go dziennikarzom ze względu na polityczną niechęć wobec Szarona. W czerwcu 2004 roku Ariela Szarona oczyszczono z podejrzeń, kontynuowano jednak sprawę przeciwko jego synowi Omriemu – 28 sierpnia 2005 roku przyznał się on do nielegalnego finansowania kampanii wyborczej i ostatecznie zrezygnował z zasiadania

43 U. Dan, Ariel Sharon. An Intimate Portrait, New York – Basingstoke 2006, s. 212 – 213.

83 Sławomir Czapnik w Knesecie. Skazano go na dziewięć miesięcy więzienia, lecz ze względu na stan zdrowia ojca wyrok skrócono do sześciu miesięcy44. Prokuratorzy w Izraelu ogłosili w kwietniu 1997 roku, że nie mają dostatecz- nych dowodów, aby postawić w stan oskarżenia urzędującego premiera Benjamina Netanjahu w związku ze skandalem związanym z objęciem stanowiska prokuratora generalnego, dodając, że istnieją „wyraźne podejrzenia” co do stosowności zachowania polityka w tej sprawie. Netanjahu uznał tak zwany skandal Bar-Ona za rzecz zakończoną. Sprawa rozpoczęła się w styczniu 1997 roku, kiedy telewizja doniosła, że prawnik związany z partią Likud – Roni Bar-On otrzymał stanowisko prokuratora generalnego w zamian za ugodę z jednym z sojuszników Netanjahu, Ariehema De- rima, wobec którego wysunięto zarzuty korupcyjne. Prokuratorzy nadal prowadzili sprawę Deriego i objęli śledztwem współpracowników Netanjahu. Premier przyznał się do pewnych błędów i obiecał je naprawić, zarazem w ostry sposób skrytykował media i opozycję za „próbę obalenia rządu”. Szef opozycyjnej Partii Pracy Szimon Peres wezwał go do ustąpienia ze stanowiska. Członkowie partii Szas, głównie bied- niejsi sefardyjscy (orientalni) Żydzi uznali, że wszelkie problemy prawne ich lidera Deriego były wendettą ze strony aszkenazyjskiej (europejskiej) elity. Oskarżenia wobec swego przywódcy członkowie Szas uznali za świadectwo prześladowania swojej partii, które było motywowane „nienawiścią wobec sefardyjskiego żydo- stwa”. Zaatakowali oni stację telewizyjną, wykrzykując: „Śmierć mediom”. Netan- jahu nie po raz pierwszy przekonywał, że jego problemy wynikają z celowej kampanii wrogów ideologicznych – w mediach, Knesecie, wojsku i policji – którzy pragną obalić jego rząd. Stwierdził jednoznacznie: „Oni nie mogą zaakceptować faktu, że ludzie głosowali na nas, a nie na nich”. Dodał, że „Oni nie mogą zaakceptować, że wznosimy domy w Har Homa”, odnosząc się w ten sposób do żydowskiego projektu budowlanego w Jerozolimie, przeciwko któremu protestowali z użyciem przemocy Palestyńczycy. Podkreślił, że „oni” (jego wrogowie) odmawiają zaakceptowania sprzeciwu wobec państwa palestyńskiego i faktu dalszego kontrolowania Wzgórz Golan45. Rodzina Netanjahu, zauważył w lipcu 2016 roku „New York Times”, była po- dejrzewana o różne nieprawidłowości – od dość kuriozalnych (próba umieszczenia zużytych mebli ogrodowych w rezydencji premiera) aż po bardzo poważne – nielegalne finansowanie kampanii ze źródeł zagranicznych. Netanjahu został oficjalnie oczyszczony z pewnych podejrzeń o złamanie prawa, inne sprawy jednak nadal są

44 Tamże, s. 212 – 213. 45 S. Schmemann, Netanyahu Avoids Criminal Charges in Scandal Inquiry, „New York Times”, 21 kwietnia 1997 r., http://www.nytimes.com/1997/04/21/world/netanyahu-avoids-criminal-charges-in-scandal-inquiry.html?_r=0, [odczyt: 03.10.2016].

84 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu w toku. Jak do tej pory ma on opinię „teflonowego”, żadne bowiem oskarżenie nie „przykleja się” do niego i nie szkodzi jego karierze. To najważniejszy od lat polityk izraelski, potrafiący odpowiedzieć na lęki o bezpieczeństwo społeczeństwa. Co więcej, wziąwszy pod uwagę daleko idące podziały między izraelskimi mediami, Netanjahu zawsze broni się mówiąc, że podlega politycznej kampanii oszczerstw. Daniel Ben Simon, były parlamentarzysta Partii Pracy, stwierdził, że lider Likudu jak nikt inny przed nim rozumie psyche Izraelczyków. Badacz społeczny Mitchell Barak, który pracował z Netanjahu zanim został on premierem, powiedział: „On zawsze był i zawsze będzie prorokiem zniszczenia. Żydowskiej ludności, która widzi, że Żydzi na świecie są prześladowani, mówi to, co ona chce usłyszeć”. Politolożka Henriette Dahan Kalew zauważa: „Ludzie są zajęci codziennym życiem, skandale ich męczą”, toteż ich zdaniem politycy „powinni wykonywać swoją pracę, zaś ciągłe śledztwa wobec nich mogą im w tym przeszkadzać”46. Dziennikarz śledczy Kanału 10 w Izraelu Rawiw Drucker opisywał jeden ze skandali, znany jako „Wycieczki Bibiego” (pseudonim Netanjahu), łączący premiera, jego rodzinę i finansujących ich wyjazdy bogatych biznesmenów. W 2015 roku wszczęto postępowanie kryminalne w sprawie wydatków na rezydencję premiera. Okazało się, że żona Netanjahu – Sara – użyła publicznych środków, aby kupić nowy zestaw mebli ogrodowych, dokładnie takich samych, jakie znajdowały się w rodzinnej rezydencji – przekazując stare meble do rezydencji premiera, a nowe umieszcza- jąc w prywatnym domu. Pytana o tę sprawę rzeczniczka policji powiedziała jednoznacznie: „My nie zajmujemy się polityką”. Tak zwana „afera butelkowa” dotyczyła rzekomego zatrzymania przez Netanjahu tysięcy szekli z opłat za recykling butelek, które były własnością państwową. Poza tym politycznie ustosunkowany elektryk otrzymał wysokie wynagrodzenie za pracę w weekend, także podczas święta Jom Kippur. Państwo przegrało również dwie sprawy cywilne wytoczone przez byłych pracowników rezydencji, skarżących się na dziwaczne i upokarzające traktowanie przez panią Netanjahu. Rodzina premiera wydała potem oświadczenie, w którym zaznaczyła, że wielu pracowników rezydencji może zaświadczyć o „doskonałym, ciepłym i ludzkim” traktowaniu. Lewicowo-liberalny „Haarec” napisał, że policja bada, czy pieniądze przekazane Netanjahu trafił na konta jego syna i żony, którzy wydali je na własne potrzeby. Prokurator generalny Awichai Mandelblit uznał, że jego bliskie relacje zawodowe z premierem nie wpłyną na jego działania. Wedle politologa Amiela Ungara wszyscy politycy, nawet osiągający największe sukcesy, pewnego dnia kończą karierę: „Powiedziałbym, że uratowało go poczucie, że jest

46 J. Glanz, Israel’s Benjamin Netanyahu, Still a Step Ahead of Scandals, Faces a New Inquiry, „New York Times”, 31 lipca 2016 r., http://www.nytimes.com/2016/08/01/world/middleeast/israel-netanyahu-scandal-corruption.html?_r=0, [odczyt: 03.10.2016].

85 Sławomir Czapnik

ścigany przez media. Potrafił grać słabeusza, kogoś prześladowanego, co działało”. Wydaje się jednak, że jeśli opinii publicznej nie zostaną przekazane jednoznaczne dowody winy Netanjahu, nie wpłynie to negatywnie na jego karierę polityczną47.

6. Uwagi końcowe Powyższa analiza nie oznacza, że kolonizacja ziem palestyńskich jest je- dyną, a nawet główną przyczyną rozpowszechnienia się korupcji w Izraelu. Niemniej jednak jest to istotny czynnik, którego nie należy lekceważyć. Trzeba jednak postrzegać go w szerszym kontekście – na tle innych bliskowschodnich państw, a także Autonomii Palestyńskiej, które jawią się jako jeszcze bardziej skorumpowane. Jeżeli nawet system wymiaru sprawiedliwości w Izraelu nie zawsze działa w sposób właściwy, to jest on w znacznej mierze niezależny od aparatu władzy, o czym przekonali się liczni izraelscy politycy. Nawet najwyżsi ran- gą oficjele są niekiedy pociągani do odpowiedzialności karnej. Przypomnijmy, że były izraelski prezydent Mosze Kacaw został skazany na siedem lat więzienia za gwałt i molestowanie seksualne kobiet, które były jego podwładnymi, kiedy był ministrem turystyki z ramienia prawicowego Likudu i prezydentem państwa. Wyrok uzasadniano tym, że „Podsądny popełnił przestępstwo i jak każda inna osoba musi ponieść konsekwencje. Nikt nie może stać ponad prawem”48. Sąd dodał, że wizja przebywania w więzieniu byłego prezydenta państwa jest bolesna i wywołuje emocje, nie może to jednak wpływać na wymiar sprawiedliwości. Kacaw był pewny, że nie zostanie skazany – nie chciał ugody z prokuraturą, w której za przyznanie się do mniej poważnych zarzutów otrzymałby co naj- wyżej wyrok więzienia w zawieszeniu49. Dodajmy, że ostre podziały w ramach izraelskich środków masowego przekazu – na które skądinąd warto spojrzeć z perspektywy oddolnej50 – również stanowią w znacznym stopniu rękojmię, że opinia publiczna dowie się o korupcji, która zachodzi na różnych poziomach, od lokalnego po ogólnokrajowy. Na koniec warto wspomnieć o innym elemencie, który mógłby rozwinąć po- wyższą analizę, a mianowicie kwestię relacji amerykańsko-izraelskich w kontekście korupcyjnym. John J. Mearshheimer i Stephen M. Walt poświęcili książkę wpły-

47 Tamże. 48 O. Edelman, Former President Moshe Katsav Gets 7 Years in Jail for Rape, „Haaretz”, 22 marca 2011 r., http://www.haaretz.com/israel-news/former-president-moshe-katsav-gets-7-years-in-jail- for-rape-1.351092, [odczyt: 03.10.2016]. 49 Tamże. 50 G. Tiripelli, Media and Peace in the Middle East. The Role of Journalism in Israel-Palestine, Bas- ingstoke 2016, s. 87 – 104.

86 Kolonizacja ziem palestyńskich jako czynnik korupcjogenny w Izraelu wowi lobby izraelskiego na politykę zagraniczną Stanów Zjednoczonych. Upraw- nionemu w kontekście amerykańskiego lobbingu, lecz ocenianemu przez nich jako negatywny51. W latach 1967–2008 Ameryka zawetowała 84 rezolucje ONZ, któ- re potępiały politykę izraelską lub działania państwa żydowskiego na terytoriach okupowanych52. Można zatem, jak się wydaje, zaryzykować hipotezę, o swoistym eksporcie korupcji izraelskiej do Ameryki. Równie dobrze jednak można postawić odwrotną tezę – iż to Stany Zjednoczone przyczyniają się do korupcji w Izraelu, co wiązało się choćby z napływem imigrantów do państwa żydowskiego. Jak zauważa Patrick Tyler, współtworzyli oni partie religijne, „formując buntowniczą siłę, któ- ra stawiała sobie za cel zmuszenie polityków, armii i rządu do stworzenia nowych warunków osadnictwa dla milionowych rzesz Żydów. Mesjanistyczny motyw, jaki kierował tą niemalże armią obywatelską, zawsze tkwił utajony pod powierzchnią żydowskiego życia: Bóg zechciał, by Żydzi powrócili na ziemie biblijnego Izraela, aby przygotować nadejście Mesjasza oraz Dzień Sądu”53.

Bibliografia: • Alpher Y., No End of Conflict. Rethinking Israel/Palestine, Lanham 2016. • Azoulay A., Ophir A., The One-State Condition. Occupation and Democracy in Israel/Palestine, Stanford 2013. • Búrca de A., Preventing Political Violence Against Civilians. Nationalist Mili- tant Conflict in Northern Ireland, Israel and Palestine, Basingstoke 2014. • Dan U., Ariel Sharon. An Intimate Portrait, New York – Basingstoke 2006. • Cook J., Dissapearing Palestine. Israel’s Experiments in Human Despair, Lon- don – New York 2008. • Gordon N., Israel’s Occupation, Berkeley 2008. • Halper J., An Israeli in Palestine. Resisting Dispossession, Redeeming Israel, London 2008. • Husseini H., The Necessity for Thinking outside the Box, w: One Land, Two States. Israel and Palestine as Parallel States, red. M. LeVine, M. Mossberg, Berkeley – Los Angeles – London 2014, ss. 233 – 243. • Keret E., Mów po hebrajsku albo zamknij pysk!, „Lewą Nogą”, 2005 nr 17. • LeVine M., Impossible Peace: Israel/Palestine since 1989, Black Point – Lon- don – New York 2009. • Mearshheimer J.J., Walt S.M., Izraelskie lobby w USA, Warszawa 2007.

51 J.J. Mearshheimer, S.M. Walt, Izraelskie lobby w USA, Warszawa 2007, s. 43 – 57. 52 J. Halper, An Israeli in…, s. 148. 53 P. Tyler, Twierdza Izrael…, s. 282.

87 Sławomir Czapnik

• Natanel K., Sustaining Conflict. Apathy and Domination in Israel/Palestine, Oakland 2016. • Sand S., Kiedy i jak wynaleziono naród żydowski, Warszawa 2014. • Sand S., Kiedy j jak wynaleziono Ziemię Izraela. Od Ziemi Świętej do ojczyzny, Warszawa 2015. • Tiripelli G., Media and Peace in the Middle East. The Role of Journalism in Israel-Palestine, Basingstoke 2016. • Tyler P., Twierdza Izrael. Zakulisowa historia elit wojskowych, które uparcie bronią się przed pokojem, Poznań 2014. • Warschawski M., Nowy Izrael, „Lewą Nogą”, 2005 nr 17. • Warschawski M., Izrael i polityka planowego zniszczenia, Warszawa 2008. • Weizman E., Hollow Land. Israel’s Architecture of Occupation, London – New York 2007.

88 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Aleksandra Kruk Uniwersytet Zielonogórski [email protected]

FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku FDP in the Federal Republic of Germany state elections after 2013

Streszczenie: Celem artykułu było zbadanie zależności między klęską Wolnej Partii Demokra- tycznej (Freie Demokratische Partei) w wyborach do Bundestagu w 2013 r. a wynikami FDP w wyborach do parlamentów w jedenastu krajach związkowych Republiki Federal- nej Niemiec od X 2013 r. do 2016 r. Z analiz statystycznych wynika, że porażka libera- łów w wyborach do Bundestagu w 2013 r. niekorzystnie wpłynęła na wyniki wyborcze ugrupowania i pogłębiła spadek popularności FDP. Ponadto badania potwierdziły hipo- tezę, że liberałowie zyskują większe poparcie w zachodnich krajach związkowych niż we wschodnich krajach związkowych. Na spadek poparcia FDP wpłynęło zniechęcenie wyborców do liberalizmu gospodarczego oraz kryzys migracyjny w Europie. Z badań wynika, że liberałowie dążą do przełamania kryzysu przywództwa w partii odbudowując wizerunek polityków działających w strukturach centralnych i terenowych. Słowa kluczowe: wybory, Niemcy, Wolna Partia Demokratyczna Summary: The aim of the article is to discover the correlation between the Free Democratic Party’s (Freie Demokratische Partei) defeat in the Bundestag elections of 2013 and the results of the state parliament elections in eleven states of the Federal Republic of Ger- many since Oct. 2013 until 2016. The analysis of statistics shows that the defeat in the Bundestag election of 2013 had a negative impact on the election results of the party and deepened FDP’s support crisis. Furthermore, the research confirmed the thesis that the liberals are gaining more support in Western states than in Eastern ones. FDP’s support loss was influenced by the discouragement of voters towards economic liberalism and the migration crisis in Europe. The research shows that the liberals are endeavoring to overcome the leadership crisis in the party by paying more attention to the public image of the politicians active in their main and local structures. Keywords: elections, Germany, Free Democratic Party

89 Aleksandra Kruk

1. Wstęp Wolna Partia Demokratyczna ma struktury partyjne we wszystkich krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec. Liderzy kampanii wyborczej dążą w krajach związkowych do posiadania poparcia nie tylko terenowego zarządu FDP, ale także przewodniczącego FDP. Po zjednoczeniu Niemiec liberałowie osiągali słabsze wyniki we wschodnich krajach związkowych niż w matecznikach w Niem- czech Zachodnich, np. w Nadrenii Północnej-Westfalii, gdyż – jak zauważyła Ewa Bojenko-Izdebska – „Wschód głosuje inaczej”1, co przejawia się w lepszych wyni- kach partii lewicowych niż ugrupowań popierających idee liberalizmu gospodarczego. W przyłączonych do RFN w wyniku zjednoczenia pięciu krajach związkowych – Brandenburgii, Meklemburgii-Pomorzu Przednim, Saksonii, Saksonii Anhalt oraz Turyngii bardziej od liberałów popularne są partie lewicowe. Co więcej od 2002 r. w całej RFN obserwuje się niestabilność tradycyjnego systemu dwóch partii ogól- nospołecznych (chadeckiej i socjaldemokratycznej) oraz partii języczka u wagi, jaką były FDP lub od lat osiemdziesiątych Zieloni. Obecnie wyniki wyborcze słabszych od CDU/CSU i SPD ugrupowań, ale zako- twiczonych na niemieckiej scenie partyjnej, jak FDP, Zieloni (a na Wschodzie także Die Linke), są bardziej niepewne niż w XX wieku. Dodatkowo po 2013 r. groźną konkurentką liberałów stała się Alternatywa dla Niemiec, którą politolodzy zakwa- lifikowali do partii protestu. Podczas gdy AfD osiąga korzystne wyniki protestując przeciwko polityce imigracyjnej kanclerz Angeli Merkel, liberałowie ze swoim poparciem dla gospodarki rynkowej tracą zwolenników. Od porażki FDP w wyborach do Bundestagu w 2013 r. liberałowie walczyli o władzę w krajach związkowych. Sukces w walce o miejsce w senatach osiągnęli w Hesji (22 września 2013 r.), Ham- burgu (15 lutego 2015 r.), Bremie (10 maja 2015 r.), Nadrenii Palatynacie (13 marca 2016 r.), Badenii Wirtembergii (13 marca 2016 r.) i Berlinie (18 września 2016 r.) Li- berałowie nie przekroczyli progu 5% w Saksonii (31 sierpnia 2014 r.), Brandenbur- gii (14 września 2014 r.), Turyngii (14 września 2014 r.) i Saksonii Anhalt (13 marca 2016 r.), Meklemburgii Pomorzu Przednim (4 września 2016 r.)2

1 E. Bojenko-Izdebska, „Wschód głosuje inaczej” – preferencje wyborcze w nowych krajach federacji po 1990 roku, „Przegląd Zachodni”, 2014 nr 1; E. Bojenko-Izdebska, Przemiany w Niemczech Wschodnich 1989-2010. Polityczne aspekty transformacji, Kraków 2011. 2 J. Treibel, Die FDP. Prozesse innerparteilicher Führung 2000-2012, Duisburg-Essen 2013, s. 100 – 103; A. Kruk, Wolna Partia Demokratyczna po zjednoczeniu Niemiec (1990-2013), Zielona Góra 2015, s. 60.

90 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku

2. Hesja 22 września 2013 r. odbyły się nie tylko wybory do Bundestagu, ale także wybory w kraju związkowym Hesja. Najważniejszym kandydatem FDP w tych wyborach był Jörg Uwe Hahn, podczas gdy CDU – Volker Bouffier, SPD – Thorsten Schäfer-Gümbler, a Zielonych Tarek – Al-Wazir. J.U. Hahn był doświadczonym politykiem, który do FDP wstąpił w 1973 r. W heskim landtagu był aktywny od 1987 r. Gdy jego partia w 2009 r. zdobyła aż 16,2% głosów, liberałowie razem z chadekami utworzyli koalicję. Liberałowie w gabinecie Ronalda Kocha spośród 10 ministerstw otrzymali 3. Rządy koalicji CDU/FDP zyskały uznanie za politykę gospodarczą i walkę z przestępczością. Dlatego FDP w programie wyborczym, który przygoto- wała na wybory w 2013 r., podkreślała sukcesy ekonomiczne i korzystną sytuację Hesji, która dominuje ekonomicznie nad innymi krajami związkowymi3. Program wyborczy, który liczy notabene 197 stron, hescy liberałowie uchwalili 29 czerwca 2013 r. i opatrzyli go tytułem „Oświata, gospodarka, sprawiedliwość – tworzymy szanse”. Pomimo dokładnie przygotowanego programu wyborczego i doświadczenia politycznego J.U. Hahna liberałowie w wyborach z 22 września 2013 r. osiągnęli słabszy wynik niż w 2009 r., gdy obsadzili w landtagu 20 miejsc. W 2013 r. liberałom w landtagu pozostało tylko 6 miejsc, które zajęli obok J. U. Ha- hna przewodniczący frakcji w landtagu Florian Rentsch oraz Jürgen Lenders, René Rock, Nicola Beer, Wolfgang Greilich. Przedstawiciele CDU wprowadzili natomiast do landtagu 47 przedstawicieli, SPD 37, Zieloni 14, Die Linke 6. Po wyborach CDU zrezygnowała z kontynuowania koalicji z liberałami i zdecydowała się na współpra- cę z Zielonymi. FDP trafiła do ław opozycji. Ze względu na słaby wynik wyborczy liberałowie zdecydowali się wprowadzić zmiany personalne w partii. Pełniący przez 9 lat funkcję przewodniczącego FDP w Hesji J.U. Hahn został podczas zjazdu partii w Bad Soden w lutym 2014 r. zastąpiony przez Stefana Rupperta4.

3 Landtagswahl in Hessen 22 X 2013, http://www.forschungsgruppe.de/Wahlen/Wahlanalysen/Newsl_Hessen_2013.pdf [odczyt: 7.10.2016]; D. Weirich, Jörg-Uwe Hahn: Schwarz-grün schadet dem Land, „Frankfurter Neue Presse“, 29 lipca 2014 r., http://www.fnp.de/rhein-main/Joerg-Uwe-Hahn-Schwarz-gruen- schadet-dem-Land;art801,960307, [odczyt: 7.10.2016]; J. Schneider, Im Existenzkampf, „Süddeut- sche Zeitung“, 12 września 2013 r., http://www.sueddeutsche.de/politik/fdp-wahlkampf-in-hessen-im-existenzkampf-1.1768886, [odczyt: 7.10.2016]; S. Pokorny, Landtagswahl in Hessen am 22.09.2013. Wahlanalyse Berlin 1 X 2013, Konrad Adenauer Stiftung, wrzesień 2013, http://www. kas.de/wf/doc/kas_35567-544-1-30.pdf?151008155745, [odczyt: 7.10.2013]; A. Kruk, Wybory w Niemczech w 2009 r. Program i profil polityczny II rządu Angeli Merkel. Zarys informacyjny, w: Polska i Niemcy w Europie. Przyczynki z dziedziny kultury, polityki i historii współczesnej, red. L. Meissner, M. Wilk, Łódź 2012, s. 218. 4 „Programm zur Landtagswahl 2013. Bildung, Wirtschaft, Gerechtigkeit – Wir schaffen Chancen!“. Beschluss Landesparteitag der FDP Hessen, 29 czerwca 2013 r., http://fdp-hessen.de/wp-content/

91 Aleksandra Kruk

Tabela nr 1. Wyniki FDP w Hesji w wyborach do landtagu. Rok 1991 1995 1999 2003 2008 2009 2013 Wynik w % 7,4 7,4 5,1 7,9 9,4 16,2 5,0 Źródło: „Ergebnisse der Landtagswahlen in Hessen”, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/hessen.htm, [odczyt: 12.10.2016].

3. Saksonia 31 sierpnia 2014 r. odbyły się wybory w Saksonii. W kampanii wyborczej li- berałowie na banerach promowali hasło: „Saksonia to nie Berlin. Dla koalicji CDU -FDP: Wybierzcie FDP”5. Liberałowie w tych wyborach ponieśli klęskę. Zdobyli tylko 3,8% głosów, tzn. stracili 6,2% głosów w porównaniu do wyniku z 2009 r. Rezultat 10% poparcia wyborców w 2009 r. był wyjątkowo wysoki, wcześniej li- berałowie uzyskiwali słabsze efekty w walce o głosy wyborców – w 1990 r. 5,3%, 1994 r. 1,7%, w 1999 r. 1,1%, a w 2004 r. 5.9% poparcia6. Gabinet złożony z CDU/ FDP, który działał od 2009 do 2014 r. stracił akceptację społeczną. Dotychczasowy premier rządu saksońskiego, Stanislaw Tillich (CDU) nie mógł kontynuować koalicji z liberałami. Podczas gdy w landtagu w latach 2009-2014 było 14 przedstawicieli FDP, to po 2014 r. FDP znalazła się w opozycji pozaparlamentarnej. Holger Zastrow, lider ugrupowania, musząc rozliczyć się z porażki zwracał uwagę, że liberałom za- szkodziła niekorzystna opinia nie tyle w Saksonii, co społeczna krytyka polityki FDP w Berlinie. Podczas gdy liberałowie ze swoimi hasłami „życiowego optymizmu, otwartości i postępu” przestawali być akceptowani przez Saksończyków i przegry- wali, w Saksonii rosła w siłę Alternatywa dla Niemiec, która w tych wyborach zdo- była 10% poparcie wyborców7. H. Zastrow dostrzegał przyczyny wzrostu poparcia

uploads/2015/08/2013-LTW-Programm.pdf, [odczyt: 7.10.2016]; „Abgeordnete”, http://fdp-frakti- on-hessen.de/personen/abgeordnete, [odczyt: 7.10.2016]; „Landtagswahl in Hessen“, https://wahlen.hessen.de/land-hessen/landtagswahl, [odczyt: 7.10.2016]; P. von Bebenburg, FDP drückt die Reset-Taste, „Frankfurter Rundschau“, 10 lutego 2014 r., http://www.fr-online.de/landespolitik/fdp- parteitag-in-bad-soden-fdp-drueckt-die-reset-taste,23887878,26143672.html, [odczyt: 7.10.2016]. 5 „Ex-FDP-Mitglieder wollen neue liberale Partei gründen“, „Süddeutsche Zeitung“, 30 sierpnia 2014 r., http://www.sueddeutsche.de/politik/liberalismus-ex-fdp-mitglieder-wollen-neue-liberale-partei-gruenden-1.2110026, [odczyt: 9.10.2016]. 6 F. Illing, Auf dem Weg zur etablierten Partei? Wahlanalyse, Organisation, Programmatik und Stra- tegie der sächsischen FDP seit 1990, Chemnitz 2011; „Sachsen wählt, Landtags-, Europa-, und Kommunalwahlen 2014“, „Landeszentrale für Politische Bildung“, http://www.slpb.de/fileadmin/ media/Angebote_und_Aktionen/2014/Wahlen_2014/2014_wahlbeileger_landtagswahl_web.pdf, [odczyt: 9.10.2016]. 7 V. Neu, Landtagswahl in Sachsen am 31 VIII 2014. Wahlanalyse. Endgültiges Wahlergebnis, http:// www.kas.de/wf/doc/kas_38698-544-1-30.pdf?150923102941, [odczyt: 9.10.2016]; „Landtagswahl

92 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku

Alternatywy dla Niemiec w akceptacji ruchów protestu i apelował: „Mój land, moje życie, moja przyszłość w rękach AfD – proszę nie”8.

Tabela nr 2. Wyniki FDP w Saksonii w wyborach do landtagu. Rok 1990 1994 1999 2004 2009 2014 Wynik w % 5,3 1,7 1,1 5,9 10,0 3,8 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Sachsen, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/ sachsen.htm, [odczyt: 12.10.2016].

4. Brandenburgia 14 września 2014 r. trwały wybory przedstawicieli do landtagów w Turyngii i Brandenburgii. W Brandenburgii FDP poniosła klęskę uzyskawszy 1,5% poparcia (stracili 5,7%). W prasie pojawiły się komentarze, że FDP to „przeżytek”, tudzież „relikt”9. Wynik liberałów jednak nie dziwił, gdyż ta partia w Brandenburgii rzadko przekraczała w wyborach próg 5% głosów i mogła tworzyć rząd. Właściwie libe- rałowie znajdowali się w landtagu od 1990 do 1994 r. i po wieloletniej przerwie wrócili na lata 2009-2014. Jednak tylko za pierwszym razem, w latach 1990-1994 li- berałowie współtworzyli rząd zawiązując koalicję z SPD i Bündnis 90/Zieloni. Gdy FDP współrządziła, poparcie dla partii drastycznie spadło i liczba przedstawicieli tego ugrupowania zmniejszyła się w ciągu czterech lat z 16 tysięcy do 4 tysięcy. Natomiast przed wyborami w 2009 r. przynależność do FDP deklarowało 2 tysiące Brandenburczyków. Po wyborach w 2009 r. liberałowie zyskali 7 miejsc w landtagu, ale znaleźli się w opozycji. Nadal liderami w Brandenburgii pozostali socjaldemokraci (31%), chadecy (23%), Die Linke (18%), a korzystny wynik 12% poparcia odnotowała AfD. Na powyższy wynik wyborczy wpłynęło poparcie Brandenburczy- ków dla socjaldemokratycznych liderów (najpierw Matthiasa Platzecka, a później Dietmara Woidke). Jednak porażka liberałów miała też źródła w specyfice nowych

Sachsen“, 31 sierpnia 2016 r., http://www.forschungsgruppe.de/Wahlen/Wahlanalysen/Newsl_Sach_2014.pdf [odczyt: 9.10.2016]; „Ohne Euro-Kritiker hat die FDP keine Zukunft“, „Handelsblatt“, 23 czerwca 2014 r., http://www. handelsblatt.com/politik/deutschland/landtagswahlen-2014/interview-mit-holger-zastrow-ohne-euro- kritiker-hat-die-fdp-keine-zukunft/10076558.html, [odczyt: 9.10.2016]; P. Kubiak, Alternatywa dla Niemiec rośnie w siłę! Komentarz do jesiennych wyników wyborów do parlamentów krajowych Sakso- nii, Turyngii i Brandenburgii, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2014 nr 170. 8 „Deutschland braucht Brückenbauer statt Protestparteien“, https://www.liberale.de/content/ deutschland-braucht-brueckenbauer-statt-protestparteien, [odczyt: 12.10.2016]. 9 N. Busse, Relikt FDP, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, 15 września 2014 r.

93 Aleksandra Kruk krajów związkowych w Republice Federalnej Niemiec i problemach wynikających z procesu transformacji. W celu odnowy programowej partii 11 lipca 2012 r. został uchwalony „Pro- gram zasadniczy FDP dla Brandenburgii”, nad którym prace trwały od 27 marca 2010 r. Liberałowie zadeklarowali działania na rzecz „liberalnej Brandenburgii”, a za najważniejsze wyzwania uznali odnowę budżetu, stawienie czoła wyzwaniom demograficznym oraz umacnianie rozwoju gospodarki, głównie przez innowacje. Jednak zwracali też uwagę, że w Brandenburgii ważnym sektorem gospodarki jest rolnictwo i popierali liberalną polityką społeczną. Wskazywali na korzyści społecz- nej gospodarki rynkowej i opowiadali się za tworzeniem swobodnej przestrzeni do działań dla małych i średnich przedsiębiorstw. Z perspektywy Polski warto zauwa- żyć, że brandenburska FDP deklarowała gotowość współpracy z Polską w zakresie „oświaty, gospodarki i polityki na rynku pracy”10. Liberałowie wyjaśniali, że nie chcą zaprzepaścić szansy otrzymanej od wyborców w 2009 r. i dlatego dostrzega- ją znaczenie pracy programowej11. Natomiast program wyborczy brandenburskiej FDP został uchwalony 21 czerwca 2014 r. i opatrzony mottem „prawdziwa Branden- burgia”. Liberałowie w preambule podkreślili, że Brandenburgia osiągnęła słabsze wyniki w rankingach rozwoju gospodarczego na tle innych krajów związkowych. Do dominujących problemów zaliczyli wzrost przestępczości i problemy polityki oświatowej12. Mimo, że przewodniczący FDP Christian Lindner wspierał branden- burskich liderów w kampanii wyborczej, liberałowie nie przekonali do swojego programu wyborców. Świadomość klęski była bolesna. Liderzy kampanii wyborczej liberałów w 2014 r., Andreas Büttner i Gregor Beyer odczuli gorycz porażki i posta- nowili wycofać się z aktywności politycznej w Brandenburgii13. Część liberałów, jak Hanfried von Treskow, uważała, że odpowiedzialność za porażkę ponoszą struktury partyjne na poziomie federalnym i domagała się powrotu Philippa Röslera, który był przewodniczącym FDP do klęski w wyborach federalnych w 2013, po której prze- kazał władzę Christianowi Lindnerowi14.

10 „Für ein liberales Brandenburg Grundsatzprogramm der FDP Brandenburg“, s. 24, http://partei. fdp-brandenburg.de/files/2231/Brandenburg_Ansicht.pdf, [odczyt: 8.10.2016]. 11 Tamże. 12 „Wahlprogramm der FDP Brandenburg zur Landtagswahl am 14 IX 2014 Beschlossen auf der Lan- desvertreterversammlung am 21 VI 2014 in Potsdam“, http://partei.fdp-brandenburg.de/files/2231/ Wahlprogramm_LTW_2014.pdf, [odczyt: 8.10.2016]. 13 FDP, http://www.politische-bildung-brandenburg.de/themen/parteien/parteien-brandenburg/fdp, [odczyt: 8.10.2016]. 14 FDP-Mitglieder denken wehmütig an glorreiche Zeiten unter Philipp Rösler zurück“, http://www. der-postillon.com/2014/09/fdp-mitglieder-denken-wehmutig.html, [odczyt: 8.10.2016].

94 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku

Tabela nr 3. Wyniki FDP w Brandenburgii w wyborach do landtagu. Rok 1990 1994 1999 2004 2009 2014 Wynik w % 2,2 6,6 1,9 3,3 7,2 1,5 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Brandenburg, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/brandenburg.htm, [odczyt: 12.10.2016].

5. Turyngia W wyborach do landtagu w Turyngii liberałowie w 1990 r. uzyskali 9,3% gło- sów i 9 miejsc, jednak w 1994, 1999 i 2004 r. osiągnęli wyniki nie przekraczające progu 5% i pozostawali poza parlamentem. Liberałowie w Turyngii długo walczyli o wejście do landtagu i przekroczyli 5% próg poparcia dopiero w 2009 r. zdobywając 7,6% głosów i 7 spośród 88 miejsc w parlamencie Turyngii. Liderem FDP w walce wyborczej w 2004, 2009 oraz 2014 r. był Uwe Barth, który przewodniczył w Tu- ryngii FDP od 2003 r. Polityk w zaplanowanych na 14 września 2014 r. wyborach rywalizował z Christine Lieberknecht (CDU), Heike Taubert (SPD), Bodo Rame- lowem (Die Linke), Björnem Höcke (AfD), Anją Siegesmund (Zieloni)15. U. Barth nie przekonał wyborców. Liberałowie stracili poparcie i 14 września 2014 r. zdobyli tylko 2,5% znalazłszy się w opozycji pozaparlamentarnej. Sukces odnotowała AfD, która zdobyła 10,6% głosów. Po wyborach został utworzony rząd Linke-SPD-Zielo- ni. Pokonany U. Barth przekazał 22 listopada 2014 r. władzę France Hitzing16.

Tabela nr 4. Wyniki FDP w Turyngii wyborach do landtagu. Rok 1990 1994 1999 2004 2009 2014 Wynik w % 9,3 3,2 1,1 3,6 7,6 2,5 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Thüringen, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/ thueringen.htm, [odczyt: 12.10.2016].

15 „Wir stellen vor: Sechs Spitzenkandidaten zur Landtagswahl 2014“, „Thüringer Allgemeine“, 6 września 2014 r., http://www.thueringer-allgemeine.de/web/zgt/suche/detail/-/specific/Wir-stellen-vor-Sechs-Spitzenkandidaten-zur-Landtagswahl-2014-614374437, [odczyt: 12.10.2016]; V. Neu, Landtagswahl in Thüringen am 14 IX 2014.Wahlanalyse. Endgültiges Wahlergebnis, http:// www.kas.de/wf/doc/kas_38813-544-1-30.pdf?151008155652, [odczyt: 12.10.2016]. 16 „Landtagswahl Thüringen 2014“, www.wahl.tagesschau.de/wahlen/wer-steht-zur-wahl/203475/ fdp, [odczyt: 12.10.2016]; „Landtagswahl in Thüringen: Das müssen Sie wissen“, http://www.mer- kur.de/politik/landtagswahl-thueringen-2014-kandidaten-prognosen-informationen-zr-3827317. html, [odczyt: 12.10.2016].

95 Aleksandra Kruk

6. Hamburg Po klęskach FDP w Saksonii, Brandenburgii, Turyngii, liberałowie osiągnęli słaby wynik w wyborach do Parlamentu Europejskiego, jednak w wyniku rezygna- cji z utrzymania progu 5% mogli wysłać przedstawicieli do tego gremium. Seria porażek została przerwana sukcesem FDP w wyborach do senatu Hamburga i Bre- my. W Hamburgu, gdzie dominującą pozycję posiadają socjaldemokraci, liberałom zależało na poprawieniu wyniku z 2011 r., gdy zdobyli 6,7% poparcia. W 2011 r. liberałowie znaleźli się w opozycji, a SPD weszła w koalicję z Zielonymi. Dlatego w kampanii wyborczej w 2014 r. liberałowie po pierwsze apelowali o przerwanie dominacji socjaldemokratów w Hamburgu, a po drugie twierdzili, że współpraca SPD z FDP usprawniłaby proces reform bardziej, niż kontynuacja koalicji SPD- Zie- loni. Z programu wyborczego FDP wynikało, że główne kierunki działań powinny dotyczyć reformy systemu edukacji, polityki prorodzinnej i socjalnej, wzmocnienia gospodarki, reform w polityce energetycznej i medialnej. FDP apelowała o rozsądną politykę budżetową17. Hamburscy liberałowie wzorując się na doświadczeniach Jür- gena Möllemanna i Guido Westerwellego w organizowaniu kampanii wyborczych w Nadrenii Północnej Westfalii, przygotowali bardzo wystawną kampanię wybor- czą. W liderce kampanii wyborczej FDP, Katji Suding, wyborcy dostrzegli „odważ- nego i prowokacyjnego” polityka, który starał się zdobyć zwolenników wykorzystu- jąc nowoczesne środki komunikacji, jak Twitter czy Facebook18. Między liberałami zaczęły narastać podziały i wyodrębniły się dwa nurty. Pierwszy z nich wspierała Sylvia Canel, a drugi Katja Suding. S. Canel była wielo- letnią członkinią FDP, od 2002 do 2014 r. Pani polityk poróżniła się z K. Suding wal- cząc o przywództwo w FDP. K. Suding, młodsza aktywistka w partii była związana z branżą public relations. Jej wizja kampanii wyborczej bardziej przekonała przedstawicieli FDP niż działalność S. Canel, co doprowadziło do wycofania się S. Canel i jej zwolenników (Najib Kaim, Dietera Biallasa, Haug von Kuenheim) z działalno- ści w FDP i utworzenia nowego ugrupowania „Neue Liberale”. Zjazd założycielski „Neue Liberale” odbył się 28 września 2014 r. Zwolennicy S. Canel opowiedzieli

17 „Das FDP Hamburg Wahlprogramm 2015. Hamburg gibt die Richtung vor“, http://www.fdpham- burg.de/wp-content/uploads/Wahlprogramm-FDP-Hamburg-2015.pdf, [odczyt: 10.10.2016]. 18 M. Weingarten, Warme Farben für die FDP, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 23 grudnia 2014 r., http://www.faz.net/aktuell/wirtschaft/wirtschaftspolitik/fdp-engagiert-werbeagentur-heimat-fuer-imagewechsel-13335894.html, [odczyt: 10.10.2015]; T. Holl, „Drei Engel für Lindner“ FDP wieder Spaßpartei, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 5 lutego 2015 r., http://www.faz.net/aktuell/ politik/inland/drei-engel-fuer-lindner-fdp-wieder-spasspartei-13411663.html, [odczyt: 10.10.2015].

96 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku się za uwzględnieniem spraw socjalnych i polityki równości szans, a także za „libe- ralizmem, który znajdzie odpowiedzi na globalizację i ucyfrowienie”19. Wybory w Hamburgu odbyły się 15 lutego 2015 r. Wynik liberałów był lepszy niż w 2011 r., zdobyli 7,4% poparcia oraz 9 spośród 121 miejsc w senacie. Posłami FDP zostali: Jennyfer Dutschke, dr Kurt Duwe, Carl-Edgar Jarchow, Michael Kruse, Jens P. Meyer, Daniel Oetzel, dr Wieland Schinnenburg, K. Suding, Anna von Trau- enfels-Frowein. Jednak największe zwycięstwo odniosła SPD. Z poparciem 45,7% wyborców dominowała nad innymi ugrupowaniami. CDU otrzymała 16% głosów, Bündnis 90/Zieloni 12%, AfD 6,1%. Po wyborach socjaldemokraci zdecydowali się kontynuować koalicję z Bündnis 90/Zieloni20.

Tabela nr 5. Wyniki FDP w Hamburgu w wyborach do landtagu. Rok 1991 1993 1997 2001 2004 2008 2011 2015 Wynik w % 5,4 4,2 3,5 5,1 2,8 4,8 6,7 7,4 Źródło: Ergebnisse der Bürgerschaftswahlen in Hamburg, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/hamburg.htm, [odczyt: 12.10.2016].

7. Brema FDP w latach 1991-1995 tworzyła razem z SPD i Zieloni rząd w Bremie. Jed- nak w kolejnych wyborach przegrywała21. Liderami liberałów w wyborach byli Hauke Hitz – przewodniczący FDP w kraju związkowym, który kierował kampanią wyborczą Bremenhaven oraz bezpartyjna Lencke Steiner (odpowiedzialna za kam- panię wyborczą w Bremie)22. Program wyborczy bremeńska FDP uchwaliła 3 marca 2015 r. 29-letnia L. Steiner przedstawiała wyborcom liberałów, jako ludzi otwar- tych, entuzjastycznych i energicznych. W odbywającej się wiosną kampanii wyborczej prowokowała pytaniami: „Szampany dla wszystkich? Kabriolety w komunika-

19 J. Meyer-Wellmann, Im Namen des Liberalismus, „Welt”, 21 września 2014 r., https://www.welt.de/ print/wams/hamburg/article132451228/Im-Namen-des-Liberalismus.html, [odczyt: 10.10.2016]. 20 V. Neu, Bürgerschaftswahl in Hamburg am 15 II 2015 Wahlanalyse Amtliches Endergebnis, http:// www.kas.de/wf/doc/kas_40488-544-1-30.pdf?150319105627, [odczyt: 10.10.2016]; „Bürger- schaftswahl in Hamburg 15 II 2015“, http://www.forschungsgruppe.de/Wahlen/Wahlanalysen/ Newsl_Hamb_2015_1.pdf, [odczyt: 10.10.2016]; Wahl in Hamburg: SPD gewinnt Bürgerschafts- wahl deutlich, 15 lutego 2015 r., http://www.zeit.de/politik/deutschland/2015-02/spd-klarer-wahl- sieger-fdp-klar-afd-knapp-in-buergerschaft, [odczyt: 11.10.2016]. 21 B. Bullwinkel, Freie Demokratische Partei, „Bundeszentrale für politische Bildung“, 15 kwietnia 2015 r., http://www.bpb.de/politik/wahlen/wer-steht-zur-wahl/203475/fdp, [odczyt: 12.10.2016]. 22 M. Fürstenau, FDP: Ein Hoch im Norden, 14 maja 2015, http://www.dw.com/de/fdp-ein-hoch-im- norden/a-18448573, [odczyt: 12.10.2016].

97 Aleksandra Kruk cji publicznej? Prawa obywatelskie według mody? Na czym jej właściwie zależy?”23 Swoimi pomysłami i kreatywnością L. Steiner zdobywała głosy wyborców i ak- ceptację przewodniczącego partii Christiana Lindnera. Wybory odbyły się 10 maja 2015 r. FDP zdobyła 6,6% i weszła do landtagu. FDP w parlamencie reprezentują Rainer W. Buchholz, dr Magnus Buhlert, profesor Hauke Hilz, Julie Kohlrausch, L. Steiner, Peter Zenner. Był to wynik lepszy od oceny postawionej przez wyborców w 2011 r., gdy liberałowie zdobyli tylko 4,2% głosów i znaleźli się w opozycji po- zaparlamentarnej24.

Tabela nr 6. Wyniki FDP w Bremie w wyborach do landtagu. Rok 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 Wynik w % 9,5 3,4 2,5 4,2 6,0 2,4 6,6 Źródło: Ergebnisse der Bürgerschaftswahlen in Bremen, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/bremen.htm, [odczyt: 12.10.2016].

8. Badenia Wirtembergia Liderem liberałów był dr Hans-Ulrich Rülke (FDP/DVP), który rywalizo- wał z Guido Wolfem (CDU), Winfriedem Kretschmannem (Bündnis 90/Zieloni), dr. Nilsem Schmidem. H.-U. Rülke działa w FDP od 1985 r. Jest z wykształ- cenia nauczycielem. Podkreśla, że FDP to partia klasy średniej oraz zwolenni- ków gospodarki rynkowej. W 2009 r., gdy liberałowie weszli do landtagu, objął przewodnictwo frakcji25. Program FDP z Badenii Wirtembergii został uchwalony

23 „Für Bremen und Bremerhaven. Gemeinsames Wahlprogramm der FDP Bremen und der FDP Bre- merhaven zur Bürgerschaftswahl und Wahl zur Stadtverordnetenversammlung 2015 Beschluss des FDP Landesparteitags vom 3 V 2015“, http://www.fdp-bremen.de/backend/uploads/fdp-wahlpro- gramm_2015_fuer_bremen_und_bremerhaven_index.pdf, [odczyt: 12.10.2016]. 24 Bürgerschaftswahl in Bremen. 10 V 2015“, http://www.forschungsgruppe.de/Wahlen/Wahlanalysen/Newsl_Brem_2015_0518.pdf, [odczyt: 12.10.2016]; „Knappe Mehrheit für Rot-Grün, auch FDP und AfD im Parlament“, „Der Tages- spiegel“, 11 maja 2015 r., http://www.tagesspiegel.de/politik/buergerschaftswahl-in-bremen-knappe-mehrheit-fuer-rot-gruen-auch-fdp-und-afd-im-parlament/11759422.html, [odczyt: 12.10.2016]; „Bremen-Wahl Jungunternehmerin verhilft FDP zum Mini-Comeback“, „Spiegel Online“, 10 maja 2015 r., http://www.spiegel.de/politik/deutschland/bremen-wahl-lencke-steiner-verhilft-fdp-zum- wahlerfolg-a-1033102.html, [odczyt: 12.10.2016]; P. Kubiak, Na północy Niemiec nadal zwycięża SPD. Komentarz do wyników wyborów krajowych w Hamburgu (15 lutego) i Bremie (10 maja), „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2015 nr 184. 25 „Die FDP will wieder regieren“, http://www.swr.de/landesschau-aktuell/diewahlbeiuns/bw/die- fdp-will-wieder-regieren/-/id=13075472/did=16870630/nid=13075472/xxwjnj/index.html, [odczyt: 11.10.2016]; „Kandidatencheck mit Hans-Ulrich Rülke (FDP)“, http://www.swr.de/landes-

98 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku już 13 czerwca 2015 r.26 Wybory w Badenii Wirtembergii odbyły się 13 marca 2016 r. Najwięcej głosów zdobyły CDU (27%) i Zieloni (30%), które po wyborach utworzyły rząd. Nie powiódł się rozważany przed wyborami pomysł, by utworzyć rząd koalicji świateł ulicznych (SPD-FDP-Zieloni). Premierem Ba- denii Wirtembergii ponownie został popularny przywódca Zielonych W. Kret- schmann. Liberałowie poprawili wynik i zdobyli 8,3% (12 miejsc w senacie). W landtagu zasiedli Gerhard Aden, Friedrich Bullinger, Andreas Glück, Ulrich Goll, Jochen Haußmann, Klaus Hoher, Jürgen Keck, Timm Kern, Gabriele Reich Gutjahr, Hans-Ulrich Rülke, Erik Schweickert, Nico Weinmann. Jednak wynik FDP był dużo gorszy od rosnącej w siłę w Badenii-Wirtembergii Alternatywy dla Niemiec, która zdobyła 15,1% głosów27.

Tabela nr 7. Wyniki FDP w Badenii Wirtembergii w wyborach do landtagu. Rok 1992 1996 2001 2006 2011 2016 Wynik w % 5,9 9,6 8,1 10,7 5,3 8,3 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Baden-Württemberg, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/baden-wuerttemberg.htm, [odczyt: 12.10.2016].

9. Nadrenia Palatynat Liderem partii w wyborach w Nadrenii Palatynacie był dr Volker Wissing. W wyborach w 2011 r. FDP nie przekroczyła 5% progu poparcia i z wynikiem 4% znalazła się poza parlamentem. FDP uchwaliła program wyborczy 10 paź- dziernika 2015 r. W kampanii wyborczej ważna była nie tylko polityka wobec uchodźców. Dla mieszkańców Nadrenii Palatynatu istotne były też sprawy edukacji, ucyfrowienie, polityka energetyczna i transportowa28. W przeprowadzo-

schau-aktuell/diewahlbeiuns/bw/die-wahl-bei-uns-kandidatencheck-mit-hans-ulrich-ruelke-fdp/-/ id=13075472/did=17005090/nid=13075472/feveee/index.html, [odczyt: 11.10.2016]. 26 „Der nächste Schritt für unser Land. Das Wahlprogramm der Freien Demokraten Baden-Württem- berg zur Landtagswahl 2016 beschlossen auf dem 113. Ord. Landesparteitag in Balingen am 13 VI 2015“, http://www.fdp-bw.de/docs/FDPBW_LW_Programm_2016_druckversion.pdf, [odczyt: 11.10.2016]; 27 V. Neu, Landtagswahl in Baden-Württemberg am 13. März 2016, http://www.kas.de/wf/de/33.44550/, [odczyt: 11.10.2016]; „SPD will keine Deutschlandkoalition, FDP keine Ampel“, „Spiegel Online“, 15 marca 2016 r., http://www.spiegel.de/politik/deutschland/landtagswahlen-2016-spd-lehnt-deutschlandkoalition-in-baden-wuerttemberg-ab-a-1082330.html, [odczyt: 11.10.2016]. 28 „Programm der FDP Rheinland-Pfalz zur Landtagswahl 2016 beschlossen auf dem außerordent- lichen Parteitag in Ransbach-Baumbach am 10 X 2015“, http://www.fdp-rlp.de/sites/default/files/ uploads/2015/12/16/ltwprogramm2016.pdf, [odczyt: 11.10.2016].

99 Aleksandra Kruk nych w Nadrenii Palatynacie 13 marca 2016 r. wyborach liberałom udało się poprawić wynik, ponieważ zagłosowało na nich 6,2% wyborców29. Do landtagu dostali się Helga Lerch, Thomas Roth, Marco Weber, Monika Becker, Corne- lia Willius-Senzer, dr V. Wissing oraz Steven Wink. Chociaż najpierw pojawiła się obawa, że FDP i Zielonych poróżni wizja polityki energetycznej w Nadre- nii Palatynacie, to po wyborach utworzona została koalicja świateł drogowych (SPD-FDP –Zieloni). Szefem rządu została socjaldemokratka Malu Dreyer, a jej zastępcą i ministrem ds. gospodarki, transportu, rolnictwa i uprawy winorośli V. Wissing. Jego resort został określony superministerstwem ze względu na szeroki zakres kompetencji30.

Tabela nr 8. Wyniki FDP w Nadrenii Palatynacie w wyborach do landtagu. Rok 1991 1996 2001 2006 2011 2016 Wynik w % 6,9 8,9 7,8 8,0 4,2 6,2 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Rheinland-Pfalz, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/rheinland-pflaz.htm, [odczyt: 12.10.2016].

10. Saksonia Anhalt Przeprowadzone 13 marca 2016 r. w Saksonii Anhalt wybory przyniosły FDP porażkę. Liberałowie zdobyli tylko 4,9% głosów i nie zdobyli miejsc w parlamencie. Najważniejszymi kandydatami byli: Reiner Haseloff (CDU), Katrin Budde (SPD), Wulf Gallert (Die Linke), Claudia Dalbert (Die Grünen), André Poggenburg (AfD). Natomiast liderem FDP był przewodniczący liberałów w Saksonii Anhalt Frank Sitta, którego poprzedniczką do kwietnia 2015 roku była znana w Polsce Corne- lia Pieper31. Jego kampanii wyborczej towarzyszyło hasło „państwo prawa” zamiast „państwa sił prawicowych”. Pochodzący z Halle i polityk przede wszystkim prote-

29 „Landtagswahl in Rheinland-Pfalz 13 III 2016“, http://www.forschungsgruppe.de/Wahlen/ Wahlanalysen/Newsl_Rhei_2016.pdf, [odczyt: 11.10.2016]; S. Pokorny, Landtagswahl in Rhein- land-Pfalz am 13 III 2016, http://www.kas.de/wf/de/33.44551/, [odczyt: 11.10.2016]. 30 K. Schuler, Es kommt mal wieder auf die FDP an, 14 marca 2016 r., http://www.zeit.de/politik/ deutschland/2016-03/rheinland-pfalz-fdp-ampel, [odczyt: 11.10.2016]; „Landtag Rheinland – Pfalz. FDP bekommt Superministerium in Ampelkoalition“, „Handelsblatt“, 22 kwietnia 2016 r., http://www.handelsblatt.com/politik/deutschland/landtag-rheinland-pfalz-fdp-bekommt-superministerium-in-ampelkoalition/13486074.html, [odczyt: 11.10.2016]. 31 „Landtagswahl 2016 Sachsen-Anhalt. Die Kandidaten“, 10 marca 2016 r.; http://www.focus.de/politik/deutschland/landtagswahl-in-sachsen-anhalt-2016/landtagswahl-2016-sachsen-anhalt-die-kan- didaten_id_5330672.html, [odczyt: 12.10.2016]; „Landtagswahl 2016. Porträt: FDP“, http://www. mdr.de/sachsen-anhalt/landtagswahl/fdp-portraet-landtagswahl100.html, [odczyt: 12.10.2016].

100 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku stował przeciwko wzrostowi poparcia Alternatywy dla Niemiec i jego strategia nie powiodła się. Wynik wyborów pokazywał sukces Alternatywy dla Niemiec, która z wynikiem 24,2% głosów była zajęła drugie miejsce po CDU. Próg 5% głosów przekroczyli Die Linke (30%), SPD (16%) oraz Zieloni 5,2%. Po wyborach utworzony został rząd CDU, SPD i Bündnis 90/Zieloni, a premierem został dr Reiner Haseloff32.

Tabela nr 9. Wyniki FDP w Saksonii Anhalt w wyborach do landtagu. Rok 1990 1994 1998 2002 2006 2011 2016 Wynik w % 13,5 3,6 4,2 13,3 6,7 3,8 4,9 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen in Sachsen-Anhalt, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/sachsen-anhalt.htm, [odczyt: 12.10.2016].

11. Meklemburgia-Pomorze Przednie Po 1990 r. FDP uczestniczyła we wszystkich wyborach do parlamentu w Schwe- rinie. W 1990 r. z wynikiem 5,5% miała reprezentację w landtagu, ale w 1994, 1998 i 2002 r. liberałowie znaleźli się poza landtagiem, bo zdobyli mniej niż 5% głosów. Położenie FDP poprawiło się w 2006 r., gdy zagłosowało na nich 9,6% uprawnio- nych do głosowania Meklemburczyków. Tego sukcesu nie udało się FDP powtórzyć w 2011 r., ponieważ liberałowie zdobyli tylko 2,8% głosów. Przed zaplanowanymi na 4 września 2016 r. wyborami sytuacja FDP była trudna. Liberalny program w jednym z biedniejszych krajów związkowych nie cieszył się poparciem. Obywatele byli zawiedzeni zarówno sytuacją w regionie, jak i polityką kanclerz Angeli Merkel. Na fali protestu przeciwko polityce migracyjnej pani kanclerz głosy partiom wcześniej zasiadającym w landtagu odbierali politycy z AfD. Chociaż przewodniczącym FDP w Meklemburgii Pomorzu Przednim jest René Domke, to liderką FDP w wyborach była pochodząca z Francji Cécile Bonnet-Weidhof, która działa w FDP od 2012 r. Pani polityk otrzymała, podobnie jak K. Suding, poparcie przewodniczącego partii Ch. Lindnera. Aczkolwiek C. Bonnet-Weidhof nie należy do grona słynnych „anio-

32 V. Neu, S. Pokorny, Landtagswahl in Sachsen-Anhalt am 13 III 2016. Wahlanalyse Amtliches Endergebnis, http://www.kas.de/wf/de/33.44553/, [odczyt: 11.10.2016]; M. Machowecz, Sach- sen-Anhalt: Und weg bist du, 23 marca 2016 r., „Die Zeit“, http://www.zeit.de/2016/14/sachsen-anhalt-landtagswahl-niederlage-kandidaten-spd-cdu-fdp-afd, [odczyt: 11.10.2016]; P. Kubiak, Będą nowe koalicje – komentarz do wyników wyborów krajowych w Badenii-Wirtembergii, Nadrenii-Pa- latynacie i Saksonii-Anhalt, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2016 nr 227; R. Bingener, Wahl in Sachsen-Anhalt. Die FDP als Alternative zur AfD, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 17 lutego 2016 r., http://www.faz.net/aktuell/politik/wahl-in-sachsen-anhalt/fdp-als-gegenpol-zur-afd-bei- sachsen-anhalt-landtagswahl-2016-14073884.html, [odczyt: 12.10.2016].

101 Aleksandra Kruk

łów”33 przewodniczącego, którymi są K. Suding, L. Steiner oraz Nicola Beer, to udało jej się zaistnieć na scenie partyjnej Meklemburgii Pomorza Przedniego. Jej najważniejszymi oponentami byli od 2008 r. premier rządu Meklemburgii Pomorza Przedniego Erwin Sellering (SPD) oraz Lorenz Caffier (CDU). C. Bonnet-Weidhof i w kampanii wyborczej pytała wyborców, akcentując swoje korzenie, w języku francuskim „Czy chcecie mnie w senacie?” („Voulez-vous Landtag avec moi?)34. W programie wyborczym liberałów kluczowym słowem była „szansa”. Liberałowie postulowali, że poprzez rozwój oświaty, aktywność społeczną oraz przedsiębior- czość można dążyć do polepszenia sytuacji landu i jej mieszkańców35. W następ- stwie przeprowadzonych wyborów SPD otrzymała 30% głosów, CDU 19%, Die Linke 13%, Zieloni 4,8%, NPD 3%, FDP 3%, a AfD aż 21%36.

Tabela nr 10. Wyniki FDP w Meklemburgii-Pomorzu Przednim w wyborach do landtagu. Rok 1990 1994 1998 2002 2006 2011 2016 Wynik w % 5,5 3,8 1,6 4,7 9,6 2,8 3,0 Źródło: Ergebnisse der Landtagswahlen inMecklenburg-Vorpommern, http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/mecklenburg.htm, [odczyt: 12.10.2016].

12. Berlin Po zjednoczeniu Niemiec do berlińskiej FDP przynależało około 8 tysięcy ludzi, którymi przewodzili początkowo Carola von Braun, Günter Rexrodt, Wolf-Rainer Cario i Werner Riedel. W wyniku wyborów do landtagu FDP zdobyła 18 mandatów. Jednak w wyborach przeprowadzonych w 1995 r. i 1999 r. FDP nie przekroczyła w Berlinie 5% progu wyborczego i pozostawała w opozycji pozaparlamentarnej. FDP straciła w 1994 r. poparcie w Berlinie w wyniku tzw. „afery Figaro”, gdy C. von Stern

33 Drei Engel für Lindner, „Gala“, 4 II 2015, http://www.gala.de/stars/news/lencke-steiner-katja-suding-nicola-beer-drei-engel-fuer-lindner_1208058.html, [odczyt: 12.10.2016]. 34 T. Heimbach, Diese Französin soll die FDP wiederbeleben, „Welt“, 30 sierpnia 2016 r., https:// www.welt.de/politik/deutschland/article157904553/Diese-Franzoesin-soll-die-FDP-wiederbeleben.html, [odczyt: 12.10.2016]. 35 Land der Chancen. Landtagswahlprogramm 2016, https://www.fdp-mv.de/wahl-2016/wahlprogramm, [odczyt: 12.10.2016]. 36 Landtagswahl in Mecklenburg-Vorpommern. Alle Ergebnisse, 5 września 2016 r., http://www.spiegel.de/politik/deutschland/landtagswahl-in-mecklenburg-vorpommern-2016-alle -ergebnisse-a-1107978.html, [odczyt: 12.10.2016]; P. Kubiak, Kolejny sukces Alternatywy dla Nie- miec. Komentarz do wyników wyborów krajowych w Meklemburgii-Pomorzu Przednim, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2016 nr 268.

102 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku opłaciła rachunki za wizyt u fryzjera z pieniędzy partyjnych. Wydarzenie to spowo- dowało spory wśród liberałów. C. von Stern została odsunięta od władzy w partii i za- stąpiona przez G. Rexrodta. W 1996 r. przywództwo w berlińskiej FDP przejął Martin Matz, którego program zmiany pokoleniowej nie zyskał poparcia. Jego następca, Rolf -Peter Lange także nie poprawił wizerunku FDP, która w wyborach w 1999 r. znowu nie dostała się do landtagu. Kolejna zmiana władzy nastąpiła w 2000 r. Przywódcą został popierany przez Guido Westerwellego G. Rexrodt. Berlińska FDP w 2001 roku przezwyciężyła kryzys i uzyskawszy 9,9% poparcia znalazła się w landtagu. Był to szczyt poparcia dla liberałów w Berlinie po zjednoczeniu Niemiec. G. Rexrodt miał doświadczenie w prowadzeniu kampanii wyborczych. Jego propozycja, by hasłem kampanii w Berlinie był slogan „Rexrodt zamiast czerwono-czerwoni” przekonała wyborców. Podczas gdy FDP w 2006 r. zdobyła 7,6% głosów, to w 2011 r. odnotowa- ła 1,8% poparcia, co stanowiło jej najsłabszy rezultat37. Zadaniem opatrzonego tytułem „Plan B.” programu wyborczego berlińskich li- berałów było przezwyciężenie niepowodzenia z 2011 r. Liderem kampanii wyborczej w Berlinie został trzydziestotrzyletni Sebastian Czaja, którego bratem jest czterdzie- stoletni Mario Czaja z CDU. Kandydaturę S. Czaji wspierał przewodniczący FDP Ch. Lindner38. 18 września 2016 berlińscy liberałowie zdobyli 6,7% głosów, podczas gdy SPD 21,6%, CDU 17,6%, Die Linke 15,6%, Zieloni15,2%, a AfD 14,2%39.

Tabela nr 11. Wyniki FDP w Berlinie w wyborach do landtagu. Rok 1990 1995 1999 2001 2006 2011 2016 Wynik w % 7,1 2,5 2,2 9,9 7,6 1,8 6,7 Źródło: Ergebnisse der Abgeordnetenhauswahlen in Berlin (bis 1989 West-Berlin), http://www.wahlrecht.de/ergebnisse/berlin.htm, [odczyt: 12.10.2016].

37 J. Dittberner, Die FDP in Berlin, w: Parteien in Berlin, red. Ch. Junge, J. Lempp, Berlin Branden- burg 2007, s. 141 – 148. 38 J. Friese, Kann dieser Mann Berlin die „Frischzellenkur“ geben?, „Welt“, 13 września 2016 r., https://www.welt.de/politik/deutschland/article158085956/Kann-dieser-Mann-Berlin-die-Frisch- zellenkur-geben.html, [odczyt: 12.10.2016]; L. Rosenfelder, Brüderrivalität in der Politik. Wer ist der Stärkere?, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, 12 września 2016 r., http://www.faz.net/aktuell/ politik/portraets-personalien/cdu-oder-fdp-mario-oder-sebastian-czaja-14429132.html, [odczyt: 12.10.2016]. 39 P. Kubiak, Koniec koalicji SPD-CDU w stolicy Niemiec. Komentarz do wyników wyborów krajowych w Berlinie, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2016 nr 270; V. Neu, S. Pokorny, Abgeord- netenhauswahl in Berlin am 18 IX 2016. Wahlanalyse zum vorläufigen Endergebnis, http://www. kas.de/wf/de/33.46413/, [odczyt: 12.10.2016]; „Die FDP feiert in der Hauptstadt ein Comeback“, Süddeutsche Zeitung“, 19 września 2016 r., http://www.sueddeutsche.de/politik/fdp-zurueck-in- der-hauptstadt-1.3168396, [odczyt: 12.10.2016].

103 Aleksandra Kruk

13. Podsumowanie Trudna sytuacja FDP w krajach związkowych RFN po 2013 r. była spowodo- wana przede wszystkim nieobecnością ugrupowania (pierwszy raz w historii po- wojennych Niemiec) w Bundestagu. Liberałowie stracili w wyniku wyborów federalnych arenę artykułowania przekonań politycznych i możliwość uczestniczenia w procesie legislacyjnym. Swoją pozycję na niemieckiej scenie partyjnej starali się bronić po 2013 r. walcząc o miejsca w parlamentach krajów związkowych. Wyniki FDP w kampaniach wyborczych wynikały z toczonych debat na temat problemów w polityce wewnętrznej i międzynarodowej. Niepowodzenia FDP we wschodnich krajach związkowych wiązały się ze wzrostem poparcia nowego ugrupowania na niemieckiej scenie partyjnej, tj. Alternatywy dla Niemiec. Ponadto słabość FDP wynikała z odrzucenia przez część wcześniejszych zwolenników partii liberalizmu gospodarczego. Pod wpływem społecznego dyskursu o problemach gospodarczych Europy, trudnościach wynikających z polityki imigracyjnej kanclerz Merkel oraz osłabienia federalnych struktur FDP liderom partii było trudno zabiegać o głosy wy- borców. Wszystkie kampanie wyborcze po 2013 roku zostały wsparte przez prze- wodniczącego FDP, Christiana Lindnera. Dominującą rolę w kampaniach wyborczych odegrali Jörg Uwe Hahn (Hesja), Holger Zastrow (Saksonia), Andreas Büttner i Gregor Beyer (Brandenburgia), Uwe Barth (Turyngia), Katja Suding (Hamburg), Lencke Steiner (Brema), Hans-Ulrich Rülke (Badenia Wirtembergia), Volker Wis- sing (Nadrenia Palatynat), Frank Sitta (Saksonia Anhalt), Céline Bonnet-Weidhof (Meklemburgia Pomorze Przednie) oraz Sebastian Czaja (Berlin). Ważnymi temata- mi, które wpływały na tracenie przez FDP poparcia społecznego była polityka imi- gracyjna kanclerz A. Merkel oraz skutki kryzysu gospodarczego w Europie. W wyborach, które odbywały się po 2013 roku, dużą rolę odegrały kobiety – K. Suding, L. Steiner, N. Beer oraz C. Bonnet—Weidhof.

Bibliografia: • Bojenko-Izdebska E., Przemiany w Niemczech Wschodnich 1989-2010. Poli- tyczne aspekty transformacji, Kraków 2011. • Bojenko-Izdebska E., „Wschód głosuje inaczej” – preferencje wyborcze w nowych krajach federacji po 1990 roku, „Przegląd Zachodni”, 2014 nr 1. • Dittberner J., Die FDP in Berlin, w: Parteien in Berlin, red. Ch. Junge, J. Lempp, Berlin – Brandenburg 2007. • Illing F., Auf dem Weg zur etablierten Partei? Wahlanalyse, Organisation, Pro- grammatik und Strategie der sächsischen FDP seit 1990, Chemnitz 2011. • Kruk A., Wolna Partia Demokratyczna po zjednoczeniu Niemiec (1990-2013), Zielona Góra 2015.

104 FDP w wyborach w krajach związkowych Republiki Federalnej Niemiec po 2013 roku

• Kruk A., Wybory w Niemczech w 2009 r. Program i profil polityczny II rządu Angeli Merkel. Zarys informacyjny, w: Polska i Niemcy w Europie. Przyczynki z dziedziny kultury, polityki i historii współczesnej, red. L. Meissner, M. Wilk, Łódź 2012. • Kubiak P., Alternatywa dla Niemiec rośnie w siłę! Komentarz do jesiennych wyników wyborów do parlamentów krajowych Saksonii, Turyngii i Branden- burgii, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2014 nr 170. • Kubiak P., Będą nowe koalicje – komentarz do wyników wyborów krajowych w Badenii-Wirtembergii, Nadrenii-Palatynacie i Saksonii-Anhalt, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2016 nr 227. • Kubiak P., Kolejny sukces Alternatywy dla Niemiec. Komentarz do wyników wyborów krajowych w Meklemburgii-Pomorzu Przednim, „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2016 nr 268. • Kubiak P., Koniec koalicji SPD-CDU w stolicy Niemiec. Komentarz do wyni- ków wyborów krajowych w Berlinie, „Biuletyn Instytutu Zachodniego” , 2016 nr 270. • Kubiak P., Na północy Niemiec nadal zwycięża SPD. Komentarz do wyników wyborów krajowych w Hamburgu (15 lutego) i Bremie (10 maja), „Biuletyn Instytutu Zachodniego”, 2015 nr 184. • Neu V., Bürgerschaftswahl in Hamburg am 15 II 2015 Wahlanalyse Am- tliches Endergebnis, http://www.kas.de/wf/doc/kas_40488-544-1-30. pdf?150319105627, [odczyt: 10.10.2016]. • Neu V., Landtagswahl in Baden-Württemberg am 13. März 2016, http://www. kas.de/wf/de/33.44550/, [odczyt: 11.10.2016]. • Neu V., Landtagswahl in Sachsen am 31 VIII 2014. Wahlanalyse. End- gültiges Wahlergebnis, http://www.kas.de/wf/doc/kas_38698-544-1-30. pdf?150923102941, [odczyt: 9.10.2016]. • Neu V., Landtagswahl in Thüringen am 14 IX 2014.Wahlanalyse. End- gültiges Wahlergebnis, http://www.kas.de/wf/doc/kas_38813-544-1-30. pdf?151008155652, [odczyt: 12.10.2016]. • Neu V., Pokorny S., Abgeordnetenhauswahl in Berlin am 18 IX 2016. Wahla- nalyse zum vorläufigen Endergebnis, http://www.kas.de/wf/de/33.46413/, [odczyt: 12.10.2016]. • Neu V., Pokorny S., Landtagswahl in Sachsen-Anhalt am 13 III 2016. Wahla- nalyse Amtliches Endergebnis, http://www.kas.de/wf/de/33.44553/ [odczyt: 11.10.2016].

105 Aleksandra Kruk

• Pokorny S., Landtagswahl in Hessen am 22.09.2013. Wahlanalyse Berlin 1 X 2013, Konrad Adenauer Stiftung, http://www.kas.de/wf/doc/kas_35567-544-1- 30.pdf?151008155745 [odczyt: 7.10.2013]. • Pokorny S., Landtagswahl in Rheinland-Pfalz am 13 III 2016, http://www.kas. de/wf/de/33.44551/, [odczyt: 11.10.2016]. • Treibel J., Die FDP. Prozesse innerparteilicher Führung 2000-2012, Duisburg – Essen 2013.

106 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Liliana Węgrzyn-Odzioba UMCS w Lublinie [email protected]

Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej Selected youth exchange programs in the Visegrad Group countries

Streszczenie: W 1991 roku powstało nieformalne forum obejmujące Polskę, Węgry i Czechosłowację określane jako Grupa Wyszehradzka. W roku 2000 utworzono jedyną formalną strukturę Grupy Wyszehradzkiej – Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, którego celem jest finansowe wspieranie inicjatyw dotyczących współpracy kulturalnej, wymiany naukowej, badań naukowych i współpracy w dziedzinie edukacji, wymiany młodzieży, współpracy przygranicznej oraz turystyki. Zarówno ta, jak i inne inicjatywy niewątpliwie pozostają w cieniu kolejnych edycji unijnego programu ERASMUS, tym niemniej warto analizując rozwój współpracy i wymiany młodzieży w ramach Grupy Wyszehradzkiej pamiętać o innych projektach, które wzmacniają ten obszar (Fundusz Królowej Jadwigi, Comenius, Europa dla Obywateli). W artykule podjęte zostaną zatem wątki dotyczące znaczenia programów wymiany młodzieży na szczeblu ogólnoeuropejskim w odniesieniu do państw V4, ze szczególnym uwypukleniem udziału w tych programach Polski. Podjęta zostanie próba uchwycenia specyfiki tej współpracy i analiza możliwości wzmocnienia działań podejmowanych na rzecz zbliżenia na płaszczyźnie kulturalnej i edukacyjnej. Słowa kluczowe: Erasmus, Comenius, wymiany studenckie Summary: Year 1991 brought a new, informal, forum onto political arena, the Visegrad Group, encompassing Poland, Hungary and Czechoslovakia. Activities in this field paved the way to create new original solutions, resulting in International Visegrad Fund created in 2000, the only formal structure of Visegrad. The main aims of International Visegrad Fund are to provide financial support of common cultural, scientific and educational projects, youth exchan- ges, cross-border projects and tourism promotion. This initiative, but also other programs, undoubtedly remain in the shadow of the next edition of ERASMUS program. However, the development of cooperation and youth exchange within the Visegrad Group within other projects, including Queen Jadwiga Fund, Comenius, Europe for Citizens are also worth mentioning. Therefore, this article will analyze in detail the meaning of youth exchange programs at European level with regard to V4 countries, with particular emphasis on Poland. Moreover, this study will explore the specificity of this collaboration and the possibility of strengthening actions aiming at closer collaboration in the area of culture and education. Keywords: Erasmus, Comenius, Students mobility

107 Liliana Węgrzyn-Odzioba

1. Wstęp Przemiany ustrojowo-społeczne w państwach Europy Środkowo – Wschodniej rozerwały dotychczasowe więzi łączące państwa Układu Warszawskiego, ale nie za- niechano współpracy w ramach regionu wprowadzając ją na nowe tory. W 1991 roku powstało nieformalne forum obejmujące Polskę, Węgry i Czechosłowację określane jako Grupa Wyszehradzka (V4)1. Gremium to w początkowym okresie skupiało się na kwestiach współpracy i integracji państw regionu z NATO i strukturami europejskimi. Pomimo częstych deklaracji dotyczących kooperacji i wzajemnego wspierania się w realizacji celów wyraźnie było widać, że politycy tych państw nie mówią jednym głosem i brak jest wypracowanych wspólnych stanowisk w odniesieniu do środowiska międzynarodowego. Również na płaszczyźnie relacji społecznych wy- raźnie zaznaczał się rozdźwięk między deklaracjami polityków a zainteresowaniem obywateli tą problematyką. Tym niemniej poprzez udział w procesach integracji ze strukturami europejskimi pojawiły się w dyskusjach na forum Grupy Wyszehradz- kiej wątki związane z wykorzystaniem wypracowanej w ramach Unii Europejskiej współpracy na płaszczyźnie kulturalnej i edukacyjnej. Poprzez aktywizację na tym polu zaczęto budować oryginalne rozwiązania wiążące państwa tego regionu i tak w roku 2000 utworzono jedyną formalną strukturę Grupy Wyszehradzkiej – Mię- dzynarodowy Fundusz Wyszehradzki, którego celem jest finansowe wspieranie inicjatyw dotyczących współpracy kulturalnej, wymiany naukowej, badań naukowych i współpracy w dziedzinie edukacji, wymiany młodzieży; współpracy przygranicznej oraz turystyki. Zarówno ta, jak i inne inicjatywy niewątpliwie pozostają w cieniu kolejnych edycji unijnego programu ERASMUS, tym niemniej warto analizując rozwój współpracy i wymiany młodzieży w ramach Grupy Wyszehradzkiej pamię- tać o innych projektach, które wzmacniają ten obszar. W artykule podjęte zostaną zatem wątki dotyczące znaczenia programów wymiany młodzieży na szczeblu ogólnoeuropejskim w odniesieniu do państw V4, a także wybrane inne programy których celem jest integracja społeczna w omawianym regionie. W sposób szczególny zostanie uwypuklony udział Polski w różnych inicjatywach ponieważ jest ona bardzo aktywnym uczestnikiem programów o profilu edukacyjno-kulturalnym. Podjęta zostanie próba uchwycenia specyfiki tej współpra- cy oraz analizy możliwości wzmocnienia działań podejmowanych na rzecz zbliżenia na tej płaszczyźnie. Przy omawianiu tematyki wymiany młodzieży nie można zapo- mnieć również o inicjatywach związanych z rozwojem współpracy na szczeblach samorządu terytorialnego, w których wymiana młodzieży nie jest co prawda traktowana jako pierwszoplanowa, ale funkcjonuje na wszystkich poziomach nauczania.

1 Od 1 stycznia 1993 roku w związku z rozpadem Czechosłowacji oddzielnie na Czechy i Słowację.

108 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Specyficzne formy tej wymiany połączone z goszczeniem obcokrajowców w domach osób uczestniczących w wymianach tworzyły podstawy dla wprowadzania kompetencji międzykulturowych na poziomie społeczności lokalnych. Rozwój projektów o charakterze kulturalnym i edukacyjnym związanych mię- dzy innymi z wymianą młodzieży może być wpisany w szerszy kontekst przemian społecznych w regionie środkowoeuropejskim. Do nowych wątków należy problem migracji, zarówno w odniesieniu do migrujących obywateli własnych państw, jak i przybyszów z często odległych kulturowo regionów. Związana z tym problematyka rozwijana jest również w systemach edukacyjnych poszczególnych państw Gru- py Wyszehradzkiej jako edukacja międzykulturowa. Kolejnym tematem jest wątek związany z tożsamością narodową/regionalną, a w kontekście integracji w ramach Unii Europejskiej tożsamością europejską w zderzeniu z odradzającymi się również w państwach Grupy Wyszehradzkiej tendencjami nacjonalistycznymi2. W intencji decydentów unijnych możliwości poznania i otwarcia społeczeństw stanowią war- tość uwzględnioną chociażby w stwierdzeniu „zjednoczona w różnorodności”. Do lat dziewięćdziesiątych XX wieku w państwach Grupy Wyszehradzkiej migranci byli zjawiskiem marginalnym. Nawet po akcesji do Unii Europejskiej Polska, obok Rumunii, Bułgarii, Litwy i Łotwy, jest państwem o niewielkim od- setku imigracyjnym. Według danych Eurostatu za rok 2010 zarówno w Polsce, jak i na Słowacji, żyło poniżej 2% obcokrajowców3. W państwach Europy Zachodniej po II wojnie światowej, a zwłaszcza od przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdzie- siątych XX wieku problem migrantów narastał i w związku z tym rozwinięto w wielu państwach różne programy mające na celu poradzenie sobie ze wzrastającym multikulturalizmem społeczeństw. Państwa Europy Środkowej i Wschodniej zostały wrzucone na głęboką wodę „wielokulturowości” i musiały podjąć próby radzenia sobie z rzeczywistością niejako ad hoc. Poprzez programy w których istotą jest mo- bilność młodzieży rozwijają się również kompetencje międzykulturowe mające kluczowe znaczenie dla rozwoju współczesnych stosunków w Europie oraz utrzymania jedności europejskiej. Dlatego udział obywateli państw V4 w tego typu inicjaty-

2 Więcej na temat powiązań między rozwijaniem programu Erasmus a tematyką tożsamości europejskiej, K. Mitchell, Student mobility and European Identity: Erasmus Study as a civic experience?, “Journal of Contemporary European Research”, 2012 vol. 8, issue 4. http://www.jcer.net/index.php/jcer/article/viewFile/473/369, [odczyt: 25.11.2014]. 3 W niniejszej pracy wykorzystano materiały opublikowane w artykule autorki: Nowa wielokultu- rowość w państwach Europy Środkowo-Wschodniej jako wyzwanie dla edukacji międzykulturowej (na przykładzie Polski), w: Europa Środkowa i Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar społeczny, red. H. Chałupczak, M. Pietraś, E. Pogorzała, Zamość 2013, s. 465 – 481 oraz Współpraca partnerska miast i gmin. Świdnik – Aalten – Svidnik, w: Miasta, aglomeracje, metropolie w nurcie globalnych przemian, red. K. Kuć- Czajkowska, M. Sidor, Lublin 2014, s. 241 – 257.

109 Liliana Węgrzyn-Odzioba wach, obok niewątpliwych korzyści związanych z rozwojem kompetencji języko- wych oraz możliwości poznania najnowocześniejszych technologii i uczestniczenia w innowacyjnych projektach badawczych, stwarza warunki do kształtowania nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego.

2. Mobilność na poziomie akademickim W przypadku Polski należy zwrócić uwagę na zwiększający się każdego roku odsetek młodych obcokrajowców podejmujących naukę na uczelniach wyższych. Obecność, niekiedy krótkotrwała przedstawicieli innych nacji prowadzi do konkluzji, że rozwój kompetencji międzykulturowych i przygotowanie społeczeństwa na odbiór takich osób jest konieczny4. W roku akademickim 2013/2014 ich liczba wy- niosła 36 tysięcy, wobec 6,6 tysięcy osób w roku 2000/2001, czy 4,3 tysięcy w roku akademickim 1990/1991. Najwięcej cudzoziemców studiowało na uniwersytetach – 8,8 tysięcy osób i na uniwersytetach medycznych – 5,4 tysięcy osób. Największym powodzeniem wśród studentów cudzoziemców cieszyły się kierunki ekonomiczne i administracyjne – 9,7 tys. osób, medyczne – 6,8 tys., społeczne – 4,5 tys., humani- styczne – 2,8 tys.5 Najliczniejszą grupę cudzoziemców studiujących w Polsce stanowili studenci z Europy – łącznie 29,2 tys. osób (81,1%), w tym głównie z Ukrainy – 15,1 tys. (42,0%) i Białorusi – 3,7 tys. (10,3%)6. Obcokrajowców studiujących w Polsce można podzielić na kilka kategorii. Są to: – osoby pochodzenia polskiego podejmujące studia w Polsce (głównie z państw dawnego ZSRR, Stanów Zjednoczonych7),

4 Na Uniwersytecie Marii Curie Skłodowskiej studiuje obecnie duża grupa studentów pochodzenia ukraińskiego. Na poziomie publicystycznym rozpoczęto niedawno dyskusję dotyczącą antagoni- zmów między studentami polskimi a ukraińskimi. Zob.: http://lublin.gazeta.pl/lublin/1,48724,17079687,_W_pogoni_za_studentem_uczelnie_troche_sie_ pozapominaly_.html#LokLubTxt, [odczyt: 5.12.2014]. 5 Por.: Szkoły wyższe i ich finanse 2014, Warszawa 2015, s. 117, stat.gov.pl/download/gfx/portalinformacyjny/pl/.../2/.../szkoly_wyzsze.pdf, http://www.studencka- marka.pl/serwis.php?s=73&pok=2060, [odczyt: 31.01.2016]. 6 Tamże. 7 Tematykę tą podejmowali w ostatnich latach: O. i J. Gorbaniukowie, Świadomość narodowa mło- dzieży polskiego pochodzenia z byłego ZSRR studiującej w Polsce, Lublin, 2002; Mniejszość polska na rozdrożu. Studenci i absolwenci uczelni polskich pochodzący z Litwy, Białorusi i Ukrainy, red. R. Wyszyński, Warszawa 2005, E. Nowicka, S. Łobodziński, Gość w dom. Studenci z krajów Trzeciego w Polsce, Warszawa 1993, G. Zarzycka, Dyskurs prasowy o cudzoziemcach. Na podstawie tekstów o łódzkiej Wieży Babel i osobach czarnoskórych, Łódź 2006, C. Żołędowski, Studen- ci zagraniczni w Polsce. Motywy przyjazdu, ocena pobytu, plany na przyszłość, Warszawa 2010, M. Gońda, Cudzoziemcy polskiego pochodzenia podejmujący studia w Polsce. „Powrót do macierzy” czy pragmatyczny wybór, Warszawa 2012.

110 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

– osoby uczestniczące w programie Erasmus i innych programach edukacyjnych, których pobyt jest krótki (jeden lub dwa semestry), – grupy studentów pochodzących z państw Europy Wschodniej (głównie z Bia- łorusi i Ukrainy, z powodów politycznych, z nadzieją na możliwość pozostania lub przeniesienia się do Europy Zachodniej), – osoby z państw Europy Zachodniej lub spoza Europy które przyjechały na studia do Polski z innych względów (np. zarówno Skandynawowie, jak i Hindusi wybierają polskie uczelnie medyczne).

2.1. Erasmus Program Erasmus w ramach państw Wspólnot Europejskich funkcjonował od 1987 roku, natomiast Polska uczestniczy w nim od roku akademickiego 1998/19998. W latach 1995-2006 Erasmus wchodził w skład wspólnotowego programu Socra- tes, od roku akademickiego 2007/2008 był częścią programu „Uczenie się przez całe życie” (LLP – the Lifelong Learning Programme9), przewidzianego na lata 2007–201310. Od 1 stycznia 2014 roku program ten został zastąpiony programem Erasmus+ z perspektywą budżetową na lata 2014- 202011. Program przygotowany jest dla uczelni, studentów i pracowników, a od niedawna również przedsiębiorstw12.

8 W 1974 roku miało miejsce spotkanie przedstawicieli Stowarzyszenia Uniwersytetów Europej- skich z rektorami wybranych uczelni z państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Ze strony polskiej reprezentowany był Uniwersytet Warszawski. Pojawiła się propozycja, aby pod egidą UNESCO rozwijać program wymiany studentów z państwami bloku wschodniego. Program ten nie został uruchomiony, Erasmus w Polsce, Polska w Erasmusie, red. M. Członkowska- Naumiuk, A. Samel, Warszawa 2012, s. 21. 9 W skład tego programu wchodziły również jego programy sektorowe – Erasmus, Leonardo da Vinci, Comenius i Grundtvig), akcję Jean Monnet, program „Młodzież w działaniu” oraz pięć innych programów (m.in. Erasmus Mundus i Tempus). 10 Historia programu Erasmus opisana jest między innymi w pracy Erasmus w Polsce, Polska w Erasmusie, znajdują się tam między innymi fragmenty wspomnień Sofia Corradi, włoska specjalistka w dziedzinie edukacji i od lat sześćdziesiątych inicjatorka rozwijania współpracy w tej dziedzinie. http://www.erasmus. org.pl/sites/erasmus.org.pl/files/publikacje/Erasmus%20w%20Polsce,%20Polska%20w%20Erasmu- sie.%20Publikacja%20wydana%20z%20okazji%2025-lecia%20programu.pdf, [odczyt: 30.11.2014]. 11 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1288/2013 z dnia 11 grudnia 2013 r. ustanawiające „Erasmus+”: unijny program na rzecz kształcenia, szkolenia, młodzieży i sportu, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2013:347:0050:0073:PL:PDF, [odczyt: 16.02.2016]. 12 28 państw Unii Europejskiej, 3 państwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego: Islandia, Lichten- stein, Norwegia, Szwajcaria i jako państwo kandydujące Turcja oraz wiele innych państw tak zwanych partnerskich których udział jest związany ze spełnieniem określonych kryteriów, http://erasmusplus.org.pl/o-programie/uczestnicy-programu/, [odczyt: 12.02.2016].

111 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Z jego stypendiów skorzystało do końca 2013 roku około 3 milionów studentów a prognozuje się, że do 2020 roku liczba ta zwiększy się o kolejny milion. Jego najbardziej widocznym efektem jest wymiana studentów i pracowników realizowana w systemie wymiany okresowej od trzech miesięcy do roku na studia w zagranicznej uczelni lub na praktykę w zagranicznym przedsiębiorstwie, instytucji lub organizacji. Ogółem w roku 2013/14 ponad 4900 uczelni europejskich było zaangażowanych w ten program. Jednocześnie szacuje się, że do 2020 roku 20% wszystkich osób kończących studia w ramach Europejskiego Obszaru Edukacyjnego będzie miało za sobą studia za granicą13. Głównym celem programu jest zmniejszenie odsetka osób przedwcześnie koń- czących naukę do poziomu poniżej 10% i zwiększenie odsetka osób z wyższym wykształceniem do co najmniej 40% do 2020 roku14. W dziedzinie szkolnictwa wyż- szego w ramach programu Erasmus+ wspierane są następujące główne akcje ukie- runkowane na współpracę z krajami partnerskimi: międzynarodowa mobilność po- szczególnych osób w celu uzyskania punktów zaliczeniowych oraz wspólne studia magisterskie Erasmus Mundus (w ramach Akcji 1) promujące mobilność osób uczą- cych się i kadry z krajów partnerskich i wyjazdy do tych krajów; projekty z zakresu budowania potencjału w szkolnictwie wyższym (w ramach Akcji 2) promujące współpracę i partnerstwa, które mają wpływ na modernizację i umiędzynarodowie- nie instytucji i systemów szkolnictwa wyższego w krajach partnerskich, ze szcze- gólnym uwzględnieniem państw partnerskich sąsiadujących z UE; wsparcie dialogu politycznego (w ramach Akcji 3) za pośrednictwem sieci ekspertów do spraw reformy szkolnictwa wyższego w krajach partnerskich sąsiadujących z UE, międzynaro- dowego stowarzyszenia absolwentów, dialogu politycznego z państwami partnerskimi oraz międzynarodowych imprez mających na celu zwiększanie atrakcyjności i promocję; działania „Jean Monnet” mające na celu inspirowanie nauczania, badań i dyskusji w dziedzinie studiów dotyczących Unii Europejskiej na całym świecie15.

13 Komisja Europejska, On the way to ERASMUS+. A Statistical Overview of the ERASMUS Programme in 2011-12, s. 8, http://ec.europa.eu/education/library/reports/erasmus1112_en.pdf, [odczyt: 28.11.2014]. 14 Erasmus+, przewodnik po programie, http://ec.europa.eu/programmes/erasmus-plus/documents/ erasmus-plus-programme-guide_pl.pdf, [odczyt: 16.02.2016]. 15 Erasmus+, przewodnik…, s. 10.

112 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Wykres nr 1. Ogólna liczba studentów uczestniczących w programie Erasmus w latach 1987/88 – 2012/13.

Źródło: European Commission, Erasmus programme in 2011-12: the figures explained, Brus- sels, 8 July 2013, http://europa.eu/rapid/press-release_MEMO-13-647_en.htm, [odczyt: 28.11.2014].

W roku 2012/13 Polska (16221 osób) i Czechy (7299 osób) znalazły się odpowiednio na 5 i 10 miejscu w Unii Europejskiej pod względem liczby studentów wy- syłanych na granicę16. Do Polski przyjechało w 2013 roku 10772 studentów co daje siódmą pozycję wśród państw Unii Europejskiej pod względem liczby przyjęć obcych studentów17. W ramach publikacji Erasmus w Polsce, Polska w Erasmusie. 25 lat Era- smusa w Polsce zwrócono uwagę, że w ramach wymiany do państw z którymi rozpo- częto formalną współpracę po 2004 roku najwięcej wyjazdów zanotowano do Czech (2661 osób), Słowacji (1183), Węgier (1083). Na przestrzeni lat 1998/99–2012/13 Polskę wybrało 1262 studentów z Czech i jest to ogółem najliczniejsza grupa wśród państw V4, natomiast w roku 2012/13 do Polski przyjechało 240 studentów ze Słowa- cji i 212 z Węgier, co daje odpowiednio wynik 7 i 8. W latach 1998- 2014 na kursach EILC (Erasmus Intensive Language Courses) na 3333 studentów z zagranicy języka polskiego uczyło się 93 Węgrów, 89 Czechów i 75 Słowaków. Niestety widać jest, że w ramach programu Erasmus zainteresowanie studentów z państw Grupy Wyszeh- radzkiej koncentrują się na państwach tak zwanej „starej Unii”.

16 Hiszpania, Francja, Niemcy i Włochy to państwa przodujące w tych statystykach, http://www.erasmus.org.pl/sites/erasmus.org.pl/files/Erasmus_statystyki_07-2014_1.pdf, [odczyt: 1.12.2014]. 17 Tamże.

113 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Tabela nr 1. Mobilność w programie Erasmus – przyjazdy studentów i pra- cowników uczelni do Polski według państw przybycia w latach 1998-2012.

Źródło: Strona programu Erasmus, http://www.erasmus.org.pl/odnosniki-podstawowe/statystyki, [odczyt: 23.09.2013].

114 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Tabela 2. Mobilność w programie Erasmus – przyjazdy studentów i pracowni- ków uczelni do Polski w latach 1998–2014.

Liczba Liczba Liczba wyjazdów przyjazdów Liczba polskich Liczba polskich zagranicznych pracowników pracowników uczelni studentów, studentów, uczelni z Polski zagranicznych Lata posiadających którzy którzy w celu uczelni w celu Kartę Uczelni wyjechali przyjechali prowadzenia prowadzenia Erasmusa na stypendium* na stypendium zajęć/ zajęć/ do Polski* na szkolenia na szkolenia 1998/1999 46 1426 220 359 / - b.d. 1999/2000 74 2813 466 605 / - b.d. 2000/2001 98 3691 614 678 / - 488 / - 2001/2002 98 4322 750 800 / - 573 / - 2002/2003 120 5419 996 884 / - 640 / - 2003/2004 151 6278 1459 946 / - 749 / - 2004/2005 187 8388 2332 1394 / - 1026 / - 2005/2006 217 9974 3063 1740 / - 1291 / - 2006/2007 240 11219 3730 2030 / - 1406 / - 2007/2008 256 12854* 4446* 2460 / 651 1596 / 155 2008/2009 264 13402 4923 3079/ 1262 1683 / 221 2009/2010 288 14021 6070 2974 / 1476 1819/ 294 2010/2011 302 14234 7583 3381 / 1834 2034 / 342 2011/2012 315 15315 8972 4022 / 2318 2138 / 473 2012/2013 324 16219 10772 4442 / 2800 2371 / 723 2013/2014 331 15517 11693 4388 / 2841 2612 / 946 Suma 155092 68089 34182 / 13182 20426 / 3154 * – od roku akademickiego 2007/08 podane liczby są sumą wyjazdów/przyjazdów studentów na studia i na praktyki Źródło: Strona programu Erasmus, http://www.erasmus.org.pl/odnosniki-podstawowe/statystyki, http://www.erasmus.org.pl/odnosniki-podstawowe/statystyki, [odczyt: 20.01.2016].

Skala zainteresowania przyjazdem do Polski ze strony przedstawicieli tak wielu państw, jak i pozytywne relacje z pobytów w Polsce pozwalają mieć nadzieję, że w przyszłości może przełożyć się to na ogólny wzrost zainteresowania rozwijaniem współpracy, ale również przyjazdami turystycznymi. Obecność studentów obcokra- jowców, jak również wysoki wskaźnik mobilności studentów polskich, powinna również wpływać na konieczność rozwijania na szczeblu akademickim szerokich działań mających na celu rozwój kompetencji międzykulturowych.

115 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Budżet programu Erasmus+ wynosi 14,7 mld euro. Przewiduje się, że skorzysta z niego ponad 4 miliony ludzi zdobywając doświadczenie zawodowe, studiując, szkoląc się lub odbywając wolontariat za granicą. Przewidziany budżet programu Erasmus+ na rok 2014 wyniósł 1,8 mld euro, w tym 102 mln euro zostało przeznaczone na działanie programu w Polsce18. Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego (EACEA) z siedzibą w Brukseli jest organem wykonawczym w stosunku do programu Erasmus+ ale również innych programów z obszaru edukacji i szkoleń, aktywnego obywatelstwa, spraw młodzieży, kultury i polityki audiowizualnej19. Sukces i popularność programu Erasmus spowodowały pojawienie się określenia „Pokolenie Erasmusa”20. W związku z obchodami 25-lecia programu wiele autory- tetów wypowiadało się na ten temat. Umberto Eco przy tej okazji stwierdził „(…)to właśnie Erasmus stworzył pierwsze pokolenie młodych Europejczyków. Dokonała się tutaj prawdziwa rewolucja seksualna – młody Katalończyk spotyka młodą Flamandkę, zakochują się w sobie, biorą ślub, stają się Europejczykami, ich dzieci też. Wymiana taka – konieczność spędzenia pewnego czasu w innych krajach Unii – powinna być obowiązkowa nie tylko dla studentów, ale i dla taksówkarzy, hydraulików, robotni- ków”21. Tym niemniej pojawiają się również głosy krytyczne zwracające uwagę na konieczność wypracowania skuteczniejszych mechanizmów weryfikacji faktycznie realizowanych celów podejmowanych przez uczestników wymiany.

2.1. Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki (International Visegrad Fund – IVF) został utworzony w 2000 roku przez premierów rządów państw V4 na spotkaniu w Štiřín w Czechach. Jest jedyną zinstytucjonalizowaną formą współpracy w ramach Grupy Wyszehradzkiej. W literaturze jest traktowany jako organizacja międzynarodo- wa z Sekretariatem w Bratysławie. Pracami Funduszu kierują Dyrektor Wykonawczy oraz jego zastępca. Obecnie funkcję Dyrektora Wykonawczego pełni Beata Jaczew- ska, natomiast jej zastępcą jest György Varga22. Statutowym organem Funduszu jest Rada Ambasadorów (która składa się z ambasadorów państw wyszehradzkich akredy-

18 http://erasmusplus.org.pl/o-programie/, [odczyt: 2.12.2014]. 19 Tamże. 20 Elektroniczna prezentacja wystawy Pokolenie Erasmusa dostępna pod adresem: http://www.erasmus.org.pl/sites/erasmus.org.pl/files/Pokolenie_Erasmusa.pdf, [odczyt: 5.12.2014]. 21 Broszura wydana z okazji 25-lecia Erasmusa, http://www.eurodesk.pl/sites/eurodesk.pl/files/publication/6942/25_lat__Erasmusa.pdf, [odczyt: 1.12.2014]. 22 http://visegradfund.org/about/ed/, [odczyt: 2.03.2016]; Od 1 stycznia do 31 grudnia 2012 r. prezy- dencję w IVF sprawowała Polska.

116 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej towanych w państwie mającym przewodnictwo w IVF), oraz Konferencja Ministrów Spraw Zagranicznych V4. Ogólny nadzór nad działaniami IVF należy do kompetencji państw członkowskich. Jako główne zadania Funduszu należy wymienić „budowę wspólnej tożsamości narodów wyszehradzkich, intensyfikację kontaktów pomiędzy społeczeństwami, a także wspieranie współpracy kulturalnej, naukowej, edukacyjnej, artystycznej i turystycznej oraz wymiany młodzieży”23. IVF prowadzi programy gran- towe (tzw. granty małe, standardowe i strategiczne), programy stypendialne, programy adresowane do środowiska artystycznego oraz program grantów uniwersyteckich24. Od 2012 roku realizowany jest również specjalny program skierowany na współpra- cę z państwami Partnerstwa Wschodniego tzw. V4EaP (Visegrad for Eastern Partner- ship)25. W 2014 roku budżet obejmował 8 milionów euro26. Podczas polskiej prezydencji zorganizowano w kwietniu 2013 roku w Sule- jówku okrągły stół współpracy młodzieżowej Grupy Wyszehradzkiej. Udział w tym spotkaniu brali udział przedstawiciele ministerstw do spraw młodzieży, narodowych agencji unijnego programu „Młodzież w działaniu” oraz narodowych rad młodzie- żowych wraz z przedstawicielami resortów do spraw młodzieży oraz reprezentanta- mi organizacji młodzieżowych z krajów Partnerstwa Wschodniego27. Swoją działal- ność na spotkaniu zaprezentowali przedstawiciele Centrum Współpracy SALTO dla państw Europy Wschodniej i Kaukazu oraz EU-CoE Youth Partnership. Przedsta- wiono również projekt finansowany przez Unię EuropejskąThe Eastern Partnership Youth Regional Unit, skierowany do 6 państw Partnerstwa Wschodniego (Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Gruzja, Mołdawia, Ukraina)28. W ramach grantów Funduszu cztery razy do roku (1 marca, 1 czerwca, 1 września, 1 grudnia) rozpatrywana jest pomoc w postaci tzw. „małych” grantów, których wyso- kość sięga 6000 euro. Natomiast dwa razy w roku (15 marca i 15 września) Fundusz przyznaje „standardowe” granty, które wynoszą od 6001 euro do 20000–30000 euro. Rada Ambasadorów dokonując wyboru wniosków przyjmuje następujące kryteria: • projekt musi być powiązany z działaniami Grupy Wyszehradzkiej i być efektem współpracy partnerów Grupy;

23 http://visegradfund.org/about/basic-facts/, [odczyt: 1.03.2016]. 24 http://visegradfund.org/grants/, [odczyt: 1.03.2016]. 25 http://visegradfund.org, [odczyt: 1.03.2016]. 26 http://visegradfund.org/about/, [odczyt: 23.03.2016]. 27 Tamże. 28 http://archiwum.men.gov.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=4753%3Aokrgy -sto-wspopracy-modzieowej-grupy-wyszehradzkiej-v4-youth-roundtable&catid=106%3Amodzie -i-zagranica-aktualnoci&Itemid=258, [odczyt: 23.12.2015].

117 Liliana Węgrzyn-Odzioba

• projekt musi mieć aspekt promocyjny i być skierowany do szerokiego kręgu odbiorców; • projekt ma wspierać integrację państw Grupy Wyszehradzkiej z UE oraz we- wnątrz Grupy; • projekt powinien wspierać inicjatywy lokalne29. Beneficjentami środków z Funduszu mogą być uniwersytety, ale również uczelnie prywatne, ośrodki naukowe, osoby prywatne i przedsiębiorstwa oraz jednostki samorządowe30. W 2005 roku podczas zorganizowanej w Warszawie V Konferencji Młodzie- ży Wyszehradzkiej w związku z obradami na których podniesiono problematykę możliwościach działania organizacji pozarządowych w przestrzeni regionalnej pod- jęto decyzję o powołaniu „Stowarzyszenia Młodzieży Wyszehradzkiej” – federacji organizacji z Czech, Polski, Węgier i Słowacji. Stowarzyszenie postawiło sobie za cel wzmacnianie społeczeństwa obywatelskiego, kreowanie dialogu i współpracy między państwami regionu, działanie na rzecz rozwoju i edukacji młodzieży31. Sto- warzyszenie jest jednym z organizatorów International Student Camp. Jest to projekt międzynarodowych obozów studenckich, organizowanych każdego roku w sierpniu na Mazurach. W obozach uczestniczyło dotychczas ponad 200 osób, w tym m.in: z Niemiec, Austrii, Belgii, Danii, Litwy, Rosji, Ukrainy, Mołdawii, Czech, Słowacji, Węgier, Rumunii, Włoch, Turcji, Serbii, Albanii, Malezji32.

2.3. Fundusz Królowej Jadwigi Fundusz Królowej Jadwigi jest programem realizowanym od 2000 roku. Do 2014 roku przyznano 870 stypendiów Rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego. Środ- ki na jego funkcjonowanie pochodzą od darczyńców instytucjonalnych i prywatnych. Program skierowany jest wspieranie pracowników naukowych oraz dokto- rów, pochodzących z państw Europy Środkowej i Wschodniej przyjeżdzających do Krakowa. Pobyty stypendialne mogą trwać od 1 do 6 miesięcy, w zależności od przedstawionego projektu naukowego. Pełne stypendium wynosi 1500 zł miesięcz- nie, każdy stypendysta ma zapewnione zakwaterowanie w dwuosobowym pokoju

29 http://visegradfund.org, [odczyt: 1.12.2014]. 30 Tamże; statystyki programu dostępne są na stronie: http://map.visegradfund.org/, [odczyt: 12.03.2016]. 31 http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/109290.html, [odczyt: 12.12.2015]. 32 Tamże.

118 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej w domu studenckim na koszt Uniwersytetu oraz podstawową opiekę zdrowotną na czas pobytu33. Na rok akademicki 2015/2016 zakwalifikowano 15 osób.

3. Współpraca w ramach samorządów terytorialnych W ramach Europy Środkowej i Wschodniej od początku lat dziewięćdziesią- tych inicjatywy związane ze współpracą międzynarodową na poziomie samorządów terytorialnych były niezwykle popularne. Polska w 2010 roku miała podpisanych 3508 tego typu porozumień, z czego 2989 z miastami i gminami państw Unii Euro- pejskiej. Najwięcej podpisanych porozumień miała z Niemcami – 1021, następnie z Czechami – 331 i Francją – 278. Słowacja według danych z 2010 roku miała takich partnerstw 699, z czego najwięcej właśnie z Polską – 258, następnie z Węgrami – 229 i Czechami – 101. Czechy na ogólną liczbę 1061 porozumień najwięcej umów miały z Polską – 331, następnie ze Słowacją 153, a z Węgrami zaledwie 16. Z kolei Węgry miały 1704 porozumień, najwięcej z Rumunią – 474, ze Słowacją – 231, z Polską – 191, i jak już wspominano 16 z Czechami34. Pod względem ilości zawieranych umów wśród państw Unii Europejskiej Pol- ska zajmuje trzecie miejsce po Francji mającej podpisane 6604 takich porozumień i Niemczech, które mają 6014 umów. Odrębną tematyką jest wartość i znaczenie takich porozumień. W odniesieniu do Polski na pewno widać ich znacznie w latach dziewięćdziesiątych XX w. kiedy to zawierano porozumienia z miastami i gminami państwa Europy Zachodniej. Obok tradycyjnych dla takiej współpracy kontaktów o charakterze kulturalnym i promocyjnym, widać było również finansowe zaangażo- wanie partnerów z obszaru Unii Europejskie. Wydaje się, że pewna stagnacja nastą- piła w okresie od końca lat dziewięćdziesiątych do około 2007 roku kiedy to uruchomiono środki operacyjne z funduszy unijnych umożliwiające niejako nowe otwarcie na współpracę i pozwalające na wielostronne zaangażowanie podmiotów stosunków transnarodowych uwzględniające również partnerów spoza Unii oraz partnerów z państw kandydujących. Unia Europejska odgrywa zatem wyraźnie rolę stymulują- cą rozwój takiej współpracy i umożliwia realizację projektów mających wymierne korzyści dla współpracujących stron. W latach 2007-2013 współpraca o charakterze transgranicznym jest związana z wprowadzeniem trzeciego celu polityki spójności

33 http://www.promocja.uj.edu.pl/fundusze-stypendialne-uj/krolowa-jadwiga, [odczyt: 1.12.2014]; niestety brak danych statystycznych. 34 http://www.twinning.org/uploads/assets/news/Number%20of%20twinnings%20in%20Europe%20 in%202010.pdf, [odczyt: 17.11.2014].

119 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Unii Europejskiej – Europejskiej Współpracy Terytorialnej (EWT), która dąży do promocji i realizacji projektów o charakterze ponadnarodowym35 . Wspólne, transgraniczne działania dotyczą m.in.: − wspierania przedsiębiorczości, rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw, turystyki, kultury oraz handlu transgranicznego, − ochrony dóbr naturalnych i dóbr kultury, zapobiegania zagrożeniom przyrodni- czym i technologicznym, − wymiany młodzieży między szkołami, − poznania obyczajów i kultury krajów sąsiadujących, − poprawy znajomości języków obcych, − organizacji szkoleń i konferencji, − rozwoju i wspólnego wykorzystania infrastruktury, w szczególności w takich dziedzinach, jak ochrona zdrowia, kultura i edukacja, − integracji społeczności lokalnych poprzez realizację wspólnych działań doty- czących rynku pracy, rozwoju zasobów ludzkich oraz wspierania sektora ba- dawczo-rozwojowego36. W latach 2007-2013 na rozwój współpracy terytorialnej z budżetu UE przeznaczono łącznie 7,75 mld euro. Polska alokacja na realizację programów w ramach EWT wyniosła 557,8 mln euro. Dodatkowe 173,3 mln euro przeznaczono na współ- pracę transgraniczną z państwami nie należącymi do UE w ramach Europejskiego Instrumentu Sąsiedztwa i Partnerstwa (EISP)37.

35 W latach wcześniejszych 2000–2006 realizowany był program współpracy międzyregionalnej w ramach Inicjatywy Wspólnotowej INTERREG III. Głównym celem tej Inicjatywy było wzmocnie- nie potencjału gospodarczo-społecznego państw UE poprzez wsparcie współpracy transgranicznej, międzyregionalnej i międzynarodowej. W latach 2007-2013 INTERREG stał się jednym z celów polityki spójności (cel 3 – Europejska Współpraca Terytorialna). Zob.: S. Naruszewicz, Polityka spójności Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2004, s. 318. 36 W. Kosiedowski, B. Słowińska, Położenie przygraniczne jako szansa rozwoju północno-wschodniej Polski w warunkach integracji europejskiej (w świetle badań ankietowych), w: Samorząd terytorialny w Polsce. Szanse rozwoju regionalnego i lokalnego w warunkach Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, Warszawa 2008, s. 363 – 366; Programy współpracy transgranicznej, http://www.interreg.gov.pl/20072013/EWT/transgraniczne/, [odczyt: 12.02.2013]. 37 Unijna Polityka Sąsiedztwa obejmuje: Algierię, Armenię, Azerbejdżan, Białoruś, Egipt, Gruzję, Izrael, Jordanię, Liban, Libię, Maroko, Mołdawię, Palestynę, Syrię, Tunezję, Ukrainę. Rosja jest związana z Unią Europejską umową o partnerstwie strategicznym. W ramach rozwiązań dotyczą- cych funduszy strukturalnych w latach 2007-2013, wprowadzono rozporządzenie 1082/2006 usta- nawiające nowy instrument prawny w zakresie współpracy terytorialnej: Europejskie Ugrupowanie Współpracy Terytorialnej (EUWT). Rozporządzenie WE nr 1082/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie Europejskiego Ugrupowania Współpracy Terytorialnej ma charakter aktu wiążącego i bezpośrednio obowiązującego. Rozporządzenie (WE) nr 1082/2006 Par-

120 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Najpopularniejszym rodzajem aktywności na poziomie międzynarodowym są oficjalne wizyty przedstawicieli władz lokalnych (93%), współpraca szkół i innych placówek oświatowych (84%), wspólne projekty (60%), wydarzenia sportowe (59%) i wymiana mieszkańców (48%)38. Rozwijana jest w ten sposób tak zwana paradyplomacja, czyli inaczej dyplomacja oddolna39. Rozwój projektów realizowanych na poziomie samorządów terytorialnych związanych z wymianą młodzieży był często połączony z unijnymi programami takimi jak program Europa dla Obywateli na lata 2007-2013 czy realizowanym w ramach programu Uczenia się przez całe życie oraz programem Comenius. Nie- wątpliwie związane jest to z możliwościami pozyskania dofinansowania na zorganizowanie i przeprowadzenie takiej wymiany.

3.1. Europa dla Obywateli Europa dla obywateli to program UE realizowany w latach 2007-2013 i prze- dłużony na kolejne lata. Polska i Węgry obok Francji, Włoch, Niemiec były państwa- mi, z których pochodziło najwięcej wniosków40. W programie około 1000 wniosków pochodziło z Polski. Do realizacji zostało skierowanych 418 projektów, najwięcej wniosków było związanych z działaniem 1.1. – Spotkania mieszkańców miast part- nerskich41. W tych ramach złożono ponad 700 wniosków z których zrealizowano 340 projektów. Na całkowitą realizację tego programu Unia przeznaczyła 215 mln euro, natomiast w projektach, które zostały dzięki niemu sfinansowane uczestniczy- ło ponad 5,5 miliona osób42.

lamentu Europejskiego i Rady z dnia 5 lipca 2006 r. w sprawie europejskiego ugrupowania współ- pracy terytorialnej (EUWT), Dz.U. Unii Europejskiej L 210/19, art. 16. 38 A. Fuksiewicz, A. Łada, Ł. Wenerski, Współpraca zagraniczna polskich samorządów. Wnioski z ba- dań, Warszawa 2012, s. 5, http://polityka-zagraniczna-samorzad.info/wp-content/uploads/2013/09/ wzs-isp1.pdf, [odczyt: 28.11.2014]. 39 Więcej na ten temat: S. Malarski, Formy i środki prawne współpracy zagranicznej społeczności lokalnych i samorządów terytorialnych, „Śląsk Opolski”, 2001 nr 2(44); H. Dumała, Rodzaje i formy struktur współpracy międzyterytorialnej w Europie w: Przekształcenia regionalnych struktur funk- cjonalno- przestrzennych. Europa bez granic – nowa jakość przestrzeni, red. S. Dołzbłasz, A. Ra- czyk, Wrocław 2008, s. 167 – 173. 40 Obywatele w działaniu. Efekty programu „Europa dla Obywateli w latach 2007-2013, s. 11, War- szawa 2013, http://europadlaobywateli.pl/images/stories/docpdf/20140504_publikacja_edo.pdf, [odczyt: 2.12.2014]. 41 W ramach 2 działania zaakceptowano 25 projektów, a w ramach 4 działania 20 projektów. Tamże, s. 11. 42 W związku z zakończeniem edycji 2007-2013 Komisja Europejska wydała broszurę Korzyści dla obywateli. 25 przykładów związanych z programem „Europa dla obywateli”, w której opisano naj- ciekawsze projekty zrealizowane w ramach programu,

121 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Tabela nr 3. Stosunek liczby zaakceptowanych wniosków do liczby złożonych aplikacji wśród państw, z których pochodzi największa liczba dofinansowanych pro- jektów.

Liczba wniosków Liczba złożonych Stosunek liczby zaakceptowanych Państwo zaakceptowanych do wniosków do liczby złożonych realizacji Polska 217 112 51,61% Węgry 336 161 47,92% Włochy 369 166 44,99% Niemcy 509 203 39,88% Francja 561 221 39,39% Źródło: Obywatele w działaniu. Efekty programu „Europa dla Obywateli w latach 2007-2013, Warszawa 2013, s. 12, http://europadlaobywateli.pl/images/stories/docpdf/20140504_publikacja_edo. pdf, [odczyt: 2.12.2015].

Jako cele szczegółowe programu realizowane na poziomie ponadnarodowym należy wymienić: – zbliżanie członków społeczności lokalnych z całej Europy w celu wymiany doświadczeń, opinii i wartości, wyciągania wniosków z historii i budowania przyszłości; – wspieranie działań, debat i refleksji związanych z obywatelstwem europejskim i demokracją, wspólnymi wartościami, wspólną historią i kulturą poprzez współpracę w ramach organizacji społeczeństwa obywatelskiego na szczeblu europejskim; – przybliżanie Europy jej obywatelom poprzez propagowanie europejskich war- tości i osiągnięć z zachowaniem pamięci o jej przeszłości; – zachęcanie obywateli i organizacji społeczeństwa obywatelskiego z państw uczestniczących do wzajemnych kontaktów umacniających dialog między- kulturowy oraz eksponujących zarówno różnorodność, jak i jedność Europy; należy położyć szczególny nacisk na zacieśnianie więzi między obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej w składzie z 30 kwietnia 2004 roku i państw członkowskich, które przystąpiły do UE po tej dacie43.

http://eacea.ec.europa.eu/citizenship/documents/publications/EC3112681PLC.pdf, [odczyt: 4.02.2016]. 43 Program Europa dla obywateli 2007-2013.Przewodnik programowy. Wersja ważna od marca 2011 r., s. 5, http://eacea.ec.europa.eu/citizenship/programme/documents/2011/programme_ guide_pl.pdf, [odczyt: 29.11.2015].

122 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Program realizowany jest w formule tak zwanych „działań”: – Działanie 1: Aktywne obywatelstwo europejskie (spotkania mieszkańców miast partnerskich, sieci miast partnerskich, projekty obywatelskie, środki wsparcia); – Działanie 2: Aktywne społeczeństwo obywatelskie w Europie (wsparcie dla projektów inicjowanych przez organizacje społeczeństwa obywatelskiego i wsparcie strukturalne dla organizacji badających i analizujących porządek publiczny oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego); – Działanie 3: Razem dla Europy (wydarzenia medialne, badania oraz narzędzia informowania i rozpowszechniania informacji); – Działanie 4: Aktywna pamięć europejska44. Instytucjami odpowiedzialnymi za realizację programu są Komisja Europej- ska, Agencja Wykonawcza ds. Edukacji, Kultury i Sektora Audiowizualnego, pań- stwa członkowskie i uczestniczące poprzez Punkty Kontaktowe Programu „Europa dla Obywateli”. Skierowany jest do władz i organizacji lokalnych, organizacji bada- jących europejski porządek publiczny (zespoły ekspertów), grup obywateli, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, organizacji pozarządowe, związków zawodowych, instytucji edukacyjnych, organizacji skupiających wolontariuszy, organizacji działających w dziedzinie sportu amatorskiego, państw członkowskich oraz Mace- donii, Albanii, Czarnogóry, Serbii, Bośni i Hercegowiny. W roku 2014 priorytetami były następujące cele: Pamięć o przeszłości Europy i Zaangażowanie demokratyczne i aktywność obywatelska45. Aktywność państw Europy Środkowo-Wschodniej w omawianym programie jest znacząca. Udział szkół na wszystkich poziomach nauczania w rozwoju współ- pracy samorządów terytorialnych często stanowi najbardziej widoczny w społecz- nościach lokalnych przejaw tej współpracy. Nawet, jeśli nie przekłada się na roz- wój związków o charakterze gospodarczym, to niewątpliwie pozwala na budowanie nowoczesnego społeczeństwa obywatelskiego. Należy zwrócić również uwagę na aspekt rozbudowy współpracy i wymiany z państwami Europy Wschodniej, niejako państwa grupy Wyszehradzkiej pełnią tę samą „misję” uczenia demokracji jaką w okresie przedakcesyjnym pełniły miasta partnerskie państw Unii Europejskiej.

44 Tamże. 45 Szczególnie upamiętnione są stulecie wybuchu pierwszej wojny światowej, 25 rocznica obalenia muru berlińskiego, a także dziesięciolecie rozszerzenia Unii Europejskiej o państwa Europy Środ- kowo-Wschodniej; http://www.europadlaobywateli.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=539&Itemid=167, [odczyt: 12.11.2015].

123 Liliana Węgrzyn-Odzioba

3.2. Program Comenius Program Comenius jest programem wdrożonym w 1995 roku. Wcześniej, przez trzy lata prowadzono z sukcesem pilotażowy program wielostronnej współ- pracy szkół i postanowiono rozwijać takie działania na szerszą skalę. Od 2007 roku Comenius był jednym z czterech sektorowych programów realizowanych w ramach programu Uczenie się przez całe życie, zaś od 1 stycznia 2014 roku wchodzi do programu Erasmus+. Program Comenius zarządzany przez Fundację Rozwoju Systemu Edukacji jest jednym z najpopularniejszych w obszarze edukacji szkolnej. W 2009 roku szacowano, że do końca 2013 roku działaniami tego programu miało być ob- jętych 3 miliony dzieci i młodzieży46. W ramach programu uczniowie, nauczyciele oraz kadra zarządzająca może brać udział w następujących akcjach: Partnerskie Pro- jekty Szkół, Partnerskie Projekty Regio, Wyjazdy Indywidualne Uczniów, Wizyty Przygotowawcze i Seminaria Kontaktowe, Mobilność Szkolnej Kadry Edukacyjnej oraz Asystentura Comeniusa47. Program Comenius jest skierowany do osób i instytucji działających w obszarze edukacji szkolnej, ze szczególnym uwzględnieniem: • uczniów korzystających z edukacji szkolnej do momentu uzyskania wykształ- cenia średniego; • szkół określonych przez państwa członkowskie; • nauczycieli i pozostałego personelu tych szkół; • stowarzyszeń, organizacji non profit, organizacji pozarządowych i przedstawicieli podmiotów związanych z oświatą szkolną; • osób oraz podmiotów odpowiedzialnych za organizację i realizację oświaty i edukację na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym; • ośrodków badawczych i podmiotów zajmujących się kwestiami uczenia się przez całe życie; • podmiotów oferujących usługi w zakresie doradztwa zawodowego i poradnic- twa, związane z jakimkolwiek aspektem uczenia się przez całe życie48. Jako cele szczegółowe Programu Comenius można wymienić: • rozwijanie wśród młodzieży i kadry nauczycielskiej wiedzy o różnorodności kultur i języków europejskich oraz zrozumienia jej wartości; • pomaganie młodym ludziom w nabyciu podstawowych umiejętności i kompetencji życiowych niezbędnych dla rozwoju osobistego, przyszłego zatrudnienia i aktywnego obywatelstwa europejskiego49.

46 Z Comeniusem dookoła Europy w ramach europejskiego programu edukacyjnego „Uczenie się przez całe życie”, red. A. Fijałkowska, J. Płachecka, Warszawa 2009, s. 6. 47 Przykładowe projekty zostały przedstawione w pracy Z Comeniusem dookoła Europy.., oraz w pracy Comenius School Education. Mobility creates opportuniti. European success stories, Luxemburg 2008. 48 http://www.comenius.org.pl/menu-glowne/o-programie, [odczyt: 1.12.2015]. 49 Tamże.

124 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Wśród celów operacyjnych Programu Comenius należy wskazań na działania dążące do: • poprawy pod względem jakościowym i ilościowym mobilności, w której uczestniczą uczniowie i kadra nauczycielska z różnych państw członkowskich; • poprawy pod względem jakościowym i ilościowym partnerstw pomiędzy szko- łami z różnych państw członkowskich; • zachęcania do nauki nowożytnych języków obcych; • wspierania tworzenia innowacyjnych i opartych na TIK treści, usług, metodologii uczenia oraz praktyk w zakresie uczenia się przez całe życie; • wzmacniania jakości i wymiaru europejskiego kształcenia nauczycieli; • wspierania poprawy metod dydaktycznych i zarządzania50. Wśród działań mających wspierać program Comenius pierwszoplanowe są: a. Mobilność obejmująca: • wymianę uczniów i kadry; • mobilność w szkołach dla uczniów oraz staże w szkołach lub przedsiębior- stwach dla kadry nauczycielskiej; • uczestnictwo w szkoleniach dla nauczycieli i pozostałej kadry nauczycielskiej; • wizyty studyjne i przygotowawcze w ramach działań związanych z mobil- nością, partnerstwem, projektami lub sieciami (również seminaria kontaktowe); • praktyki dla nauczycieli i przyszłych nauczycieli; b. Tworzenie partnerstw: • pomiędzy szkołami w celu rozwijania wspólnych projektów oświatowych dla uczniów i ich nauczycieli; • pomiędzy instytucjami pełniącymi rolę lokalnej lub regionalnej władzy oświatowej w celu wzmacniania europejskiego wymiaru w edukacji, realizacji celów programu Comenius, rozwijania struktur współpracy międzyna- rodowej, w tym przygranicznej a w konsekwencji wzbogacenia oferty edukacyjnej dla uczniów (Comenius Regio od 2009 roku)51. W programie Comenius uczestniczy 28 państw członkowskich Unii Europej- skiej, państwa EFTA/EOG: Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Turcja oraz Szwaj- caria52. Wśród państw Grupy Wyszehradzkiej, jak wskazują statystyki, jest on rów- nież niezwykle popularny, a w połączeniu z działaniami związanymi ze współpracą

50 Tamże. 51 Tamże. Por. również: http://www.comenius.org.pl/aktualnosci-programowe/raport-dotyczacy-ak- tywnosci-beneficjentow-programu-comenius, [odczyt: 1.12.2015]. 52 Tamże.

125 Liliana Węgrzyn-Odzioba na poziomie samorządów terytorialnych, daje zadowalające efekty, jeśli chodzi o kształtowanie nowych kompetencji u uczniów.

Tabela nr 4. Projekty partnerskie według edycji (wszystkie uczestniczące państwa)53. Wyjazdy Wyjazdy nauczycieli/personelu Edycja Ogólna liczba wyjazdów uczniów/studentów Ogólna liczba wyjazdów 2008 5629 5184/10813 10813 2010 7399 6179/13578 13578 2009 6221 5481/11702 11702 Źródło: http://pl.statisticsforall.eu/maps-partnerships-destinations-comenius.php, [odczyt: 1.12.2015].

Tabela nr 5. Projekty partnerskie – Mobilności w państwach Grupy Wyszeh- radzkiej. Państwo Edycja 2008 Edycja 2009 Edycja 2010 Republika Czeska 616 457 667 Węgry 328 615 490 Słowacja 433 301 561 Źródło: http://pl.statisticsforall.eu/maps-partnerships-destinations-comenius.php, [odczyt: 1.12.2015].

W ramach programu Comenius zrealizowano wiele przedsięwzięć wzmacnia- jących współpracę na poziomie regionów i społeczności lokalnych. Dzięki fundu- szom europejskim możliwe jest realizowanie nowatorskich projektów edukacyjnych które wzbogacają umiejętności i kompetencje uczniów. Doświadczenia uzyskane przy realizacji takich wydarzeń dają szansę na rozwój szerszych zainteresowań i perspektyw umiejętności poruszania się we współczesnym świecie. Warto na koniec wspomnieć o innych inicjatywach wpisujących się w omawiana tematykę. I tak Europejska Fundacja Młodzieży (European Youth Foundation, EYF) która została powołana przez Radę Europy. Jej celem jest stymuluje współpra- cę pomiędzy młodzieżą w Europie poprzez udzielanie wsparcia finansowego działa- niom młodzieżowym poprzez wsparcie dla organizacji pozarządowych (NGO), ich sieci lub inne NGO działające na rzecz młodzieży w dziedzinach istotnych z punktu widzenia polityki młodzieżowej Rady Europy54. Inną inicjatywą jest Europejski Parlament Młodzieży (EYP), który został powołany w 1987 roku. EYP promuje wymiar europejski w edukacji oraz umożliwia uczniom szkół średnich uczestnictwo w praktycznych i wartościowych doświadczeniach edukacyjnych. Nad Europejskim

53 Dane z lat 2001-2006 można uzyskać w publikacji: Comenius School Education…, s. 6. 54 http://www.coe.int/en/web/european-youth-foundation/deadlines, [odczyt: 12.02.2016].

126 Wybrane programy wymiany uczniów i studentów w państwach Grupy Wyszehradzkiej

Parlamentem Młodzieżowym kontrolę ma Fundacja Heinza-Schwarzkopfa „Młoda Europa”, która koordynuje działania międzynarodowe parlamentu i zarządza jego działalnością55. Również w celu wzmocnienia programów wymiany młodzieży Mię- dzynarodowy Związek Kolei i Rada Europy utworzyły wspólnie Fundusz Solidarno- ści na rzecz Mobilności Młodzieży. Jego celem jest wspieranie projektów o charakterze edukacyjnym związanych z wyjazdami grup młodzieży (co najmniej 10 osób) określonej w dokumentach statutowych jako defaworyzowana56. Steven Vertovec zwrócił również uwagę na istnienie pewnej „kulturowej kompetencji”, czyli mniejszych lub większych umiejętności poruszania się w nowych systemach kulturowych. Posiadanie takich kompetencji w sytuacji wielokulturowej Europy jest współcześnie niezwykle ważnym elementem rozwoju społecznego. Mobilność, możliwość uczestniczenia w programach wymiany, edukacja między- kulturowa powinny stwarzać takie perspektywy, aby kompetencje te rozwijały się zarówno u społeczeństw przyjmujących, jak i przybyszy57. Czynnikiem który niejako mimochodem kształtuje takie kompetencje jest kultura masowa oraz uczestnictwo w społeczeństwie informacyjnym. „Zbierane” w ten sposób doświadczenia kontaktów z „obcym” niezależnie od poziomu tych interakcji powodują w sposób naturalny nabywanie wiedzy, umiejętności i pewnego „obycia” z potencjalnie nowymi zjawiskami. Drugim niezwykle ważnym, kształtującym takie kompetencje jest zapewne aktywne uczestnictwo w programach wymiany młodzieży i studentów. Państwa grupy Wyszehradzkiej „odrabiają” swoje lekcje bardzo szybko i jak wskazują przedstawione przykłady potrafią wyciągać wnioski które przynoszą wielowymiarowe korzyści młodym ludziom, ucząc ich języka, kompetencji mię- dzykulturowych, aktywizując ich oraz rozwijając kreatywność i przedsiębiorczość.

55 http://eyppoland.com/pl/, [odczyt: 23.03.2016]. 56 Pod tym pojęciem autorzy projektu rozumieją: „– młodzież z krajów lub regionów zapóźnionych ekonomicznie lub znajdujących się w sytuacji recesji powodującej wysokie bezrobocie; – osoby, które nie miały okazji skorzystać z pełnego programu edukacyjnego lub nauczania dodatkowego, które mają znikomą znajomość języków obcych i które borykają się z problemami finansowymi; – młodych praktykantów, którzy mają zamiar podjąć zawód handlowy lub rzemieślniczy, lecz nie posiadają wystarczających środków finansowych, aby pokryć wydatki związane z podróżą do miejsca, w którym odbywa się ich projekt szkoleniowy”; http://www.eurodesk.pl/nasza-baza/grant/ PL0010000397, [odczyt: 28.11.2015]. 57 S. Vertvec, Transnarodowość, Kraków 2012, s. 77 – 78; por.: U. Hannerz, Cosmopolitans and Lo- cals in World Culture, w: Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, red. M. Feath- erstone, London 1990, s. 239.

127 Liliana Węgrzyn-Odzioba

Bibliografia: • Comenius School Education. Mobility creates opportunities. European success stories, Luxemburg 2008. • Erasmus w Polsce, Polska w Erasmusie, red. M. Członkowska-Naumiuk, A. Samel, Warszawa 2012. • Fuksiewicz A., Łada A., Wenerski Ł., Współpraca zagraniczna polskich samo- rządów. Wnioski z badań, Warszawa 2012. • Gońda M., Cudzoziemcy polskiego pochodzenia podejmujący studia w Polsce. „Powrót do macierzy” czy pragmatyczny wybór, Warszawa 2012. • Gorbaniuk O., Gorbaniuk J., Świadomość narodowa młodzieży polskiego pochodzenia z byłego ZSRR studiującej w Polsce, Lublin 2002. • Hannerz U., Cosmopolitans and Locals in World Culture, w: Global Culture: Nationalism, Globalization and Modernity, red. M. Featherstone, London 1990. • Kosiedowski W., Słowińska B., Położenie przygraniczne jako szansa rozwoju północno-wschodniej Polski w warunkach integracji europejskiej (w świe- tle badań ankietowych), w: Samorząd terytorialny w Polsce. Szanse rozwoju regionalnego i lokalnego w warunkach Unii Europejskiej, red. Z. Strzelecki, Warszawa 2008. • Mniejszość polska na rozdrożu. Studenci i absolwenci uczelni polskich pocho- dzący z Litwy, Białorusi i Ukrainy, red. R. Wyszyński, Warszawa 2005. • Naruszewicz S., Polityka spójności Unii Europejskiej. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2004. • Nowicka E., Łobodziński S., Gość w dom. Studenci z krajów Trzeciego w Pol- sce, Warszawa 1993. • Węgrzyn-Odzioba L., Nowa wielokulturowość w państwach Europy Środkowo -Wschodniej jako wyzwanie dla edukacji międzykulturowej (na przykładzie Pol- ski), w: Europa Środkowa i Wschodnia w procesie transformacji i integracji. Wymiar społeczny, red. H. Chałupczak, M. Pietraś, E. Pogorzała, Zamość 2013. • Węgrzyn-Odzioba L., Współpraca partnerska miast i gmin. Świdnik-Aalten- Svidnik, w: Miasta, aglomeracje, metropolie w nurcie globalnych przemian, red. K. Kuć- Czajkowska, M. Sidor, Lublin 2014. • Zarzycka G., Dyskurs prasowy o cudzoziemcach. Na podstawie tekstów o łódz- kiej Wieży Babel i osobach czarnoskórych, Łódź 2006. • Żołędowski C., Studenci zagraniczni w Polsce. Motywy przyjazdu, ocena pobytu, plany na przyszłość, Warszawa 2010. • Vertvec S., Transnarodowość, Kraków 2012. • Z Comeniusem dookoła Europy w ramach europejskiego programu edukacyjnego „Uczenie się przez całe życie”, red. A. Fijałkowska, J. Płachecka, Warszawa 2009.

128 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Marlena Blicharz War Studies University, Warsaw [email protected]

Florentyna Kurzeja War Studies University, Warsaw [email protected]

Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance dedicated to foreign migrants in contemporary Poland Wyzwania i zagrożenia dla polskiej polityki migracyjnej. System publicznego wsparcia imigrantów we współczesnej Polsce

Summary: The article portrays the situation for migrants in Poland. The authors describe types of help offered to applicants for refugee status on Polish territory. The paper underlines that Poland has evolved from an emigration country into an immigration one over the past two decades; as a result of this phenomena, contemporary society faces a situation unknown to the previous generation. Integration of migrants and their participation in civic society should be a priority matter for policy makers. The nature of migration problems is overcomplicated, and the authors of the article aim at identifying the main challenges in order to effectively influence migration policy. Keywords: emigration, refugees, social assistance, migration policy Streszczenie: Artykuł obrazuje sytuację migrantów w Polsce. Autorki opisują rodzaje pomocy oferowanej osobom starającym się o status uchodźcy. Artykuł podkreśla, fakt ewolucji Polski z państwa emigracyjnego do imigracyjnego, co nastąpiło na przestrzeni ostatnich dwóch dekad i stworzyło nieznane dotąd wyzwania związane z integracją imigrantów w polskim społeczeństwie. Autorki podejmują próbę identyfikacji głównych wyzwań związanych ze zjawiskiem migracji. Słowa kluczowe: migracja, uchodźcy, polityka migracyjna, pomoc społeczna

129 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja

1. Introduction European countries cherish a long tradition of offering shelter to persecuted people. However, the phenomenon of the influx of refugees did not exist in Poland until early ’90s. Political transformation in Europe significantly changed this situation, and due to the challenges presented by the new geopolitical position, our country created a system for protection of migrants from scratch. Starting with the adoption of international declarations and conventions, through to the creation of national legal solutions and implementation into the legal system, and ending with transfer of real help to people entitled to it. Poland has changed from a country associated mostly with emigration to Western Europe and USA, into a responsible partner on international scene, dealing with the migration crisis. Currently, the factors accoun- table for the influx of people into Poland are `the natural transformation of migration into permanent migration, EU enlargement with the accession of Bulgaria, Roma- nia and Croatia, the improved situation of the Polish economy (despite the global financial crisis), improvement in the quality of life and the influx of foreign capital. In the coming years, Poland will be facing demographic problems, will be forced to open up to the human capital of immigrants coming from other countries, to prevent demographic collapse. The authors of this article attempt to identify trends of the current migration process, to prevent the adverse effects of illegal immigration. The paper tries to eva- luate the Polish system of social assistance for migrants applying for refugee status, and identify the changes needed to be implemented to make the system more efficient, and looks at the challenges facing the Polish immigration policy. The coming years appear to be crucial for the demographic structure of Poland, which is why the authors recognize the necessity of a coherent vision for upcoming challenges. The absence of demarcated goals in the area of migration policy and demographic development may be fatal for Poland in the next few decades.

2. Evaluation of social assistance system dedicated to foreign migrants The Republic of Poland introduced an integrated system of social assistance for refugees in the pre-accession preparations. Currently, on the 12th anniversary of accession to the European Union, this system has many advantages, but also di- sadvantages. Poland, during its Presidency of the Council of the European Union, organized a conference regarding asylum (11-12 July 2011), where the main topic was the EU asylum system. The Common European Asylum System, which is in the process of being designed, has a main aim: harmonising asylum laws and practices in the Member States, as well as apportionment of responsibilities for refugees inco- ming to Europe. Any country is able to accept half of all asylum seekers in Europe,

130 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance... as is happening in Greece1. Member States and the countries of origin should take joint action to support migrants. Countries should ensure pre-departure support to migrants in order to facilitate their integration. It should be the basis for developing a framework for dialogue and cooperation. The document evolved at the government level. “Polish migration policy” introduces specific tools which can be used by the state to manage migration. Part of the solution is implemented continuously, such as that related to illegal immigration, but a huge part is still in the realm of planning due to financial barriers. Still, a big challenge remains with the ongoing monitoring of the migration situation, inhibited by lack of financial resources, numerous and com- petent personnel, and the final obstacle of non-integrated systems and incomplete records2. The main message of the document is to provide a framework and vision for improving the demographic situation of Poland. Poland as a country should be more open for immigrants with desired skills, willing to integrate into Polish society. “Polish migration policy” also includes the principle of priority of the labour market and the need to ensure the competitiveness of the Polish economy, which are the instruments of shaping immigration policy3. The document also includes an exten- sive international context, resulting from Polish membership in international organisations, first of all the European Union and integration into the Schengen system. It was considered that Poland should remain a country open to immigrants, where everyone who wants to live in the country finds a friendly social climate for living and integration with the community. A phenomenon particularly undesirable for any country is illegal stay. Even a re- strictive policy in tourism, border protection and tightening controls are not able to overcome the problem of illegal immigration (the best example is the United States of America). In Poland, the phenomenon of illegal residence is also a serious problem, although it seems to be ignored by the state administration. The authorities should re- act by creating such conditions in which the minimum number of people would have unsettled status and effective programmes are launched to remove them from illegali- ty. Estimation of any data is quite risky, because researchers and public administration provide very divergent numbers of people residing in Poland illegally4. Actions which took place in recent years were focused on reducing the grey economy and led to introduction of state control among people previously staying

1 Common European Asylum System until the end of 2012 r., http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/wiadomosci/2011/wspolny-europejski-system- azylowy-do-konca-2012.html, [accessed: 23.07.2016]. 2 Migration affairs in 2013, “Migration Bulletin”, no. 45, December 2013, p. 1. 3 M. Prus, Polish migration policy: finish is visible!, “Migration Bulletin”, no. 30, July-August 2011, p. 2. 4 Immigrant’s movement against abolition,, “Migration Bulletin”, no. 27, October 2010, p. 9

131 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja in Poland illegally. However, abolition also acts as a factor attracting further immigrants. Currently, cases of illegal border crossings have become less frequent, while the phenomenon of using legal entry into Polish and then remaining on Polish territory without a valid residence permit has strengthened. Legalisation of the stay of migrants in Poland also entails positive effects, mainly in the social and cultural aspects. An immigrant should be able to consciously realise his needs, and activity in the local community should be popularised. An equally important task is the acti- vation of migrants on the labour market. Admittedly this is not a solution for labour shortages in the market, but offers at least a partial remedy. A much bigger advantage is legally entering the labour market. Today, most illegal immigrants work, but in the grey zone. Registered work for the aforementioned group of legal work will result in the discharge of health insurance contributions, social benefits and paying taxes. This relieves the state budget, overstretched with social assistance, and additionally increases state revenue. This will benefit both the migrants as well as the state. Re- search carried out in Spain5 showed the positive and long-term effect of directing immigrants into mainstream legal employment. According to the report of the Foun- dation for Applied Economics Studies, the work of immigrants significantly affects the growth of income per capita, without reducing the salaries and total employment of the Spanish. What is also very important, the regularisation of immigrants in Poland brings benefits in terms of security. According to Prof. Irena Rzeplińska representing the Helsinki Foundation for Human Rights, it does pay to have legalised migrants, because then they are known, countable and visible. Stuck in the grey economy, they are at risk of criminalisation, both as victims of crime and committers of crimes6. Unfortunately, legalisation of staying can also have negative social effects in the case of migrants who have lived and worked in Poland illegally (for many years). Public opposition to non-compliance with the applicable legal standards can build barriers to migrants, who despite breaking the law as a result of changes in regulations, are gaining equal rights (sometimes even better) than when they follow legal principles. Lack of a friendly atmosphere will impede the integration process of migrants, building an attitude of hostility. The integration of migrants is therefore an extremely complex, multidimensional matter and requires the involvement of many institutions and organisations. In the past, the most commonly overlooked aspect of immigration to Poland was problems with integration. The submission of repeated applications for refugee status is still a relatively big problem. Following the law, international regulations allow

5 Migration in EU and over the world, “Migration Bulletin”, no. 13, June-July 2007, p. 6. 6 I. Rzeplińska, Social aspects of abolition, “Migration Bulletin”, no. 13, June-July 2007, p. 3.

132 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance... for submission of renewed applications; however, this is a huge problem for administrative authorities in terms of time and formal requirements. When there are no significant changes in a migrant’s situation, i.e. unfulfilled conditions as contained in the Geneva Convention, there is no possibility of obtaining protection status, which is granted with refugee status. However, migrants are exploiting legal legerdemains, and, despite that the fact they do not have reasonable grounds for preparing a further application, they decide to take such a step, in order to keep social benefits in refugee centres. A special case study can be made for 2009, when Poland faced a very large number of migrants arriving from the East. After the Russian-Georgian war, citizens of Georgia and citizens from Russia of Chechen nationality constituted the largest groups applying for asylum in Poland. At its peak, from June to August 2009, nearly 100 people a day with Georgian nationality were coming to Poland, exceeding 3 000 people in total7. Then the influx from Georgia has decreased slightly, but still remains at a relatively high level. In 2011, one out of four applications for refugee status in Poland came from Georgia. So far, none of the applicants for protection has received refugee status or subsidiary protection. The reasons given in the applications from Georgians were: persecution by the current authorities for political activities, beatings, verbal abuse, threats against religious and ethnic groups, as well as bad financial situation and the lack of employment-related to discrimination8. Currently, Georgia is considered a safe country and there are no bases for granting refugee status (if the circumstances in the application do not occur in the country of origin, there is a reason to believe that the migrant will be freely able to live in this part of the territory9) or subsidiary protection. Migrants arriving in Poland are mostly motivated by economic than political reasons. This conclusion can be extrapolated on the basis of several factors. First of all, Poland is transition country on the way to the West. Georgians often do not even bother with refugee centres, but head straight to the western border. On the other hand, for people staying in Poland and undergoing the process of applying for refugee status, room and board at the cost of the Polish state are an effective alternative compared to a life of poverty, unemployment and lack of funds in Georgia. Every fourth foreign migrant applying for international protection in Poland in 2011, made a re-application for refugee status (see: Figure 1)10.

7 R. Stefańska, Wave of asylum from Georgia is continued , “Migration Bulletin”, no. 37, August 2012, p. 3. 8 See.: G. Firlit-Fesnak, Ł. Łotocki, Situation of foreigners searching for protection in Poland – interview report with foreigners staying AT refugee Centre in Czerwony Bór, “Migration Report”, 2007 no. 8. 9 Act on granting protection to aliens within the territory of the Republic of Poland, art. 18. 10 R. Stefańska, Eternal refugees – permanent problem , “Migration Bulletin”, no. 36, June 2012, p. 4.

133 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja

Figure no. 1. Number of renewed applications for refugee status.

Source: R. Stefańska, Eternal refugees – permanent problem, “Migration Bulletin”, no. 36, June 2012, p. 4.

Apart from typical reasons for applying for refugee status, such as fear or re- luctance to return to their country of origin, a common motivation is the possibility of continual use of social services in refugee centres. Social assistance for seekers of asylum in Poland channel resources into many grants and financial subsidies. Each person receiving material aid costs the state approx. 220 PLN per month. Relatively modest benefits for asylum seekers, represent a significant financial burden for the Polish Treasury in re-examining procedures. Assessments point to several million zloty per year11. Today, by placing the relevant provisions in the Act on migrants, re-submission of the application for refugee status does not suspend the proceedings on the obligation to return12. With the amendment to the Act of 2003 on Granting Protection to Aliens within the Territory of the Republic of Poland, migrants were given the opportunity to provide a new form of protection, i.e. for subsidiary protection. With this change, migrants benefiting with subsidiary protection were granted the right to annual integration programmes, which were previously only available to people with a given refugee status.

11 Ibidem. 12 Foreigners Act, art. 303.

134 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance...

In Poland, there is a unique possibility of having an individual integration plan. A refugee or a migrant benefiting from subsidiary protection, undertakes (in writing) to: learn Polish, register at the place of residence, register in the clinic, actively search for a job, and work and cooperate with a social worker. Part of the commitment is not accomplished because of lack of willingness on behalf of migrants, sometimes because of system errors13. According to the Mazowiecki Provincial Office, 107 out of 370 people who were participating in integration programme did not recieve any kind of education14. The most common excuse was the need to provide care for children, which is linked with limited places in the kindergartens. There were also other explanations, such as high costs of public transport to school, part time job or seeking a job. Only 11 migrants did not have any excuse15. It can therefore be concluded that the reason for non-fulfillment of obligations under the programme wasn’t lack of willingness, but the lack of tools to achieve guidelines. Many elements of the Polish system needs to be improved. A particularly important task is to strengthen the language competence of employees’ at the centres in order to improve a migrant’s access to information and provide it in a language they understand. In detention centres, there is also problem of limited contact with the outside world (e.g. strictly regulated walking time, also for children) and difficult access to medical care (e.g. lack of interpreter during meeting with psychologist or psychiatrist). As noted by Kamila Fiałkowska in “The Bulletin of Migration”, placing children in detention centres in order to expel them is controversial. The rationale for this thesis are the negative consequences of staying at a closed centre for the psyche of child and its development, limited access to education, which is also a failure of constitutional compulsory school attendance for all children under 18 years of age residing in Poland16. In October 2012 in guarded centres in Bialystok, Biała Podlaska, Przemyśl and Lesznowola, there were protests and hunger strikes. Migrants staying at the centres demanded wider access to legal assistance and interpreters, proper medical care and access to education for children of school age. It should be noted that medical care is provided, but particularly in the case of psychological issues, help is not effectively implemented, due to the lack of translators. Absence of interpreters on the patient – psychologist line or use of online translators during therapy does not give a chance

13 R. Stefańska, Problems with integration. What is refugee’s fault?, “Migration Bulletin”, no. 37, August 2012, p. 3. 14 Ibidem. 15 Ibidem. 16 K. Fiałkowska, Interned foreigners and their rights, “Migration Bulletin”, no. 32, December 2011, p. 3.

135 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja for effective treatment. The authors of this article claim that only some ideas are justified; nonetheless, most of the expectations represent the restitutionary attitude of migrants staying at the centre. The Helsinki Foundation for Human Rights prepared a report, which describes cases of violations of the rights of persons applying for refugee status and protected in Poland in 2012-2014. It shows that escape from the country of origin or persecution and reaching the borders of the Republic of Poland does not guarantee the safety of migrants seeking refugee status in Poland. The report shows that it is even problematic reaching the borders of Poland, because the Border Guard officers do not allow them to enter the country if the reasons for arrival are different than fear of persecution in their country of origin. The main task of the Border Guard is to devolve foreigners requests to the Office for Migrants, not to judge their credibility; this is often an object of complaint regarding migrants unsuccessfully trying to submit an application. Further difficulties were identified at the stage of the refugee procedure. Dangerous activities include the Polish authorities trying to confirm a migrant’s identity (without documents); the Polish authority pitch an inquiry to diplo- matic missions of their country of origin, exposing the refugee and his family to even greater persecution than in the country of origin. Polish authorities have repulsed these allegations, explaining that they do not reveal the type of proceedings. Another concern is related to the excessive length of refugee procedure, which in Poland takes an average of 3-4 years, while the first instance of the process should last approx. 6 months. Despite all the mentioned problems, which cannot be marginalised, the most difficult obstacle in Polish migration policy seems to be lack of refugee centres in metropolitan area. Locating such institutions in urbanised areas may create much more opportunities for migrant integration, both in the labour market and in aspects of social assimilation. It is a common problem that the person applying for refugee status is not able to live outside the centre, which often results in conflicts and hin- ders integration in overcrowded centres.

2. Challenges for Polish migration policy Migration policy is a big challenge for the state, because it can be considered to a certain extent as state self-creativity, as it influences the composition of a fundamental element of a country’s existence, which is its population17. Political action is able to decide who inhabits the territory of the country, the policies of emigration and immigration are equally important and, therefore, determine the identity of the state. In addition, migration policy, which covers many areas of state activity has

17 A. Kicinger, About migration policy, so about…?, “Migration Bulletin”, no. 15, November 2007, p. 1.

136 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance... become one of the most comprehensive and complex policies pursued by the state, where issues of sovereignty, identity and security are intertwined and overlapped with social welfare, education and the labour market. The process of creating international regulations concerning protection of refugees began in the early years of the twentieth century, within League of Nations activities, then later the United Nations. An apogee was the adoption of the Convention on the Status of Refugees on 28 July 1951, which remains a key legal document in the field of refugee protection, despite the passing of time. Initially, the application of the Convention was limited to the protection of refugees on the territory of Europe as a result of World War II18. The protocols were extended at the convention of 1967 and geographical and temporal barriers were removed. It should be noted that the convention is not intended to combat the root causes of refugees, i.e. limiting the violations of human rights, political or armed conflicts in the home country. As indicated by the Representation of the United Nations High Commissioner for Refugees, the starting point for the 1951 Convention, is the reduction of the negative consequences of escaping from places of residence by offering international legal protection to victims and other assistance by supporting refugees at the beginning of a new stage in life. The last decade brought a major change in the world of migration. First of all in numbers, because, according to UN statistics, the number of registered residents of all countries of the world, who were born outside their borders has increased from 170 to 214 million in the last decade, i.e. to about 44 million, while between 1990 and 2000 this figure increased by 15 million19. There has been a significant increase in the number of inhabitants of the poorer south emigrating to wealthier countries. However, there was a change in this trend in 2007, when the economic crisis began in highly developed western countries, which resulted in significant outflow of -re sidents abroad (e.g. Czech Republic, Portugal and Ireland) and the rate of inflow of immigrants decreased. Causes of migration have changed as well. Currently, the dominant factor is just the possibility of migration, its full freedom and the ability to choose a place of residence, in contrast to family migration and involuntary migrations, which prevailed at the end of the last century. What is more, among new immigrants significant improvement in the level of education has been noted. The authors of the article assume that better education has resulted in a desire to migrate, broaden horizons and explore new cultures. A moderate decline was also recorded in the number of international refugees, as well as the increased return of refugees to

18 Convention relation to the Status of Refugee 1951, http://www.unhcr-centraleurope.org/pl/materialy/ konwencje/konwencja-dotyczaca-statusu-uchodzcow-z-1951-r.html, [accessed: 25.05.2016]. 19 M. Okólski, Characteristics of contemporary migrations,“Migration Bulletin”, no. 42, June 2013, p. 2.

137 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja their countries of origin. This trend is important for the purposes of this study; I will prove that the programmes created at international level by the International Organi- zation for Migration work and bring the desired effect. Support for voluntary return, which is designed to help refugees who were illegally residing outside their country of origin, with return to the country of refugee’s origin –when reasons for the migration have ceased are especially important. Another change in the context of this phenomenon is the decrease of undocumented migration. It seems that Polish immigration policy has finally managed to get out of the administration scheme. Today, we can see a change in perception of this sphere in politics, as most political parties have incorporated the theme of migration into political programmes. What is more, interest groups and NGOs engaged not only into halting the emigration of their own citizens, but also for integration and assistance to foreigners applying for refugee protection in the Republic of Poland. In the coming years, Poland will be faced with an emerging demographic problem. That is why a dedicated document was created, establishing the strategic direction of Polish migration policy. The general message of “Polish migration policy” is a statement that Poland is open to foreigners, but remains aware of all challenges and threats. The most desirable foreigners in Poland are qualified personnel, students who want to live and work in Poland, and those who want to integrate into Polish society. In addition, the document emphasises the principle of priority of the labour market and the need to ensure the competitiveness of the Polish economy, as the main aspects shaping immigration policy. According to the authors, the biggest challenge in the social sphere will be demography. It’s estimated that by 2035 Polish population will decrease by more than 2 million, and a further 4 million by 205020. Such a huge loss of population will not be without consequences for the economy, especially the pension system. The increasing number of retired people will impact heavily on the social welfare sector; changes in the structure of society may exacerbate social tensions. Therefore, the most important object of policy should be inhibition of negative demographic changes. In addition, Poland should create the best conditions for the return of citizens who have emigrated for economic reasons. One of the solutions allowing for completion of shortages is selective immigration, which will support the country’s economic growth. However, it carries a lot of negative demographic trends. In the case of Polish depopulation and the rapid increase of people in retirement, filling the gaps in the labour market would only be possible if the labour market was replenished with approx. 100 thousand people

20 R. Stefańska, About demographic challenges in Poland, „Migration Bulletin”, no. 35, April 2012, p. 1.

138 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance... each year21. The result of such a policy would be 45% participation of foreigners in Poland’s population. Certainly, the influx of foreigners is inevitable in a globalising world, but it cannot be assumed that such a step will solve Poland’s demographic problems. Therefore, in the near future, answers to many weighty questions have to be found: how will it affect the future of Poland, the shape of the society and national culture? How to design a balanced immigration policy, and social integration? Answers to these questions are sought by many debates, panels and public consultation; however they remain unanswered. Poland’s immigration policy should be carefully analysed in terms of the objectives which Poland wants to achieve. It should be remembered that the overarching objectives, subordinated to immigration policy, should be timeless and beyond the political. On the other hand, strategies for these goals may vary over time. Thus, immigration policy should be implemented on permanent lines (overarching objectives), as it should be flexible in responding to the changing environment (operating strategy). Magdalena Lesińska formulated general overarching objectives in the following way, which should be the foundation of policies for both emigration and immigration22: • security; • economic development; • suitable demographic structure; • social and cultural integration. Of course, these key objectives should be accompanied by more detailed tar- gets, e.g. effective protection of borders, effective procedure of deportation and the fight against illegal immigration. At the same time, it should be remembered that current immigration policy will only focus on ad hoc measures. On the contrary, it cannot be limited to the present, scenarios of its development and should be focused on a few dozen of years perspective.

3. Proposed changes for current model of social policy Any changes in Polish immigration policy must begin with a change of thinking, both among the authorities and the public. It’s time to see that Poland is not only only a country of emigration, and the growing population of immigrants may in the future pose a real challenge. The most important task in formulation of immigration policy is to predict future effects of migration, which will influence various fields (society, economy, labour market, etc.). The consequences of changes may be significant for

21 M. Piechowska, Poland as Titanic? Immigrants in Poland, „Migration Bulletin”, no. 35, April 2012, p. 4 22 M. Lesińska, About imigration policy, so about… future considerations, „Migration Bulletin”, no. 16, January 2008, p. 2.

139 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja the existence of the country in the future. We are a society with one of the lowest birth rates in the world. Significantly reduced total fertility rate in the long term perspective will reduce a generation of people of productive age. In addition, the strong outflow of young people abroad intensifies the negative effects of demographic changes. In the historical context, such significant weakening of human potential has never led to strengthening of the nation, but rather weakness on an international level in the political and economic context. Therefore, for the country’s development, an influx of population is necessary - through population explosion or immigration. The authors of the article agree with Prof. Mark Okólski23 that Poland is facing a specific, complex demographic situation and rich in serious civilisational challenges. As a source of overcomplicated circumstances, Prof. Okólski points out the: • population decrease maintained since the mid-1980s; • high level of migration. The trend for a decreasing number of births greatly enhances the ageing of the population. One panacea can be mass immigration of young people, potential parents. However, in recent years, mass emigration of Polish people has been ob- served, while the level of immigration is negligible. The condition of society can be precisely assessed on the basis of demographic trends and indicators, as population is the greatest investment and, if properly developed, can assure prosperity itself. Absolutisation of the economic situation as the only factor that can ensure the development of society is one of the main sources of the current crisis. The Republic of Poland is still not considered as a target of migration, with shortages of staff in some sectors of the economy a real concern. 2013 was a record year in terms of applications for refugee status (over 15 thousand applications24). The biggest groups of applicants were Russians (85%), Georgians (8%) and Syrians (2%), many of whom have tried to get to Western Europe. As part of the so-called Dublin Procedure, these people (approx. 10 thousand) were returned to the border of Poland. Concerns expressed by politicians in the 90s, predicting that Poland will be flooded with cheap labour, seeking better living conditions, are completely untrue - immigration is still a marginal phenomenon. The current challenge facing Poland is how to keep skilled workers such as engineers, doctors or IT specialists in Poland, who frequently opt for richer Western countries? One solution seems to be the promotion of Poland, the quality of education system and university staff, as well as the relatively cheap cost of university education.

23 M. Okólski, The inaugural lecture: There is no bigger value than human – why is it more profitable to follow demographic trends than stock price, “Migration Bulletin”, no. 44, p. 1. 24 Migration affairs in 2013…, p. 1.

140 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance...

Under current legislation, there are no regulations concerning integration – a process most important for preservation of the cultural cohesion of the state. Emer- ging ad hoc programmes are not a permanent and comprehensive solution. We need long-term and system integration solutions, focused on people with refugee status but also those who come to Poland as economic migrants. Integration activities should be covered by a broader group of foreigners, so that society will not be faced with the problems of exclusion and racism in the future, but feel a connection with Poland. Additionally, migrants should be made aware of their rights, undertake more activities for local communities and begin to engage in Polish politics25. Unfortuna- tely, Poland does not have any practical experience in integration issues. It is a challenge for coming years, essential to regulate in order to avoid the situation of France, Germany or the United Kingdom. In the context of the current situation in Poland, new countries of immigration provide very valuable experience. Most of these countries support the active participation of non-governmental organisations, focus on information instruments and create an offer in order to integrate, particularly beneficial for Polish migration policy, such as26: • signalisation of the short path leading to the legalisation of stay in Poland for valuable immigrants, e.g. family unification; • creating Polish language courses swiftly. A good example is cooperation between various organisations and public institutions in helping immigrants and the significant role of volunteers in integration activities. Such activities should be coordinated, both at local and state level. An important issue is intercultural dialogue, especially conducted in local communities. When creating integration policy, it should be remembered that it serve s everybo- dy, regardless of their ethnic origin. Thus, both groups - citizens and immigrants – should be able to coexist, mutually adapt and prevent exclusion from public life. Symptoms of changes seen in recent years have brought about the more frequent involvement of migrants in creating a platform for cooperation. Integration has been noted as important element in creating immigration policy. However, there were opinions that, from the Polish point of view, it is still too early for creating specific system solutions, as the number of immigrants is relatively small. The authors agree with the opinion of Patrycja Matusz-Protasiewicz that the introduction of e.g. programmes stimulating the entrepreneurship of immigrants and

25 See: M. Biernath, Immigrants in Poland – alone bowling?, “Migration Bulletin”, no. 27, October 2010, p. 8. 26 M. Okólski, Speech summarizing the project “Migration policy as an instrument for promoting employment and reducing unemployment, “Migration Bulletin”, May-June 2008, p. 8.

141 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja preventing their exclusion from the labour market should begin at this stage. This is involved with real social and economic benefits. First of all, the fewer people for integration causes less social tension and cross-cultural networking is easier to conduct in smaller groups. Secondly, integration programmes spread over time are a lighter burden for the state budget and, thus, will not create social barriers between Polish people and immigrants. At present, too large a role in the integration of immigrants is played by central administration. Its tasks should be limited to the creation of directions and guidelines in the long term perspective and creating an adequate legal framework. Greater responsibility for integration should be delegated to local government. As rightly noted, the integration should be done at the local level with the use of funds from the central level; planning and monitoring of the activities should be conducted by the central level as well. The plan of action for integration should include 7 extremely important areas: • language and education; • employment; • laws and values; • health and social security; • sport and recreation; • intercultural dialogue; • regional approach to integration. The basis of integration is knowledge of the law and language, which in the case of immigrants in Poland is a greatly neglected sphere. The solution may be a free and open course of Polish language and culture, which will help foreigners to gain greater independence. Precise social campaigns also bring appropriate consequences, result in greater understanding and willingness to cooperate in society. This particularly important aspect of cooperation is the basis of Polish migration policy, contained in the strategic document. It is based primarily on the involvement of volunteers in work for foreigners staying at the centres, as well as on activa- ting citizens. As noted by Paulina Babis27, volunteers are mainly engaged in Polish language classes, arranging cinema evenings, matches and meetings with Polish citizens. In addition, an important role is played by getting know two groups that exist on the same territory. A good solution is to promote teaching of Polish among foreigners; knowledge of the language to some extent may prevent social exclusion. Currently, less em-

27 P. Babis, Polish migration policy: how to prevent marginalization of immigrants, “Migration Bulle- tin”, no. 33, January 2012, p. 4.

142 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance... phasis is put on this issue, which may lead to formation of enclaves and ghettos of people settling in Poland. Also, the active involvement of immigrants in the social life and process of integration allows a balance in society to be maintained. Migrants who stay in Poland and want to stay permanently cannot be passive. The state should assist in the initial steps of adaptation, but, in later stages, migrants should show initiative in order not to remain on the margins of society. The conclusion is clear: a key role is played by effective cooperation and willingness from both parties in the issue of immigration concerns. The European Commission presented the European Agenda for Integration of Third Country Nationals in 2010 with key recommendations for member states in three key areas: integration through participation, action at local level and the involvement of countries of origin. Member states should ensure integration through participation in the following ways28: • language courses, reflecting various needs of migrants, at different stages of integration process, accessible financially and geographically; • organisation of introductory programmes for newly arrived migrants, including language and civic orientation courses. Such programmes should address the specific needs of women, promote their participation in the labour market and enhance economic independence; • measures to identify and assess the needs of individuals and recognition of professional qualifications and experience; • increased activity of migrants in the labour market through active labour policies; • efforts in education systems, equipping teachers with skills for managing diver- sity, recruiting teachers from migrant backgrounds, as well as participation of migrant children in early childhood education; • special interest in specific needs of the most vulnerable groups of migrants, such as beneficiaries of international protection who are nationals of third countries; • means to implement practice of equal treatment and prevention of institutional and everyday life discrimination; • efforts to remove obstacles in the participation of migrants in political life (including promoting and supporting activities of migrant organisations, granting of rights for migrants to vote in local elections, creating local, regional and national consultative body with the participation of migrants).

28 R. Stefańska, European recommendation for integration policy, “Migration Bulletin”, no. 32, De- cember 2011, p. 10.

143 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja

In addition to the above actions, it is very important to involve migrant representatives in the development and implementation of migration policies, especially those interrelated with integration programmes. In the second area recommended by the European Commission - action at the local level - Member States should ensure: • comprehensive integration strategies designed and implemented with effective participation of all stakeholders at local and regional level, based on a grassro- ots approach (including revitalisation of the social infrastructure of the city to avoid the ghettoisation of immigrants in the poorest neighborhoods); • creation of “territorial pacts” at different levels in order to plan common policies on integration. The authors of the article claim that the local level of activities is the most difficult area in which to build initiatives. In countries where the shaping of civil society is in progress, it is a big challenge to build bottom-up initiatives, not only in migration policy but in every area of life. Therefore, the role of local governments in integration and also in other processes related to the presence of migrants in Po- land must be amplified. A significant change in policy on migration took place after the adoption of Polish Migration Strategy, a document that was long awaited in the research community as well as among practitioners dealing with immigration. Po- lish Migration Strategy was supposed to be starting point for long-term migration strategy in our country.

4. Conclusions The Republic of Poland as an active member of the international community participates in supporting people who have been forced to leave their country of origin because of persecution and threat to life. According to international regulations, providing shelter is connected with guaranteeing a minimum level of social benefits, allowing for survival in the new state. The solutions that have been implemented into the Polish legal system have created a network of legal norms, procedures and institutions. International regulations are interrelated with each other in order to meet the basic material needs of people applying for refugee status in Poland. The conclusions drawn have allowed for wording recommendations to the system of social assistance, to make it stronger: • outline of immigration policy for the coming years should be defined, together with indication of direction for change. Ignorance of system solutions may lead Poland to the problems which plague the United Kingdom, France and Italy. • integration of foreigners staying at the centres must be strengthened, so that foreigners can easily integrate into the Polish labour market;

144 Challenges and threats to Polish migration policy. The system of public assistance...

• there is a need to support centres and institutions with qualified medical personnel, psychological care and interpreters, in order to lead to a better understanding of situation, more effective convalescence and familiarisation of foreigners with civil society; • Poland should prepare long-term plans to adopt and exploit the potential of refugees to reduce the demographic problems in coming decades. Poland’s system of social assistance for migrants applying for refugee status is assessed by the authors as efficient and achieving fundamental objectives and assumptions. Refugees receive real material and psychological help. However, sometimes expectations of refugees are very high which result in a demanding or im- posing attitude. Migrants seeking better material conditions will not receive refugee status because their lives are not endangered. Those who will be granted with refugee status receive the support of the country. However, some changes are necessary in the context of foreigners creating ghettos. Such a situation will lead to discontent and xenophobia among the autochthonic population. Therefore, care for effective integration with Polish culture and customs should be taken into consideration during examination of an application for refugee status. Integration allows for the introduction of conscious and active new members into Polish society. In summary, the theme of refugee status and social assistance in Poland is an important topic for national security. The authors have dealt with both challenges and threats which decision-makers cannot circumvent. The ageing of the population will force a significant change of approach to foreign migrants in Poland. Now we can observe an upward trend in the settlement of foreigners on Polish territory; after decades of being an emigration country, Poland has become a target country for immigration. The European Commission’s plans for redistribution of refugees among member states indicate that this subject is in the current area of discussion.

Bibliography: • Babis P., Polish migration policy: how to prevent marginalization of immigrants, “Migration Bulletin”, no. 33, January 2012. • Biernath M., Immigrants in Poland – alone bowling?, “Migration Bulletin”, no. 27, October 2010. • Fiałkowska K., Interned foreigners and their rights, “Migration Bulletin”, no. 32, December 2011. • Firlit-Fesnak G.,Łotocki Ł, Situation of foreigners searching for protection in Poland – interview report with foreigners staying AT refugee Centre in Czer- wony Bór, “Migration Report”, 2007 no. 8.

145 Marlena Blicharz, Florentyna Kurzeja

• Immigrant’s movement against abolition,, “Migration Bulletin”, no. 27, Octo- ber 2010. • Kicinger A., About migration policy, so about…?, “Migration Bulletin”, no. 15, November 2007. • Lesińska M., About imigration policy, so about… future considerations, „Mi- gration Bulletin”, no. 16, January 2008. • Migration affairs in 2013, “Migration Bulletin”, no. 45, December 2013. • Migration in EU and over the world, “Migration Bulletin”, no. 13, June-July 2007. • Okólski M., Characteristics of contemporary migrations,“Migration Bulletin”, no. 42, June 2013. • Okólski M., Speech summarizing the project “Migration policy as an instrument for promoting employment and reducing unemployment, “Migration Bul- letin”, May- June 2008. • Okólski M., The inaugural lecture: There is no bigger value than human – why is it more profitable to follow demographic trends than stock price, “Migration Bulletin”, no. 44. • Piechowska M., Poland as Titanic? Immigrants in Poland, „Migration Bul- letin”, no. 35, April 2012. • Prus M.,Polish migration policy: finish is visible!, “Migration Bulletin”, no. 30, July-August 2011. • Rzeplińska I., Social aspects of abolition, “Migration Bulletin”, no. 13, June- July 2007. • Stefańska R., About demographic challenges in Poland, „Migration Bulletin”, no. 35, April 2012. • Stefańska r., Eternal refugees- permanent problem, “Migration Bulletin”, no. 36, June 2012. • Stefańska R., European recommendation for integration policy, “Migration Bulletin” no. 32, December 2011. • Stefańska R., Problems with integration. What is refugee’s fault?, “Migration Bulletin”, no. 37, August 2012. • Stefańska R., Wave of asylum from Georgia is continued , “Migration Bulletin”, no. 37, August 2012.

146 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Łukasz Potocki PWSZ w Zamościu [email protected]

Polityka obronna Unii Europejskiej – wymiar traktatowy European Union defence policy – treaty dimension

Streszczenie: Polityka obronna stała się w ostatnim czasie jednym z komponentów wymiaru ze- wnętrznego Unii Europejskiej odpowiadając niejako na zapotrzebowanie bycia graczem strategicznym na arenie międzynarodowej nie tylko w kwestiach ekonomicznych. Arty- kuł przedstawia ewolucję wymienionej polityki od lat dziewięćdziesiątych XX wieku po rozwiązania obecne. Punktem wyjścia jest analiza traktatowa zasad zaprezentowanych w poszczególnych dokumentach, począwszy do Traktatu z Maastricht po Traktat z Li- zbony. Ponadto ukazana została specyfika UE jako podmiotu prawnomiędzynarodowego i procedury decydowania w sprawach zewnętrznych. Słowa kluczowe: UE, traktaty UE, polityka obronna Summary: Defence policy has recently become one of the components of the external dimension the European Union policy, reflecting, in a sense, on the need to be a strategic player in international relations and not only in economic matters. This article presents the evolution of this policy from the 90s to the present solutions. The starting point is a treaty analysis of the principles presented in each document starting with the Maastricht Treaty to the decision in the Treaty of Lisbon. In addition, the specificity of the EU as an international legal entity, and the procedure for deciding on external issues was shown. Keywords: EU, EU treaties, defence policy

1. Introductory remarks European defence policy is currently one of the key issues of the public debate and discussion about safety in Europe. Its form is largely dependent on the actions of the European Union which has become the subject accommodating in its concep- tions the issues of safety and defence and not only the economic matters. The issues reflected upon in this article mainly relate to the idea of the Common Security and Defence Policy (CSDP) and its modifications, the concept of building a stronger ‘defence core’ for Europe, and deepening of the cooperation in a perhaps narrower circle than the Union of all the countries. The discussion on defence cooperation is

147 Łukasz Potocki also a reaction to the crisis within the EU, an answer to the challenges arising from Brexit, and Donald Trump’s presidency in the United States of America as well as safety threats on the southern borders of the continent.

2. Treaty bases for the defence policy The Common Security and Defence Policy has its roots in the 1950s and is connected to the failed concepts of introducing the so called European Defence Commu- nity (EDC) also known as Pleven Plan1. EDC was supposed to become a supranational organization operating within the NATO framework but having its own military forces and a common budget. There were to be created supranational institutions, such as EDC Commissioner, EDC Council, and EDC Parliamentary Assembly onto which the countries would relinquish part of their sovereignty. It was also decided how much each country would contribute to the common army in terms of military divisions. Operating within the NATO structure meant that the European army would be under the American command. The notion did not succeed due to political reasons. France, the initiator of the agreement, laid down political conditions that other countries were unable to fulfil i.e. permanent military presence of the US and UK forces in Europe, freedom for France to relocate its troops outside of Europe, and Europeanization of the Saarland, which in turn led to the project failure during the vote in the National Assembly. The idea of integration as part of defence policy emerged again in 1980s and the policy was accorded an institutional status as the second EU pillar pursuant to the Maastricht Treaty. Common Foreign and Security Policy (CFSP) was created then, which was highly institutionalized and strengthened the second pillar in the following years2. Let us say a few words on the idea of defence policy and its assumptions created by the Maastricht Treaty. Its aims encompassing all the areas of foreign and defence policy were outlined in Article J.1. These included: – protection of common values, fundamental interests and autonomy of the Union; – strengthening safety of the Union and its member states in all forms;

1 The Pleven Plan was a project presented in 1950 and it postulated creating a common defence system and European army which would be subject to political institutions. It was an answer to the proposal of a fast remilitarization of Germany put forward by the USA. According to Pleven idea German army would become a part of the European army. 2 W. Góralski, Rozwój i ewolucja systemu decyzyjnego Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeń- stwa Unii Europejskiej, in: Dyplomacja czy siła? Unia Europejska w stosunkach międzynarodo- wych, ed. S. Parzymies, Warszawa 2009, p. 54.

148 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy

– keeping the peace and strengthening international safety according to the principles of the Charter of the United Nations, rules of the Helsinki Accords, and objectives of the Paris Charter; – supporting the international cooperation; – developing and consolidating the democracy and rule of law as well as respec- ting human rights and fundamental liberties3. Member states gained protection against the far-reaching interference of the Union into their own defence policies in the form of clauses saying that: “the Eu- ropean Union policy respects the commitments of some of the member states arising from the North Atlantic Treaty and is consistent with the common security and defence policy established within its framework” and that “Maastricht Treaty provisions on the CFSP are not an obstacle for the development of a closer cooperation between two or more states on a bilateral level within the WEU and the North Atlan- tic Treaty Organization, if such cooperation is not contrary with and does not hamper the cooperation established in CFSP4”. The Treaty has also created a set of instruments by stating that the implementation of CFSP lies with the Union and its member states and is carried out with the use of general guidelines, joint activities and common positions. These joint activities included specifying their exact range, purpose, and timeframe as well as the manner and procedure of their implementation. The common positions related to the formulation of ideas in foreign policy within as well as outside the states (national policy should be adapted to the common positions). Both instruments were binding for member states, contrary to the general guidelines5. What is interesting, the common positions introduced by the Maastricht Treaty were not at any point of the treaty specifically defined. Only in later years attempts were made to clarify, by means of internal documents, what the common positions should in fact include6. Witold Górski duly directs his attention to the conceptual weaknesses of the Maastricht Treaty in its part relating to foreign and security policy. There was a certain ambiguity; on the one hand the countries treated CFSP as intergovernmental collaboration and consultations process, and on the other some countries endeavored to create authentic union policy carried out by Union institutions7. Placing the CFSP in the second pillar indicated the intergovernmental component and consultations process in making decisions while severely limiting the role of the Union institutions.

3 Ibidem, p. 57. 4 Ibidem, p. 57 – 58. 5 Ibidem, p. 58. 6 J. Zajączkowski, Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2006, p. 87. 7 W. Góralski, p. 59.

149 Łukasz Potocki

Moreover, the conception did not include any information on building a defence community; in the military and defence scope the security policy of the EU member states was to be based on the Western European Union and NATO. Pursuant to the Amsterdam Treaty of 1999 certain changes were introduced to the objectives of CFSP. The protection of the European Union integrity was added to the first point. In the next one there was information on the necessity to strengthen the Union security (before, also the security of the member states was mentioned)8. CFSP instruments were extended to include common strategies that were a far more detailed and accurate measure. The common strategies defined the aim, timeframe and measures that were to be delegated at the disposal of the EU and the member states9. In formal and legal terms the document enhanced the position of the Europe- an Council which defined the rules and overall guidelines as well as made decisions relating to the introduction of common strategies in areas concerning key interests of the member states10. The European Council made decisions unanimously, however, in certain cases an exception was made from the unanimity to a qualified majority requirement11. If one of the members of the Council, invoking an important national interest can abstain from voting, it was described as constructive abstention noting that such abstention is not applicable if the members of the EU Council who abstain from voting form more than one third of weighted votes12. What is important, the Amsterdam Treaty clarified the provisions regarding common positions. As was mentioned before, the wording in TEU was fairly enigmatic and the Amsterdam Treaty specified that “common positions determine the attitude of the Union towards a certain geographical or substantial issue”13. The Amsterdam Treaty also dealt with the key issue of defence. In article 17 (J.7 before) there appeared a phrase about progressive forming of common defence policy which could result in common defence if the European Council decides so. Member states are to take such decision in accordance with their constitutional requirements14. The article specifies the fact that the Western European Union is an

8 A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, Dokumenty europejskie. Traktat o Unii Europej- skiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską w wersji Traktatu Amsterdamskiego, Tom III, Lublin 1999, p. 33. 9 J. Zajączkowski, p. 93. 10 Ibidem. 11 This referred to common positions and activities undertaken on the basis of common strategy, and implementing those activities and positions, if they do not influence military and defence matters. Based on: A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, p. 33. 12 W. Góralski, p. 61. 13 J. Zajączkowski, p. 87. 14 A. Przyborowska-Klimczak, E. Skrzydło-Tefelska, p. 63.

150 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy integral part of the Union and supports it in forming the defence elements of common foreign and security policy15. The Treaty also established the position of the High Representative for Common Foreign and Security Policy entrusting the task to the Secretary General of the EU Council16. As the Common Foreign and Security Policy developed, the European Com- munities began the process of assuming their own responsibility for defence. After a failed project of creating the European Security and Defence Identity (ESDI)17, in the late 1990s an idea was expressed of building the defence identity of the Union that would include incorporating the WEU into the EU. In December 1998 at the Saint-Malo Summit a declaration was proclaimed on the European defence. The declaration highlighted the necessity for the Union to have the ability to act and use military forces in the face of international crises. Following the initiative of France and Great Britain, a new EU policy was defined under the name of the European Security and Defence Policy (ESDP). The initiative was approved at the European Council Summit in Cologne in June 1999 and in Helsinki in December 199918. Ulti- mately, the ESDP was limited to implementing the so called Petersberg tasks19, while the basis for the joint defence of the continent was still the North Atlantic Treaty Organization. In the case when NATO as a whole would not be engaged in a certain crisis, the European Union should conduct military operations on its own20. The idea of ESDP strongly emphasized the external dimension of the EU policy. When discussing peacekeeping, humanitarian, and rescue operations, it always stressed the involvement of the Community outside of its borders. The policy was to be carried out based on the intergovernmental actions with the limitation of community functions. The idea of creating a common European army was ruled out;

15 Ibidem. 16 W. Góralski, p. 61 – 62. 17 The idea of ESDI was developed in January 1994 and in June 1996 at the meetings of the North Atlantic Council. There was a debate then regarding the creation of Multinational Joint Special Task Force which was to be used in operations without the USA involvement but with the general support of the Treaty, which was to provide the necessary equipment. As it turned out the success of the idea was too dependent on military forces of the Treaty; there was also a problem with the political management of the Force. Based on: R. Zięba, Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007, p. 44 – 45. 18 J. Barcik, Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony. Aspekty prawne i polityczne, Bydgoszcz- Katowice 2008, p. 96 – 97. 19 The Petersberg Tasks meant that there was a possibility for the military units of WEU to participate in humanitarian and rescue missions, peacekeeping missions and military operations in crisis situations including peace building. 20 J. Barcik, p. 98.

151 Łukasz Potocki the North Atlantic Treaty was supposed to guarantee safety on the continent but, as mentioned before, the Union gained the right to some autonomy of action in critical situations21. In institutional aspects the modifications in security and defence policy have taken place as a result of further treaty changes. The treaty of Nice did not introduce any major changes in functioning of the Common Foreign and Security Policy. One modification of a structural character was the clause renouncing the relation between the EU and the WEU by removing the phrase giving the WEU an integral part in the development of the EU22. The Petersberg tasks were completely taken over by the EU. The Treaty of Nice supplemented the CFSP with a defence component enabling the creation of common defence policy in the future, and the ESDP became the “military instrument” of CFSP23. The deliberations on the ideas included in the Constitutional Treaty could be omitted due to the fact that the proposed formal and legal changes did not come into force, but, the ideas on a conceptual level were interesting. Witold Górski attempted a detailed analysis of this issue and pointed out that the concept of CFSP from 2004 was influenced by a number of factors. There was an international factor resulting from the unstable international situation, the division among the EU member states regarding the American intervention in Iraq, and the resultant crisis within the EU. The statutory factor, that is adopting a clause on recognizing the EU as an international organization and granting it an international legal status, as well as the so called reform factor stemming from the abolition of the three-pillar structure of the EU and incorporating the CFSP into the common union framework24. Placing CSFP in the uniform structure consisted of defining the internal actions of the Union understood as a comprehensive approach, where foreign and security policy is an important ele- ment25. It can be stated that the introduced changes were never of a groundbreaking character and their general aim was to improve the effectiveness of external policy and its greater communitarisation.

3. Defence policy in the Lisbon Treaty – institutional changes Following the recent changes (the Lisbon Treaty coming into force on 1st Dec. 2009) the key provisions relating to the external policy of the European Union can

21 R. Zięba, Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Warszawa 2005, p. 51. 22 W. Góralski, p. 63. 23 T. Betka, WPZiB I EPBiO od Maastricht do Lizbony, „Analiza UniaEuropejska.org”, 2011 no. 3(4), p. 7. 24 More on the subject: W. Góralski, p. 64. 25 Ibidem, p. 65.

152 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy be found in Title V of the Treaty including the general and detailed provisions26. It is stated in Article 21 that the European Union aims to develop relationships and build partnerships with third countries and international organizations, which adhere to principles of democracy, rule of law, universality and indivisibility of human rights and fundamental freedoms, respect for human dignity, the principle of equality and solidarity, and have respect for the principles of the united Nations Charter and international law27. The article defines the principles that should be followed by the entities cooperating with the European Union. Defence policy is directly connected to the external aspect of operation of the Communities and that is why it is necessary to say a few words on the process of shaping the Union’s external policy. The relations of the European Union with third countries under the Treaty of Lisbon can take different form, depending on the character of the country, region or area which the cooperation refers to. One of the possibilities is collaboration based on association agreements. Another possibility is to have bilateral relations with the countries without association agreements. The basis for signing an association agreement is Article 217, according to which the possibility of signing such agreement is made contingent on the existence of mutual rights and obligations, as well as functioning of certain procedures which the shape of the association agreement is dependent on28. The notion of a “third country” appears multiple times in the text of the Lis- bon Treaty. Among others in the issues relating to internal market (art. 28-29), free movement of capital (art. 63-64), migration policy (art. 79), protection of natural environment (art. 191) and the issues directly connected with international cooperation i.e. cooperation with third countries (art. 207-214), conclusion of international agreements (art. 216-219), relations with third countries, and functioning of the Union delegations (art. 220-221)29. One of the key changes influencing the form of external relations with third countries was introduction, under the Lisbon Treaty, of a uniform representation in external actions. The change results primarily from reassigning part of the preroga- tives of the European Commission onto the High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy. Moreover, the European Parliament has been given more power regarding the external policy; among others it takes the necessary

26 Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, (wersja skonsolidowana), http://eur-lex.europa.eu/JOHtml.do?uri=OJ:C:2008:115:SOM:PL:HTML, [accessed: 10.03.2017]. 27 Ibidem, art. 21. 28 P. Frankowski, Współpraca Unii Europejskiej z państwami trzecimi, in: Unia Europejska po Trakta- cie z Lizbony. Pierwsze doświadczenia i nowy wyzwania, ed. P. Tosiek, Lublin 2012, p. 133. 29 Ibidem.

153 Łukasz Potocki measures to carry out tasks outlined in art. 212. The role of the High Representative and its subordinate the European External Action Service is also of great importan- ce30. The Common Foreign and Security Policy is subject to specific rules and procedures. It is implemented by the High Representative of the Union for Foreign Affairs and Security Policy and member states on the basis of mutual political solidarity, defining issues constituting the subject of common interest, and achieving an increasing level of convergence. The member states support and respect the Union’s decisions in that matter and act to strengthen and develop mutual political solidari- ty31. Art. 25 specifies the instruments that the European Union uses to implement the Common Foreign and Security Policy. The Lisbon Treaty introduced new nomenc- lature for these instruments32. They include general guidelines, adoption of decisions in the form of cooperative actions, common positions, and principles for making decisions regarding actions and positions, as well as systematic cooperation between member states. The general guidelines are linked with the matters that influence political and defence issues. Strategic interests and goals are determined by the European Coun- cil. In cases when international situation requires operational activities of the EU, the Council makes all the necessary decisions that define the scope, goal and measures to be at the disposal of the European Union as well as the conditions for implementing them and their timeframe. What is important, those decisions are binding for the countries in relation to their positions and actions undertaken by them. Adopting a specific position and undertaking of any action requires a notification from the member state so that necessary decisions can be taken (art. 28). Decisions made by the EU can be of geographical or material character (art. 29). A member state of the EU needs to ensure compliance of its national policy with that of the EU. In order to determine the common position member states need to agree on all the issues concerning the Common Foreign and Security Policy. The countries need to ensure the implementation by the European Union of its interests and values internationally by being supportive towards each other and by acting in a convergent manner (art. 32). The provisions on strengthening the systematic cooperation between member states supplement the regulations concerning the manner of adopting the decisions. Member states work together to develop political solidarity and refrain

30 More on the subject: J. Barcz, Traktat z Lizbony. Wybrane aspekty działań implementacyjnych, War- szawa 2012, pp. 288 – 327. 31 Traktat o Unii Europejskiej, art. 24. 32 R. Zięba, Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, in: Integracja europejska, ed. K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2011, p. 231.

154 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy from any actions that are contrary to the EU interests and could harm their effectiveness as a consistent force in international relations (art. 24)33. One of the changes of the Lisbon Treaty was the fact that the former ESDP, functioning now as the Common Security and Defence Policy (CSDP), became an integral part of the CFSP. Thus, the defence component has been integrated into the external policy of the Communities for the first time. According to Witold Góralski, a situation like that constitutes a summary and a culmination of the process that started in 1998 and whose aim was to treat the defence policy as an integral part of foreign and security policy34. It enabled the European Union to fully develop its capacities for adopting decisions, planning, and conducting military operations in answer to international crises35. The CSDP itself, according to the treaty provisions, is to serve in peacekeeping, preventing conflicts, and strengthening of international security, which can be achieved by possessing the capabilities of a member state. Moreover, the specific types of missions undertaken with the use of civilian and military measures were described in the Treaty. Those include: joint disarmament operations, humanitarian and rescue tasks, military advice and assistance, tasks of combat forces in crisis management including peace-making and post-conflict stabilization36. Carrying out specific operational tasks member states of the EU should ensure the submission of appropriate civilian and military measures. The integration of defence policy into the CFSP may potentially lead to the creation of “common defence”37. A decision like that could be adopted unanimously by the European Council. The specificity of this policy includes the commitments of some of the countries resulting from the membership in the North Atlantic Treaty. In case when a member state becomes a victim of armed aggression on its territory the other states have the responsibility to provide help and support using any means possible38. The solidarity clause obliges the member states to provide help also in the case of natural disasters and terrorist attacks39. What is interesting, the Treaty of Lisbon also mentions the possibility of

33 It should be noted that the current implementation of the EU external policy (before the Lisbon Treaty) was based on the provisions of the Maastricht Treaty and some of the provisions of the Trea- ty of Amsterdam and the Treaty of Nice. Investigating the process of the EU policy implementation with regard to the Russian Federation it should be emphasized that up to now it was conditioned by instruments included in the mentioned treaties. 34 W. Góralski, p. 77. 35 Ibidem. 36 Ibidem, p. 78 37 Ibidem. See also: T. Betka, p. 10. 38 T. Betka, p. 10. 39 Ibidem.

155 Łukasz Potocki building a so called structural cooperation regarding security. It can be established by countries with higher military capabilities by entering into obligations connected with specific missions40.

4. The specificity of the EU as an entity In the next part I would like to touch upon the structure of the EU as an international legal entity and problems that it creates in specifying external activities. The subject was analyzed in detail in the context of creating the Union’s foreign policy with regard to the Russian Federation in “Strategic partnership of the European Union and Russian Fereration”41. According to Ch. Piening the treaty provisions relating to foreign policy were considered to be “extremely complex and complicated, resulting from the need to compromise”42. M. Holland is of a similar view describing the provisions of the second pillar of the EU as intentionally unclear so as to satisfy everyone43. Another important issue impacting the character of external relations of the European Union is the coherence between the EU policy as a whole, and the policies of member states. The external dimension of the EU policy which relates to other countries and supranational organizations is expressed as the agreement of the member states for the European Union to represent them internationally as a consistent entity. The coherence should be expressed in the synchronization of the Union’s policy with the policies of the member states. In her analysis of the factors that influenced the shape of the European Security and Defence policy, I. Słomczyńska included the so called subsystemic conditions as the basis determinants of the policy44. The author is of an opinion that the most important conditions are those stemming from within the member states and their political systems. That is why the shape of the EU policy is influenced by the direct actions of its members. The interests of the countries can be identical, conflicting or complementary45. For the external policy of the European Union to be more effective, the countries should strive for their interests to be identical. Conflicting interests make the external actions difficult or even impossible.

40 Ibidem. 41 Ł. Potocki, Partnerstwo strategiczne Unii Europejskiej I Federacji Rosyjskiej, Zamość 2012. 42 Ch. Piening, Global Europa: The European Union in World Affairs, London 1997, p. 39. 43 Based on: J. Zajączkowski, p. 124. 44 More: I. Słomczyńska, Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony. Uwarunkowania-struktury -funkcjonowanie, Lublin 2007, pp. 21 – 88. 45 Ibidem, p. 21.

156 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy

The political will of the member states is the basis for shaping the foreign policy of the European Union. J. Zajączkowski attempts to analyse the conduct of the countries within the system of the Common Foreign and Security Policy of the EU and to explain what determines the convergence, contradiction or complementarity of actions of the member states46. The primary assumption is the claim that foreign policy carried out by the EU as a whole is of more significance that the foreign policy of particular member states. In this case we can see the reflection of the so called “policy of scales”47, which pertains to the dominance of collective action and the benefits the member states can derive from joint rather than individual actions. Building a coalition, in contrast to undertaking individual actions, significantly increases the effectiveness. Keeping in mind that by accepting the objectives of the European Union the member states limit their own sovereignty, a question arises if the potential benefits of joint actions can compensate for the loss of sovereignty. If the answer is positive we can talk about increased effectiveness of the EU actions. Another argument that decides on the convergence or conflict of the undertaken actions is the broader “national interest”. According to J. Zajączkowski, “the level of “europanization” of one’s national interests, that is depicting them as European, is directly proportional to their effective advancement, as they would have the bac- king of Europe”48. D. Milczarek is of the opinion that the EU foreign policy mission is to “tie one’s country fate with other European countries in an ever closer Union, which is the primary interest for each one of them”49. The key issue ensuring the complementarity of interests is the implementation of national interests within the framework of the EU foreign policy. In that case we can also talk about an increased effectiveness of the EU activities in its external aspect. Another concept is based on the so called “binding theory” by J. Grieco, who claims that countries, having common interests and negotiating together in matters of foreign policy, create possibilities for the weaker side to exert more significant influence and limit the dominance of the stronger partners50. Following that, the weaker countries of the EU could strive to strengthen and communitarize the external policy to make their own position more powerful. According to that assumption, to pursue effective policy towards external entities one needs the agreement of every EU country and a complementarity of national interests.

46 J. Zajączkowski, pp. 140 – 145. The following analysis is based on the quoted source. 47 See more: R. H. Ginsberg, The European Union in International Politics, Boulder 2001. 48 J. Zajączkowski, p. 141. 49 D. Milczarek, Unia Europejska we współczesnym świecie, Warszawa 2005, p. 112. 50 Based on: J. Zajączkowski, pp. 141 – 142.

157 Łukasz Potocki

J. Zajączkowski also cites the theory of interdependencies and the international regimes theory. Aside from national interest other factors influencing the process of political cooperation between countries are also of importance. And so, the increase in the interdependencies creates the need to institutionalize the forms of cooperation based on which common actions can be undertaken51. It also influences the changes in perceiving a country’s sovereignty. Political cooperation does not limit independence but strengthens it and is motivated by national interest. The countries, in such cases, consciously limit their sovereignty to, in fact, make it more powerful. An important issue enhancing the effectiveness of external policy is the con- fidence in the integration and the idea of united Europe that is a consequence of the EU development. The concept of integration imposes the need to implement the common external policy and increase its effectiveness in geographical (directed at a specific subject) and material dimension. Reaching an agreement and implementing it increases the possibilities of holding the common position externally. Without a doubt, the EU external policy is decided based on multilateral negotiations between member states and the compromise which is an effect of those negotiations. It should be noted that the shape and character of the external policy of the European Union is also influenced by other factors. Among others, the policy is a consequence of European identity and experiences. The European Union posses- ses a certain system of values comprising the principles connected with democracy and human rights. In the case of the EU we cannot talk about just one cultural and civilizational system. The member states are derived from different systems and they have developed their policies based on different values. By joining the European Union they accept the EU value system but it does not solve the problem of decision making as the national traditions of the member states are extremely strong. Implementation of the EU external policy is an effect of its particular status and the influence of three separate, but still interdependent, decision-making systems. The shape of that policy is influenced by national foreign policies of the member states, the policy concerning the economic sphere (remnant of the firs pillar), and policies that emerged as a result of the actions of the Common Foreign and Security Policy52. Therefore, we deal with a compilation of the power of the European Union as a whole, and the political preferences of particular member states53.

51 J. Zajączkowski, pp. 142 – 143. See also: R.O. Keohane, J.S. Nye, Power and Interdependence, New York 1989, p. 90. 52 B. Piskorska, Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej, Toruń 2008. 53 Ibidem.

158 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy

The specific character of implementing the external policy of the European Union can also be noticed in reference to the theory of international roles54. The countries, as separate and independent subjects of international relations, even if they experience problems with external policy implementation and with the multitude of roles they take on, are still in a better position if they have at their disposal a uniform and coherently working institutional and decision-making system, as part of their external policy55. In the case of the European Union there is a lack of strong compe- tencies to implement a uniform external policy (with regard to the countries) as well as organizational dispersion. Moreover, the role taken on by the European Union is often dependent on the roles chosen by the member states. Starting from the assumption that the role theory can be applied to the subject of international relations – the European Union, a few facts need to be taken into consideration. Following a certain type of external policy with regard to a different subject should be described as the actual international role of the EU. However, to define the actual international role is a complicated process due to the complexity of interactions. With the European Union we should note and take into account the roles fulfilled by the member states as well as the Union itself. What is more, we should note the possibility of the “conflict of roles” resulting from the internal con- tradictions which can arise in an unduly complex system of interactions between the EU institutions (the European Parliament, the European Commission, the Council of the European Union), other institutions and the member states as well as between the particular member states56. External policy of the European Union is more than just a simple sum of the foreign policies of its member states. It is a compilation of the Community policy on an institutional level and the foreign policies of the EU countries. The policies can often overlap and interact which makes it easier to achieve a common and uniform position. To sum up the deliberations on the European Union as an entity, it should be noted that the shape of the external policy depends on the convergence or contradiction of interests of the member states.

5. Closing remarks Foreign and security policy, including the defence component, is a particularly complicated part of the European Union. Various treaty-related solutions, starting with the Maastricht Treaty, have pointed to the problems in creating a clear and

54 On the theory of roles: Z. J. Pietraś, Teoria i klasyfikacja ról międzynarodowych,Lublin 1989. 55 D. Milczarek, Rola międzynarodowa UE jako „mocarstwa niewojskowego”, „Studia Europejskie”, 2003 no. 1, p. 36. 56 Ibidem.

159 Łukasz Potocki simple decision-making system. Only the Lisbon Treaty allowed for the so called communitarization of the policy and making it a part of the defence policy framework, which to some extent enhanced its implementation effectiveness, however, the defensive actions are still concentrated on the problems outside of the Europe- an continent and in the non-member countries (humanitarian and crisis operations etc.). Another issue is the specific character of the European Union as an entity. The process of decision-making is influenced by the conflict of interests of the member states and the procedural requirements of the Union institutions. It cannot be forgot- ten that the European continent security system is also influenced by the functioning of other organizations, including the North Atlantic Treaty Organization. That poses a number of questions as to the real possibilities and capabilities to ensure the EU security. According to numerous opinions “common defence policy” of the Europe- an Union is unrealistic and is purely a theory presented only in a treaty dimension57. This article does not strive to find the answers as to the feasibility of implementing the policy. Its aim is to show the treaty solutions connected with the EU defence policy, its evolution and modifications in different documents ending with the incor- poration of the foreign and security policy into the treaty dimension.

Bibliografia: • Barcik J., Europejska polityka bezpieczeństwa i obrony. Aspekty prawne i polityczne, Bydgoszcz – Katowice 2008. • Barcz J., Traktat z Lizbony. Wybrane aspekty działań implementacyjnych, War- szawa 2012. • Betka T., WPZiB I EPBiO od Maastricht do Lizbony, „Analiza UniaEuropej- ska.org” , 2011 no. 3(4). • Frankowski P., Współpraca Unii Europejskiej z państwami trzecimi, w: Unia Europejska po Traktacie z Lizbony. Pierwsze doświadczenia i nowy wyzwania, ed. P. Tosiek, Lublin 2012. • Góralski W., Rozwój i ewolucja systemu decyzyjnego Wspólnej Polityki Zagra- nicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, in: Dyplomacja czy siła? Unia Eu- ropejska w stosunkach międzynarodowych, ed. S. Parzymies, Warszawa 2009. • Keohane R.O., Nye J.S., Power and Interdependence, New York 1989. • Koziej S., NATO i UE: Dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski, in: System euroatlantycki w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym, Warsza- wa 2013.

57 S. Koziej, NATO i UE: Dwa euroatlantyckie filary bezpieczeństwa Polski, in: System euroatlantycki w wielobiegunowym ładzie międzynarodowym, Warszawa 2013, p. 87.

160 Polityka obronna uni Europejskiej – wymiar traktatowy

• Milczarek D., Rola międzynarodowa UE jako „mocarstwa niewojskowego”, „Studia Europejskie”, 2003 no. 1. • Milczarek D., Unia Europejska we współczesnym świecie, Warszawa 2005. • Piening Ch., Global Europa: The European Union in World Affairs, London 1997. • Pietraś Z. J., Teoria i klasyfikacja ról międzynarodowych, Lublin 1989. • Piskorska B., Wymiar wschodni polityki Unii Europejskiej, Toruń 2008. • Potocki Ł., Partnerstwo strategiczne Unii Europejskiej i Federacji Rosyjskiej, Zamość 2012. • Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tefelska E., Dokumenty europejskie. Traktat o Unii Europejskiej, Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską w wersji Traktatu Amsterdamskiego, Tom III, Lublin 1999. • Słomczyńska I., Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony. Uwarunkowa- nia-struktury-funkcjonowanie, Lublin 2007. • Zajączkowski J., Unia Europejska w stosunkach międzynarodowych, Warsza- wa 2006. • Zięba R., Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Unii Europejskiej, w: Integra- cja europejska, red. K. A. Wojtaszczyk, Warszawa 2011. • Zięba R., Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony, Warszawa 2005. • Zięba R., Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej, Warszawa 2007.

161

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Monika Pajurek [email protected]

Cybersecurity military entities of the United States of America Wojskowe podmioty cyberbezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych Ameryki

Streszczenie: Siły zbrojne Stanów Zjednoczonych Ameryki prowadzą działania w cyberprzestrzeni od dziesięcioleci. Ze względu na swoją pozycję i wysoko rozwiniętą infrastrukturę cyfrową USA są narażone na ataki hakerów. Maja one wpływ na charakter planowanych i realizowanych operacji wojskowych oraz mogą prowadzić do szkód gospodarczych państwa. W artykule skupiono się na tym, jak zagadnienia cyberbezpieczeństwa postrzega Pentagon oraz inne wojskowe podmioty zapewniające cyberbezpieczeństwo. Obej- mują one poszczególne dowództwa sił zbrojnych: USSTRATCOM, USCYBERCOM oraz Komponenty Służb Cyberprzestrzeni. W rozważaniach nacisk położono na ukazanie zakresu ich kompetencji, strukturę oraz ewolucję form działania, z uwzględnieniem wymiaru narodowego oraz globalnego. Słowa kluczowe: cyberprzestrzeń, bezpieczeństwo cyberprzestrzeni, siły zbrojne USA, operacje cybernetyczne Summary: US armed forces have been operating in cyberspace for decades. Due to its position and highly developed digital infrastructure the United States are vulnerable to hackers. These attacks pose restrictions during military operations and can lead to the economic damage of the country. The article focuses on how the Pentagon perceives cybersecurity issues. Military cybersecurity entities include individual commands of the armed forces: USSTRATCOM, USCYBERCOM and Cyberspace Service Components. This article presents the military entities responsible for cybersecurity, pointing to their evolution and increasing importance in providing this kind of security for the country as well as on global scale. Keywords: cyberspace, cybersecurity, The United States Armed Forces, cyberope- rations

163 Monika Pajurek

1. Introduction. Along with the development of the new information and communication technologies and the development of the Internet a number of security threats apeared, including cyberterrorism, cyberspying, which include non-state actors as well as cyberwar as a dispute between states in cyberspace. Modern trends in the development of the cyber threats pose more and more influence to the level of security in cyberspace in the overall security of the country. Through the increased reliance on technology, cyber-attack can seriously jeopardize the functioning of societies and states. It is normal that the modern technologies used in the global information network are comprehensively used by the military sphere. Today the cyberspace is an essential element of the global role of the US armed forces, as rightly pointed out by the Pentagon, which also defines the various terms related to this topic. The concept of the cyberspace has many definitions. The most recent definition of the cyberspace is contained in the Department of Defense Dic- tionary of Military and Associated Terms by which cyberspace “is a global domain within the information environment consisting of the interdependent network of information technology infrastructures, including the Internet, telecommunications networks, computer systems, and embedded processors and controllers.”1. In turn, this dictionary defines cybersecurity as “prevention of damage to, protection of, and restoration of computers, electronic communications systems, electronic communications services, wire communication, and electronic communication, including information contained therein, to ensure its availability, integrity, authentication, confidentiality, and nonrepudiation.”2 The area of cybersecurity is an area which permeates all sectors of the economy of the country and has also an impact on the functioning of almost all dimensions of the state and the society. Previously there were some institutions which worked in the area of cybersecurity but their functions were not sufficient against new threats. Entities that are currently responsible for the cyber-security base their functioning on the strategies / doctrines that define terms related to the activities in cyberspace, define concepts how to operate in cyberspace. They also create and define the mission of the cyber -military structure. To those strategies and doctrines belong The Department of De-

1 Joint Publication (JP) 1-02, Department of Defense Dictionary of Military and Associated Terms, p. 58, http://www.dtic.mil/doctrine/new_pubs/jp1_02.pdf, [accessed: 20.01.2017]. 2 Ibidem, p. 57.

164 Cybersecurity military entities of the United States of America fense Cyber Strategy3, Joint Publication 3-12 ® Cyberpsace Operations4 and U.S. International Strategy for Cyberspace: Prosperity, Security and Openness in a Ne- twork World5. These include a variety of military matters, including a description of the various entities responsible for cyber-security, as well as their specific characteristics. Very important are also documents and publications of the individual departments, which are coordinated by the Department of Defense: Department of the Army, Navy and Air Force. Military cyber entities include individual command of the armed forces: United States Strategic Command –USSTRATCOM, United States Cyber Command-USCYBERCOM and Service Cyberspace Components.

2. United States Strategic Command (USSTRATCOM). United States Strategic Command-USSTRATCOM was created in 2002 as a merge of Air Force Strategic Command and the U.S. Space Command. It is he- adquartered at Offutt Air Force Base in Nebraska. USSTRATCOM is one of nine Unified Combatant Commands-UCC of the US armed forces. Command is used as a command and control center in the US strategic forces, as well as the military operations, including the operation of military satellites. As part of its functions it is responsible both for early warning of the missile attack, as well as for laun- ching rockets in response to an attack6. About 4,000 personnel representing all four services, including civilians and employees of the Department of Defense, working in the command center7. Part of the Strategic Command of USSTRATCOM had its beginning in March 1964, with the establishment of the SAC - Air Force Strategic Air Command at Offutt. At the peak of the Cold War, Offutt was a command center for the “triad” of defense: strategic bomber and ICBM (Intercontinental Ballistic Missile) Air Force and SLBM (Submarine-launched ballistic missile) Navy. June 1, 1992 the year of the end of the Cold War, SAC and Navys’s Joint Strategic Target Planning Staff merged in the U.S. Strategic Command. Since that time, the entire planning, management

3 The Department of Defense Cyber Strategy, April 2015, http://www.defense.gov/Portals/1/features/2015/0415_cyber-strategy/Final_2015_DoD_CYBER_STRATEGY_for_web.pdf, [accessed: 20.01.2017]. 4 Joint Publication 3-12® Cyberspace Operations, Washington 2013, http://www.dtic.mil/doctrine/ new_pubs/jp3_12R.pdf, [accessed 20.01.2017]. 5 U.S. International Strategy for Cyberspace, Washington 2011, https://www.whitehouse.gov/sites/ default/files/rss_viewer/international_strategy_for_cyberspace.pdf, [accessed: 20.01.2017]. 6 About US Strategic Command, www.stratcom.mil/About/History, [accessed: 20.01.2017]. 7 Command Snap Shot, http://www.stratcom.mil/About/Command-Snapshot/, [accessed: 20.01.2017].

165 Monika Pajurek in time of strategic forces war is under a single command, during normal operation remains under the different services.8 USSTRATCOM has worldwide functional responsibilities to other commands. The responsibilities of command include the following: • “Deterring conflict by posturing forces to conduct operations in response to the threat of a major military attack on the United States. • Employing forces as directed by the Department of Defense and the president. • Coordinating directly with other combatant commanders and supporting other commanders with assigned forces as directed by the Department of Defense and the president. • Conducting integrated strategic operational planning. • Conducting worldwide strategic reconnaissance when appropriate. • Coordinating with service component commanders and supporting combatant commanders on issues relating to the organizing, training, equipping and support of forces for USSTRATCOM missions.”9 Previously, the U.S Strategic Command was subject of the Joint Task Force – Global Network Operations – JTF-GNO10, but at the time of the activities, they were transferred under the operational control (OPCON - Operational Control) Joint Functional Component Command – Network Warfare – JFCC-NW11, which is also subject to USSTRATCOM. The function of these two institutions were absorbed later by the USCYBERCOM – the U.S. Cyber Command. As stated by General Keith Alexander (the first Commander of USCYBERCOM) USSTRATCOM redefined the mission area in terms of cyber offensive- NW-Network warfare and defensive - Ne- tOps- Network Operations and established JFCC-NW and JTF-GNO12.

8 About US Strategic Command, op. cit. 9 US Strategic Command, http://www.globalsecurity.org/wmd/agency/stratcom.htm, [accessed: 20.01.2017]. 10 Joint Task Forces-Global -Network Operations it was one of the subordinate USSTRATCOM commands. Its duties included: directing operations and protecting US armed forces global information network at the strategic, operational and tactical level. 11 Joint Functional Component Command – Network Warfare it was one of the subordinate USSTRAT- COM commands. Mainly the command was responsible of the offensive actions in the cyberspace. See more: H. S. Kenyon, Collaboration Key To Network Warfare, http://www.afcea.org/content/?q=node/1641, [accessed: 20.01.2017]. 12 J. L. Caton, Army Support of Military Cyberspace Operations: Joint Contexts and Global Escalation Implications, 2015, p. 2 – 8, http://www.dtic.mil/cgi-bin/GetTRDoc?Location=U2&doc=GetTR- Doc.pdf&AD=ADA615633, [accessed: 20.01.2017].

166 Cybersecurity military entities of the United States of America

USSTRATCOM has a subordinate sub-components: service sub-components and functional sub-components (which include USCYBERCOM)13. The commander of the U.S. Strategic Command is currently General John E. Hyten. His responsibilities include: integration and coordination of command and control capabilities to ensure support of the most accurate and timely information for the President of the United States, Secretary of Defense and for regional combat commanders14.

3. United States Cyber Command (USCYBERCOM) The importance of computer networks and their use by the US military has grown rapidly in the late 80’s and 90’s of the XX century. It was that time when the threats posed by cyberspace were started to be perceived, but these problems has not been taken seriously by the most of the US experts. More serious approach was presented by the administration of George W. Bush, who began to develop offensive and defensive means of action in cyberspace. US military then began to discuss the need to create a centralized command, which would corre- spond to the operations in the cyberspace. Priority operations in the cyberspace had a NSA-National Security Agency, which since its inception, is responsible for electronic intelligence. Also in the air force and land, marine corps and navy, as well as the National Guard established separate units operating in cyberspace. Although the lack of a top-down structure that would coordinate their activities and problems related to the transmission of information caused that their actions did not give the expected results. The considerable problem was the use of these units mentioned above by the commanders. Their military education do not contained the directions and procedures in case of cyber operations. They learned how to behave in conventional armed forced situations. The technical obstacles were also highlighted, which hindered cooperation between Air Force and Navy. The naval preferred method of decentralized network management which was in opposition to the pilots, who were opting for centralized methods. The creation of a single command would be, on the one hand remedy for these problems, and on the other, to act as a deterrent to potential enemies before the attack on the American network. Then, another problem appeared, during the discussion on the appointment of United States Cyber Command (USCYBERCOM). It was noted that there may be duplication of competence USCYBERCOM with the

13 A. Feickert, The Unified Command Plan and Combatant Commands: Background and Issues for Congress, s. 21 – 22, https://fas.org/sgp/crs/natsec/R42077.pdf, [accessed: 20.01.2017]. 14 US Strategic Command - Commander General John. E. Hyten, http://www.stratcom.mil/Leader- ship/Bio-Article-View/Article/958532/commander/, [accessed 20.01.2017].

167 Monika Pajurek

National Security Agency (NSA)15. Despite everything, in 23 June 2009, the then Secretary of Defense Robert Gates ordered the creation of command. USCY- BERCOM achieved initial operational capability in October 2009 and full operational capability in October 2010. USCYBERCOM took over the functions of JTF-GNO and JFCC-NW. The problem associated with the duplication of roles with the NSA was solved by appointing the head of the agency gen. Keith B. Alexander also the commander of USCYBERCOM. US Cyber Command has also, like the NSA, headquarters in Fort Meade, Maryland16. You might have noticed that during the Obama administration the cybersecurity have been made a main issue for US, then was launched decisive action to increase the security of the network. The mission of USCYBERCOM17 includes „plans, coordinates, integrates, synchronizes, and conducts activities to direct the operations and defense of specified Department of Defense information networks and prepare to, and when directed, conduct full-spectrum military cyberspace operations in order to enable actions in all domains, ensure US/allied freedom of action in cyberspace and deny the same to our adversaries.”18 Scheme 1 shows a standard procedure for issuing orders. As you can see the Cyber Command is responsible for coordinating and supervising the activities of all units of cyber forces. Moreover, USCYBERCOM is designed to work with government and private partners and belongs to them, among others, FBI, Department of Justice, Depart- ment of Homeland Security, DISA-Defense Information Systems Agency. USCY- BERCOM and the Department of Homeland Security are responsible for working together with private partners. Through the exchange of information with these partners on threats or probable vulnerabilities it is possible to achieve more effective defense19.

15 A. Kozłowski, Dowodzenie w cyberprzestrzeni, http://polska-zbrojna.pl/home/articleinmagazineshow/13813?t=DOWODZENIE-W-CYBERPRZESTRZENI, [accessed: 20.01.2017]. 16 J. L. Catton, Army Support…., op. cit., p. 10 and 25. 17 It is interesting that the logo Command is a string of 32 characters on the inner ring of gold, which after decryption means exactly the same as saved as the mission and objectives Command. It is used here MD5 hashing algorithm using which you can submit any message in the form of 128-bit shortcut. 18 Cyberspace Operations (DD 3-12), http://nsarchive.gwu.edu/NSAEBB/NSAEBB424/docs/Cy- ber-060.pdf, p. 22 – 23, [accessed: 20.01.2017]. 19 A. Kozłowski, Rola dowództwa cybernetycznego Stanów Zjednoczonych w bezpieczeństwie kraju, w: Wyzwania i problemy współczesnych stosunków międzynarodowych – bezpieczeństwo, dyplomacja, gospodarka, historia i polityka, red. R. Bani, K. Zdulski, Łódź 2015, p. 310.

168 Cybersecurity military entities of the United States of America

Scheme no. 1. Issuing orders in the field of cybesecurity.

Source: W. J. Lynn III, Defending a New Domain: The Pentagon’s Cyberstrategy, „Foreign Affairs”, 2010 vol. 89 no. 5, p. 102.

The system today is based on three overlaying lines of defense. The first two phases of defense are based on standard measures such as antivirus programs and firewalls, which have the ability to detect malware. The third involves the use of government resources to active defense to defeat the attacks, which managed to break through the first and second line. That’s what the National Security Agen- cy (NSA) do, using all the latest technology to reduce the threat before gaining access to military networks. Despite these advanced procedures, you can still detect malicious software which penetrates military networks, and at that moment the role of USCYBERCOM begins. Consolidating the possibility of the Department of Defense is to track down and neutralize the programs, which are intended to infiltrate the military networks. In addition USCYBERCOM aims to organize training for particular types of armed forces in the field of cyber security

169 Monika Pajurek eg. Training missions20. USCYBERCOM must also monitor the development of the possibility of asymmetrical states and non-state actors. Command has also to work out measures that will deter or discourage potential attacks21. All activities and actions that Command carry out, must take into account the respect for pri- vacy and freedom of all people who use the Internet in order to not violate the rights contained in the Constitution22. Under the leadership of K. Alexander USCYBERCOM presented five general commanding priorities:1) Concept for Operating in Cyberspace, 2) Cyberse- curity Responsibilities, 3) Trained and Ready Force, 4) Defensible Architecture and 5) Global Visibility Enabling Action23. The First priority involves creation of doctrines focusing on operating in cyberspace. The armed forces take action on various battlefields that require appropriate strategies, different tactics and different ways to use technology. Of course there are hundreds of papers relating to operations on land, air and sea, but studies on the activities in cyberspace also appear. Then it will take a lot of time before the individual units learn to work together on the basis of the new strategy24. The second priority, presented as a responsibility of cyber security concerns extend cooperation with other government entities. General Alexander underlines that in order to ensure security in cyberspace, there is need for coordinated action between several key players from the government. He lists three key players who make up this team: Department of Homeland Security, the FBI and the Depart- ment of Defense. This is where important USCYBERCOM cooperation with private partners involving the exchange of information on new threats, is placed25. The third priority relates to the training and readiness of Cyber Army, which is to prepare the respective armed forces to conduct combat in cyberspace. Gene- ral Keith Alexander underlines that one of the main problems USCYBERCOM is too small number of well-qualified employees. Therefore, there are proposed by the establishment programs to encourage young people to join the Cybernetic Command and trainings on cyber security for people who already work there.

20 Ibidem, p. 311 – 312. 21 Statement of General Keith B. Alexander, Commander United States Cyber Command, Senate Com- mittee on Armed Services, 27.03.2012, p. 7, http://www.airforcemag.com/SiteCollectionDocuments/Reports/2012/March2012/Day28/ 032812alexander.pdf, [accessed: 21.01.2017]. 22 Statement of General Keith B. Alexander.., op. cit., p. 9. 23 Statement of General Keith B. Alexander, Commander.., op. cit., p. 11 – 16. 24 Ibidem, p. 11 – 12. 25 Ibidem, p. 12 – 13.

170 Cybersecurity military entities of the United States of America

Except for programs and training courses it also emphasized the importance of tactical exercises, which have already taken place the first edition under the name Cyber Flag26. The fourth priority relates to the creation of defensive architecture. This one which exists today was built as a channel of communication and a place to collect valuable information. General Alexander pointed out the need to build a strong operational platform, which will be sturdier to hacker attacks, but also suitable affordable to maintain. New defensive architecture is designed to provide efficient security model Use of databases and documents, and a system that will monitor users. This solution can help avoid a situation where one soldier is able to steal hundreds of secret data27. The fifth refers to the global awareness of cybersecurity trends. It is important to have knowledge about the existing threats, since without this, it is not possible to prevent them. Experts from the US Cyber Command must be able to access the knowledge of new malicious programs. That’s why General Alexander in this priority presented a proposal to build a single information system, which use state institutions and private institutions, so it has to be ensured quick and strict reaction to the threat of network28. The present commander Admiral Michael S. Rogers continue and focused on the same five priorities. He also described the details of the planned structures for the training and preparation of cyber forces29. According to plans, the structure of the team is to include about 6,000 cyber professionals, divided into 133 teams in three areas of mission: National Cyber Misssion Force, responsible for the protection of critical infrastructure components, eg. power stations, dams, power grids and other facilities the main in the functioning of the state; Cyber Combat Mission, to help military commanders by carrying out offensive operations in cyberspace and Cyber Protection Forces, responsible for the protection and monitoring of the network of the Department of Defense.30 As you can see on the Map 1, Cyber Support Elements-US Strategic Command CSEs are designed

26 Ibidem, p. 14 – 15. 27 USCYBERCOM is intended to operate which will not allow a repeat of leakage of secret data to the portal wikileaks.com that stole the soldier Bradley Manning, see more: F. Abrams, Y. Benkler, Death to Whistle-Blowers?, 13.03.2013, http://www.nytimes.com/2013/03/14/opinion/the-impact-of-the-bradley-manning-case.html, [accessed: 21.01.2017]. 28 Statement of General Keith B. Alexander, Commander…, op. cit., p. 16. 29 J. L. Catton, Army Support.., op. cit., p. 13. 30 C. Pellerin, Rogers: Cybercom Defending Networks, Nation,”DoD News”, 14.08.2014, http:// www.defense.gov/News-Article-View/Article/603083, [accessed: 21.01.2017].

171 Monika Pajurek to help coordinate cyber support by the commanders of the combined component, the commanders of the Joint Task Force (JTF) and combat commanders of the Joint Cyber Center(JCC). On the Map acronym JOC means Joint Operations Center, CCMD – Combatant Command.

Map no. 1. USSCYBERCOM support for Combatant Commands.

Source: G.J. Franz, III, Effective Synchronization and Integration of Effect through Cyberspace for the Joint Warfighter, presentation on AFCEA TechNetLand Forces-East Conference, Baltimore, 14.08.2012, slide 10, http://www.afcea.org/events/tnlf/east12/documents/4V3EffSynchIntEffthruCy- brspcforJtWarfighter_forpublicrelease.pdf, [accessed: 21.01.2017].

Since formation of USCYBERCOM, the significant improvement of US cybersecurity may be noticed. In 2011 there was a break into tokens to RSA company, which is responsible for securing computers Department of Defense, by hackers from an unknown state. Quick response from USCYBERCOM, allowed to take a co-ordinated action31. Among the achievements of the US Cyber Com- mand it must be pointed out the reduction of the damage which has been caused by hacker attacks by different groups e.g. Anonymous. Another success is con- stantly expanding cooperation with companies involving reinforcing the exchange of information, thanks to a warning from private companies they succeeded to prevent attacks on government networks. US Cyber Command has also developed a number of initiatives in cooperation with private partners, for example:

31 Warnings were sent to employees who manage networks, in order to have launched a proper pre- cautions. As a result, they succeeded to protect from theft the valuable information. In the same year, hackers used the Adobe software, in which they found loopholes that allowed for hacking into computers. Command then blocked every attempt to penetrate military networks.

172 Cybersecurity military entities of the United States of America

Defense Industrial Base Cyber Pilot (DIB), it was a test program addressed to the Internet service providers, which aim was to increase the security of information transmission, government resources data. Another interesting initiative was the creation of the Enduring Security Framework namely working forum consisting of representatives of IT companies32. However, the new command failed to prevent the most serious cyberspying operation, which was against the US forces. It came in 2013, when Chinese hackers stole more than 20,000 documents related to the missile defense system33. The appearance of the US Cyber Command met with a firm criticism in the international arena, which was especially visible from Russia and China. They accused the US of cyberspace militarization. However, this process began much earlier and these countries had a significant impact on its deepening. In addition, before there was USCYBERCOM in many other countries armed forces there were already similar structures34. Undoubtedly, the creation of the new US command is a turning point for the international security. The decision to create such institutions can contribute to the reduction of hacker attacks and limit the effects caused by malicious software, but it can also lead to start the arms race. The militarization of cyberspace could lead to serious conflicts, which can modify the classic battlefield. Although General Alexander highlighted that the creation of US Cyber Command “is not a sign of the militarization of cyberspace, but a conscious response from the politicians and the military to current challenges and is a necessary step in improving the cyber defense”35. At the beginning, the USCYBERCOM employed about 1,000 people and had a budget of approximately 114 million dollars36. Currently, the budget is around 505 million dollars37. After retiring the gen. Keith Alexander in 2014, his successor, Admiral Michael Rogers also was simultaneously the commander of USCYBERCOM and the head of the NSA. Then, a part of the military thought, that it is a good time to separate the two institutions. It has clarified that this is too

32 Statement of General Keith B. Alexander, Commander.., op. cit., p. 8 – 11. 33 Documents containing the information on anti-missile defense systems: Aegsi, Patriot Pac-3 and also US military aircraft V-22, F-35, F/A-18; see: A. Kozłowski, Dowodzenie…, op. cit. 34 A. Kozłowski, Dowodzenie…, op. cit. 35 A. Kozłowski, Rola dowództwa…, p. 317. 36 B. Fung, Cyber Command’s exploding budget, in 1 chart, „The Washington Post”, 15.01.2014, https://www.washingtonpost.com/news/the-switch/wp/2014/01/15/cyber-commands-exploding-budget-in-1-chart/, [accessed: 21.01.2017]. 37 A. Boyd, CYBERCOM gets easiest budget hearing ever, 16.03.2016, http://www.federaltimes.com/story/government/cybersecurity/2016/03/16/house-subcommittee-cybercom/81870980/, [accessed: 21.01.2017].

173 Monika Pajurek much accumulation of power in one person. In turn, the second part of the military pointed to the exemplary cooperation NSA and USCYBERCOM, as well as the benefits associated with the use by the same network, which gave the savings and reduced military spending. The appointment of Admiral Rogers also head of the NSA showed that the Obama administration agreed with arguments of supporters of the current model. For the coordination of the Armed Forces with the NSA is responsible Central Security Service - CSS38. Hence, the commander of USCYBERCOM is also head of the NSA, many people mistakenly believe that these two institutions are doing the same. As acknowledged by senior sergeant Commander (Maj) Major Rodney D. Harris reason why the same person is the commander in both institutions, is the core communication infrastructure, which operates USCYBERCOM because it is the same in which the NSA is working. USCYBERCOM and NSA have dynamically different missions. The task of the NSA is to gather intelligence to support the active defense of the nation. USCY- BEROM task is primarily to defend all Army networks39.

4. Service Cyberspace Components. US Cyber Command in 2010 has absorbed liquidated elements: Joint Task Force-Global Network Opertions-JTF-GNO and JFCC-NW (Joint Functional Com- ponent Command - Network Warfare). USCYBERCOM consists of components belonging to all four of the armed forces of the United States, operating in various locations around the world: q Army Cyber Command/Second Army • Army Network Enterprise Technology Command/9th Army Signal Com- mand • United States Army Intelligence and Security Command – 1st Information Operations Command – 780th Military Intelligence Brigade q Fleet Cyber Command/10th Fleet • Naval Network Warfare Command • Navy Cyber Defense Operations Command • Naval Information Operations Commands • Combined Task Forces q 24th Air Force (Air Forces Cyber)

38 A. Kozłowski, Dowodzenie…, op. cit. 39 M. L. Lewis, From weapons systems to squad leaders, cyber NCOs protect all that’s connected, 04.03.2014, http://ncojournal.dodlive.mil/tag/arcyber/, [accessed: 21.01.2017].

174 Cybersecurity military entities of the United States of America

• 67th Network Warfare Wing • 668th Information Operations Wing • 68th Combat Communications Wing q Marine Corps Cyberspace Command40.

The components operate at different levels of operating, at the same time working to improve the efficiency of the common protect and defend state cyberspace. Army Cyber Command (ARCYBER) was established on 1 October 2010 as a component subject to USCYBERCOM. In turn, the Second Army Cyber Command was activated March 6, 2014 year as the direct reporting unit of USCYBERCOM. ARCYBER / Second Army directs and leads the integrated operation of electronic warfare, information operations and cyber as authorized or directed to ensure freedom of action in cyberspace and receive the freedom of his opponents. ARCYBER has its headquarters in Fort Gordon, Georgia.41 ARCYBER mission is to “plan, coordinate, integrate, synchronize, direct, and conduct network operations and defense of all Army networks”42. Fleet Cyber Command (FLTCYBERCOM) is the operational power of US Navy, responsible for programs related to cyber warfare. 10th Fleet (COMTENTHFLT or C10F) is the formation of a functional US Navy, it was reactivated 29 January 201043. The task of the FLTCYBERCOM is to: • “to serve as central operational authority for networks, cryptologic/signals intelligence, information operations, cyber, electronic warfare, and space capabilities in support of forces afloat and ashore; • to direct Navy cyberspace operations globally to deter and defeat aggression in and through cyberspace; • to ensure freedom of action to achieve military objectives in and through cyberspace”44. The task of 10th Fleet is also to serve as Numerical Unit for Fleet Cyber Com- mand and exercising operational control assigned to naval forces. 10th Fleet is designed to cooperate and coordinate with other units of the Navy, the allies and Joint

40 U.S. Army Cyber Command, http://www.arcyber.army.mil, [accessed: 21.01.2017]. 41 U.S. Army Cyber Command and Second Army, http://www.arcyber.army.mil/Pages/ArmyCyber. aspx, [accessed: 21.01.2017]. 42 U.S. Army, Army establishes Army Cyber Command, 01.10.10, http://www.army.mil/article/46012/ army-establishes-army-cyber-command/, [accessed: 21.01.2017]. 43 U.S. Fleet Cyber Command, http://www.public.navy.mil/fcc-c10f/Pages/usfleetcybermission. aspx, [accessed: 21.01.2017]. 44 Ibidem.

175 Monika Pajurek

Task Forces to implement the entire spectrum of information operations, electronic warfare and mission in cyberspace. Its headquarters is located in Fort Meade, Ma- ryland45. 24th Air Force is a component of the Air Force in USCYBERCOM and also a part of Air Force Space Command since 18 August 2009. The task of 24th Air For- ce is to provide commanders of combat training and readiness cyber forces which plans and carry out cyber operations, and its mission is to operate, expand and defense Air Force information network; defense mission critical systems and providing a full spectrum of capabilities which carries the cyberspace battlefield. His office is located at Joint Base San Antonio Lackland in Texas46. Marine Corps Forces CyberSpace Command (MAR4CY/MARFORCY- BER) is a component of the Marine Corps of the United States in USCYBER- COM. It was created January 21, 2010 year47. Its task is to: • „enables full spectrum cyberspace operations; • the planning and direction of Marine Corps Enterprise Network Operations; • direction of offensive cyberspace operations (OCO) in support of Joint and Coalition Forces, in order to enable freedom of action across all warfighting domains”48. Marine Corps Forces Cyberspace Command has its headquarters in Fort Made in Maryland.

5. Final Remarks. This article presents the US military entities that provide cyber security. These entities conduct cyber operations, which are a very important part of military operations, necessary in order to achieve the operational tasks and ensuring the security of the country. The United States because of its potential, largely play and will play a key role in constructing the future of cyberspace. Considering the international position and the level of new technologies, The United States seek to create regulations for cyberspace, through cooperation with allies to ensure cyber security.

45 U.S. Tenth Fleet Mission, http://www.public.navy.mil/fcc-c10f/Pages/ustenthfleetmission.aspx (accessed 21.01.17). 46 24th Air Force-AFCYBER, http://www.24af.af.mil/About-Us/Fact-Sheets/Display/Article/458567/24th- air-force-fact-sheet, [accessed: 21.01.2017]. 47 A. J. McCombs, Marines launch into cyberspace mission with new command, 29.01.2010, http:// www.army.mil/article/33744/Marines_launch_into_cyberspace_mission_with_new_com- mand/, [accessed: 21.01.2017]. 48 U.S. Marine Corps Forces Cyberspace (MARFORCYBER), https://marinecorpsconceptsandpro- grams.com/organizations/operating-forces/us-marine-corps-forces-cyberspace-marforcyber, [accessed: 21.01.2017].

176 Cybersecurity military entities of the United States of America

The increase of cyber-attacks shows that cyber security is becoming a bigger problem for the country. Despite the fact that Pentagon has the ability to conduct cyber offensive, further focuses primarily on the defense of their own networks. The strategy released by the Pentagon in April 2015 emphasized the importance of preparing to defend against cyber-attacks. The following documents also stresses the importance of operations in cyberspace, conducted precisely by the relevant military entities. The creation of US Cyber Command must be considered as a success, it was one of the most important decisions established by the Obama Administration in the field of national security. It noted how big a threat are the hackers, who are more often and more boldly undertake attacks on US infrastructure. US Cyber Command fulfills its main task, which is effective defending military networks and computer systems against attacks from hackers, but also against malicious software. A suffi- ciently probable presents a vision USCYBERCOM as one of the most important centers responsible for the field of safety, while the National Security Agency and the Department of Homeland Security will serve an accessory role. It’s also necessary to remember about the international impact of the creation of USCYBERCOM, more and more US allies are considering setting up similar structures. Currently, it is very important to take multidimensional action to improve the systems responsible for blocking the spread of threats in the network. It is about keeping, among others: training, simulation attacks, testing and recognition of the network. Such measures are already undertaken by US forces. The development of specialized institutions and individuals is supporting the functioning of the various types of US armed forces. As for the future operation of the armed forces for the security of cyberspace, it will be continuously developed and more and more functions will be transferred to Cyber Command. Now it can be see the development of its activities even by using it to fight the so-called “Islamic State”. US cybersecurity policy conducted with the aim of putting the defense in the case of strategic cyberwar is facing many difficulties that arise from the fact that the defense may restrict the rights of citizens. For this reason, Washington to strengthen capacities in cyberspace, must insist on a balanced response, containing the con- cretion of international standards for cyber conflict and enhancing the credibility of the US response to deter potential adversaries. In summary military entities of the United States of America responsible for cyber security are evolving and increase the scope of its duties. The activities carried out by them effectively contributes the increasing of cybersecurity. In turn, the subject of cybersecurity will, as announced president Donald Trump be priority, which should allow for faster development and improvement of this safety.

177 Monika Pajurek

Bibliography: • Boyd A., CYBERCOM gets easiest budget hearing ever, http://www.federaltimes.com/story/government/cybersecurity/2016/03/16/house-subcommittee- cybercom/81870980/. • Chen T. M., An Assesment of The Department of Defence Strategy for Opera- ting in Cyberspace, Carlisle PA 2013. • Dziwisz D., Stany Zjednoczone a międzynarodowe bezpieczeństwo cybernetyczne, Kraków 2015. • Feickert A., The Unified Command Plan and Combatant Commands: Backgro- und and Issues for Congress, https://fas.org/sgp/crs/natsec/R42077.pdf. • Franz G. J. III, Effective Synchronization and Integration of Effect through Cy- berspace for the Joint Warfighter, http://www.afcea.org/events/tnlf/east12/documents/4V3EffSynchIntEffthruCybrspcforJtWarfighter_forpublicrelease.pdf. • Fung B., Cyber Command’s exploding budget, in 1 chart, „The Washing- ton Post”, 15.01.2014, https://www.washingtonpost.com/news/the-switch/ wp/2014/01/15/cyber-commands-exploding-budget-in-1-chart/. • Joint Publication 3-12® Cyberspace Operations, Washington 2013, http:// www.dtic.mil/doctrine/new_pubs/jp3_12R.pdf. • Joint Publication 1-02. Department of Defense Dictionary of Military and As- sociated Terms, Department of Defense, Washington 2015, URL http://www. dtic.mil/doctrine/new_pubs/jp1_02.pdf. • Kozłowski A., Dowodzenie w cyberprzestrzeni, http://polska-zbrojna.pl/home/ articleinmagazineshow/13813?t. • Kozłowski A., Rola dowództwa cybernetycznego Stanów Zjednoczonych w bezpieczeństwie kraju, w: Wyzwania i problemy współczesnych stosunków międzynarodowych – bezpieczeństwo, dyplomacja, gospodarka, historia i polityka, red. R. Bani, K. Zdulski, Łódź 2015. • Lewis M. L., From weapons systems to squad leaders, cyber NCOs protect all that’s connected, http://ncojournal.dodlive.mil/tag/arcyber/. • Lynn W. J. III, Defending a New Domain: The Pentagon’s Cyberstrategy, „Fo- reign Affairs”, 2010 vol. 89 no. 5. • Pellerin C., Rogers: Cybercom Defending Networks, Nation, http://www.defense.gov/News-Article-View/Article/603083. • The Department of Defense Cyber Strategy, April 2015, http://www.defense. gov/Portals/1/features/2015/0415_cyber-strategy/Final_2015_DoD_CYBER_ STRATEGY_for_web.pdf . • U.S. International Strategy for Cyberspace, Washington 2011, https://www. whitehouse.gov/sites/default/files/rss_viewer/international_strategy_for_cy- berspace.pdf.

178 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Małgorzata Żmigrodzka Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie WBNiL [email protected]

Katarzyna Kostur- Balcerzak Wyższa Szkoła Oficerska Sił Powietrznych w Dęblinie WBNiL [email protected]

Polityka rozwoju innowacyjnych rozwiązań w transporcie lotniczym Development policies of innovative solutions in air transport

Streszczenie: Ostatnie lata wskazują na dynamiczny rozwój coraz to lepszych technologii bezzałogowych statków powietrznych RPAS/UAV (ang. Remotely Piloted Aircraft Systems/Unmanned Aviation Ve- hicle), potocznie nazywanych “dronami”, których terminologia wywodzi się z regulacji Organiza- cji Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Zainteresowanie ich eksploatacja wzrasta nie tylko do celów militarnych, ale też cywilnych, w tym komercyjnych. Celem artykułu jest analiza kierunku rozwoju bezzałogowych statków powietrznych i zaprezentowanie aktualnych możliwości wykorzystania nowych technologii w transporcie lotniczym. Analizując omawiane trendy autorzy sko- rzystali m.in.: z materiałów udostępnionych na oficjalnych stronach instytucji nadzorujących transport lotniczy, jak również światowych organizacji nawiązujących do tematyki objętej obszarem rozważań zawartych w niniejszym artykule. Trendy światowe idą w kierunku rozwoju nowych technologii co daje lepsze możliwości techniczne. Problematyczny staje się jednak stan regulacji prawnych, jak rów- nież niski poziom swiadomosci potencjalnych uzytkownikow. W opinii ekspertów jest jeszcze wiele do zrobienia zanim UAV zostaną wprowadzone do użytku publicznego na szeroką skale. Wiąże się to z wieloma czynnikami. Jednym z nich jest edukacja w nowej dziedzinie lotnictwa cywilnego, z czym wiąże się przygotowanie odpowiednich kadr zarządzających tymi systemami. Słowa kluczowe: Remotely Piloted Aircraft Systems, Unmanned Aviation Vehicle, bezzałogo- we statki powietrzne, innowacyjność, transport lotniczy Summary: Recent advances in Remotely Piloted Aircraft Systems/Unmanned Aviation Vehicle technologies are on the rise. They are popularly called ‘drones’ and their terminology derives from ICAO regulations. The interest in drone exploitation involves not only military but also civilian and commercial areas. The aim of this article is to give an insight into the development direction of remotely piloted aircraft and present current possibilities of using new technologies in air transport. The authors of the article used the subject of research literature analysis method including the sources available on the official websites of the air transport inspecting authorities, as well as world organizations relating to the subject matter analysed in this article. Recent advances in new technologies are on the rise, which offers potential. The condition of law regulations as well as low awareness of the potential users is, however, problematic. According to experts, there is still much to be done before UAV are mass-produced. It is connected with numerous factors. One of them is education in the new branch of civil aviation, which involves senior personnel training. Keywords: Remotely Piloted Aircraft Systems, Unmanned Aviation Vehicle, innovation, air transport

179 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

1. Uwagi wstępne Ostatnie lata wskazują na dynamiczny rozwój coraz to nowszych technologii bezzałogowych statków powietrznych RPAS/UAV (ang. Remotely Piloted Aircraft Systems/Unmanned Aviation Vehicle), potocznie nazywanych “dronami”, których terminologia wywodzi się z regulacji Organizacji Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO). Zainteresowanie ich eksploatacja wzrasta nie tylko co do ce- lów militarnych, ale też cywilnych, w tym komercyjnych. Powstaje wiele projektów dotyczących rozwiązań logistyczno-technicznym, gdzie planuje się wykorzystanie bezzałogowych systemów powietrznych do transportu niewielkich przesyłek (roz- wiazanie takie testuja Amazon oraz Deutsche Post) czy nawet wielkoskalowego przewozu towarowego (amerykanski producent Northrop Grumman). Rośnie wkład bezzałogowych zastosowań w zintegrowany logistyczny łancuch transportowy, ktorego celem jest stworzenie korzystniejszych warunkow dla obywateli i społe- czenstwa. Zgodnie z prognozami komisji europejskiej ds. transportu do 2050 r. zostanie wprowadzonych na rynek szereg rónych kategorii statkow powietrznych, zróni- cowanych pod wzgledem wielkosci, mozliwosci i rodzaju, a przy tym w niektorych z nich wcią zasiadał bedzie pilot. Niektore z nowych technologii mają być zdalnie sterowane badz w pełni zautomatyzowane. Rozwój nowej ery w dziejach lotnictwa, stanowi zatem istotny krok w kierunku poszerzenia rynku transportu lotniczego. RPAS mają kluczowe znaczenie dla konkurencyjnosci europejskiego przemy- słu lotniczego. Światowy sektor produkcji bezzałogowych systemów powietrznych do niedawna był zdominowany przez Stany Zjednoczone i Izrael, wykorzystujace wiedze z obszaru duzych wojskowych systemów lotniczych. Jednakże panstwa spoza Unii Europejskiej, takie jak Brazylia, Chiny, Indie i Rosja, nie odbiegają daleko ze swoimi projektami i możliwościami produkcyjnymi. Wspolny rynek UE też podejmuje intensywne działania próbując konkurować na poziomie globalnym. Popu- laryzacja nowych technologii przekłada sie coraz częściej na znaczna liczbe nowych miejsc pracy. Szacuje sie, ze nowe obszary wykorzystania RPAS w USA przyniosa ponad 100 tys. nowych miejsc pracy do 2025 r. a w Europie ok. 150 tys. miejsc pracy do 2050 r.1

2. Podstawowe załozenia europejskiej strategii dla RPAS Rozwoj w zakresie zastosowan bezzałogowych systemów powietrznych jest zasadny tylko wtedy, kiedy RPAS beda w stanie poruszac sie w niewydzielonej prze-

1 Wartosci szacunkowe opracowane przez ASD, Europejskie Stowarzyszenie Przemysłu Lotniczego, Astronautyki i Przemysłu Obronnego.

180 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym strzeni powietrznej nie naruszając bezpieczenstwa i funkcjonowania całego systemu lotnictwa cywilnego. W tym celu niezbędne jest utworzenie wspólnych regulacji prawnych UE w zakresie stosowania bezzałogowych systemów. Kształtowanie ram regulacyjnych oraz powiazane działania w zakresie badan i rozwoju są realizowane przy udziale czołowych podmiotow: Europejskiej Agencji Bezpieczenstwa Lotni- czego (EASA – ang. European Aviation Safety Agency), krajowych organow lotnictwa cywilnego, Europejskiej Organizacji Wyposazenia Lotnictwa Cywilnego (EU- ROCAE – The European Organisation for Civil Aviation Equipment), Eurocontrol, Zrzeszenie władz ds. tworzenia przepisow o systemach bezzałogowych (JARUS – Joint Authorities for Rulemaking on Unmanned Systems). Wspolne przedsiewziecia mają na celu opracowanie europejskiego systemu zarzadzania ruchem lotniczym nowej generacji (SESAR – Single European Sky ATM Research), Europejskiej Agencji Obrony, Europejskiej Agencji Kosmicznej, przemysłu wytworczego i podmiotow gospodarczych z branzy RPAS. Komisja w grudniu 2015 r. przyjęła nową europejską strategię w dziedzinie lotnictwa, której zadaniem jest pobudzenie gospodarki europejskiej i wzmocnie- nie jej bazy przemysłowej a tym samym pozycji UE w świecie. Według przewod- niczącego Jean-Claude’a Junckera otwarcie na zewnątrz sektora lotniczego będzie korzystne nie tylko dla przedsiębiorstw, lecz również dla obywateli Europy. Wypo- wiedzi Violety Bulc, komisarz UE ds. transportu, wskazują również iż przed europejskim lotnictwem stoją liczne wyzwania, a w strategii nakreślono kompleksowy i ambitny plan działania w celu utrzymania tego sektora w światowej czołówce. Katalizatorami rozwoju lotnictwa oraz jego funkcjonowania jako czynnika wzrostu gospodarczego są innowacyjność i cyfryzacja. Głównym zadaniem Europy jest uwolnienie potencjału dronów2. W marcu 2015 r., w Rydze europejska społeczność lotnicza zobowiązała się do umożliwienia przedsiębiorstwom świadczenia usług RPAS w całej Europie od 2016 r. Podczas konferencji, określono pięć kluczowych zasad, jakimi UE powinna kierować się w przyszłych działaniach: – należy traktować RPAS jako nowy rodzaj statku lotniczego i przewidzieć pro- porcjonalne przepisy ustalone na podstawie ryzyka, z jakim wiążą się poszcze- gólne operacje; – należy rozwijać przepisy UE w zakresie świadczenia usług RPAS w sposób bezpieczny, aby umożliwić przemysłowi inwestycje; – należy rozwijać technologię i opracowywać normy na rzecz pełnego włączenia do europejskiej przestrzeni lotniczej;

2 http://europa.eu/rapid/press-release_IP-15-6144_pl.htm, [odczyt: 12.09.2016].

181 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

– akceptacja społeczna ma kluczowe znaczenie dla wzrostu w dziedzinie usług RPAS; – operator danego RPAS odpowiada za jego wykorzystanie3. W Unijnej Strategii Transportu Lotniczego zaproponowano m.in.: ramy prawne w celu zapewnienia bezpieczeństwa i pewności prawnej dla nowej dziedziny lotniczej oraz uwzględniono obawy społeczeństwa związane z ingerencją w pry- watność i ochroną danych, bezpieczeństwem oraz środowiskiem. Europejski plan działania na rzecz RPAS4 opisuje, jak w ciągu 15 lat – licząc od 2016 r. – ma prze- biegać rozwój cywilnych RPAS oraz ich integracja w ramach jednolitej przestrzeni powietrznej. Plan działań obejmuje trzy filary: – badania i rozwój, – regulacje w zakresie bezpieczeństwa i normalizację techniczną oraz środki uzupełniające dotyczące m.in. ochrony prywatności i ochrony danych, – kwestie ubezpieczenia i odpowiedzialności. Ponadto odpowiednie inwestycje w technologie i innowacje powinny zapewnić Europie przodującą rolę w dziedzinie międzynarodowego transportu lotniczego. Na projekt badawczy ATM5 w jednolitej europejskiej przestrzeni powietrznej (SESAR) UE przeznaczyła 430 mln euro rocznie, który ma być zrealizowany do 2020 r. Ter- minowe wdrożenie rozwiązań SESAR może pozwolić na stworzenie ponad 300 tys. nowych miejsc pracy6. W celu wykorzystania możliwości oferowanych przez europejski rynek wewnętrzny, prawodawcy powinni przyjąć jednoznaczne, a przy tym elastyczne ramy prawne, które utorują drogę dla inwestycji w nowe technologie i zastosowania RPAS. Branza RPAS jest jedna z najbardziej przyszłosciowych gałezi rynku nowocze- snych rozwiazan technologicznych. Według wielu specjalistów drony obok druku 3D i robotów w przeciagu najblizszej dekady najbardziej wpłyna na zmiany w na- szym zyciu. Oznacza to, że lobbyści nowych technologii widzą ogromne możliwości rozwojowe rynku bezzałogowych systemów, jak również, oceniają go jako bardzo dochodowy. Od 2015 do 2025 roku z 80 tysięcy sztuk rocznie sprzedaż bezzałogow-

3 The Riga Declaration: Main Principles for Developing a Drone Services Market. Framing the future of aviation, Ryga, 6 marca 2015 r. 4 Sprawozdanie europejskiej grupy sterującej ds. RPAS, Plan działania na rzecz integracji systemów zdalnie pilotowanych statków powietrznych w ramach europejskiego systemu lotnictwa cywilnego, 2013 r. 5 Air Traffic Management, http://ec.europa.eu/transport/modes/air/sesar/doc/eu-atm-master- plan-2015.pdf, [odczyt: 5.10.2016]. 6 Tamże.

182 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym ców wzrośnie do ponad 2,6 mln sztuk w skali roku. Badania rynku prognozują, że roczne przychody ze sprzedaży sprzętu dronów wyniosą niemal l4 mld dolarów do 2025 r. Wykorzystanie nowych technologii w bardzo dynamicznym tempie nasyca rynek. Według prognoz ekspertów branża ta będzie rozwijała się do 2020 r. w wielu dziedzinach, natomiast chwilowe nasycenie rynku może przyjść w 2018 r., które w zharmonizowany sposób będzie się stabilizowało w następnych latach. Eksperci danej branży zalecają, aby RPAS były projektowane, wytwarzane, eksploatowane i utrzymywane w taki sposób, żeby ryzyko użytkowników, zarówno na ziemi jak i w przestrzeni powietrznej, było na akceptowalnym poziomie. Bezzałogowe systemy powietrzne powinny być w pełni zintegrowane z systemem ruchu lotniczego i uniknac zderzenia z samolotem pilotowanym przez człowieka. Powinny posiadać takie same „umiejetnosci” unikania kolizji jak załogowy statek powietrzny. Osią- gnięcie pełnej integracji wszystkich typów RPAS w pierwszej kolejności wymaga opracowania odpowiednich przepisów lotniczych.

3. Zastosowanie bezzałogowych systemów powietrznych w transporcie Bezzałogowe aparaty latające są wykorzystywane przez wiele gałęzi przemy- słowych. Obecnie jednym z koncernów zbrojeniowych pracuje nad ulepszeniem bezzałogowych technologii. Najbardziej interesującym projektem jest ARES (Aerial Reconfigurable Embedded System). Nosił wcześniej on nazwę Transformer (TX) ze względu na to, że potrafi zamienić się w dowolny pojazd – samolot, helikopter bądź pojazd naziemny. Jego dużą zaletą jest możliwość wykonywania pionowego startu i lądowania dzięki ruchomym wentylatorom kanałowym, przez co zajmuje również o połowę mniej przestrzeni niż helikoptery o podobnym rozmiarze. ARES jest w stanie unieść ładunek o masie ponad 1300 kilogramów, a cel lotu można ustalić poprzez aplikację w telefonie lub na tablecie. Projekty zakładają, aby górna część maszyny, tj. skrzydła i wentylatory kanałowe, mogły wylądować na konkretnym pojeździe oraz unieść go, co umożliwi jego transport7. Ilustrację projektu przedstawia fot. nr 1.

7 http://www.altair.com.pl/news/view?news_id=12805, [odczyt: 29.09.2016].

183 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

Fotografia nr 1. ARES (ang. Aerial Reconfigurable Embedded System).

Źródło: http://www.darpa.mil/ddm_gallery/ares.jpg, [odczyt: 10.10.2016].

Bezzałogowa maszyna będzie mieć zastosowanie w misjach takich jak transport ekwipunku/pojazdów, ratowanie życia żołnierzy czy prowadzenie nadzoru i rozpoznania. Prace nad ARES znajdują się obecnie w ostatniej fazie. Wdrożenie opisanej technologii w armii spowoduje, że możliwy stanie się zupełnie nowy rodzaj dokonywania desantu. Możliwe jest że, ów bezzałogowiec będzie wykorzysta- ny przez transport lotniczy, ze względu na jego możliwość udźwigu i możliwości startu i lądowania. Według ekspertów zatłoczenie głównych węzłów komunikacyjnych jest w fazie wzrostu. Zainteresowanie przewozami ładunków samolotami bezzałogowymi jest coraz większe. Użycie bezzałogowców przystosowanych do przewozu towa- rów, przyniosłoby znaczące rozluźnienie przestrzeni lotów. Te bezzałogowce mogą lądować na mniejszych pasach startowych znajdujących się w dzielnicach przemy- słowych, które posiadają minimalną ilość powiązanych z lotnictwem. To alternatyw- ne rozwiązanie wspierające cywilne UAV do przewozu towarów może rozładować zatłoczone porty lotnicze, poprzez przeniesienie przewozów towarowych do części przemysłowych (blisko źródła ładunku, a w niedalekiej przyszłości także jego celu). Posiadając transportowe samoloty bezzałogowe w obrębie strefy przemysłowej, zmniejszą się koszty transportowania towarów z przemysłowego źródła do ich celu. Zmniejszenie kosztów będzie osiągnięte dzięki zmniejszaniu wydatków na segment odlotów. Infrastruktura wymagana przy „lotniskach przewozowych UAV” jest bardzo mała w porównaniu do lotnisk dla pasażerów. Po dodaniu uniformizacji palet i robotów, używanych do załadunku i rozładunku, zyski ekonomiczne i społeczne będą nieprawdopodobne.

184 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym

Aktualnie Uniwersytet George’a Masona w Wirginii, razem z FAA8, rozpo- czął pracę nad małym cywilnym samolotem bezzałogowym, bazującym na modelu Cessna Grand Caravan. Początkowym założeniem jest możliwość kontroli nad 5-7 tego typu samolotów przez jednego operatora. Pomysł ten opiera się na użyciu stan- dardowego samolotu przewozowego i połączeniu z tym samolotem samodzielnego systemu kontroli lotu, razem z odpowiednim wyposażeniem wsparcia lądowego9. Koncepcja niezależnego od lotniska systemu przewozu towarów w oparciu o bezzałogowy samolot (UAV), była zaproponowana jako sposób ograniczenia ruchu przewozu towarów na lotniskach pasażerskich tak, aby zachować przestrzeń dla lotów pasażerskich i stworzyć lepszą alternatywę dla tradycyjnego celu lotów towarowych. Taki system może operować bez problemów, po wprowadzeniu nowego, zautomatyzowanego systemu zarządzania ruchem powietrznym (ATM), który wspierałby operacje przelotów nad terenem miasta. Wśród firm zainteresowanych wykorzystaniem nowych technologii do przewozu cargo znajduje się DHL. W ramach nowych projektów zespół inżynierów lotniczych i ekspertów logistycznych skupia się na budowaniu standardów branżowych dla dostarczania paczek na całym świecie. Z przeprowadzonych analiz wynika, że zamówienia klientów w 86% obejmują paczki o wadze ok 2,5 kg. Takie przesyłki można by realizować wykorzystując bezzałogowe systemy. Ze wstępnych testów przeprowadzonych przez firmę Amazon wynika, że najbardziej ekonomiczne paczki można przewieźć w 30 minut od zamówienia na odległość do 16 km. Wykres nr 1 przedstawia dokładne koszty za usługi kurierskie oferowane przez firmę Amazon oraz konkurencję. Wiodący międzynarodowy koncern logistyczny DHL planuje wdrożyć bezza- łogowiec o nazwie Parcelcopter10 w codziennych operacjach dostarczania paczek w miastach, takich jak Nowy Jork czy Tokio. W oparciu o GPS, Waypoint-navigation Parcelcopter, zaprezentowany na fotografii nr 2, już dziś dostarcza leki i inne towary do odległych i trudno dostępnych miejsc (np. w górach lub nad morzem i nad rzekami czy jeziorami). Obecne badania wykorzystania RPAS w terenie odbywają się przy dodatkowym wsparciu Instytutu Flight System Dynamics na Uniwersytecie RWTH Aachen.

8 FAA – Federal Aviation Administration, http://www.faa.gov, [odczyt: 20.11.2016]. 9 https://www.uvsr.org/Documentatie%20UVS/Publicatii-internationale/EuropeanCivilUnmanne- dAirVehicleRoadmap3.pdf, [odczyt: 9.11.2016]. 10 DHL Parcelcopter – bezzałogowy statek powietrzny waży niecałe 5 kg, może wykonywać 45-mi- nutowe loty o zasięgu do 12 km i zabrać ładunek o wadze do 1,2 kg. Zaletą dronów jest ich cicha praca. Podczas lotu maszyna wydaje dźwięk na poziomie głosu człowieka słyszanego z odległości 50 metrów.

185 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

Wykres nr 1. Opłaty za przesyłki w poszczególnych firmach kurierskich.

Źródło: http://www.businessinsider.com/delivery-fee-for-amazon-prime-air-2015-4, [dostęp: 12.04.2016].

Fotografia nr 2. Parcelcopter – microdron stosowany do przesyłek medycznych.

Źródło: https://www.microdrones.com/en/news/detail/microdrones-parcelcopter-enters-re- gular-service-for-dhl/, [dostęp: 09.02.2016].

Na uwagę zasługują również poczynione kroki przez firmę Lufthansa Aerial Services, która stanowi część niemieckiego koncernu Lufthansa. Nawiązując współ- pracę z chińskim producentem dronów DJI w celu rozwinięcia bezzałogowych konstrukcji do komercyjnych zastosowań, takich jak inspekcje kolei i pasów startowych na lotniskach, firma zwiększyła swój udział w branży bezzałogowych statków powietrznych. Niemiecka firma używała niedawno sprzętu DJI do projektu pilotażo-

186 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym wego kontroli turbin wiatrowych. W grudniu ubiegłego roku, testowe drony Luf- thansy wyposażone w kamery wykonały loty w pobliżu północnego pasa startowego na lotnisku we Frankfurcie. Niemieckie ATC (DFS11), wraz z operatorem lotniska Fraport interesowały się potencjalnym wykorzystaniem dronów zamiast pojazdów naziemnych, do kontroli pasów startowych i dróg kołowania oraz wykrywania na nich ewentualnych zanieczyszczeń12. RPAS, jak wykazano w czasie dwugodzinnych testów, także mogą przeprowa- dzać przeglądy struktur, topografii obiektu i pełnić inne funkcje na lotnisku. Z kolei Lufthansa Technik, siostrzana firma, która specjalizuje się w obsłudze technicznej samolotów, stara się wykorzystać bezzałogowe systemy powietrzne do kontroli ka- dłubów obsługiwanych przez siebie statków powietrznych. W Polsce firma InPost, która nie chcąc zostawać w tyle za światowymi trendami, postanowiła zademonstrować własny system dostarczania przesyłek przez drony. InPost – firma znana jest ze swoich paczkomatów. Zarządzający firmą wychodząc na przeciw oczekiwaniom klientów chcą być jeszcze bardziej innowacyjni, gdyż niedawno zademonstrowali sposób dostarczania paczek przez bezzałogowe systemy13. Na fotografii nr 3 przedstawiona metoda jest jednak nieco bardziej złożona, gdyż wymaga użycia dwóch robotów. Pierwszy, latający, przenosi przesyłkę na du- żych dystansach i przekazuje ją uziemionemu dronowi czekającemu pod paczkoma- tem. Ten otwiera skrytkę i umieszcza w niej paczkę.

11 Niemiecki nadzór lotnictwa cywilnego, https://www.dfs.de/dfs_homepage/de/, [odczyt:12.12.2016]. 12 http://dlapilota.pl/wiadomosci/avweb/lufthansa-rozszerza-dzialalnosc-na-rynku-dronow, [odczyt: 09.11.2016]. 13 http://www.swiatdronow.pl/wp-content/uploads/2014/07/drony-inpost.jpg, [odczyt: 01.12.2016].

187 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

Fotografia nr 3. Dron firmy In Post.

Źródło: http://www.swiatdronow.pl/wp-content/uploads/2014/07/drony-inpost.jpg, [odczyt: 01.12.2016].

4. Trendy rozwojowe systemów bezzałogowych Gwałtowna urbanizacja jest jednym z największych trendów ostatnich lat i naj- bliższej przyszłości, zwłaszcza na rynkach wschodzących. Firma ubezpieczeniowa Swiss Re prognozuje, iż globalna populacja miejska wzrośnie z 1,4 bilionów do 5 bi- lionów w latach 2011 i 2030. Każdy rozwój powinien być postrzegany pozytywnie, ale są też negatywne skutki tego nurtu, do których należą zatłoczone drogi, zanie- czyszczenia, a także duże utrudnienia i opóźnienia w przepływie osób i towarów14.

14 DHL Trend Research, Unmanned Aerial Vehicle in Logistics – DHL perspective on implications and use cases for the logistics industry, 2014 r., http://www.dhl.com/content/dam/downloads/g0/about_us/logistics_insights/DHL_TrendReport_ UAV.pdf, [odczyt: 01.12.2016].

188 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym

Rysunek nr 1. Wizualizacja wykorzystania dronów w logistyce.

Źródło: DHL Trend Research, Unmanned Aerial Vehicle in Logistics – DHL perspective on implications and use cases for the logistics industry, 2014 r., http://www.dhl.com/content/dam/downloads/g0/about_us/logistics_insights/DHL_TrendReport_ UAV.pdf, [odczyt: 01.12.2016].

Częścią problemu jest dostawa towarów, który może zostać rozwiązany dzięki użyciu przemyślanych systemów RPAS. Nowe technologie mogą zapewnić znaczną ulgę w centrum miast, przy dużym natężeniu ruchu drogowego. Do tej pory, ładow- ności tych urządzeń są ograniczone, ale zdaniem ekspertów bezzałogowe systemy powietrzne mogą wspierać w pierwszej i ostatniej mili sieci logistyczne, co zostało zaprezentowane na rysunku nr 1.

189 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

Od lat konstruktorzy i producenci widzą duży potencjał bezzałogowych statków powietrznych i pracują nad ich ulepszeniem. Bezpośredni wpływ na rozwój bezzało- gowych konstrukcji ma oczywiście dostępna technologia, oprogramowanie, prawo, rynek, finanse i nieograniczona pomysłowość ludzka. Ewolucję, w szczególności technologiczną, goni trend, wyznaczany przez nierzadko najlepszych w branży15. Okreslenie zasad uzytkowania statkow powietrznych zostało powierzone narodowym władzom lotniczym. Sytuacja ta moze sie jednak w niedługim czasie zmienic. Komisja Europejska opublikowała na stronie internetowej, dokument „RPAS Road- map” wskazujac m.in. na chę zajecia sie regulacjami w zakresie bezzałogowych srodkow powietrznych. Zespoł Sterujacy (European RPAS Steering Group – ERSG) powołany przez Komisje Europejska ma wspomagać proces integracji systemow bezzałogowych z europejska przestrzenia powietrzna. Przedstawiony dokument okresla plan działania na lata 2016 – 2028, a jednym z jego pierwszych załozen jest koniecznoś zniesienia granicy 150 kg i objecia nadzorem EASA rowniez mniejszych UAV. Do niedawna zastosowanie dronów było łączone głównie z działaniami mili- tarnymi. Oceniając wykorzystanie tych maszyn na polu walki, eksperci w zakresie transportu lotniczego coraz częściej wyrażają przekonanie o zastosowaniu możliwo- ści tych maszyn w przewozie ładunków. Taka sytuacja wymusza na organizatorach systemu (ICAO) zweryfikowanie dotychczasowych przepisów w celu dopuszczenia do ruchu ogólnego cywilnych UAV, które nie podchodzą pod klasyfikację statków powietrznych lotnictwa państwowego. Biorąc pod uwagę, iż bezzałogowe statki powietrzne małych rozmiarów użyt- kowane w niekontrolowanej przestrzeni powietrznej stwarzają równie duże zagro- żenia jak każdy inny załogowy aparat latający, wymagana jest szczególna troska o właściwy poziom wzajemnego informowania o wykorzystaniu przestrzeni powietrznej i stosowania się do ustalonych zasad jej wykorzystania. Operacje wykonywane bezzałogowym statkiem powietrznym w zasięgu wzro- ku operatora (Visual Line of Sight – VLOS) wydają się prostsze do uregulowania, niż w przypadku UAV użytkowanych w przestrzeni powietrznej poza zasięgiem wzorku (Beyond Visual Line of Sight – BVLOS). Wykonywanie lotów BVLOS wymaga bowiem posiadania odpowiedniego oprzyrządowania na ziemi i aparatu w powie- trzu. Jak również odpowiedniego wyszkolenia operatora potwierdzonego niezbęd- nymi uprawnieniami. Na wykresie nr 2 określone zostały ramy czasowe i prognozy integracji rynku RPAS na przestrzeni najbliższych 20 lat z podziałem na operacje lotnicze.

15 http://info.dron.pl/najnowsze-trendy-panujace-w-swiecie-bezzalogowcow/, [odczyt: 20.11.2016].

190 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym

Wykres nr 2. RPAS Roadmap timeline.

Źródło: Final report from the European RPAS Steering Group, Annex 2. A Strategic R&D Plan for the integration of civil RPAS into the European Aviation System, JUNE 2013, http:// ec.europa.eu/DocsRoom/documents/10484/attachments/3/translations/en/renditions/pdf, [odczyt: 20.11.2016].

W przypadku większych jednostek latających, przekraczających masę starto- wą 25 kg, dochodzi kwestia odpowiednich predyspozycji psychofizycznych, a więc spełnienia określonych kryteriów medycznych. Przedsięwzięcia zmian legislacyj- nych dopuszczających bezzałogowe środki powietrzne do wykorzystania w kontrolowanej i niekontrolowanej przestrzeni powietrznej w pełnym wymiarze powinny być rozpatrywane m.in.: pod względem zapewnienia jakości (zdolności do lotu) konstrukcji lotniczej (airworthiness)16. Wiele pytań na temat aspektów społecznych, etycznych i prawnych technologii zostały podniesione przez komentatorów ekspertów i uczestników w procesach kon- sultacyjnych w Europie, a także w USA i Kanadzie. Odpowiedź na te pytania wymaga zrozumienia różnorodnych zastosowań technologii, ich kontekstu, celu i skut- ków. W tym przypadku można opierać się na poprzedniej opinii Boucher z 2014 r.17, w której zaznaczył iż należy wprowadzić cztery powszechnie stosowane kategorie zastosowań – wojskowe, cywilne rządowe, handlowe i osobiste/rekreacyjne. Wobec powyższego powstał projekt badawczy E-CIT, który zajmuje się wzmocniem praw obywateli w odniesieniu do nowych technologii informacyj-

16 http://dlapilota.pl/wiadomosci/grzegorz-brychczynski/bezzalogowe-statki-i-platformy-latajace-te- razniejszosc-i-przyszlosc, [odczyt: 01.12.2016]. 17 P. Boucher, Report: Societal and Ethics Aspects of Remotely Piloted Aircraft Systems, Luxembourg 2014.

191 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak nych i komunikacyjnych (ICT). W ramach projektu opracowywane są zalecenia dotyczące ram oceny zaangażowania publicznego w rozwój technologii i najlepszych praktyk w zakresie zaangażowania społeczeństwa w dialog na temat etyki oceny technologii i polityki.

4. Uwagi końcowe Zgodnie z trendami światowymi możliwości techniczne bezzałogowych stat- ków są na coraz wyższym poziomie. Problematyczny staje się jednak stan regulacji prawnych dotyczących lotnictwa, jak również niski poziom swiadomosci potencjalnych uzytkownikow. Obecnie systemy bezzałogowe eksploatowane sa w najwie- kszych armiach swiata. Kto jednak zdaje sobie sprawe z faktu, ze np. wystarczy podnieś słuchawke telefonu, aby zamowic usługe aerofotogrametryczna w celu udokumentowania postępu prac budowalnych. Właśnie tu rodzą się największe problemy, w jaki sposób przygotować odbiorców na postęp technologiczny: czy prze- ciętny odbiorca usług będzie miał zaufanie do paczki dostarczonej przez bezzałogo- wy system powietrzny; w jaki sposób dotrzeć do świadomości społeczeństwa; czy kampanie dotyczące bezpiecznego użytkownia takich urządzeń są efektywne. Na rysunku nr 2 singapurski urząd do spraw lotniczych w formie ulotki, prze- kazał informację do użytkowników dronów, czego i gdzie nie wolno robić.

Rysunek nr 2. Lataj bezpiecznie RPAS.

Źródło: http://www.saa.com.sg/saa/en/, [odczyt: 12.10.2016].

192 Polityka rozwoju innwacyjnych rozwiązań w transporcie lądowym

Analiza dostępnych materiałów wskazuje na słuszność działań władz lotniczych i innych organizacji zaangażowanych w rozwój bezzałogowych statków powietrznych. Licznie przeprowadzane badania w zakresie bezpiecznego wykorzystania RPAS, jak również przeprowadzony dialog społeczny na temat nowej dziedziny lotnictwa ma niezmiernie ważne znaczenie w tworzeniu zintegrowanej przestrzeni lotniczej. Oby- watele, którzy dotychczas nie mieli wiedzy na temat lotnictwa potrzebują czasu, żeby oswoić się z nowymi możliwościami, a w dodatku łączą się one z bezpieczeństwem wykonywanych usług. Oczywiście naciski koncernów produkujących drony są duże, technologie w większości są gotowe do wdrożenia, tylko brakuje jeszcze odpowiednich regulacji prawnych nie tylko z zakresu prawa lotniczego. Bezzałogowe systemy, będą ingerowały w życie obywatela więc trzeba spojrzeć szeroko na problem użytko- wania nowych technologii. W opinii ekspertów jest jeszcze wiele do zrobienia zanim UAV zostaną wprowadzone do użytku publicznego na szeroką skale. Wiąże się to jak wcześniej poruszono z wieloma czynnikami. Jednym z nich jest edukacja w nowej dziedzinie lotnictwa cywilnego, jak również przygotowanie odpowiednich kadr za- rządzających tymi systemami. Na chwilę obecną nawet służby bezpieczeństwa kraju nie mają precyzyjnie opracowanej procedury zastosowania bezzałogowych systemów lotniczych, więc zastanawia co może w tej kwestii wiedzieć przeciętny użytkownik. W ocenie autorów artykułu istotne jest aby, podjąć stosowne działania i stwo- rzyć programy edukacyjne, które pozwolą na przygotowanie zarówno operato- rów UAV, jak i społeczeństwa na nowe możliwości. Sytuację tą można porównać w pewnej mierze do wprowadzenia na rynki światowe telefonów komórkowych, które zsynchronizowały się z potrzebami społeczeństwa. Jednak zagrożenia bezpie- czeństwa w tych dwóch przypadkach znacznie się różnią. Dlatego ważne jest aby już od najmłodszych lat przygotować obywateli do funkcjonowania w świecie nowych technologii, szczególnie tych które mogą spowodować bezpośrednie zagrożenia dla zdrowia, życia i sfery prywatnej człowieka.

Bibliografia: • Adamski M., Rajchel J., Bezzałogowe statki powietrzne, cz. I, Charakterystyka i wykorzystanie, Dęblin 2013. • Adamski. M. Bezzałogowe statki powietrzne. Cz. II. Konstrukcja, wyposażenie i eksploatacja, Dęblin, 2016. • Appendix 5: Technology Roadmaps, w: Global Air Navigation Plan 2013– 2028, International Civil Aviation Organization, Montréal 2013. • Aviation law – the International Comparative Legal Guide, 1st edition ICLG, Global Legal Group LTd., London 2013. • Bal – Woźniak T., O potrzebie wykorzystywania nowych form koordynacji współpracy w zarządzaniu innowacyjnością, w: Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, Rzeszów 2013.

193 Małgorzata Żmigrodzka, Katarzyna Kostur-Balcerzak

• Balcerzak T., Mozliwosci współczesnej technologii lotniczej w swietle realizacji turystyki kosmicznej, „Revista europea de derecho de la navegación maríti- ma y aeronáutica”, 2016 no. 33, http://www.eumed.net/rev/rednma/33/bal.pdf. • Balcerzak T., The possibilities of modern aviation technology in the light of implementation of space tourism, Rzeszów 2016. • Boucher P., Report: Societal and Ethics Aspects of Remotely Piloted Aircraft Systems, Luxembourg 2014. • Burnewicz J., Prognozy popytu na transport w Polsce do roku 2020 i 2030 (rok bazowy: 2010). Ekspertyza dla Ministerstwa Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej, Gdańsk, luty 2012. • Compa T. Żmigrodzki R., Organizacja, zarządzanie i bezpieczeństwo w ruchu lotniczym, Dęblin 2015. • Compa T., Bezpieczeństwo transportu lotniczego w systemie bezpieczeństwa narodowego, Dęblin 2014. • Teoretyczne aspekty bezpieczeństwa w lotnictwie, red. T. Compa, J. Rajchel, K. Załęski, Dęblin 2012. • Global Aviation Safety Plan2014-2016, International Civil Aviation Organiza- tion, Montréal 2013. • Gontarz A., Kędzierska E., Kosieliński S., Rutkowski P., Człowiek maszyna bezpieczeństwo, Systemy inteligentne w zarządzaniu kryzysowym i działaniach militarnych, Warszawa 2013. • Krakowiak E., Żmigrodzka M, Bezpieczeństwo cywilnych operacji lotniczych bezzałogowych statków powietrznych, w: Transport lotniczy i jego otoczenie, red. A. Kwasiborska, Warszawa 2016. • Pijet – Migoń E., Zmiany rynku lotniczych przewozów pasażerskich w Polsce po akcesji do UE, Wrocław 2012. • Rajchel J., Compa T., Załęski K., Bezpieczeństwo w lotnictwie w różnych aspektach działalności lotniczej, Dęblin 2014. • Rucińska D., Ruciński A., Tłoczyński D., Transport lotniczy – ekonomika i organizacja, Gdańsk 2012. • Sztucki J., Gąsior M., Zając G., M. Szczelina, Zarządzanie bezpieczeństwem lotnictwa cywilnego, Wrocław 2011. • Wheatcroft S., Lipman G., European liberalization and world air transport: towards a transnational industry, Special report No 2015, The Economist In- telligence Unit, London 1990. • Żmigrodzka M., Współczesne zagrożenia bezpieczeństwa osób i mienia w dobie rozwoju UAV/RPAS, w: Przeciwdziałanie zagrożeniem powstałym w wyniku bezprawnego i celowego użycia bezzałogowych platform mobilnych, red. J. Cy- merski, K. Wiciak, Szczytno 2015.

194 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Angelika Mielniczuk PWSZ w Zamościu – UMCS w Lublinie [email protected]

Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol – metody i instrumenty funkcjonowania International Criminal Police Organization Interpol – working methods and instruments

Streszczenie: Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej (MOPK) – Interpol jest mię- dzynarodową organizacją rządową, powołaną do życia 7 września 1923 roku, jako Międzynarodowa Komisja Policji Kryminalnej (MKPK). Międzynarodowa Organi- zacja Policji Kryminalnej jest najstarszą i najważniejszą, wielostronną współpracą w zakresie ponadgranicznego policyjnego współdziałania i drugą, po Organizacji Na- rodów Zjednoczonych, największą organizacją na świecie, skupiającą obecnie 190 państw członkowskich. Stworzona została dla wzajemnej pomocy w obliczu nasilają- cej się międzynarodowej przestępczości. Celem artykułu jest przedstawienie metod i instrumentów wykorzystywanych przez Interpol do walki z przestępczością międzyna- rodową i jej sprawcami w celu zapewniania bezpieczeństwa międzynarodowego. Słowa kluczowe: Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej – Interpol, Międzynarodowa Komisja Policji Kryminalnej, policja, przestępczość międzynarodowa

Summary: International Criminal Police Organization – (ICPO) – Interpol is an international intergovernmental organization, which was established on the 7th of September 1923 as the International Criminal Police Commission (ICPC). International Criminal Police Organization is the oldest and the most important multilateral organization in terms of police force cross-border joint action, and the second, after the United Nations, biggest organization in the world comprising 190 Member States. The Organization was created for mutual assistance in the face of increasing international crime. The aim of this article is to describe the methods and instruments which are used by the Interpol in the struggle against international crime and the perpetrators of these crimes in order to ensure international security. Keywords: International Criminal Police Organization – Interpol, International Criminal Police Commission, police, international crime

195 Angelika Mielniczuk

1. Uwagi wstępne W wyniku procesów globalizacji oraz przemian jakie nastąpiły pod koniec wieku XIX i w wieku XX spowodowały, że społeczność międzynarodowa stanęła przed nowymi wyzwaniami i zagrożeniami bezpieczeństwa. Ciągły wzrost przestępczo- ści i niemożność jej zwalczania na poziomie pojedynczych państw, doprowadziły do konieczności ustanowienia międzynarodowej współpracy w tym zakresie. Coraz nowocześniejsze środki transportu, znoszenie granic państwowych i złożoność pro- cesów globalizacji oraz stały wzrost wymiany międzynarodowej doprowadziły do coraz dogodniejszych warunków prowadzenia międzynarodowej działalności prze- stępczej, która osiągnęła alarmujące rozmiary1. Wyśledzenie i zatrzymanie takich przestępców, na arenie międzynarodowej, przez pojedyncze państwa, okazywało się niezwykle trudne. Wiązało się to bowiem z wymianą informacji, identyfikacją, prowadzeniem dochodzeń na skalę globalną i ekstradycją. Funkcjonariusze policji państw stwierdzili wówczas, że jeżeli zwalczanie przestępczości międzynarodowej ma być efektywne, to policje ze wszystkich państw powinny ze sobą współpraco- wać, a ustanowienie instytucji o charakterze policji światowej jest nieodłącznym celem w tym aspekcie. Bardziej świadoma i solidarna społeczność międzynarodowa zaczęła dostrzegać zagrożenia płynące ze strony przestępców i podjęła działania, mające na celu zapobieganie szkodliwym zjawiskom2. W 1914 roku, podczas I Międzynarodowego Kongresu Policji w Monako, w którym uczestniczyli przedstawiciele policji z dwudziestu czterech państw Eu- ropy, Azji i Ameryki, wysunięto postulat powołania do życia międzynarodowej organizacji policyjnej zrzeszającej przedstawicieli funkcjonariuszy policji wszystkich państw na świecie. Inicjatorem i sponsorem Kongresu był książę Monako – Albert I. Konferencja w Monako zaczęła być uważana za dającą początek Interpolowi, a ksią- żę Monako nazywany jest „ojcem” organizacji3. Interpol jest organizacją o charakterze koordynującym, co oznacza, iż wal- cząc z międzynarodowymi przestępcami, współpracuje z policjami państw człon- kowskich, korzysta z ich informacji i przekazuje im dane zdobyte przez siebie, jest więc wielkim operatywnym bankiem informacji o zasięgu światowym, dążącym do zapewnienia międzynarodowego bezpieczeństwa publicznego. Kompetencje

1 L. Mączka, Problemy społeczne w obliczu wyzwań globalizacji, w: Wschód i Zachód w wymiarze globalnym. Doświadczenia z przeszłości a perspektywy na przyszłość, red. M. Miłek, G. Wilk – Ja- kubowski, R. S. Brzoza, Kielce 2012, s. 106. 2 M. Fooner, A Guide to Interpol: The International Criminal Police Organization in the United States, U.S. Department of Justice, National Institute of Justice, Washington 1985, s. 8. https://www. ncjrs.gov/pdffiles1/Digitization/99316NCJRS.pdf, [odczyt: 31.07.2015]. 3 J. Dajczman, Interpol, Warszawa 2005, s. 33 – 34.

196 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

Interpolu obejmują wszystkie rodzaje przestępczości. W ramach przestępczości kryminalnej Interpol interesuje się zwłaszcza przestępczością o charakterze za- wodowym, gdyż nie jest możliwe, aby mógł on zajmować się wszystkimi indy- widualnymi przypadkami działania przestępczego, chyba że przestępstwo to ma cechy „nowe” i w przyszłości może stać się „zalążkiem nowej fali zbrodni”4. Co ważne, ściśle zabronione jest podejmowanie przez Interpol jakiejkolwiek dzia- łalności lub interwencji o charakterze politycznym5, wojskowym, religijnym lub rasowym6. Celem Organizacji, niezmiennym od momentu powstania, jest szerokie wspieranie organów policji kryminalnej wszystkich państw członkowskich, w walce z międzynarodową przestępczością i jej sprawcami7. Zadaniem Inter- polu jest uczynienie świata bezpieczniejszym miejscem. Za pomocą najnowo- cześniejszych instrumentów i narzędzi, wsparcia technicznego i operacyjnego, pomaga sprostać rosnącym w XXI wieku wyzwaniom związanym z międzyna- rodową przestępczością8.

2. Kolorowe zawiadomienia Interpolu Poszukiwanie międzynarodowych przestępców przez Interpol odbywa się zawsze według określonego schematu działania. Najpierw policja państwa członkow- skiego zwraca się do swojego Krajowego Biura MOPK9, które, w przypadku gdy

4 H. Kurta, Interpol, Warszawa 1976, s. 33. 5 Ograniczenie to wynika z faktu, że zarówno kultura, systemy prawne, gospodarcze, jak i sytuacje polityczne w państwach członkowskich znacznie od siebie odbiegają i stąd niektóre państwa nie godzą się na interweniowanie w ich wewnętrzne sprawy. B. Hołyst, Policja na świecie, Warszawa 2011 s. 1074. 6 Art. 3 Constitution of the International Criminal Police Organization – INTERPOL adopted by the General Assembly at its 25th session (Vienna – 1956), http://www.interpol.int/About-INTERPOL/ Legal-materials [odczyt: 31.07.2015]. 7 B. Hołyst, s. 1073. 8 Zob. szerz. Interpol. Overview, http://www.interpol.int/About-INTERPOL/Overview, [odczyt: 31.07.2015]. 9 Krajowe Biura Interpolu są jednym ze stałych organów administracyjnych Interpolu. Oprócz nich, struktura Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej składa się z: Zgromadzenia Ogólne- go, Komitetu Wykonawczego, Sekretariatu Generalnego, Doradców i Komisji Kontroli Kartotek. Krajowe Biura Interpolu powstały w wyniku rozwiązania narastających przeszkód we współpracy międzynarodowej, spowodowanych odmiennością struktur różnych policji. Utrudniało to osobom z innych państw ustalenie, która jednostka jest upoważniona do zajmowania się daną sprawą lub do dostarczania informacji. Pojawiały się też problemy natury językowej utrudniające porozumiewanie się oraz różnice w systemach prawnych państw będących członkami Interpolu. Zdecydowano więc o tym, że rząd każdego państwa członkowskiego wyznaczy stałą jednostkę policji pełniącą funkcje Krajowego Biura Interpolu w danym państwie. Krajowe Biura są stałymi jednostkami wyznaczony-

197 Angelika Mielniczuk miejsce pobytu poszukiwanego sprawcy nie jest znane, kontaktuje się z centralą, przekazując jej informacje o sprawcy. Na podstawie tych danych sporządza się kartę poszukiwania – fiche de recherche – tej osoby i za pomocą drogi telekomunikacyjnej i elektronicznej zawiadamia się o tym fakcie pozostałe państwa członkowskie. W ten sposób rozpoczyna się międzynarodowy proces poszukiwania. W momencie ustalenia miejsca pobytu przestępcy, Krajowe Biuro Interpolu państwa, z którego przestępca zbiegł, zwraca się o jego zatrzymanie do Krajowego Biura państwa, na terenie którego sprawca przebywa. To państwo, z kolei, inicjuje podjęcie działań przez własną policję. W efekcie tego dochodzi do zatrzymania sprawcy. Krajowe Biura państw kontaktują się zatem bezpośrednio ze sobą, ale o prowadzonych dzia- łaniach informują Sekretariat Generalny10, tak aby mógł on pełnić swoje funkcje sprawdzania informacji i koordynowania współpracy. Podstawą poszukiwań prowadzonych przez Międzynarodową Organizację Po- licji Kryminalnej są zawiadomienia, zarówno o osobach, jak i o skradzionym mieniu. W przypadku osób sporządza się karty poszukiwań, które zostały opracowane już w pierwszym roku od reaktywowania MKPK11. Jean Nepote opracował wówczas istniejącą do dziś formę oficjalnych – kolorowych – zawiadomień Interpolu. Było to

mi przez rządy państw członkowskich, do podejmowania działań na rzecz międzynarodowej współ- pracy w sferze zwalczania przestępczości. Biura te znajdują się w każdym państwie członkowskim Interpolu i zatrudniają wyłącznie funkcjonariuszy policji i urzędników państwa członkowskiego. Współpraca ta polega na utrzymywaniu stałych kontaktów z różnymi jednostkami organizacyjny- mi w tym państwie, organami innych państw, pełniącymi funkcję Krajowych Biur Interpolu oraz Sekretariatem Generalnym MOPK. Zob. art. 32 Constitution of the International Criminal Police Organization – INTERPOL… 10 Sekretariat Generalny jest stałym organem administracyjnym i technicznym Interpolu, na bieżą- co kierującym jego działalnością i wprowadzającym w życie decyzje podjęte przez Zgromadzenie Ogólne i Komitet Wykonawczy. Pracuje 24 godziny na dobę, 365 dni w roku. Jest swego rodzaju centrum walki z przestępczością międzynarodową oraz centrum technicznym i informacyjnym. Za- daniem Sekretariatu jest zapewnianie efektywnego zarządzania całą Międzynarodową Organizacją Policji Kryminalnej oraz utrzymywanie kontaktów z właściwymi organami krajowymi i między- narodowymi. Zob. szerz. I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, Międzynarodowa współpraca w walce z przestępczością, Szczecin 2004, s. 65, J. Dajczman, s. 135 i M. Fooner, s. 9. 11 W trakcie kongresu założycielskiego Międzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej w 1923 roku ustalono, iż Sekretarzem Generalnym Komisji będzie każdorazowo Austriak – jako skutek wybrania Wiednia na siedzibę MKPK. W 1938 roku w wyniku przyłączenia Austrii do III Rzeszy, prezydentem policji wiedeńskiej został jeden z nazistów – Otto Steinhäusl, który zgodnie ze Statutem Mię- dzynarodowej Komisji Policji Kryminalnej, został automatycznie jej Prezydentem – Sekretarzem Generalnym. Po wybuchu II wojny światowej MKPK znalazła się pod protektoratem nazistów. Pań- stwa członkowskie Komisji, łącznie z członkami neutralnymi od 1943 roku, uznały, że przestała ona formalnie istnieć. Po zakończeniu II wojny światowej, w dniach 3 – 5 czerwca 1946 roku, doszło do spotkania przedstawicieli służb kryminalnych 17 państw i oficjalnie, Międzynarodowa Komisja

198 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol... wtenczas pięć rodzajów kart zaznaczonych odpowiednim kolorem w górnym pra- wym rogu12. Dziś funkcjonuje system ośmiu rodzajów zawiadomień przyporządko- wanych odpowiednim zagadnieniom. Zawiadomienia czerwone są równoważne międzynarodowemu nakazowi aresztowania, ale nim nie są. Publikowane są na wniosek Krajowych Biur Interpo- lu lub międzynarodowych podmiotów o uprawnieniach do prowadzenia dochodzeń lub ścigania sprawców międzynarodowych przestępstw i mają na celu określenie miejsca pobytu przestępcy, jego zatrzymanie i aresztowanie, doprowadzając w osta- teczności do jego ekstradycji lub podobnych działań zgodnych z prawem. Upoważ- niają one funkcjonariuszy policji dowolnego państwa członkowskiego do dokonania aresztowania osoby wskazanej w zawiadomieniu. Zawiadomienia te mogą być wydawane na podstawie krajowego listu gończego, bądź na podstawie decyzji sądu wobec poszukiwanego uchybiającego się od odbycia wymierzonej mu kary13. Zanim czerwone zawiadomienie zostanie rozesłane, muszą zostać spełnione trzy warunki. Po pierwsze, musi zaistnieć samo naruszenie prawa, przestępstwo musi podlegać prawodawstwu kryminalnemu14, po drugie, w państwie, które jest inicjatorem procedury śledztwa międzynarodowego, musi być wydany nakaz aresztowania. Po trzecie, państwo wydające list gończy jest zobowiązane rozpocząć pro- cedurę ekstradycji, jak tylko poszukiwana osoba zostanie schwytana15. Czerwone zawiadomienia obejmują takie dane jak: nazwisko przestępcy, jego imiona, imię ojca, wygląd zewnętrzny sprawcy zwykle uzupełniony o zdjęcia, odciski palców czy numer paszportu, a także informacje o popełnionym przestępstwie16.

Policji Kryminalnej została reaktywowana. Zob. szerz. H. Kurta, s. 21 – 23, A. Fedorowicz, Czarne lata Interpolu, http://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/1593245,1,esesmani-w-interpolu.read, [odczyt: 31.07.2015]. 12 J. Dajczman, s. 56. 13 R. S. J. Martha, The legal foundations of Interpol, Oxford 2010, s. 117. 14 Czerwone zawiadomienia nie mogą być publikowane, gdy dotyczą przestępstw, które w różnych państwach nawiązują do kontrowersyjnych spraw związanych z kwestiami kulturowymi lub nor- mami zachowań, gdy są to przestępstwa obejmujące sprawy prywatne – rodzinne, i gdy powstają w wyniku naruszenia prawa o charakterze administracyjnym lub wynikają ze sporów prywatnych, chyba że związane są z działalnością zorganizowanych grup przestępczych. Zob. szerz. Art. 82 i 83 Interpol`s Rules on the Processing of Data adopted at 51st INTERPOL General Assembly – Torremolinos, Spain, 5 – 12 October 1982 and any amendment thereto. http://www.interpol.int/ About-INTERPOL/Legal-materials, [odczyt: 31.07.2015]. 15 J. Dajczman, s. 110. 16 P. Higdon, Interpol`s Role in International Police Cooperation, w: International Police Coopera- tion: A World Perspective, red. D. J. Koenig, D. K. Das, Oxford 2001, s. 33.

199 Angelika Mielniczuk

Zawiadomienia zielone zawierają szczegółowe informacje o niebezpiecznych przestępcach działających ponad granicami państw i powtarzających zbrodnie w innych państwach, których należy wziąć pod szczególną obserwację lub podjąć inne niezbędne działania, polegające na powiadomieniu służb granicznych lub dyplomatycznych o konieczności odmowy wizy wjazdowej17. Zawiadomienia niebieskie obejmują zapytania, kierowane do państwowych służb policyjnych, o posiadane przez nich dane dotyczące prawdziwego nazwiska bądź pseudonimu przestępcy, jego wyroków, rodzaju popełnionych przestępstw, miejsc jego przebywania, jak również odcisków palców i informacji o jego DNA, z prośbą o przesłanie odpowiedzi do centrali. Ma to na celu dokładne zidentyfikowa- nie sprawców określonych przestępstw18. Zawiadomienia żółte zawierają informacje o osobach zaginionych, a także o ofiarach amnezji. Wszelkie zapytania o personalia danych osób rozsyłane są w na- dziei na ich identyfikację lub odnalezienie, w którymś z państw członkowskich. Często dotyczą osób nieletnich19. Czarne zawiadomienia przedstawiają informacje o niezidentyfikowanych cia- łach znalezionych przez policję jednego z państw członkowskich. Mogą być opublikowane, jeśli zawierają co najmniej jedną informację obejmującą: zdjęcie ofiary, jego odciski palców lub DNA20. Zawiadomienia pomarańczowe służą ostrzeganiu o zdarzeniach nagłych, osobach podejrzanych lub sposobach działania przestępców, jak ucieczki z więzień czy zamachy terrorystyczne, które stanowią bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeń- stwa publicznego i mogą powodować poważne konsekwencje21. Obejmują one też informacje o paczkach z materiałami wybuchowymi, palnymi, chemicznymi, bronią biologiczną i radiologiczną, a także zamaskowane materiały wybuchowe. Instru- ment ten zastosowano w związku z zamachami, za pomocą bomb listownych, na instytucje Unii Europejskiej w 2003 roku22. Zawiadomienia fioletowe służą ostrzeżeniu i przekazaniu informacji o prze- stępcach i grupach terrorystycznych, ich metodach działania i sposobach ukrywania się oraz są prośbą o dostarczenie informacji na temat przestępstw, w celu ich rozwią- zania lub pomocy w dochodzeniu23.

17 J. Dajczman, s. 56 – 57. 18 Zob. szerz.: Art. 88 Interpol`s Rules on the Processing of Data... 19 Encyclopedia of Transnational Crime and Justice, red. M. E. Beare, Los Angeles 2012, s. 215. 20 Art. 92 Interpol`s Rules on the Processing of Data... 21 B. Kołdys, BMWP KGP – Krajowe Biuro Interpolu, „Kwartalnik Policyjny”, 2014 nr 4, s. 18. 22 Zob.: B. Hołyst, s. 1084 – 1085. 23 Art. 93 Interpol`s Rules on the Processing of Data...

200 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

Od 2005 roku wydawane są też specjalne zawiadomienia powstałe na mocy współpracy z Radą Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych, która zainicjowana została utworzeniem w 1999 roku Komitetu 1267 – The Al-Kaida and Taliban Sanctions Committe, zajmującego się poszukiwaniem osób powiązanych z między- narodowym terroryzmem – Talibów i członków Al-Kaidy. Państwa członkowskie zo- stały zobligowane do zamrożenia kont bankowych, zapobiegania przekraczania granicy oraz nieprzekazywania wsparcia materialnego, technicznego i szkoleniowego oraz broni dla osób i instytucji mających związek z Al-Kaidą, Osamą bin Ladenem i Talibami24. Przed rozpowszechnieniem zawiadomień, szczególnie do innych podmiotów niż Krajowe Biura Interpolu, Sekretariat Generalny musi ocenić czy jest to konieczne i słuszne w odniesieniu do celów i zadań MOPKi, czy odbywa się w poszanowa- niu praw człowieka i czy podjęte środki bezpieczeństwa są odpowiednie, a współ- praca policyjna w ramach Interpolu nie zostanie zagrożona. Państwa, w których za popełniony czyn grozi sprawcy kara śmierci, są wyłączone z procesu ścigania przestępców25. Jeżeli zawiadomienia nie spełniają formalnych wymogów zgodnych z Konstytucją MOPK i innymi regulacjami, nie zostaną dopuszczone przez Sekreta- riat Generalny do obiegu26. W 2014 roku Sekretariat Generalny opublikował 17432 zawiadomienia. Czerwonych zawiadomień było 10718, niebieskich – 2355, zielonych – 1216, żółtych – 2814, czarnych – 153, pomarańczowych – 29, fioletowych – 75 i 72 zawiadomienia związane ze współpracą z ONZ27. Jeżeli chodzi o zaginioną własność, sporządza się zawiadomienia o skradzionym lub zaginionym mieniu, na którego ślad nie udało się natrafić, lub też mieniu, które zostało odnalezione w podejrzanych okolicznościach. Zazwyczaj są to dzieła sztuki i cenna biżuteria, rzadziej inne wartościowe przedmioty. Zawiadomienia te

24 Zob.: Cooperation between Interpol and the United Nations Security Council…, s. 3. http://www.interpol.int/News-and-media/Publications, [odczyt: 31.07.2015], Resolution 1267 adopted by the Security Council at its 4051st meeting on 15 October 1999, http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=S/RES/1267%281999%29, [odczyt: 31.07.2015]. 25 B. Hołyst, s. 1085. 26 Szczególnie dotyczy to czerwonych zawiadomień. Sekretariat Generalny jest upoważniony przez Zgromadzenie Ogólne do zakazania wysyłania zawiadomień tego typu, jeżeli nie są w stanie spro- stać wymaganiom upoważniającym do tymczasowego aresztu. Zob.: B. Schöndorf - Haubold, The Administration of Information in International Administrative Law – The Example of Interpol, w: The Exercise of Public Authority by International Institutions. Advancing International Instituti- onal Law, red. A. von Bogdandy, R. Wolfrum, J. von Bernstorff, P. Dann, M. Goldmann, Heidelberg 2010, s. 254. 27 Zob.: International Notices system, s. 2, http://www.interpol.int/News-and-media/Publications, [odczyt: 1.08.2015].

201 Angelika Mielniczuk zawierają opisy mienia, jak również fotografie, jeżeli jest to możliwe. Opracowy- wane są one przez Grupę ds. Przestępczości Ogólnej w Wydziale I Oddziału II Se- kretariatu Generalnego. Wszystkie te dokumenty są przekazywane policjom państw członkowskich Interpolu za pośrednictwem Krajowych Biur28. Ponadto, Interpol przygotowuje i rozsyła inne rodzaje dokumentów, jak na przykład notatki i okólniki o sposobie działania przestępcy, które także przesyłane są do Biur Krajowych. Zawierają one szczegóły dotyczące niespotykanego dotąd lub szczególnie interesującego sposobu działania sprawcy. Zazwyczaj odnoszą się one do seksualnego wykorzystywania dzieci poprzez produkcję materiałów porno- graficznych oraz do sprawców czerpiących zyski z prostytucji i handlu żywym to- warem. Broszury rozsyłane przez Sekretariat Generalny zawierają opisy znanych wydarzeń kryminalnych, którymi zajmował się Interpol w swojej praktyce, a które można ujawnić. Dotyczą one również rozmaitych kategorii przestępstw i przestęp- ców29.

3. Ekstradycja Problem wydania przestępcy władzom państwa, w którym jest on według prawa ścigany, jest tym co pozostaje w centrum uwagi Interpolu prawie od samego początku jego istnienia, ponieważ jest to związane z przestępstwem na płaszczyź- nie międzynarodowej i wymaga ogromnych wysiłków MOPK. Interpol próbuje zmniejszyć problem ekstradycji, zalecając państwom członkowskim przyjmowanie bardziej efektywnych umów pozwalających na wydanie przestępcy, podtrzymując przy tym międzynarodowe konwencje w tym aspekcie i rozwijając koncepcję aresztu tymczasowego ekstradycyjnego. Koncepcja ta oznacza, iż na podstawie odpowiednio przedstawionego policyjnego wniosku z jednego państwa, policja drugiego państwa, będzie trzymać w areszcie oskarżonego lub osądzonego przestępcę i prze- trzymywać go przez określony czas, do momentu aż państwo – inicjator ekstradycji, przygotuje niezbędną procedurę wydania. Aby państwo mogło wystąpić z wnioskiem o areszt ekstradycyjny tymczasowy, muszą być spełnione trzy wymogi. Po pierwsze, za przestępcą powinien być rozesłany czerwony list gończy z Interpolu, po drugie, gdy wiadome jest miejsce pobytu oskarżonego, prośbie o zastosowanie aresztu tymczasowego, powinien towarzyszyć telegraficzny lub pisemny wniosek od Sekretarza Generalnego Interpolu. Po trzecie zaś, wnioskowi od Sekretarza Ge- neralnego powinien towarzyszyć podobny wniosek od Krajowego Biura Interpolu państwa wzywającego. Jest to niezwłoczne potwierdzenie tego, że państwo wzy-

28 Interpol. Informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998, s. 35. 29 I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 74.

202 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol... wające do wydania podejrzanego natychmiast rozpocznie działania poprzez kanały dyplomatyczne. Potwierdzenie to powinno oznaczać, iż przestępca, do wydania któ- rego wzywa inne państwo, jest oskarżony o przestępstwo pospolite w rozumieniu prawa karnego30. W czasie tymczasowego zatrzymania przestępcy, państwo wzywające do jego zatrzymania, przedstawia niezbędne dokumenty, zgodnie z postanowieniem własne- go sądu, wynajętej firmie prawnej w państwie przetrzymującym przestępcę, żeby firma ta reprezentowała w sądzie interesy państwa wzywającego w celu uzyskania zgody na ekstradycję. W każdym państwie, które stosuje taką procedurę, policja powinna mieć pełnomocnictwa do dokonywania takich aresztowań31.

4. Kartoteki Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej – bazy danych Kartoteki Interpolu w latach 70. XX wieku, a więc w okresie, gdy technika informatyczna nie była jeszcze wdrożona do rejestrów Interpolu, zawierały prawie 7 tysięcy zdjęć kryminalistów, 91000 zbiorów odcisków palców i ponad 1500000 fiszek dotyczących 460000 przestępców z ponad 80 państw32, uporządkowanych al- fabetycznie i fonetycznie33. Działało wówczas słynne archiwum „S”, umiejscowio- ne w strukturze Sekretariatu Generalnego, zajmujące się identyfikacją międzynaro-

30 Polskie prawo karne dzieli przestępstwa na: zbrodnie przeciwko ludzkości, przestępstwa polityczne skierowane przeciwko podstawom ustroju państwowego i dokonane z pobudek politycznych oraz przestępstwa pospolite, które obejmują wszystkie pozostałe. Zalicza się do nich przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciwko wolności, przeciw obyczajowości, mieniu, wymia- rowi sprawiedliwości, dokumentom i przestępstwa skarbowe. Zob.: ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks Karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553). 31 J. Dajczman, s. 119 – 120. 32 Ograniczona liczba zarejestrowanych odcisków palców w stosunku do osób zarejestrowanych, tłu- maczona była tym, że na ogół nie było (i w istocie nadal nie ma) obowiązku rejestrowania odcisków palców osób, które nie były i nie są podejrzane o popełnienie przestępstwa i nie zostały zatrzymane. W gruncie rzeczy utrudnia to znacznie identyfikację przestępcy, który nie będąc notowanym, zbiegnie po dokonaniu przestępstwa do innego państwa. Z tego też względu, coraz częściej postuluje się, aby we wszystkich państwach wprowadzić obowiązek pobierania odcisków palców w ramach procedury wydawania dokumentów tożsamości – dowodów osobistych czy paszportów. Postulat ten jednak ma szerokie grono przeciwników, uważających, że zbyt daleko wkracza on w sferę wolności osobistej jednostki. Występują więc dwie przeciwstawne grupy interesów – wolności jednostki i ogólnospołecznej potrzeby identyfikacji sprawcy przestępstwa. I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 75. 33 System fonetyczny umożliwia pokonanie niuansów języka i transkrypcji, po ty by detektywi z od- ległych od siebie państw, mieli do dyspozycji ten sam system łączności. Za pomocą tego systemu organizacja może obsługiwać agendy policyjne w różnych miejscach na całym świecie. Nawet chiń- skie nazwiska i pseudonimy, przygotowane do jednoznacznej katalogizacji w ramach języków euro-

203 Angelika Mielniczuk dowych przestępców. Każdy znany Interpolowi przestępca figurował w archiwum aż w 17 działach kartoteki. Międzynarodowi przestępcy, często po zatrzymaniu, podawali nieprawdziwe dane i w wielu przypadkach wyglądali inaczej, w związ- ku z przeprowadzonymi operacjami plastycznymi. Jeżeli zatrzymane osoby podały nieprawdziwe dane, wtedy dysponując tylko kilkoma cechami fizycznymi, starano się je odszukać w archiwum, według następujących cech: 1) narodowość, 2) miejsce dokonanych przestępstw, 3) prawdopodobna przynależność rasowa, 4) wzrost, 5) syl- wetka, 6) kolor włosów, 7) pigment skóry, 8) uzębienie, 9) głos, 10) chód, 11) wygląd ogólny, 12) cechy charakteru, 13) widoczne blizny, 14) znaki szczególne, 15) tatuaże, 16) amputacje i zniekształcenia, 17) charakterystyczne przyzwyczajenia34. Do tego tupu indeksu analitycznego dodano także kodowanie kolorystyczne, polegające na tym, iż każdej specyficznej, fizycznej lub behawioralnej charaktery- styce czy cesze umysłowej przypisywany był określony kolor. Wąskie, pionowe, kolorowe paseczki były naklejane na każdą fiszkę. Pełna gama kolorystyczna składała się na indywidualny zestaw cech wystarczających do poszukiwania i identyfikacji. Prawidłowe rozmieszczenie kolorów dawało klucz do szybkiego odszukania kart poszukiwanych przestępców35. Ponadto, wykorzystywany był specjalny system rejestracji portretów przestęp- ców, określany Portret Parle. Była to karta opisów słownych zawierająca fotografie przestępców, indeksowane według 6 punktów, zgodnie z formułą bazującą na strukturze kości twarzowych. Polegała ona na tym, iż twarzy każdego człowieka i jego czaszce przypisywało się kody liczbowe, wykorzystywane do szybkiej identyfikacji przestępcy. Za pomocą tego systemu udawało się dokładnie wskazać sprawców przestępstw, nawet jeśli próbowali oni zmieniać wygląd zewnętrzny. Opis portreto- wy pozwalał sprowadzić znaczące elementy portretu do konkretnej liczby stałych i sformalizowanych w metodologii systematyzacji indywidualnych cech, które nie zmieniają się niezależnie od różnego typu zabiegów plastycznych36.

pejskich, okazały się w pełni i udanie objęte podwójnym, fonetyczno-literowym systemem zapisu. J. Dajczman, s. 100. 34 Podtytuły działów, na przykład, „Ogólny sposób bycia”, obejmowały cechy charakteru – wybuchowy, dumny, ambitny itp. W rubryce „Przyzwyczajenia i cechy szczególne” mieściły się różne tiki lub drżenia – chrząkanie czy częste mruganie. Chód opisywany był jako szybki, płynny, skradający się itd. Twarz mogła być kwadratowa, okrągła, owalna czy trójkątna. Tak szczegółowy opis pozwalał zawężać poszukiwania. Jeśli agenda policyjna zapytywała o przemytnika złota, który przypominał Euroazjatę – niski, przy chodzeniu mocno wykręca stopy, mówi wysokim głosem i ma pieprzyk na lewym uchu – to już był znaczący krok w celu wyszukania przestępcy. Zob. szerz.: Tamże, s. 103 i H. Kurta, s. 45. 35 J. Dajczman, s. 102. 36 Nawet w dzisiejszych czasach, operacje plastyczne nie są w stanie zmienić wszystkich cech fizycz- nych – zwłaszcza cech antropometrycznych – jak odległość między źrenicami, długość i szerokość czoła czy długość szyi. I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 75.

204 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

Od 1985 roku możliwe stało się komputerowe rejestrowanie danych o osobach i przedmiotach, co miało ogromne znaczenie praktyczne. Obecnie, wyspecjalizo- wane bazy danych Interpolu zawierają szczegółowe informacje umożliwiające policjom z całego świata walkę z międzynarodową przestępczością37. Baza osobowa NOMINAL – zawiera ponad 155 000 rekordów osób poszukiwanych w celu ekstradycji, osób zaginionych – celem ustalenia miejsca ich pobytu oraz informacje o niezidentyfikowanych zwłokach. Rekordy te zawierają zdjęcia odcisków palców, DNA i inne dane, z zastosowaniem kryterium fonetycznego po- zwalającego na wyodrębnienie błędów w transkrypcji38. Baza SLTD – Stolen and Lost Travel Documents – została utworzona w 2002 roku, po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 roku, by pomóc państwom członkowskim zabezpieczyć swoje granice i chronić obywateli przed terrorysta- mi i innymi niebezpiecznymi przestępcami. Zawiera ona skradzione, zagubione lub unieważnione dokumenty podróży, takie jak paszporty, dowody osobiste, wizy czy dokumenty wydawane cudzoziemcom. Umożliwia Krajowym Biurom Interpo- lu, organom ścigania, urzędom imigracyjnym czy służbom granicznym, ustalenie ważności dokumentów podróży w ciągu kilku sekund. Narzędziem umożliwiają- cym sprawdzanie fałszywych dokumentów jest aplikacja I-Checkit39. W momencie

37 Z każdym rokiem archiwum Interpolu stawało się coraz bardziej ociężałe, trudniejsze do kierowania i skrajnie nieskuteczne. Realne terminy wysyłania informacji ciągle się rozciągały i w związku z tym zaczął działać najpierw nieoficjalnie, a później już zalegalizowany system wyszukiwania tylko najpilniejszych i najważniejszych informacji zaznaczonych odpowiednimi znakami. Pozostałe informacje były odkładane na bok. Potrzebny był więc nowy sposób przechowywania i wyszukiwania informacji. Pierwszy komputer pojawił się w kwaterze głównej w 1980 roku, ale realna kom- puteryzacja Interpolu i Krajowych Biur rozciągnęła się na całe dziesięciolecie. Dopiero pod koniec lat 80. XX wieku, dzięki zwiększeniu w Interpolu uczestnictwa USA, podstawowe bazy danych przeniesiono do komputerów. J. Dajczman, s. 107. 38 B. Kołdys, s. 18. W drugiej połowie 2015 roku zostanie uruchomiona specjalna baza danych uła- twiająca rozpoznawanie twarzy, zarówno przestępców, uciekinierów, jak i osób zaginionych. W paź- dzierniku 2015 roku odbędzie się pierwsze sympozjum poświęcone tym kwestiom, zachęcające państwa członkowskie do przesyłania tego typu zdjęć do nowotworzonej bazy. Interpol powołał A Facial Expert Working Group – grupę roboczą, złożoną z ekspertów, zajmującą się doradztwem i pomocą w tym zakresie. Pierwsze spotkanie grupy, które odbyło się w październiku 2014 roku, zgromadziło 24 ekspertów z 16 państw, którzy przygotowali przewodnik o najlepszych praktykach dotyczących jakości, formatu i przesyłania zdjęć, w celu ułatwienia korzystania z nowego systemu. Zob. szerz.: Interpol. Forensics. Facial recognition, http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/ Forensics/Facial-recognition, [odczyt: 1.08.2015]. 39 Jest to narzędzie umożliwiające wykrywanie działań sieci przestępczych i ich oszustw w skali globalnej. Aplikacja ułatwia wykrycie przestępców wykorzystujących fałszywe dokumenty podróży, jak i prowadzących nielegalną działalność z tym związaną – otwieranie rachunków bankowych na

205 Angelika Mielniczuk powstania, baza liczyła zaledwie 4000 rekordów pochodzących z 10 państw człon- kowskich, w marcu 2014 roku, liczba ta wzrosła do ponad 40 milionów danych zgło- szonych przez 167 państw. W 2013 roku bazę przeszukiwano przeszło 800 milionów razy i otrzymano 67 tysięcy pozytywnych odpowiedzi40. W wyniku wspólnej inicjatywy Grupy G-8 i Interpolu powstała Biblioteka Cy- frowa – Digital Interpol Alert Library Document – Dial-Doc, pozwalająca państwom członkowskim dzielić się informacjami dotyczącymi nowo wykrytych fałszerstw dokumentów. Zawiera ona dane o wykrytych sposobach podrabiania paszportów i innych dokumentów oraz obejścia wszelkich zabezpieczeń. Służy ona ułatwieniu organom ścigania identyfikacji potencjalnie sfałszowanych dokumentów. Ponadto, stworzono system EDISON – Electronic Documentation and Information System on Investigation Networks, podający przykłady autentycznych dokumentów podróży z całego świata, w celu ułatwienia identyfikacji podrobionych dokumentów. Zawiera zdjęcia, opisy i funkcje zabezpieczania dokumentów wystawianych przez państwa i organizacje międzynarodowe41. Stolen Administrative Documents – SAD – to baza skradzionych dokumentów administracyjnych. Jest to rejestr ponad 500000 dowodów rejestracyjnych pojazdów i ich zagranicznych odpowiedników oraz certyfikatów importu i eksportu42. Baza skradzionych pojazdów silnikowych – Stolen Motor Vehicles – SMV – obejmuje informacje o ponad 7200000 pojazdów. Znajdują się tutaj praktycznie wszystkie pojazdy, których numery VIN43 zawierają od 7 do 17 znaków. Baza ku- muluje informacje o samochodach osobowych, vanach, ciężarówkach, przyczepach,

fałszywe nazwisko czy zakup biletu lotniczego. I-Checkit pozwala też firmom z branży transportu, bankowości czy turystyki na sprawdzenie informacji dotyczących przestępców i ich dokumentów. O wszelkich podejrzanych okolicznościach informowane są Krajowe Biura Interpolu, organy ści- gania i Sekretariat Generalny. Zob. szerz.: Interpol. I-Checkit, http://www.interpol.int/INTERPOL -expertise/I-Checkit/Travel-document-screening, [odczyt: 1.08.2015]. 40 C. Roberson, Identity Theft Investigations, New York 2008, s. 114. Tylko państwo, które wydało określony dokument, może dodać go do bazy danych, stąd Interpol nie jest powiadamiany o wszystkich skradzionych dokumentach na świecie. Również nie wszystkie państwa systematycznie prze- szukują bazę danych w celu sprawdzenia czy dana osoba nie korzysta przypadkiem z nielegalnego paszportu. Interpol. Border management. Stolen and Lost Travel Documents database, http://www. interpol.int/INTERPOL-expertise/Border-management/SLTD-Database, [odczyt: 01.08.2015]. 41 Policjanci straży granicznej w Niemczech opracowali system MIND/FIND, który również umożli- wia kierowanie automatycznych zapytań do banku danych, odnośnie skradzionych lub zaginionych dokumentów podróży. Wykorzystanie tego banku wzrosło skokowo i obecnie liczy on około 15 mi- lionów zapisów. R. S. J. Martha, s. 117. 42 B. Kołdys, s. 18. 43 Vehicle Identification Number – VIN – to numer identyfikacyjny pojazdu nadany i umieszczony przez producenta.

206 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol... quadach, pojazdach specjalnego przeznaczenia, autobusach, jednośladach, niektó- rych maszynach budowlanych i innych maszynach ciężkich44. Baza danych Stolen Vessels Database – SVD – gromadzi informacje o skradzionych jednostkach pływających. Jest to najnowsza baza danych oddana do użyt- ku państwom członkowskim w 2013 roku i obejmuje rejestr wszelkich konstrukcji zdolnych do samodzielnego unoszenia się na wodzie, jak statki, okręty, łodzie, jach- ty czy żaglówki45. WoA – Works of Art – to baza skradzionych dzieł sztuki, posiadająca dane o ponad 40000 przedmiotów, będących w głównej mierze, częścią dziedzictwa kulturowego. Kradzieże te zgłaszane są najczęściej przez Organizację Narodów Zjedno- czonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury – UNESCO i Międzynarodową Radę Muzeów (ICOM). Znajdują się tu także przedmioty zrabowane w okresach kryzyso- wych w Afganistanie, Iraku i Syrii46. Rejestr o nazwie DISCS – Document Information System Civil Status – skupia wzorcowe dokumenty stanu cywilnego, a więc wszelkie akty urodzenia, zgonów czy zmiany stanu cywilnego z ponad 120 państw członkowskich47. We wrześniu 2005 roku, powstała z inicjatywy państw Grupy G-8 – Interpol Child Sexual Exploitation Image Database – ICSE DB – baza wizerunków dzieci wykorzystywanych seksualnie i sprawców tych nadużyć, której głównym odbiorcą są komórki merytoryczne zajmujące się walką z pedofilią i pornografią dziecięcą. Pierwotnie była to Interpol Child Abuse Images Database – baza danych zawierają- ca zdjęcia dzieci, nad którymi się znęcano, oparta na projekcie University College Cork w Irlandii. Projekt o nazwie COPINE był częścią pracy akademickiej Instytutu, polegającą na zbieraniu i przechowywaniu informacji o nadużyciach wobec dzieci48. Interpol posiada też bazę, będącą w gruncie rzeczy, ilustrowaną encyklope- dią broni palnej – Interpol Firearm Reference Table – IFRT oraz bazę balistyczną pozwalającą na identyfikację broni palnej użytej do popełnienia przestępstwa, na podstawie zebranych na miejscu zbrodni łusek i wystrzelonych naboi. Jest to IBIN – Interpol Ballistic Information System. Co więcej, w ramach tych baz, funkcjonuje

44 A. G. Barbier, International Collaboration through Interpol, w: Forensic Investigation of Stolen – Re- covered and other Crime – Related Vehicles, red. E. Stauffer, M. Bonfanti, Amsterdam 2006, s. 544. 45 B. Kołdys, s. 18. 46 Co roku publikowanych jest około 250 arkuszy śledczych z opisem 800 – 1000 skradzionych przed- miotów. Dwa razy w roku wydawane są specjalne postery z informacjami o 6 najbardziej wartościo- wych dziełach sztuki skradzionych w danym roku. J. Dajczman, s. 57, Interpol. Databases, http:// www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Databases, [odczyt: 1.08.2015]. 47 B. Kołdys, s. 18. 48 A. A. Gillespie, Child Pornography: Law and Policy, London 2011, s. 295.

207 Angelika Mielniczuk iArms, aplikacja pozwalająca na wymianę informacji na temat legalnej historii broni palnej, w postaci rejestru skradzionej broni i możliwości prześledzenia jej przeszło- ści, od momentu produkcji, poprzez import do danego państwa, aż do ostatniego posiadacza49. Project GEIGER to baza danych rejestrująca informacje o nielegalnym handlu i innych bezprawnych działaniach związanych z udziałem materiałów radiologicz- nych i nuklearnych, która współtworzona jest przy współpracy z Międzynarodową Agencją Energii Atomowej (IAEA)50. FTF – Fusion Task Force – to baza ponad 10000 osób podejrzanych o finansowanie, wspieranie i powiązania z ugrupowaniami terrorystycznymi. Ponadto, Inter- pol prowadzi bazę danych piractwa morskiego, gdzie przechowywane są informacje wywiadowcze o przypadkach piractwa i rozbojów na morzu. Są to materiały o osobach podejrzanych, ich szczegółowych danych osobowych, finansowaniu i przypadkach zdarzeń z nimi związanych, zbierane w celu identyfikacji przestępców i ich aresztowania. MARAS, to z kolei baza danych rejestrująca informacje o grupach przestępczych, o tej samej nazwie, działających w Ameryce Środkowej – głównie w Salwadorze, Gwatemali, Hondurasie i Nikaragui. Zawiera ona szczegółowe informacje o danych tożsamościowych członków gangu, ich zdjęciach, używanych pojazdach i broni51. Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej posiada też bazę profili DNA przestępców pobranych z miejsc zbrodni i niezidentyfikowanych ciał. Baza utworzona w 2002 roku zawierała wówczas tylko jeden profil DNA, pod koniec zaś 2013 roku było już ponad 140 tysięcy profili pochodzących z 69 państw członkow- skich, które doprowadziły do 86 międzynarodowych sukcesów z tym związanych. Interpol gromadzi odbitki linii papilarnych w bazie danych o nazwie AFIS – Auto- matic Fingerprint Identification System52.

49 B. Kołdys, s. 18. 50 Interpol. Databases... 51 Tamże. 52 Odciski palców odgrywają kluczową rolę w dochodzeniach kryminalnych, ponieważ są unikalne i nie zmieniają się od urodzenia aż do śmierci. Mogą one szybko i skutecznie potwierdzić lub obalić tożsamość osoby, na przykład podczas kontroli na przejściu granicznym. Zebrane na miejscu zbrodni służą do łączenia szeregu przestępstw, a także odgrywają kluczową rolę w identyfikacji ofiar katastrof. System AFIS nie wymaga wprowadzenia do komputera odbitek wszystkich dziesięciu pal- ców, celem uzyskania informacji o osobie, która została zarejestrowana w pamięci systemu. Wystar- czy wprowadzić odbitkę tylko jednego palca, aby ustalić czy osoba pozostawiająca ten ślad została zarejestrowana. Jeżeli tak, to jaki był powód jej daktyloskopowania, jakie przestępstwo popełniła i jaki jest jej sposób działania. Uzyskanie wszystkich tych informacji na podstawie odbitki jednego palca ma ogromne znaczenie, zważywszy na to, iż przestępcy na miejscu zbrodni, niezwykle rzadko

208 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

Interpol opracował system pozwalający na identyfikację ofiar katastrof – DVI – Disaster Victim Identification. Polega on na porównywaniu odcisków palców, za- pisów dentystycznych i próbek DNA, w celu jednoznacznej identyfikacji ofiar. Pań- stwa członkowskie mogą kontaktować się z Interpolem bezpośrednio po katastrofie, przez co zostaje im zapewniona pomoc śledcza na miejscu zdarzenia i dostęp do wszystkich baz danych Interpolu. Wszelkie działania w ramach DVI są obsługiwane przez Zespół Kierujący i Stały Komitet ds. Identyfikacji Ofiar Katastrof, składający się z ekspertów medycyny sądowej i policji. Od 2004 roku na całym świecie, w ramach systemu DVI, rozmieszczono 17 zespołów pomagających w identyfikacji ofiar katastrof53. Kwestie związane z bazami danych Interpolu podlegają Sekcji Rejestracji Kry- minalnej działającej w ramach Sekretariatu Generalnego. W jej strukturze istnieje jednostka o nazwie Data Entry Branch, która zajmuje się komputerową rejestracją danych i ich wprowadzaniem do systemu. Ponadto, funkcjonuje tutaj Data Entry Research Branch – sprawdzająca przydatność uzyskanych informacji. Jednostka ta przyjmuje wszystkie listy, telegramy i przesyłki napływające do Interpolu i bada je, celem wyselekcjonowania tych, które będą pomocne. Data Notices Branch z kolei, odpowiada za wszelkie pytania kierowane przez Krajowe Biura Interpolu państw członkowskich54. W ramach efektywnego zapewnienia bezpieczeństwa granic, jako istotnego aspektu walki z międzynarodową przestępczością, Interpol oferuje szereg usług i narzędzi, które utrudniają przestępcom przekraczanie granic państwowych i po- pełnianie poważnych przestępstw. Interpol Border Management Task Force to siły

pozostawiają odciski wszystkich 10 palców. Obecnie możliwe jest częściowe lub całkowite usunię- cie linii papilarnych w następstwie skomplikowanego zabiegu przeszczepu skóry, jednak całkowity brak linii papilarnych może być indywidualnym znakiem rozpoznawczym danej osoby i świadczyć o tym, że ma ona coś do ukrycia. Zob.: Co-operation against terrorism between the Council of Eu- rope and its member States and the International Criminal Police Organization (ICPO - Interpol), Council of Europe, Strasbourg 2007, s. 26, I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 76. 53 Były one rozmieszczone między innymi po katastrofie spowodowanej tajfunem Haiyan na Filipi- nach w 2013 roku, gdzie zostało zabitych i zaginionych ponad 7 tysięcy osób, po katastrofie samolotu w Namibii (2013 r.), atakach terrorystycznych w Westgate Mall w Nairobii w Kenii (2013 r.), katastrofie lotniczej w Kongo (2012 r.), zamachach terrorystycznych w Ugandzie (2010 r.), czy katastrofie promu na Filipinach (2008 r.). Informacje przydatne przy identyfikacji ofiar dotyczą głównie odcisków palców, profili DNA, uzębienia, chorób i cech antropologicznych. The Forensic Laboratory Handbook: Procedures and Practice, red. A. Mozayani, C. Noziglia, New York 2006, s. 183; Interpol. DVI expertise in the field, http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Forensics/ DVI-Pages/DVI-expertise-in-the-field, [odczyt: 1.08.2015]. 54 I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 77 – 78.

209 Angelika Mielniczuk zadaniowe, stanowiące centralny punkt kontaktu i koordynacji międzynarodowych działań w zakresie ochrony granic i ich zarządzania. Zajmują się one planowaniem i koordynacją polityki zarządzania bezpieczeństwem granic, zwiększaniem zdolno- ści państw członkowskich w tym zakresie oraz współpracą z organizacjami między- narodowymi i sektorem prywatnym55. Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej opracowała też projekt Asian Organized Crime – AOC, mający na celu rozpoznanie i rozbicie azjatyckich grup zorganizowanej przestępczości. Projekt jest uzupełniany od stycznia 2007 roku przez europejską grupę roboczą, która w ścisłej współpracy z istniejącą już azjatyc- ką grupą, inicjuje operacyjne działania. W wyniku działalności chińskiej organizacji przemytu osób i znacznego, w związku z tym, wzrostu nielegalnej imigracji z Ira- ku do, między innymi, Europy, Ameryki i Australii, Interpol zainicjował powołanie w 2006 roku organizacji – Dismantling Smuggling Networks - DSN, w celu zintensy- fikowania współpracy na międzynarodowych przejściach granicznych i lotniskach. Chodzi głównie o wykrycie sieci przemytu osób do Ameryki Północnej poprzez Meksyk i Peru56.

5. Centrum Decyzyjne i Koordynacyjne Interpolu Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej zapewnia ponadto swoim państwom członkowskim wsparcie, w postaci reagowania na sytuacje kryzysowe. Istnieje specjalne, powołane w tym celu, Centrum Decyzyjne i Koordynacyjne – Command and Coordination Center – CCC, które utworzone zostało w 2003 roku po zamachach na World Trade Center i Pentagon w 2001 roku, przy Sekretariacie Generalnym. Jest to centralna placówka – punkt kontaktu i transferu danych między Sekretariatem Generalnym a państwami członkowskimi i innymi organizacjami mię- dzynarodowymi. Celem CCC jest koordynacja wymiany informacji w akcjach i operacjach ponadgranicznych, a także zarządzanie sytuacjami kryzysowymi o wysokiej szkodliwości, jak zamachy terrorystyczne czy katastrofy żywiołowe. Głównym zadaniem jednostki jest zapewnienie, by eksperci szybko docierali na miejsca zdarzeń i służyli pomocą organom ścigania państw członkowskich, w zwalczaniu szczegól- nych wyzwań. Pierwsze CCC powstało w Lyonie – kwaterze głównej Interpolu, drugie w Buenos Aires w Argentynie (2011 r.), a trzecie w Singapurze (2014 r.)57

55 Interpol. Border management. http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Border-management, [odczyt: 2.08.2015]. 56 B. Hołyst, s. 1088. 57 Od 2004 roku, CCC funkcjonuje całodobowo w systemie trójzmianowym.

210 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

W ramach Centrum istnieje Incident Response Teams – IRTs – grupy reagujące na zdarzenia i Major Event Support Teams – MEST – większe jednostki wsparcia58. IRTs koncentrują się na dwóch typach zdarzeń. Pierwsze dotyczą katastrof, za- równo spowodowanych przez człowieka, jak i klęsk żywiołowych, drugie odnoszą się do zbrodni, gdzie wyspecjalizowany personel zapewnia państwu członkowskie- mu Interpolu specjalistyczną wiedzę i wsparcie służb śledczych. IRTs są rozmiesz- czane w dowolnym miejscu na świecie w ciągu 12 – 24 godzin od wypadku. Pracują tam eksperci policyjni i personel pomocniczy, dostosowany do specyfiki przestęp- stwa lub katastrofy. Pierwsze grupy IRTs zostały powołane do pracy w październiku 2002 roku po zamachach terrorystycznych na indonezyjskiej wyspie Bali. Od tamtej pory przeszło 80 zespołów zostało wdrożonych do pracy na całym świecie59. MEST pomagają państwom członkowskim w przygotowaniu i przeprowadze- niu wielkich międzynarodowych imprez, zarówno w zakresie polityki, jak i sportu. Tego typu imprezy przyciągają wielkie rzesze osób, w tym przestępców z całego świata. W obliczu zagrożenia terroryzmem i innymi przestępstwami, państwa gosz- czące zmuszone są poświęcić więcej czasu i zasobów, by zapewnić bezpieczeństwo, dlatego też zwracają się do Interpolu o wsparcie. MEST zapewniają natychmiastową wymianę informacji i pomoc w zapobieganiu niepożądanym zdarzeniom. Pierwsza tego typu jednostka wsparcia została wdrożona do działania w 2002 roku, podczas Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Salt Lake City, od tamtej pory ponad 90 zespołów zostało wdrożonych do pracy na całym świecie, między innymi w Niemczech, w czasie Szczytu G-8 w Heiligendamm oraz w czasie Mistrzostw Świata w Piłce Nożnej60.

6. System telekomunikacyjny i elektroniczny Bez nowoczesnego systemu telekomunikacyjnego i elektronicznego, wymiana informacji pomiędzy państwami członkowskimi, nie przebiegałyby tak szybko i skutecznie. Służba radiowa Interpolu powstała już w 1934 roku, a więc w okresie gdy łączność radiowa stała się wypróbowanym odkryciem, a pomiędzy Europą a Ame- ryką Północną i Południową uruchomione zostały pierwsze regionalne linie lotnicze. Po II wojnie światowej, radiostacja MOPK mieściła się początkowo w Saint-Cloud. Utrzymywała ona łączność z czterema stacjami regionalnymi: stacją w Ottawie (na

58 B. Hołyst, s. 1087. 59 IRTs były wysyłane na miejsce zdarzeń, między innymi, po zamachach terrorystycznych w Ma- drycie w 2004 roku i w wyniku katastrofy spowodowanej powodzią po tsunami w Azji Południo- wo-Wschodniej. Specjaliści ci, pomagali poszkodowanym państwom, zarówno w badaniu miejsc zdarzeń, jak i identyfikacji ofiar.Interpol. Response teams, http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Response-teams, [odczyt: 2.08.2015]. 60 Tamże.

211 Angelika Mielniczuk

Amerykę Północną), stacją w Buenos Aires (na Amerykę Południową), stacją w To- kio (na Azję Południowo-Wschodnią) i stacją w Paryżu (na Europę Zachodnią)61. Od 1971 roku różnego rodzaju meldunki i komunikaty były z kolei przekazywane albo za pomocą najnowocześniejszych dalekopisów, bądź też drogą radiową – kodowane i przekazywane za pomocą alfabetu Morseà. Pod koniec lat `70 XX wieku stacja została ulokowana na czterdziesto hektarowym terenie w Saint-Martin-dÀbbat, nieopodal Orleanu. Transmisja została oparta na systemie AMSS - Automatic Message Switching System (Automatycznym Systemie Przekazywania Informacji). Stacje regionalne zapewniały odbiór i przekaz wiadomości w obszarze danego regionu, kierowały przepływem informacji między Krajowymi Biurami Interpolu mającymi z nimi bezpośrednie połączenie, a także zbierały i przekazywały wia- domości między regionami, a resztą sieci Interpolu. Do lat 90. XX wieku istniało siedem stacji regionalnych. Pierwsza z nich ulokowana była w Lyonie – siedzibie Sekretariatu Generalnego – i była ona skoncentrowana na Europę, państwa śródziem- nomorskie, Amerykę Północną i Bliski Wschód. Druga stacja – w Nairobi – obej- mowała swoim zasięgiem całą Afrykę Wschodnią, zaś trzecia stacja w Abidżanie, całą Afrykę Zachodnią. Czwarta stacja umiejscowiona w Buenos Aires, obsługiwała Amerykę Południową, stacja piąta – w Tokio – Azję, a szósta – u lokowana w Puerto Rico – obejmowała swoim zasięgiem państwa Morza Karaibskiego i całą Amerykę Środkową. Siódma, ostatnia stacja, znajdująca się w Canberze – skoncentrowana była na państwa Pacyfiku. Stacja w Lyonie, kierowała ponadto przepływem informacji między regionami62. Dodatkowo, w 1990 roku uruchomiono specjalną linię między Krajowym Biurem Interpolu w Waszyngtonie a Krajowym Biurem w Otta- wie, tak zwany amerykańsko – kanadyjski interfejs, którego utworzenie wiązało się z koniecznością sprawdzania dokumentów pojazdów i praw jazdy osób przekracza- jących w obu kierunkach granicę amerykańsko-kanadyjską63. Od sierpnia 1991 roku, Interpol przeszedł z transmisji radiowych na komuni- kację elektroniczną. Ostatecznie w 1993 roku, radiostacja w Saint-Martin-dÀbbat zaprzestała transmisji, a system AMSS został wyłączony, jego miejsce zajęła sieć X.40064. System ten zapewnia przekazywanie wiadomości w sposób szybki i nieza-

61 H. Kurta, s. 43 – 44. 62 Interpol. Informacje ogólne..., s. 27 – 28. 63 Natężenie samochodów na tej granicy jest nadzwyczaj duże. Rocznie przekracza ją ponad 100 mi- lionów pojazdów i tylko specjalna łączność i sprzęt komputerowy dały możliwość kontroli opera- cyjnej. Dzięki temu, co roku wykrywanych jest ponad 1000 osób poszukiwanych i jeszcze większa liczba skradzionych pojazdów. J. Dajczman, s. 131 – 132. 64 AGN-1991-RES-6 - Discontinuing HF radio communications at the ICPO-INTERPOL Gener- al Secretariat on the telecommunications network adopted at 60th INTERPOL General Assembly

212 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol... wodny, a także niepozwalający na ich odczytanie przez osoby niepowołane. Istnieją dwa podstawowe warunki bezpieczeństwa – system identyfikacji nadawcy wiado- mości uniemożliwiający osobie trzeciej dostęp do sieci i przekazywanie wiadomo- ści wprowadzających w błąd oraz środki zapewniające przechwycenie wiadomości o szczególnym znaczeniu i ich rozszyfrowanie. Sieć X.400 gwarantuje bezpośrednie szyfrowanie korespondencji oraz identyfikację nadawcy za pomocą podpisu elektronicznego składanego podczas użycia karty magnetycznej z chipem65. W systemie X.400 zintegrowane są różne rodzaje danych – tekstowe, obrazowe, fonetyczne, dokumenty strukturalne, pliki komputerowe – w formacie informacji wielopostacio- wej. Dzięki temu możliwa jest bezpośrednia transmisja obrazów między Krajowymi Biurami Interpolu państw członkowskich oraz przekazywanie informacji strukturalnych do Sekretariatu Generalnego66. Od lipca 2007 roku, wszystkie Krajowe Biura Interpolu i inne placówki zostały włączone do zmodernizowanej sieci komputerowej, do celów ścigania karnego – Interpol Global Communication System – I-24/7, pozwalającej na bezpośredni do- stęp do danych. Za pomocą tego systemu odbywa się ruch wszelkiej dokumentacji interpolowskiej – 24 godziny na dobę, 7 dni w tygodniu i 365 dni w roku. Interpol stawia do dyspozycji Krajowym Biurom liczne sieciowe banki danych, zawiadomienia i inne chronione treści67. I-link, to z kolei, dynamiczny system operacyjny, który centralizuje i wzmacnia funkcje baz danych oraz zapewnia spójność i trafność poszukiwanych informacji. Zajmuje się efektywnym zarządzaniem wiadomości prze- syłanych w ramach systemu I-24/7, a także łączy ze sobą pozornie niepowiązane tematy68.

– Punta del Este, Uruguay, 4-8 November 1991, http://www.interpol.int/About-INTERPOL/Struc- ture-and-governance/General-Assembly-Resolutions/Resolutions-1990-to-1999/1991-AGN60, [odczyt: 2.08.2015]. 65 Interpol. Informacje ogólne..., s. 30 – 31. 66 Podstawowa zasada X.400 polega na komunikowaniu nieinteraktywnym – wiadomości wymienia- ne są w dwóch stadiach - najpierw są zapisywane, po czym następuje retransmisja. W systemie tym można wyróżnić 2 niezależne moduły, na których opiera się przekazywanie informacji, są to: UA (the User Agent), czyli użytkownik i MTA (Message Transfer Agent), czyli komunikowanie. UA to zestaw komputerowych przetworzeń, które pozwalają na tworzenie, wysyłanie, otrzymywanie oraz przetwarzanie informacji, zaś MTA polega na przekazywaniu informacji do jednostki dystrybucyj- nej I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 81 – 82. 67 Podczas gdy w 2003 roku przesłano w ten sposób 3 miliony informacji, to w 2007 roku już prawie 11 milionów. B. Hołyst, s. 1085 i Encyclopedia of Law Enforcement, red. L. E. Sullivan, M. S. Ros- en, Los Angeles 2005, s. 1117. 68 Zob. szerz.: Interpol. Data exchange. http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Data-exchange/I-link, [odczyt: 2.08.2015].

213 Angelika Mielniczuk

7. Działalność szkoleniowa i wydawnicza Interpolu W celu zapewnienia skutecznej walki z międzynarodową przestępczością, In- terpol zapewnia pracownikom organizacji, jak i funkcjonariuszom policji państw członkowskich odpowiednie szkolenia, mające na celu podniesienie poziomu wiedzy i umiejętności. W ramach szkolenia dla kadry Sekretariatu Generalnego wyróż- nia się profesjonalny instruktaż dla osób zajmujących się systemami komputerowy- mi, kształcenie nowo przyjętych pracowników oraz partykularne kursy w zależności od aktualnych potrzeb Interpolu69. Szkolenia dla funkcjonariuszy policji państw członkowskich obejmują z kolei, coroczne seminaria, kursy policyjne dyktowane różnymi potrzebami, oraz system ćwiczeń w zakresie systemu telekomunikacyjnego i komputerowego, organizowany dla szefów łączności komputerowej Krajowych Biur Międzynarodowej Organizacji Policji Kryminalnej70. Niezależnie od podstawowych typów szkoleń, Interpol organizuje także wiele innych spotkań, przygoto- wywanych z myślą o funkcjonariuszach państw członkowskich, w celu przeanali- zowania aktualnych tendencji w międzynarodowej przestępczości. Są to zarówno spotkania kontynentalne, konferencje regionalne, jak również sympozja międzyna- rodowe71. Co więcej, organizowane są także inne spotkania, na których dyskutuje się o konkretnych zagadnieniach kryminalnych. Posiedzenia te umożliwiają więc funkcjonariuszom policji analizowanie spraw związanych z prowadzonymi przez nich dochodzeniami i śledztwami. Szczególną uwagę zwraca się przy tym na koor- dynację dochodzeń o charakterze międzynarodowym. Ważną rolę w działalności szkoleniowej Interpolu odgrywają publikowane podręczniki, poradniki i broszury, pomocne państwom członkowskim w ich czyn- nościach policyjnych. Są to w głównej mierze broszury dotyczące identyfikacji po- cisków i nabojów pochodzących od różnych producentów, broszury przedstawia- jące tablice rejestracyjne pojazdów używanych w różnych państwach, podręczniki ułatwiające identyfikację ofiar kataklizmów oraz podręczniki zawierające kwestie zwalczania handlu narkotykami i międzynarodowego terroryzmu. Ponadto, wyda- wana jest broszura wyjaśniająca metodę zapisywania nazwisk chińskich za pomocą ciągów liczbowych oraz encyklopedia programów aktywów finansowych, stano-

69 I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 78. 70 Interpol. Informacje ogólne..., s. 37 – 38. 71 Sympozja międzynarodowe stanowią dla funkcjonariuszy policji i ekspertów z różnych dziedzin forum dyskusyjne, gdzie rozpatruje się zagadnienia dotyczące szerokiej gamy międzynarodowej współpracy policyjnej, począwszy od szkoleń, tematów związanych z kryminalistyką, przetwa- rzaniem danych, przestępczością zorganizowaną, oszustwami międzynarodowymi, aż do kwestii związanych z narkotykami, terroryzmem, identyfikacją osób i śladów, braniem zakładników, jak i kradzieżą dóbr kultury. Tamże, s. 39.

214 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol... wiąca pomoc dla osób uczestniczących w dochodzeniach, dotyczących ruchomości i nieruchomości zdobytych w wyniku działalności przestępczej72. Ponadto, Interpol prowadzi też internetowy portal – Global Learning Centre – gdzie użytkownicy z całego świata mają dostęp do bogatej oferty kształcenia on-line. Portal skierowany jest do Krajowych Biur Interpolu i szerokiej wspólnoty policji na całym świecie. Służy on wymianie wiedzy, praktyki i doświadczeń między funk- cjonariuszami policji państw członkowskich oraz zawiera szeroki katalog kursów, raportów, dokumentów i bibliotekę73.

8. Uwagi końcowe Rolą Interpolu, w zakresie zapewniania międzynarodowego bezpieczeństwa publicznego, jest doprowadzanie do szybkich i skutecznych rozwiązań spraw kryminalnych, a tym samym do ujęcia sprawców przestępstw i redukcji samych prze- stępstw. Organizacja podejmuje odpowiednie kroki prawne oraz operacje i projekty realizowane przy współpracy z policjami narodowymi państw członkowskich. In- terpol jest „superpolicją” ze względu na dysponowanie o wiele większym zasobem informacji niż policje poszczególnych państw i najlepiej zorganizowane grupy prze- stępcze. Organizacja ma za zadanie zapewnić i promować możliwie jak najszerszą wzajemną pomoc wszystkich władz policji kryminalnych oraz ustanawiać i rozwijać wszelkie formy działania mogące służyć skutecznemu zapobieganiu i ściganiu prze- stępczości kryminalnej. Charakter i zakres działalności Interpolu polega więc na koordynacji działań policji narodowych oraz gromadzeniu wszelkich danych przy- datnych w walce z przestępczością międzynarodową. Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej – Interpol, od samego po- czątku powstania w 1923 roku, jest inspiratorem międzynarodowej współpracy

72 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej opracowuje też filmy i slajdy szkoleniowe, które obejmują: multimedialne publikacje o metodach prania brudnych pieniędzy, multimedialne publikacje o różnych technikach fałszowania pieniędzy, multimedialny program szkoleniowy dla prowa- dzących dochodzenia w sprawach przestępstw finansowych oraz program slajdowy do szkolenia w zakresie narkomanii. Inne ważniejsze publikacje to „The Monthly Bulletin of the General Docu- mentation Service”, przeznaczony dla Krajowych Biur Interpolu, „The Special Interpol Bulletin or Press Book” – rocznik zawierający wybrane artykuły, dotyczące Interpolu, z czasopism z ostatnich 12 miesięcy i „International Crime Statistics” – przegląd danych statystycznych niektórych, najgroź- niejszych przestępstw międzynarodowych, wydawany co dwa lata i opracowywany na podstawie danych przesyłanych przez Krajowe Biura Interpolu do centrali. I. Gawłowicz, M. A. Wasilewska, s. 80; B. Hołyst, Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej, „Problemy Kryminalistyki”, 1990 nr 189 – 190, s. 246. 73 Interpol. Training and capacity building, http://www.interpol.int/INTERPOL-expertise/Train- ing-and-capacity-building, [odczyt: 2.08.2015].

215 Angelika Mielniczuk w zwalczaniu przestępstw kryminalnych, a jej rola, w zakresie zapewniania między- narodowego bezpieczeństwa publicznego, jest wysoko oceniana na arenie między- narodowej. Choć zadanie to nie jest łatwe, a doświadczenie pokazuje, że jej wysiłki są niejednokrotnie udaremniane pomysłowością sprawców, to jednak metody pracy i mechanizm działania Interpolu, stanowią nieocenioną pomoc dla policji całego świata. Pewne jest, że międzynarodowa przestępczość nie zostanie nigdy wyeli- minowana z życia społecznego, jednak dzięki aktywności Interpolu i współpracy państw członkowskich, może zostać w dużym stopniu ograniczona. Istnieje wiele policyjnych potrzeb w zakresie kooperacji, w których Interpol będzie nadal pomoc- ny. Działania Interpolu są, i na pewno nadal będą rozszerzane i intensyfikowane, w związku z coraz bardziej alarmującymi tendencjami w międzynarodowej prze- stępczości. Tak było na przestrzeni lat. Korzystanie z najnowszych osiągnięć techniki z pewnością ułatwi sprostanie temu wyzwaniu. Dotychczasowe rezultaty świad- czą o ogromnym znaczeniu, jakie państwa członkowskie przywiązują do osiągnięcia celów wyznaczonych przez organizację. Idea, która narodziła się w Monako w 1914 roku, doprowadziła do nawiązania międzynarodowej współpracy policyjnej, w walce z międzynarodową przestępczo- ścią, realizowanej kanałem Interpolu – trwającej już ponad 100 lat. Przez cały ten czas, Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej, była, jest i nadal będzie, najważniejszą organizacją policyjną na arenie międzynarodowej, dążącą do zapewnienia międzynarodowego bezpieczeństwa publicznego zgodnie z zaadą: „Together we can turn back crime”74.

Biliografia: • Mączka L., Problemy społeczne w obliczu wyzwań globalizacji, w: Wschód i Zachód w wymiarze globalnym. Doświadczenia z przeszłości a perspektywy na przyszłość, red. M. Miłek, G. Wilk – Jakubowski, R. S. Brzoza, Kielce 2012. • Dajczman J., Interpol, Warszawa 2005. • Kurta H., Interpol, Warszawa 1976. • Hołyst B., Policja na świecie, Warszawa 2011. • Gawłowicz I., Wasilewska M. A., Międzynarodowa współpraca w walce z prze- stępczością, Szczecin 2004.

74 Jest to nazwa globalnej kampanii realizowanej przez Interpol, która zwraca uwagę na niebezpie- czeństwa, związane z międzynarodową przestępczością zorganizowaną i na to, jak wpływają one na każdy dzień naszego życia. Kampania przedstawia podstawowe kroki, jakie może podjąć każdy z nas, by zapewnić, sobie i swojej rodzinie, a przy tym całej społeczności międzynarodowej, bezpie- czeństwo. Zob. szerz.: Interpol. News and media. Turn Back Crime, http://www.interpol.int/News- and-media/Turn-Back-Crime/Turn-Back-Crime, [odczyt: 2.08.2015].

216 Międzynarodowa Organizacja Policji Kryminalnej Interpol...

• Martha R. S. J., The legal foundations of Interpol, Oxford 2010. • Higdon P., Interpol`s Role in International Police Cooperation, w: Internatio- nal Police Cooperation: A World Perspective, red. D. J. Koenig, D. K. Das, Oxford 2001. • Kołdys B., BMWP KGP – Krajowe Biuro Interpolu, „Kwartalnik Policyjny”, 2014 nr 4. • Schöndorf-Haubold B., The Administration of Information in International Ad- ministrative Law – The Example of Interpol, w: The Exercise of Public Autho- rity by International Institutions. Advancing International Institutional Law, red. A. von Bogdandy, R. Wolfrum, J. von Bernstorff, P. Dann, M. Goldmann, Heidelberg 2010. • Interpol. Informacje ogólne, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1998. • Roberson C., Identity Theft Investigations, New York 2008. • Barbier A. G., International Collaboration through Interpol, w: Forensic Investigation of Stolen – Recovered and other Crime – Related Vehicles, red. E. Stauffer, M. Bonfanti, Amsterdam 2006. • Gillespie A. A., Child Pornography: Law and Policy, London 2011.

217

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Piotr Sobol-Kołodziejczyk Uniwersytet Rzeszowski [email protected]

Marek Zielinski Wyższa Szkoła Handlowa w Kielcach [email protected]

O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa Non-existing arguments used in social sciences, especially in law

Streszczenie: W artykule podjęto problematykę argumentów wykorzystywanych w naukach spo- łecznych na przykładzie prawa, które – jak wykazano w pracy – w większości przy- padków są argumentami nierzetelnymi. Ma to o tyle doniosłe znaczenie, iż są one wykorzystywane w procesie uzasadnienia w prawie. Nie oznacza to w żadnej mierze, że formułowane w tych naukach argumenty są wyłącznie argumentami nierzetelnymi, o ile mieszczą się one w ramach logiki. Słowa kluczowe: logika, prawo, argumentacja Summary: In this paper the authors try to examine arguments used in social sciences (especially in law) which are not reliable from logical point of view. This approach is weighty, because these arguments are used in the process of law’s justification. However, if arguments formulated in a field of social sciences are coherent with logical rules, then these arguments can be treated as reliable. Keywords: logic, law, argumentation

219 Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski

1. Wstęp Problematyka argumentacji jest niewątpliwie doniosła. Doczekała się ona wie- loaspektowych badań na gruncie logiki, psychologii, retoryki i erystyki oraz języ- koznawstwa. Można rozsądnie twierdzić, że zagadnienie argumentacji jest również ważne z punktu widzenia uzasadnień formułowanych w języku prawnym i prawniczym. Jest tak dlatego, iż umiejętność poprawnego przestawiania swoich racji jest podstawowa zarówno w teorii, jak i w praktyce prawniczej. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza wybranych pozornych ar- gumentów znajdują zastosowanie przede wszystkim w prawie. Celem analizy jest pokazanie, że z punktu widzenia logiki argumenty te powinny zostać odrzucone ze względu na to, iż nie zawierają się one w formalnej strukturze argumentacji lub opie- rają się one na błędnych uzasadnieniach. O tym, że jest to stwierdzenie uzasadnione świadczą m.in. prace T. Hołówki i M. Tokarza1.

2. Analiza wybranych argumentów Sformułowany nie tylko przez W. Zalewskiego w glosie do postanowienia Sądu Najwyższego z 2007 r.2 argument relata refero3, funkcjonuje w literaturze przedmiotu i orzecznictwie tego sądu już od okresu międzywojennego. Nie dość, iż ten pseudoargument nie zawiera się w sensie formalnym w strukturze argumentacji, ponieważ nie można tutaj wyraźnie wyznaczyć struktury przesłanek i wniosku, to dodatkowo sprawa komplikuje się o tyle, że „argument” ten mógłby zostać zakla- syfikowany jako argument z autorytetu4. Problem polega na tym, iż nawet to ostatnie jest wątpliwe, gdyż ani na podstawie źródeł pisanych, ani w oparciu o pogłoski eskplanacyjne nie sposób jednoznacznie rozstrzygnąć, czy faktycznie mamy tutaj do czynienia z autorytetem. Jest to raczej kwestia subiektywnego przekonania niż

1 Zob. np.: T. Hołówka, Błędy, spory, argumenty: szkice z logiki stosowanej, Warszawa 1998; M. To- karz, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk 2006. 2 Zob.: W. Zalewski, Wyłączenie bezprawności zniesławienia: „argumentum relata refero”, czy kontratyp cytatu?. Postanowienie SN z 7 lutego 2007 r., III KK 243/06, „Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa”, 2008 nr 2, s. 129 – 138. Zob. także m.in.: M. Sosnowska, Relacje pomię- dzy przestępstwem, zniesławienia a przestępstwem zniewagi – wybrane zagadnienia, „Nowa Kody- fikacja Prawa Karnego”, 2009 t. 25, s. 58. 3 Zob. hasło: Relata refera, w: J. Pieńkos, Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1993, s. 328, gdzie termin ten tłumaczy się jako „powtarzam, co słyszałem” lub „zdaję sprawę z tego, co sam słyszałem”. Zwrot ten podkreśla fakt tego rodzaju, że wypowiadający się na dany temat relacjonuje tylko to, co usłyszał lub przeczytał gdzie indziej. Stąd po polsku można go zastąpić innym zwrotem „tylko/ wyłącznie powtarzam” albo „jak przeczytałem/usłyszałem”. 4 Szerzej M. Jakóbczyk, Zastosowanie argumentu z autorytetu w tekstach reklamowych i w dyskursie naukowym, „Forum Artis Rhetoricae”, 2007 nr 3-4, s. 109 – 124.

220 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa obiektywnej analizy logicznej. A przecież powszechnie wiadomo, iż niemal każde przekonanie bez kłopotów można zawiesić w dowolnej chwili. Krzysztof Mularski formułuje zadziwiający postulat istnienia argumentacji komparatystycznej5. Pomijając fakt, że tylko ze znanych sobie powodów autor ogranicza dziedzinę przedmiotową do cywilnoprawnych skutków urodzenia dziecka na skutek niewykonania niezakazanej aborcji, to można stwierdzić, iż po- pełnia on zasadniczy błąd, twierdząc, że argumentacja ta ma na celu uzasadnianie obowiązywania norm (m.in. religijnych, moralnych, prawnych). Jest raczej tak, iż w procesie argumentacji przesłanki mają na celu uzasadnienie wniosku. Dyskusyjne jest również stwierdzenie, iż zaproponowane przez K. Mularskiego porównywanie prawa6 dotyczy wyłącznie systemów prawnych podobnych kulturowo7, a nie np. podobnych strukturalnie w odniesieniu do określonych systemów politycznych. Dziw- na jest przy tym maniera wykorzystywania kuriozalnej notacji formalnej, z której: po pierwsze, nic nie wynika; po drugie, przypomina ona co najwyżej syntaktykę klasycznego rachunku zdań, który jest najsłabszym systemem logicznym. Ponadto, w konstrukcji tego rzekomego argumentu autor popełnia kardynalne błędy o charakterze metalogicznym. Nie wiadomo bowiem, co oznacza zwrot „prawda anali- tyczna”8. W przypadku pojęcia „analityczności” mamy do czynienia nie z prawdą analityczną, lecz ze zdaniami analitycznymi i syntetycznymi. Nawiasem mówiąc to, iż ów ostatni podział jest również wysoce dyskusyjny wykazał już W. Van Orman Quine9. Maurycy Zajęcki stara się sformułować metafilozoficzny argument w sprawie sporu pozytywistów i neopozytywistów prawniczych10. Nie dość, że jego tekst nie zawiera wyraźnie postawionej tezy, to jego autor ze zbytnią swobodą myśli powołuje się na rozstrzygnięcia dwudziestowiecznej filozofii nauki. Wystar- czy wspomnieć, iż zupełnie nie rozumie on podstawowych zasad anarchizmu me-

5 Zob. K. Mularski, O argumentacji komparatystycznej w ramach badań nad cywilnoprawnymi konsekwencjami urodzenia dziecka na skutek niewykonania niezakazanej aborcji, „Studia Prawnicze”, 2009 nr 1-2, s. 203 – 235. 6 Zapewne nie wie on niczego o wnioskowaniu przez analogię. 7 Takie podejście do problemu jest skomplikowane z komparatystycznego punktu widzenia, gdyż trudne jest wykazanie, które z systemów prawa (krajowego) są do siebie „podobne kulturowo”. 8 K. Mularski, O argumentacji…, s. 230. 9 Szerzej W. Van Orman Quine, Z punktu widzenia logiki: dziewięć esejów logiczno-filozoficznych [tyt. oryg.: From a logical point of view: 9 logico-philosophical essays, 1980], przeł. [z ang.] B. Sta- nosz, Warszawa 2000. 10 Zob.: M. Zajęcki, Współmyślenie a schizofrenia: refleksja o sporze pozytywistów i niepozytywistów prawniczych na marginesie pewnego metafilozoficznego argumentu Andrzeja Grabowskiego, „Fo- rum Prawnicze”, 2012 nr 4, s. 49 – 60.

221 Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski todologicznego w ujęciu P.K. Feyerabenda11. Ponadto, w pełni nie zrozumiałe jest w kontekście tytułu artykułu zajmowanie się sporem o redukcjonizm. Nie wiadomo bowiem, czy M. Zajęckiemu chodzi o redukcjonizm w wersji ontologicznej, meto- dologicznej czy o jeszcze inną jego wersję12. Rafał Woś w krótkiej notce13 dotyczącej recenzji książki Lewicowy faszyzm J. Goldberga14 słusznie wskazuje, iż tzw. argumentum ad Hitlerum jest błęd- ny. Argument ten polega na tym, że w warstwie negatywnej zaprzecza się istnieniu jakiejś racji, twierdząc, iż u jej podstaw tkwi ideologia faszystowska. Przykładem takiego rozumowania jest wypowiedź: „Kara śmierci jest niesłuszna, ponieważ na szeroką skalę stosowali ją naziści”. Trzeba tymczasem pamiętać, że wyrażenie „faszyzm” posiada określone konotacje historyczne i należy używać go z wielkim wy- czuciem, szczególnie w sporach publicznych. Agnieszka Bielska-Brodziak, omawiając argumenty interpretacyjne w kontekście wartości państwa prawa15, wywołuje przysłowiową „burzę w szklance wody”. Otóż w kontekście tytułu artykułu spór pomiędzy tzw. tekstualizmem a in- tencjonalizmem jest pozorny. Przecież przeciętnie inteligentna istota ludzka zdaje się wiedzieć o tym, że język prawny i prawniczy nie jest wyizolowany od kontekstu. Zatem w starciu intencjonalizmu z tekstualizmem iluzorycznie wygrywa ten pierwszy. Nie ma tutaj mowy o jakimkolwiek argumencie interpretacyjnym. Takie podejście wskazywałoby bowiem, iż w zależności od kontekstu pewien ciąg wypowiedzi jest lub nie jest argumentem. Jest to oczywiście jawne nadużycie interpretacyjne, szczególnie gdy zważy się na fakt formalnej struktury argumentu. Ponadto, ze względu na niejasne pojęcie „kontekstu” przy uwzględnieniu semantyki sytuacyjnej Perry’ego – Barwise’a16 nadzwyczaj trudno orzec, który spośród kontekstów inter- pretacyjnych jest najbardziej istotny. Wymagałoby to dokonania pogłębionych analiz formalnych, z czego autorka zapewne nie zdaje sobie sprawy.

11 Szerzej: P.K. Feyerabend, Przeciw metodzie [tyt. oryg.: Against method, b.r.], przeł. [z ang.] S. Wier- tlewski, Wrocław 2001. 12 Szerzej: K. Jodkowski, Wspólnoty uczonych, paradygmaty, rewolucje naukowe, Lublin 1990. 13 Zob.: R. Woś, Argumentum ad Hitlerum, „Dziennik Gazeta Prawna”, nr 236 z 6-8 grudnia 2013 r., s. A28. 14 Zob.: J. Goldberg, Lewicowy faszyzm: tajemna historia amerykańskiej lewicy od Mussoliniego do polityki zmiany [tyt. oryg.: Liberal fascism: the secret of the American left from Mussolini to the politics of change, 2007], przeł. [z ang.] L. Jęczmyk, J. Lang, Poznań 2013. 15 Zob.: A. Bielska-Brodziak, Argumenty interpretacyjne w kontekście wartości państwa prawa, w: Filozoficzne i teoretyczne zagadnienia demokratycznego państwa prawa, red. M. Andrusz- kiewicz i in., Białystok 2015, s. 183 – 192. 16 Szerzej: J. Barwise, J. Perry, Situations and attitudes, Cambridge 1983.

222 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa

Pozorny argument z zupełności (a completudine) sformułowany przez R. Tanajewską umocowany jest w paradygmacie tego rodzaju17, że dyskurs prawniczy powinien być w jak najwyższym stopniu zupełny. Oznacza to, iż za pomocą tego argumentu możliwe jest usunięcie każdej tezy stwarzającej zagrożenie dla kohe- rencji dyskursu prawniczego. Problem polega jednak na tym, że systemy prawa nie posiadają własności systemów dedukcyjnych i z tego powodu nadzwyczaj trudno sformułować modele i procedury, za pomocą których możliwe byłoby wykazanie zupełności tych systemów. Zadziwiający jest argument z prawa obcego18. Opiera się on na wykładni prawnoporównawczej, która jest wątpliwa do utrzymania. Dzieje się tak, dlatego iż nie istnieje jednoznaczne kryterium porównawcze. Nawet gdyby dało się je wyzna- czyć, należałoby mieć na uwadze różnice społeczno-kulturowe, w których powsta- wały porównywalne rozwiązania prawne. Pełne wyznaczenie tych różnic nie jest przecież możliwe. Stąd zaproponowana przez K. Michałowską metoda argumento- wania powinna zostać z cała pewnością zarzucona. Pisząc o argumencie interpretacyjnym odwołującym się do woli rzeczywistego prawodawcy19 A. Borowicz trafnie dostrzega, że koncepcja racjonalnego prawodawcy napotyka na istotne trudności teoretyczne. Chodzi tutaj przede wszystkim o to, iż założenie o racjonalności prawodawcy nie rozstrzyga kolizji pomiędzy podstawowymi tezami na temat racjonalności, tj. np. różnicy pomiędzy racjonalno- ścią językową a aksjologiczną. Jednak w uzasadnieniu istnienia argumentu interpretacyjnego odwołującego się do woli rzeczywistego prawodawcy autor popełnia kardynalny błąd, twierdząc, że w przypadku aktów komunikacji językowej polegają- cych na stanowieniu prawa podstawowym elementem pragmatycznego kontekstu są przekonania uczestników procesu legislacyjnego. Takie podejście uderza w próżnię, ponieważ aby je uzasadnić należałoby dokonać badań empirycznych dotyczących natury przekonań żywionych przez uczestników procesu legislacyjnego. Niestety A. Borowicz nie zauważa nawet tego problemu.

17 Zob.: R. Tanajewska, Dyskurs prawniczy ze szczególnym uwzględnieniem argumentu a cohaerentia, a completudine oraz argumentu systematycznego, „Studia Prawnicze KUL”, 2015 nr 1, s. 181 – 198. 18 Zob.: K. Michałowska, Argumenty z prawa obcego w uzasadnieniu uchwał i orzeczeń Sądu Najwyższe- go, w: Współczesne problemy prawa zobowiązań, red. A. Olejniczak i in., Warszawa 2015, s. 457 – 474. 19 Zob.: A. Borowicz, Argument interpretacyjny odwołujący się do woli rzeczywistego prawodawcy, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 2009 t. LXXIX, s. 9 – 28.

223 Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski

Nierzadko bywa tak, iż tzw. argument prawniczy wykorzystuje się w dyskusji na temat ważnych kwestii społecznych. Tak czyni również K. Orzeszyna20, pisząc o nieracjonalności argumentu równości wobec prawa w lobbingu na rzecz zawierania małżeństw przez osoby tej samej płci. Tekst ten jest intelektualnym oszu- stwem. Jest tak dlatego, że autor nie wprost przyjmuje koncepcję człowieka będącą w warstwie religijnej zdeterminowaną nauczaniem Kościoła katolickiego; natomiast w warstwie filozoficznej wypracowaną w tzw. tomistycznej szkole lubelskiej21. Nie- zrozumiałe jest również zadawanie pytań retorycznych oraz argumentowanie, iż np. małżeństwo jest fundamentalną instytucją prawa naturalnego. Nie za wiele w tym kontekście zdaje się powoływanie się na rozważania Akwinaty, ponieważ należało- by wykazać, że są one współcześnie obowiązujące. Niezrozumiałe jest także odwo- ływanie się do art. 18 Konstytucji22, gdyż w swoim wywodzie K. Orzeszyna miesza kwestie czysto prawne z zagadnieniami typowo aksjologicznymi. Tym samym tzw. nieracjonalnego argumentu równości nie wspierają rozważania na temat rodzinne- go wymiaru małżeństwa i prokreacji oraz ochrony dzieci w systemie małżeńskim. Są one bowiem dokonywane z perspektywy „jednego słusznego punktu widzenia”, czyli z tzw. katolickiej nauki społecznej. Michał Królikowski opowiada się za istnieniem argumentacji bioetycznej w rozumowaniu prawniczym23. Uważa on, że argument o bioetycznej prowe- niencji jest ściśle związany z procesem ustanowienia kontekstu aksjologicznego w stosowaniu prawa. Z punktu widzenia teorii argumentacji podejście to jest błędne, gdyż wsparte jest ono o argument z autorytetu. Nieuczciwą techniką erystyczną jest bowiem powoływanie się np. na orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Moż- na bowiem rozsądnie dyskutować, czy np. życie człowieka powinno od momentu poczęcia podlegać ochronie, czy wprost przeciwnie. Autor popełnia również błędy lingwistyczne, konstruując chociażby zadziwiające pojęcie „przesłanki eugenicz- nej”24. W tym kontekście podawane przez niego przykłady są zasadniczo arbitralne. M. Królikowski nie zdaje sobie bowiem sprawy, iż bioetyka nie jest jednoznacznie określoną gałęzią naukową. Jest to raczej zbiór konkurujących ze sobą poglądów o filozoficznym charakterze. Z interpretacyjnego punktu widzenia wszystkie one są

20 Zob.: K. Orzeszyna, Nieracjonalność argumentu równości wobec prawa w lobbingu na rzecz zawierania „małżeństw” przez osoby tej samej płci, „Roczniki Nauk Prawnych”, 2015 nr 4, s. 47 – 66. 21 Reprezentowanej przede wszystkim przez M.A. Krąpca. 22 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483). 23 Zob.: M. Królikowski, Argumentacja bioetyczna w rozumowaniu prawniczym, „Teologia i Moral- ność”, 2011 t. 10, s. 41-67. 24 Tamże, s. 50.

224 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa równouprawnione do momentu, w którym w ramach pewnego procesu argumentacyjnego nie przesądzi się o zasadności danego stanowiska. Z tej racji tzw. argument bioetyczny byłby argumentem o tyle, o ile zawierałby się w elementarnym schema- cie argumentacji. Tak się jednak nie dzieje. Zatem refutacja tego „argumentu” jawi się jako oczywista. Dariusz Wasiak stara się przekonać czytelnika swojej rozprawy doktorskiej25, iż tzw. argument z porządku publicznego jest uzasadnieniem technik panoptycznych rozumianych przede wszystkim jako wizyjne narzędzia kontroli jednostki. Odwołując się do poststruktualistycznej filozofii M. Foucaulta26 przemyca on (gdyż nie artykułuje tego wyraźnie) tezę, że wizyjne systemy monitoringu i kontroli służą prawodawcy do podporządkowania obywateli władzy państwowej, czy- niąc z nich bezwolne i bezrefleksyjne masy. Taki pomysł nie jest niczym nowym, ponieważ w nieco innych wersjach był on głoszony chociażby przez E. Fromma27 i J. Ortega y Gasseta28. Trzeba wyraźnie podkreślić, że argumentacja D. Wasiaka jest nieudana. W celu uzasadnienia swojego poglądu ze zbytnią swobodą myśli i bez wyraźnego związku logicznego lawiruje on pomiędzy takimi zagadnieniami, jak np. kontrola przestępczości, strach, prywatyzacja działań publicznych czy ochrona wizerunku. Rozważań prowadzonych przez niego zdają się również nie potwierdzać historyczne analizy na temat ewolucji systemu nadzoru. Dlatego jednoznacznie na- leży uznać, iż tzw. argument z porządku publicznego jest co najmniej wysoce wąt- pliwy. Michał Peno stara się znaleźć związek pomiędzy tzw. argumentem ze strachu a uzasadnieniem odpowiedzialności karnej29. Ten „argument” głosi, że praktyka karania jest konieczna ze względu na naturę człowieka. Strach stanowi bowiem doświadczenie zbiorowe, a zatem kara jest odpłatą za wyrządzone zło i z tego powodu ma wzbudzać strach w sprawcy. Kara stanowi więc taką odpłatę, aby obywatele wierzyli, iż surowość reakcji na naruszenia prawa odstraszy potencjalnych przestęp-

25 Zob.: D. Wasiak, Argument z porządku publicznego jako uzasadnienie technik panoptycznych w dyskursie prawnym, Lublin 2016. 26 Szerzej: M. Foucault, Nadzorować i karać: narodziny więzienia [tyt. oryg.: Surveiller et punir: naissance de la prison, 1975], przeł. [z franc.] T. Komendant, Warszawa 2009. 27 Szerzej: E. Fromm, Ucieczka od wolności [tyt. oryg.: Escape from freedom, 1969], przeł. [z ang.] O. i A. Ziemilscy, wyd. 15, Warszawa 2014. 28 Szerzej: J. Ortega y Gasset, Bunt mas [tyt. oryg.: Rebelión de las masas, b.r.], przeł. [z hiszp.] P. Ni- klewicz, Warszawa 2002. 29 Zob.: M. Peno, „Argument ze strachu” – Roberta Nozicka uzasadnienie odpowiedzialności karnej, „Acta Iuris Stetinensis”, 2015 nr 10, s. 61 – 78.

225 Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski ców30. Podstawowa słabość tego argumentu polega na tym, że zarówno przesłanki, jak i wniosek (o ile da się je w ogóle wyraźnie sformułować) są zdaniami o powin- nościach. Tym zaś nie przysługują warunki prawdziwościowe. Hanna Filipczyk formułuje tzw. argument z praktyki na gruncie prawa podatkowego31, gdzie zakłada się, iż należy przyjąć taką wykładnię przepisu, jaka utrwaliła się w dotychczasowej praktyce, nawet jeżeli zdaniem interpretatora wykracza ona poza możliwy sens słów użytych w przepisie. Autorka uważa przy tym, że argument z praktyki zajmuje pozycję wyróżnioną w wykładni. Jest to jawny fałsz, ponieważ w powszechnie przyjmuje się priorytet wykładni językowej niemal we wszystkich gałęziach prawa krajowego. Ponadto, w świetle rozważań H. Filipczyk trudno orzec, co oznacza wyrażenie „utrwaliła się w dotychczasowej praktyce”. Niejasność polega na tym, że trudno rozstrzygnąć, czy termin ten odnosi się do naj- częściej stosowanych interpretacji, czy do czegoś zupełnie innego. W pierwszym przypadku mamy bowiem do czynienia albo z zawoalowaną wersją argumentu vox populi, albo z pewną odmianą argumentu z autorytetu. Jako, że obydwa wymienione są nieuczciwymi technikami erystycznymi, to uzasadnienie autorki należy natychmiast odrzucić. Jerzy Stelmach w Kodeksie argumentacyjnym dla prawników wspomina m.in. o argumencie z miejsca wspólnego (argumentum a loco communi)32. Przyj- muje on, iż istnieją argumenty odwołujące się do ogólnych zasad i reguł: zasad dyskursu argumentacyjnego oraz topik. Podstawowy problem polega na tym, że J. Stel- mach popełnia nieusprawiedliwiony błąd generalizacji. Trudno uznać jest bowiem, iż istnieją ogólne zasady dyskursu prawniczego charakterystyczne dla dowolnej kultury prawnej. Wydaje się, że reguły te bez kłopotów mogą zostać relatywizowane do określonej sytuacji społeczno-kulturowej i z tego względu forsowany przez autora argument należy uznać jako bezzasadny. Rzetelną jest natomiast argumentacja przywołana przez A. Borowicza, która odwołuje się do racji normy prawnej33. Jest ona utożsamiona z rozumowaniem celowościowym. Głosi się tutaj następującą strukturę wywodu: przesłanka I – należy zrealizować cel A; przesłanka II – B jest środkiem do realizacji A; wniosek – należy uczynić B. Wprawdzie zdania użyte w przesłankach i we wniosku nie są zdaniami w sensie logicznym, lecz stanowią wypowiedzi normatywne i z tego powodu mogą

30 Zob. poglądy np. I. Kanta zaprezentowane przez S. Prejsnar-Szatyńską, Problem uzasadnienia kary: analiza filozoficzna, „Probacja”, 2014 nr 2, w szczególności s. 99 – 101. 31 Zob.: H. Filipczyk, Zmiana interpretacji i „argument z praktyki” w świetle zasady pewności prawa: studium przypadku, „Monitor Podatkowy”, 2008 nr 9, s. 27 – 31. 32 Zob.: J. Stelmach, Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003, s. 81. 33 Zob.: A. Borowicz, Argumentacja oparta na odwołaniu się do racji normy prawnej, „Państwo i Pra- wo”, 2009 nr 3, s. 48 – 59.

226 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa podpadać pod dylemat Jørgensena34, to pamiętając o tym, iż zdania o normach są wyrażalne w języku logiki deontycznej, wydaje się, iż dylemat ten przynajmniej z formalnego punktu widzenia może zostać uchylony. Mamy zatem do czynienia z poprawnie przeprowadzonym wywodem argumentacyjnym.

3. Zakończenie Przedstawione powyżej rozważania nie roszczą sobie prawa do zupełności, dlatego że nie zostały omówione wszystkie z podanych w literaturze argumentów35. Nie taki był obrany cel przeprowadzonych analiz. Chodziło raczej o uzmysłowie- nie, że język prawniczy i zawarta w nim argumentacja jest w znacznej większości przypadków niepoprawna. Wytypowane nierzetelne argumenty zapewne znajdują odpowiednie zastosowanie co najmniej w naukach społecznych36. Ponadto, wska- zanie jednego poprawnego argumentu zawartego w przedostatnim akapicie pracy miało w zamyśle pokazanie, że jest możliwe formułowanie rzetelnych argumentów prawniczych. W tym kontekście dziwi fakt, że prawnicy nie zdają sobie sprawy z do- niosłości analiz logicznych w odniesieniu do języka prawniczego. Uwaga ta odnosi się z cała pewnością do przedstawicieli szeroko rozumianych nauk społecznych, ponieważ język stosowany w tych naukach niemal zupełnie nie różni się od języ- ka prawniczego, zarówno w kontekście struktury semantyczno-pragmatycznej, jak i w sposobie formułowania uzasadnień.

Bibliografia: • Barwise J., Perry J., Situations and attitudes, Cambridge 1983. • Bator A., Argument z ekonomicznej analizy prawa w debacie o wewnętrznych podziałach prawa, w: Prawo i Administracja dla Regionu, red. P. Borszowski, R. Kowalczyk, Wałbrzych 2014.

34 Zob.: np. B. Brożek, Normy kanoniczne jest dylemat Joergensena (kanon norm i Joergensen Dilem- ma), „Tarnowskie Studia Teologiczne”, 2012 nr 1-2, s. 119 – 128. 35 Pominięto tutaj m.in. następujące prace: A. Bator, Argument z ekonomicznej analizy prawa w debacie o wewnętrznych podziałach prawa, w: Prawo i Administracja dla Regionu, red. P. Borszow- ski, R. Kowalczyk, Wałbrzych 2014, s. 11 – 25; J. Halberda, Argumentacja historyczno-prawna w orzecznictwie Izby Lordów przełomu XX i XXI wieku na przykładzie nawiązań do sprawy „Moses v. MacFerlan” z 1760 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 2015 nr 2, s. 199 – 214; M. Koszowski, Rozumowanie per analogiam w prawie precedensowym: dwa ujęcia analogii, „An- nales UMCS. Sectio G: Ius”, 2014 nr 2, s. 61 – 87; K. Zeidler, Argument ze sprawiedliwości w dyskursie publicznym, „Gdańskie Studia Prawnicze”, 2016 nr 35, s. 577 – 595. 36 Zob. np. M. Smolak, Uzasadnienie sądowe jako argumentacja z moralności politycznej: o legitymizacji władzy sędziowskiej, Warszawa 2003.

227 Piotr Sobol-Kołodziejczyk, Marek Zielinski

• Bielska-Brodziak A., Argumenty interpretacyjne w kontekście wartości pań- stwa prawa, w: Filozoficzne i teoretyczne zagadnienia demokratycznego pań- stwa prawa, red. M. Andruszkiewicz i in., Białystok 2015. • Borowicz A., Argumentacja oparta na odwołaniu się do racji normy prawnej, „Państwo i Prawo”, 2009 nr 3. • Borowicz A., Argument interpretacyjny odwołujący się do woli rzeczywistego prawodawcy, „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 2009 t. LXXIX. • Feyerabend P.K., Przeciw metodzie [tyt. oryg.: Against method, b.r.], przeł. [z ang.] S. Wiertlewski, Wrocław 2001. • Filipczyk H., Zmiana interpretacji i „argument z praktyki” w świetle zasady pewności prawa: studium przypadku, „Monitor Podatkowy”, 2008 nr 9. • Foucault M., Nadzorować i karać: narodziny więzienia [tyt. oryg.: Surveiller et punir: naissance de la prison, 1975], przeł. [z franc.] T. Komendant, Warszawa 2009. • Fromm E., Ucieczka od wolności [tyt. oryg.: Escape from freedom, 1969], przeł. [z ang.] O. i A. Ziemilscy, wyd. 15, Warszawa 2014. • Halberda J., Argumentacja historyczno-prawna w orzecznictwie Izby Lor- dów przełomu XX i XXI wieku na przykładzie nawiązań do sprawy „Moses v. MacFerlan” z 1760 roku, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa”, 2015 nr 2. • Hołówka T., Błędy, spory, argumenty: szkice z logiki stosowanej, Warszawa 1998. • Jakóbczyk M., Zastosowanie argumentu z autorytetu w tekstach reklamowych i w dyskursie naukowym, „Forum Artis Rhetoricae”, 2007 nr 3-4. • Koszowski M., Rozumowanie per analogiam w prawie precedensowym: dwa ujęcia analogii, „Annales UMCS. Sectio G: Ius”, 2014 nr 2. • Królikowski M., Argumentacja bioetyczna w rozumowaniu prawniczym, „Teo- logia i Moralność”, 2011 t. 10. • Michałowska K., Argumenty z prawa obcego w uzasadnieniu uchwał i orze- czeń Sądu Najwyższego, w: Współczesne problemy prawa zobowiązań, red. A. Olejniczak i in., Warszawa 2015. • Mularski K., O argumentacji komparatystycznej w ramach badań nad cywilnoprawnymi konsekwencjami urodzenia dziecka na skutek niewykonania niezakazanej aborcji, „Studia Prawnicze”, 2009 nr 1-2. • Orzeszyna K., Nieracjonalność argumentu równości wobec prawa w lobbingu na rzecz zawierania „małżeństw” przez osoby tej samej płci, „Roczniki Nauk Prawnych”, 2015 nr 4.

228 O nieistniejących argumentach wykorzystywanych w naukach społecznych na przykładzie prawa

• Peno M., „Argument ze strachu” – Roberta Nozicka uzasadnienie odpowie- dzialności karnej, „Acta Iuris Stetinensis”, 2015 nr 10. • Pieńkos J., Słownik łacińsko-polski, Warszawa 1993. • Prejsnar – Szatyńska S., Problem uzasadnienia kary: analiza filozoficzna, „Pro- bacja”, 2014 nr 2. • Smolak M., Uzasadnienie sądowe jako argumentacja z moralności politycznej: o legitymizacji władzy sędziowskiej, Warszawa 2003. • Sosnowska M., Relacje pomiędzy przestępstwem, zniesławienia a przestęp- stwem zniewagi – wybrane zagadnienia, „Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego”, 2009 t. 25. • Stelmach J., Kodeks argumentacyjny dla prawników, Kraków 2003. • Tanajewska R., Dyskurs prawniczy ze szczególnym uwzględnieniem argumentu a cohaerentia, a completudine oraz argumentu systematycznego, „Studia Praw- nicze KUL”, 2015 nr 1. • Tokarz M., Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk 2006. • Wasiak D., Argument z porządku publicznego jako uzasadnienie technik panoptycznych w dyskursie prawnym, Lublin 2016. • Woś R., Argumentum ad Hitlerum, „Dziennik Gazeta Prawna”, nr 236 z 6-8 grudnia 2013 r. • Zalewski W., Wyłączenie bezprawności zniesławienia: „argumentum relata refero”, czy kontratyp cytatu?. Postanowienie SN z 7 lutego 2007 r., III KK 243/06, „Gdańskie Studia Prawnicze. Przegląd Orzecznictwa”, 2008 nr 2. • Zajęcki M., Współmyślenie a schizofrenia: refleksja o sporze pozytywistów i niepozytywistów prawniczych na marginesie pewnego metafilozoficznego -ar gumentu Andrzeja Grabowskiego, „Forum Prawnicze”, 2012 nr 4. • Zeidler K., Argument ze sprawiedliwości w dyskursie publicznym, „Gdańskie Studia Prawnicze”, 2016 nr 35.

229

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Dr Marcin Mizak UMCS w Lublinie – PWSZ w Zamościu [email protected]

Polish-accented English in prominent Polish politicians: the case of Donald Tusk Polski angielski w wystąpieniach czołowych polskich polityków: przypadek Donalda Tuska

Summary: The aim of this paper is to provide an exemplification of selected, consonantal features of Polish-accented English on the basis of a biographical interview conducted with a prominent Polish politician, Donald Tusk. Typical examples of Polish-accented English, such as final obstruent devoicing, plosive insertion after /ŋ/, lack of linking /r/ or various sound substitutions, are presented in the paper. The paper finishes with concluding remarks which briefly recapitulate its main points and suggest further analyses within the field of Polish-accented English. Keywords: Polish-accented English, phonetic features, pronunciation, British English Streszczenie: Celem niniejszego artykułu jest egzemplifikacja wybranych, spółgłoskowych cech polskiej angielszczyzny zebranych na podstawie wywiadu przeprowadzonego z czołowym polskim politykiem – Donaldem Tuskiem. W artykule przedstawiono takie cechy polskiej angielszczyzny jak np. ubezdźwięcznianie końcowych spółgłosek, wymawianie spółgło- sek zwartych miękkopodniebiennych po /ŋ/, brak /r/ łączącego czy zastąpienia angielskich dźwięków dźwiękami polskimi. Artykuł zamykają uwagi końcowe podsumowujące jego treść oraz podające propozycje dalszych badań w obrębie polskiej angielszczyzny. Słowa kluczowe: polska angielszczyzna, cechy fonetyczne, wymowa angielska

231 Marcin Mizak

1. Introduction The paper provides an exemplification of selected, typical features of Polish -accented English, also known as Polish English1. Only consonantal features, or features closely connected with the discussed consonantal values, will be exemplified. The presentation is based on a biographical interview with Donald Tusk – one of the leading Polish political figures. The interview was conducted on 28.11.20142 and it is found on the political leader’s website3. It is entitled: Donald Tusk: President-elect of the European Council – a biography in his own words. The interview lasts 15.07 minutes and, as its title indicates, it provides information about Donald Tusk’s life, as given by himself. The paper discusses the following features of Polish-accented English: final obstruent devoicing accompanied by a simultaneous shortening of the vowel preceding the obstruent; plosive insertion after /ŋ/; replacing /θ/ with /s/, /f/ or /t/; replacing /ð/ with /z/, /v/ or /d/; lack of linking /r/ and substitution of /h/ for /x/.

2. Devoicing of word-final voiced obstruents The first phonetic feature of the English language used by Donald Tusk (hence- forth referred to as DT) is the devoicing of word-final voiced obstruents, the sounds b, v, ð, d, z, ʒ, ʤ, ɡ4. For example, the words dogs and beds both contain the word-final voiced obstruent /z/, which is frequently completely devoiced by Polish users of English who pronounce it as /s/. Another example of word-final obstruent devoicing is the use of the voiceless alveolar plosive /t/ instead of the voiced, or, more precisely, partially voiced alveolar plosive /d/ as in the words thousand or find. Below is presented a table that contains illustrations of the phenomenon under discussion, together with the exact time5 of the production of the word during the interview, the actual version produced by DT as well as the version that was intended by the speaker.

1 W. Sobkowiak, English Phonetics for Poles, Poznań 1996; J. Szpyra-Kozłowska, Pronunciation in EFL Instruction. A Research-Based Approach, Bristol 2015; A. Bryla-Cruz, Foreign Accent Percep- tion: Polish English in the British Ears, Newcastle upon Tyne 2016. 2 https://tvnewsroom.consilium.europa.eu/video/shotlist/a-biography-in-his-own-words, [accessed: 08.03.2017]. 3 https://www.youtube.com/watch?v=6BU6jB4fu3A, [accessed: 08.03.2017]. 4 A. Cruttenden, Gimson’s Pronunciation of English, London 2008, p. 157. 5 All the times that appear in this article refer to the interview: Donald Tusk: President-elect of the European Council – a biography in his own words, whose exact source is: https://www.youtube. com/watch?v=6BU6jB4fu3A, [accessed: 08.03.2017].

232 Plish-accented English in prominent polish politicians...

Table no. 1. Examples of final obstruent devoicing in DT’s speech.

WORD TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 1 cultures 00:00:22 s z 2 religions 00:00:23 s z 3 and 00:00:33 t d 4 lived 00:02:28 t d 5 killed 00:03:07 t d 6 side 00:03:24 t d

In the Polish language it is natural to completely devoice word-final obstru- ents6. This is why such pairs of words as kot ‘cat’ – kod ‘code’, buk ‘beech’ – Bug ‘name of river’, grat ‘wreck’ – grad ‘hail’, mieć ‘have’ – miedź ‘copper’, pot ‘swe- at’ – pod ‘under’ are homophones: they are all pronounced in the same way with the word-final (pre-pausal) consonant being completely devoiced. This is the reason why so many Poles who learn English devoice pre-pausal voiced obstruents. In the English language, however, word-final obstruents are articulated in a different way. Word-final devoicing in English is not complete, as it is in Polish and many other languages of the world, but partial.7 Gonet8, with the assistance of acoustic speech analysis, notices that English word-final obstruents, such as /v/ in move, /z/ in lose or /ʒ/ in garage consist of two phonetic segments – a voiced one followed by a voiceless one, which is different to what we find in similar-sounding Polish words (mów ‘talk, imp.’, luz ‘ease’ and garaż ‘garage’), in which the word-final obstruents consist of one phonetic segment which is fully devoiced. There are a number of words in Polish which terminate with a phonological- ly voiced obstruent articulated as a voiceless sound in natural speech. This is why Polish users of English transfer this pronunciation habit into English, which results in erroneous pronunciation of sounds and, consequently, a foreign accent: Polish-accented English. At this point, it is important to make reference to the fact that DT does not always devoice word-final obstruents. For instance, the final /d/ inwould (at 00:01:09), in around (at 00:02:42), in started (00:03:49) are not devoiced. The /ʤ/ in huge (at 00:02:54) and the /z/ in wise (at 00:01:59) are very close to the target version. We may also note, in passing, that DT makes use of the opposite process to the one just discussed: he applies voicing when lack of voicing is the received norm. The

6 W. Sobkowiak, English Phonetics for Poles, Poznań 1996, pp. 49-50. 7 W. Sobkowiak, p. 50. 8 W. Gonet, Explorations in the Acoustics of English Sounds, Lublin 2016, pp. 182 – 187 and 220.

233 Marcin Mizak case in point is the phrase of course I [00:03:55, pronounced /ovko:zaɪ/ in place of /ɘfko:saɪ/] or the word football [00:02:24, 00:14:33], which DT pronounces the way many other Poles do, which is: /’fʊdbɔ:l/ instead of the correct /’fʊtbɔ:l/. Many Polish learners of English apply voicing to voiceless consonants when they occur between voiced sounds, as in basic, consists, this is, anecdote being pronounced as: /’beɪzɪk/, /kən’zɪsts/, /ðɪzɪz/, /’ænɪgdəʊt/9.

3. Shortening of vowels preceding obstruents Devoicing of word-final obstruents by Polish students of English automatically results in another error: shortening of a vowel that should not be shortened. Vowels may be clipped or unclipped in English, which depends on whether the vowel within the syllable is closed by a voiceless or a voiced consonant. If it is closed by a voiceless consonant the vowel is clipped or is shorter than the one which is either closed by a voiced consonant or which is open10. Thus, the word beat has a considerably shorter vowel than the word bead. Clipped vowels are sounded more quickly than unclipped ones11. For example, the vowel of bat is pronounced more quickly than the vowel of bad. At the same time, the /t/ in bat is slower in comparison to the /d/ in bad12. To recapitulate: bat has a quick /æ/ and a slower /t/, whereas bad has a slow /æ/ and a quicker /d/. This phenomenon is known as pre-fortis clipping13. If a Pole pronounces the final /d/ inbad as /t/ then not only does he/she commit the error of unnecessary devoicing but also automatically shortens the vowel, now closed by a fortis (voiceless) consonant. By pronouncing /p/ in job instead of /b/, a Pole not only makes the error of unnecessary devoicing, but also shortens /ɒ/, hence producing the incorrect form /dʒops/.14 Below is presented a table that contains illustrations of the phenomenon under discussion, together with the exact time of the production of the word during the interview, the actual version as produced by DT as well as the intended version.

9 W. Sobkowiak, English Phonetics for Poles, Poznań 1996, pp. 54 – 57. See also: J. Szpyra-Kozłows- ka, Pronunciation in EFL Instruction. A Research-Based Approach, Bristol 2015, p. 163. 10 A. Cruttenden, Gimson’s Pronunciation of English, London 2008, p. 161. 11 J.C. Wells, Longman Pronunciation Dictionary, Harlow 1993, p. 136. 12 Ibidem. 13 Ibidem, p.136. 14 R. Wolak, Wymowa języka angielskiego w ćwiczeniach. Część I i II, Kraków 1987, pp. 15 – 146.

234 BelowBelow isis presentedpresented aa tabletable thatthat containscontains illustrationsillustrations ofof thethe phenomenonphenomenon underunder discussion,discussion, Below is presented a table that contains illustrations of the phenomenon under discussion, together Below with is presented the exact a timetable of that the contains production illustrations of the word of the during phenomenon the interview, under discussion, the actual togethertogether with with the the exact exact time time of of the the production production of of the the word word during during the the interview, interview, the the actual actual versiontogether as withproduced the exact by DT time as well of the as productionthe intended of ve thersion. word during the interview, the actual versiontogetherPlish-accented as withproduced the English exact by DT in time asprominent well of theas the productionpolish intended politicians... ofve thersion. word during the interview, the actual version as produced by DT as well as the intended version. version as produced by DT as well as the intended version.

Table 2. Examples of shortening of vowels followed by voiced obstruents in DT’s speech Table no. 2.Table ExamplesTable 2. 2. Examples Examples of shortening of of shortening shortening of of vowelsof vowels vowels followed followed by byby voiced voiced voiced obstruents obstruents obstruents in in DT’s DT’s speech speech Table 2. Examples of shortening of vowels followed by voiced obstruents in DT’s speech in DT’s speech. TableWORDWORD 2. Examples of shorteningTIMETIME of ACTUALvowelsACTUAL followed VERSION VERSION by voiced INTENDEDINTENDED obstruents VERSION inVERSION DT’s speech WORD TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 1 livWORDed 00:02:28TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION WORD 1 livWORDed TIME ACTUAL00:02:28TIME VERSIONliftliftACTUAL VERSIONINTENDED lIvdlIvdINTENDED VERSION VERSION 1 lived 00:02:28 lift lIvd 21 killedlived 00:03:0700:02:28 lift lIvd 1 lived 2 1 killedlived00:02:28 00:03:0700:02:28 lift kIlt kIltlift kIldkIldlIvd 2 killed 00:03:07 kIlt kIld 2 killed 32 sidekilled00:03:07 00:03:2400:03:07kIlt kIlt kIld 3 2 sidekilled 00:03:2400:03:07 saItsaItkIlt ssaIkIldaIdd 3 side 3 side00:03:24 00:03:24saIt saIt saId 43 needsside 00:12:4400:03:24 saIt saId 4 3 needsside 00:12:4400:03:24 nitsnitssaIt ni:dzni:dzsaId 4 needs 4 needs00:12:44 00:12:44nits nits ni:dz 54 naïveneeds 00:12:5600:12:44 nits ni:dz 5 naïve 5 4 naïveneeds00:12:56 00:12:5600:12:44‚naiif 'naiif'naiifnits naI'i:vnaI'i:vni:dz 5 naïve 00:12:56 'naiif naI'i:v 65 cnaïvealled 00:13:4900:12:56 'naiif naI'i:v 6 called 6 5 canaïvelle00:13:49d 00:13:4900:12:56kolt koltkolt 'naiif kO:ldkO:ldnaI'i:v 6 called 00:13:49 kolt kO:ld 6 called 00:13:49 kolt kO:ld 6 called 00:13:49 kolt kO:ld It is important to stress the fact that DT does not always unnecessarily shorten IIt t isis importantimportant toto stressstress thethe factfact thatthat DTDT doesdoes notnot alwaysalways unnecessarilyunnecessarily shortenshorten vowelsvowels. . TheThe vowels. The momentIt is the important final tovoiced stress theobstruents fact that DTare doesgiven not their always partially unnecessarily voiced shorten va- vowels. The momentmomentIt is important thethe finalfinal to voiced voicedstress obstruentstheobstruents fact that areare DT givengiven does theirtheir not partiallyalwayspartially unnecessarily voicedvoiced valuevalue shorten thethe quantityquantity vowels ofof . thetheThe lue the quantity of momentthe preceding the final vowelsvoiced obstruents begins to are assume given their a pro partiallyper length. voiced value the quantity of the precedingprecedingmoment thevowels vowels final begins begins voiced to to obstruentsassume assume a a properproperare given length. length. their partially voiced value the quantity of the preceding vowels begins to assume a proper length. preceding vowels begins to assume a proper length. 4. Plosive insertion after /ŋ/ 4. Plosive insertion after The third feature4. Plosive of Polish-accented insertion after /Î/Î/ / English to be mentioned now is the frequ- 4. Plosive insertion after /Î/ 4. Plosive insertion after /Î/ ent insertion of theTheThe4. voiceless Plosive thirdthird featurefeature insertion velar ofof PolishplosivePolish after- -accented/accentedÎ/ /k/ after English English the voicedtoto bebe mentionedmentioned velar nasal nownow is/ŋ/is thethe (called frequentfrequent insertion insertion ofof The third feature of Polish-accented English to be mentioned now is the frequent insertion of theThe voiceless third feature velar of plosive Polish -accented after the English voiced tovelar be mentionednasal (called now isengma the frequent). For example, insertion the of engma). For example,theThe voiceless third the featurewords velar plosiveof sing Polish or/k//k/- accented sittingafter the Englishcontain voiced velarto engma: be nasalmentioned /Î//sɪŋ/,/Î/ (called now /’sɪtɪŋ/. engmais the But,frequent). For example, insertion the of the voiceless velar plosive /k/ after the voiced velar nasal /Î/ (called engma). For example, the as can be seen in wordsthe voiceless transcription, sing or velarsitting plosive contain the engma/k/ engma: after the is notvoiced, followed velar. But, nasal byas /Î/can /ɡ/ (called be or seen /k/ engma in in the the). transcription, For example, the the wordsthe voiceless sing or sitting velar plosive contain /k/ engma: after the/sIÎ//sIÎ/ voiced, /'sItIÎ//'sItIÎ/ velar. But, nasal as can/Î/ (calledbe seen engma in the). transcription, For example, the the pronunciation, muchwords as singthe orspelling sitting contain of the engma: words /sIÎ/ suggests, /'sItIÎ/ .it. But, The as cangraphic be seen form in the of transcription, the engmawords singis not or followed sitting contain by engma: or in/sIÎ/ the, /'sItIÎ/pronunciation. But, as, muchcan be as seen the inspelling the transcription, of the words the engmawords issing not or followed sitting contain by /g//g/ engma:or /k//k/ in /sIÎ/ the, pronunciation/'sItIÎ/. But, as, much can be as seen the inspelling the transcription, of the words the these words is no doubtengma oneis not of followed the factors by /g/ behind or /k/ in the the plosivepronunciation insertion, much after as the engma spelling of the words engma is not followed by /g/ or /k/ in the pronunciation, much as the spelling of the words by Polish users ofsuggests suggestsEnglish.engma isit it. .InnotThe The Polish followed graphicgraphic we form byform often /g/ of of or these theseread /k/ inwords wordsas the we pronunciationis is write, nono doubt doubt hence oneone, much oftheof the the deepas factors factors the desire spelling behind behind ofthe the the plosive plosive words suggests it. The graphic form of these words is no doubt one of the factors behind the plosive to sound /ɡ/ or /k/insertioninsertion suggestsat the after endafterit. The engmaofengma graphicwords byby Polishform Polishlike of sing usersusers these orofof words EnglishsittingEnglish is .no. . IPerhapsIn ndoubt PolishPolish one we weif of oftenthereoften the factors read readexisted asas behind wewe write,write, the plosivehencehence insertion after engma by Polish users of English. In Polish we often read as we write, hence theinsertion deep desireafter engmato sound by Polish or usersat theof English end of . wordsIn Polish like we sing often or sittingread as. Perhapswe write, if hencethere a separate letter fortheinsertion this deep sound desire after inengmato Englishsound by /g/ /g/Polish thenor /k/ /k/users the at theconfusionof Englishend of .words Iwon Polishuld like be wesing less. often or sitting read as. Perhaps we write, if therehence the deep desire to sound /g/ or /k/ at the end of words like sing or sitting. Perhaps if there What adds tothe the deep engma desire problem to sound is/g/ theor /k/ fact at thethat end in ofEnglish words likethis sing sound or sitting is so. -Perhaps if there existedexistedthe deep a a separate separatedesire toletter letter sound for for this/g/ this orsound sound /k/ atin in theEnglish English end ofthen then words the the confusion confusionlike sing would orwould sitting be be .less lessPerhaps. . if there metimes followed existedby /ɡ/ a(e.g. separate in finger letter for), sometimesthis sound in Englishby /k/ (e.g.then the in confusionsink), sometimes would be less . existedWhatWhat a adds addsseparate to to the theletter engma engma for this problemproblem sound inisis English the the fact fact then that that the in in confusion English English this thiswould sound sound be less is is . sometimes sometimes by other sounds (e.g. What by /θ/, adds as to in the length engma or problem by /z/, is as the in factkings that) and in English sometimes this sound by is sometimes followed What by adds to(e.g. the in engma finger ),problem sometimes is the by fact (e.g. that in in sink English), sometimes this sound by other is sometimes sounds followed What by adds /g//g/ to(e.g. the in engmafinger ),problem sometimes is theby /k/ fact/k/ (e.g. that in in sink English), sometimes this sound by other is sometimes sounds nothing, as in nothingfollowed. Engma by /g/ exists (e.g. inin fingerPolish), sometimesbut it is always by /k/ (e.g. followed in sink ),by sometimes the velar by other sounds (e.g.followed by by, a/g/s in (e.g. length in finger or by), sometimes, as in kings by /k/) and (e.g. so metimesin sink), sometimes by nothing ,by as other in nothing sounds. plosives /ɡ/ or /k/,(e.g. followedas inby Anglia /T/ T/by,/ a s/g/ ,in gang(e.g. length in, tango fingeror by, ), /z/pociąg /z/sometimes, as in, rękakings by, ) /k/ drinkand (e.g. so, metimestreningin sink), , by sometimeslęk nothing. , byas otherin nothing sounds. (e.g. by /T/, as in length or by /z/, as in kings) and sometimes by nothing, as in nothing. Engma(e.g. by exists /T/, ains Polishin length but orit isby always /z/, as followed in kings by) and the sovelarmetimes plosives by nothing or , ,as as inin nothingAnglia, . In the table belowEngma(e.g. by areexists /T presented/, inas Polishin length butillustrations itor is by always /z/, as offollowed inplosive kings by) insertionandthe velarsometimes plosives after by /ŋ/ /g//g/ nothing made or /k//k/,, asas in Anglianothing, . Engma exists in Polish but it is always followed by the velar plosives /g/ or /k/, as in Anglia, by DT. Engma exists in Polish but it is always followed by the velar plosives /g/ or /k/, as in Anglia, ganggangEngma, ,tango tango exists, ,pociąg pociąg in Polish, ,ręka ręka but, ,drink drink it is, ,trening alwaystrening ,followed ,lęk lęk. . by the velar plosives /g/ or /k/, as in Anglia, gang, tango, pociąg, ręka, drink, trening, lęk. gangIn the, tango table, pociąg below, areręka presented, drink, trening illustrations, lęk. of plosive insertion after made by DT. gangIn the, tango table, pociągbelow ,are ręka presented, drink, treningillustrations, lęk. of plosive insertion after /Î//Î/ made by DT. Table no. 3. Examples In the table of belowplosives are presented insertion illustrations after /ŋ/ inof plosiveDT’s speech. insertion after /Î/ made by DT. In the table below are presented illustrations of plosive insertion after /Î/ made by DT. In the table below are presented illustrations of plosive insertion after /Î/ made by DT. 55 5 WORD TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 5 5 1 thinking 00:01:31 ŋk ŋ 2 among 00:02:23 ŋk ŋ 3 hiding 00:05:35 ŋk ŋ

235 Marcin Mizak

4 working 00:06:27 ŋk ŋ 5 propagating 00:07:07 ŋɡ ŋ 6 demanding 00:09:02 ŋk ŋ

A reference to the fact that DT does not always pronounce velar plosives after the velar nasal ought to be given. For example, the words something (at 00:06:22) and interesting (00:09.08) are sounded without one of the plosives following the velar nasal.

5. Replacement of /θ/ and /ð/ with /s/, /z/, /t/, /d/, /f/ or /v/. The fourth feature of the English language as used by DT is his frequent replacement of one of two dental fricatives with an alveolar fricative or an alveolar plosive. For example, if someone says /fɪŋk/ or /tɪŋk/ instead of /θɪŋk/ then one commits the error of substitution of ‘th’ for another sound. DT, as many other Poles, makes a frequent use of this kind of replacement. Examples are presented in table 4 below.

Table no. 4. Examples of substitution of /θ/ and /ð/ with other sounds in DT’s speech.

WORD TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 1 that 00:00:41 d ð 2 thousand 00:00:47 t θ 3 with their 00:00:50 z d ð ð 4 something 00:01:07 s θ 5 author 00:09:50 t θ 6 then 00:09:58 d ð

It is worth noting that DT does not always make such substitutions. For example, he pronounces the words think (00:00:13) and ethnic (00:00:43) correctly, applying the interdental voiceless fricative. This suggests that DT has not yet fully internalised this difficult point of English phonetics. It seems that the proper sounding of ‘th’ has become part of his competence but not of his performance, at least not completely.15 This points in the direction of phonetic inconsistency, so important when speaking a foreign language16, though in the case of DT the degree of inconsistency as regards ‘th’ substitutions is not very high.

15 W. Sobkowiak, English Phonetics for Poles, Poznań 1996, p. 21. 16 M. Mizak, Wymowa brytyjska i amerykańska – jak je skutecznie odróżnić: pomoc dla nauczyciela i ucznia, “Języki Obce w Szkole”, 2005 no. 1, pp. 31 – 32.

236 Plish-accented English in prominent polish politicians...

In Polish, the dental (or interdental) fricatives /θ/ and /ð/ do not exist17, which largely explains the failure to articulate these two sounds with great precision by Polish users of English. Even though the fricatives /θ/ and /ð/ are not part of the Po- lish inventory of sounds, they surface up in the speech disorder called sigmatism (or lisp) in which the sibilants /s/ and /z/ are misarticulated and sound like fricatives /θ/ and /ð/. Needless to say, lisp exists in English as well. In an interdental (or frontal) lisp a child fails to produce the alveolar fricatives /s/ and /z/ and replaces them with interdental fricatives, which shows up in forms such as thoop in place of soup and eethee in palce of easy18. Interestingly, there exists a phenomenon in English phonetics called th-fronting in which the /f/ or /v/ substitutes are applied in place of /θ/ and /ð/ respectively by native speakers of English themselves, as in, for example, think or brother: /fɪŋk/ and /’brʌvə/. This is a characteristic feature of the London accent called Cockney19. Such pronunciations are sometimes reflected in the spelling of such words asnorth or brother written norf or bruver. Even in mainstream English, which does not ordinarily exhibit dental fricative fronting, dental plosive articulations for /θ/ and /ð/ are not uncommon, usually in more emphatic expressions, such as, for instance, the more vigorous Thank you – /’tæŋk ju:/ – in answer to Will you have a drink?20

6. Linking /r/ The fifth consonantal feature of Polish English to be described is the difficulty in producing the natural version of linking /r/ so characteristic of the General British pronunciation of English21. In order to understand the concept of linking /r/ it is worthwhile to mention the usage of /r/ in General British first. The /r/ sound is, as a rule, pronounced pre-voca- lically22; it is mute before consonants and word finally. For example, the /r/ sound is sounded in red, but it is not sounded in horse or car. This rule is also applied across

17 A. Reszkiewicz, Correct your English Pronunciation, Warszawa 2005, pp. 80 – 83. 18 C. Bowen, Lisping – when /s/ and /z/ are hard to say, 2015, http://www.speech-language-therapy. com/, [accessed: 11.03.2017]. 19 J.C. Wells, Accents of English II. The British Isles, Cambridge 1992, p. 328; A. Cruttenden, Gim- son’s Pronunciation of English, London 2008, p. 86. 20 J. Windsor Lewis, English Dental Fricative Fronting, 2006, http://www.yek.me.uk/archive1.htm- l#blog001, [accessed: 10.03.2017]. 21 J.C. Wells, Longman Pronunciation Dictionary, Harlow 1993, p. 578; J. Windsor Lewis, Linking /r/ in the General British pronunciation of English. Adapted and updated from “The Journal of the International Phonetic Association”, 1975 vol. 5 no. 1, pp. 37 – 42; 2016: http://www.yek.me.uk/, [accessed 30.12.2016]. 22 A. Cruttenden, Gimson’s pronunciation of English, Abington 2014, p. 224.

237 Marcin Mizak word boundaries. Thus, in such phrases as far away, never again or more interesting, the /r/ sound is usually pronounced – this is exactly what linking /r/ is: a /r/ sound heard in such and similar phrases in General British23. What is important about r– links is that they are regularly made in natural speech24 and if the link is broken there is often a reason, e.g. emphasis, that substantiates the break. However, DT’s r–links are more often than not left broken, which makes the non-linkings stand out as rather unnatural. Below is presented a body of data from the interview alongside the more natural version as would have been found in General British in this context.

Table no. 5. Examples of lack of linking /r/ in DT’s speech.

PHRASE TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 1 their own 00:00:48 no r-link made r-link made 2 my four identities 00:01:11 no r-link made r-link made 3 more interesting 00:02:44 no r-link made r-link made 4 more often 00:03:34 no r-link made r-link made 5 for all 00:05:25 no r-link made r-link made 6 were arrested 00:05:31 no r-link made r-link made

It is natural to sound a glottal stop (symbolised /Ɂ/) before vowels in Polish – a pronunciation habit that Polish students of English often transfer onto English25. Glottal stops are not unknown in English, but their usage is different from the usage of this plosive in Polish26. Examples of the inappropriate Polish-English transfer abound. For example, the plosive can be heard in such phrases as an Ɂenlightened Ɂage, were Ɂallowed, are Ɂall, are Ɂalmost etc. It is readily apparent from these in- stances that the context of linking /r/ is highly susceptible to the interruption of the vowel sequence with a glottal stop.

23 M. Mizak, What kind of /r/ is linking /r/? An analysis of the realization of /r/ in linking /r/ in RP on the basis of Polish phonetic books, “Lublin Studies in Modern Languages and Literature”, 2016 vol. 40 no. 1; M. Mizak, What kind of /r/ is linking /r/? An analysis of the realization of linking /r/ in RP on the basis of selected English phonetic books and usage-based accounts, “Lingwistyka Stosowana”, 2016 no. 19:4. 24 J. Windsor Lewis, Linking /r/ in the General British pronunciation of English, 2016, http://www. yek.me.uk/, [accessed 30.12.2016]. 25 W. Sobkowiak, English Phonetics for Poles, Poznań 1996, p. 80. 26 J.C. Wells, Longman Pronunciation Dictionary, Harlow 1993, p. 307.

238 Plish-accented English in prominent polish politicians...

It is worth noting that in some linking /r/ contexts DT does not sound the glottal stop nor the /r/ sound, skating over the latter and moving in a gliding fashion over to the vowel that follows it27. It is also worth noting that DT probably yields to hypercorrection, which results in inappropriate forms. On the basis of the phonetic material contained in the interview, it is possible to assert that DT has acquired or internalized one of the rules of General British /r/ first and follows it quite faithfully. It is the rule of no pre-pausal (or word-final) /r/. The rule states that the /r/ of such words as car, more or better is not sounded, unless followed by a vowel. If someone wants to utter the phrase more interesting, then he/she – being guided by the no word-final /r/ rule – may fail to pronounce the /r/ of more due to its allegedly pre-pausal position. This, however, is a hypercorrect, inappropriate form. It would be much more natural to make the r–link in this context28. Much as the realisation of linking /r/ by DT is not wholly satisfactory within the General British standard, it should be stressed that the rule of the no pre-pausal (or word-final) and no pre-consonantal /r/ is highly consistently followed throughout the interview. In other words, the way DT deals, as it were, with the /r/ sound during the interview is exceedingly good, given the strong tendency among Poles to sound whenever it occurs in the spelling29.

7. Replacing /h/ with /x/ The sixth consonantal feature of Polish English used by DT is replacing the English glottal fricative /h/ with the Polish velar fricative /x/. For example, saying / xəʊ’tel/ instead of /həʊ’tel/ is one instance of this kind of substitution. Both sounds have the same manner of articulation, which might make one think that they are very similar. However, the sounds differ greatly in their place of articulation, the English one being glottal only and the Polish one being velar, or, more precisely, glotto-ve- lar30. The fact that /h/ is purely glottal (the friction is made only in the glottis) makes it a hardly audible sound, more like a breath of air, especially when compared to /x/ whose friction is made both in the glottis and in the mouth, where the back of the tongue articulates with the velum. These two sounds are markedly different from

27 Cf. G. Brown, Listening to Spoken English, London 1990, p. 39. 28 B. Bałutowa, Wymowa angielska, czyli dlaczego nie rozumiemy Anglików i Amerykanów, a oni nas, Warszawa 2003, p. 87. 29 A. Bryla-Cruz, Foreign Accent Perception: Polish English in the British Ears, Newcastle upon Tyne 2016, p. 58. 30 A. Reszkiewicz, Correct your English Pronunciation, Warszawa 2005, p. 88.

239 Marcin Mizak each other, which is the likely reason why Gimson31 should advise foreign learners against any velar friction when pronouncing /h/ and treating it “as a voiceless onset to the following vowel”. DT makes an occasional use of the replacement under consideration, as is de- monstrated by the data included in table 6.

Table no. 6. Examples of replacing /h/ with /x/ in DT’s speech. PHRASE TIME ACTUAL VERSION INTENDED VERSION 1 he 00:01:42 x h 2 hooligan 00:02:14 x h 3 huge 00:02:54 x h 4 who 00:03:29 x h 5 had 00:04:18 x h 6 neighbourhood 00:13:38 x h

8. Other substitutions There are other phonetic features of Polish-accented English "found DT’s speech" that deserve a brief mention. The first of them is the replacement of the voiceless palato-alveolar fricative /ʃ/ with the native Polish alveolo-palatal fricative /ɕ/ as in the words national [00:04:29] and especially [00:09:56]. Another Polish-to-English feature refers to the use of the native voiced alveolo-palatal affricate /ʥ/ in place of the British palato-alveolar affricate /ʤ/ as in the words region [00:00:16] and journalist [00:04:43]. The third one concerns the distinction between clear /l/ and dark [ɫ] which is sometimes blurred as in the words manual [00:06:24] and principles [00:07:12], both pronounced with the sound closer to /l/ rather than to [ɫ], which would be the case in General British. The alveolo-palatal nasal /ɲ/ which is used inappropriately in place of the alveolar nasal /n/ and which reappears in the word new [e.g.: 00:07:08, 00:10:31] is one more example of the Polish sound used by DT in English.

9. Concluding remarks The paper was aimed at providing an exemplification of selected, consonantal features of Polish-accented English on the basis of a biographical interview conducted with a prominent Polish politician, Donald Tusk. Examples of Polish-accented English, such as final obstruent devoicing, plosive insertion after the velar nasal, replacing interdental fricatives with alveolar labiodental fricatives or alveolar stops, breaking r–links, pronouncing /h/ as /x/, /ʃ/ as /ɕ/, /ʤ/ as /ʥ/, [ɫ] as /l/ or /n/ as /ɲ/

31 A.C. Gimson, An Introduction to the Pronunciation of English, London 1965, p. 188.

240 Plish-accented English in prominent polish politicians... have all, in varying degrees, been found to be present in DT’s speech. This should not be surprising: almost every Polish speaker’s English pronunciation is, to a certain extent, affected by his/her first language pronunciation habits. The fact that the politician does not always fall into his native phonetic habits and, therefore, does not transfer them into English suggests that his level of competence in English is being developed and that, with practice, it may well be increased to such a degree that the phonetic inaccuracies, if not eliminated, are substantial- ly reduced. There does not seem to exist any real difficulty, either in terms of the manner of articulation or the place of articulation, which would preclude the Polish speaker from further accent enhancement concerning such areas of the General Bri- tish pronunciation of English as final obstruent devoicing, plosive insertion after /ŋ/, replacing interdental fricatives with other fricatives or stops, the usage of linking /r/, replacement of /h/ with /x/, /ʃ/ with /ɕ/ or /ʤ/ with /ʥ/. One of Bryła-Cruz’s32 findings described in her recent paper devoted to native speakers’ acceptability judgements on Polish English pronunciation was that native speakers of English assessed plosive insertion after /ŋ/ or final obstruent devoicing as more serious errors than e.g. the error of giving no aspiration to the stressed /k/ or the error of pronouncing [ɫ] as /l/. Improving at least on the major aspects of the General British pronunciation of English is recommended, especially if it concerns leading political figures who have to use English on a daily basis. An improvement on the accent is simultaneously an improvement on how the user of the accent is perceived33. The analysed interview was carried out in 2014. It is highly likely that since that time there has been a variation in DT’s English pronunciation. Therefore, another study may – for example by means of a comparative analysis – establish the degree of phonetic difference between DT’s English pronunciation then and now as regards the features described above. It would be interesting to find whether and how the pronunciation of this prominent politician has changed over the years. Another study may inspect the relationship between intelligibility and foreign accentedness. In spite of the fact that a number of Polish English features have been identified in DT’s speech, my English speaking informants have found DT’s speech completely intelligible. Consonantal features of DT’s Polish-accented English – as well as other features not discussed in this paper, such as word stress or the quality of vowels – have not impaired the intelligibility of the text. How is it possible that

32 A.B. Bryła-Cruz, Scottish native speakers’ acceptability judgements on Polish-accented English, “Lublin Studies in Modern Languages and Literature”, 2016 vol. 40 no. 1. 33 J. Szpyra-Kozłowska, Pronunciation in EFL Instruction. A Research-Based Approach, Bristol 2015, pp. 45 – 49.

241 Marcin Mizak the foreign accentedness present in DT’s English has not affected intelligibility? The relationship under discussion depends on a combination of factors, which are worth exploring further.

Bibliography: • Bałutowa B., Wymowa angielska, czyli dlaczego nie rozumiemy Anglików i Amerykanów, a oni nas, Warszawa 2003. • Bowen C., Lisping – when /s/ and /z/ are hard to say, 2015, http://www.speech -language-therapy.com/. • Brown G., Listening to Spoken English, London – New York 1990. • Bryla-Cruz A., Foreign Accent Perception: Polish English in the British Ears, Newcastle upon Tyne 2016. • Bryła-Cruz A. B., Scottish native speakers’ acceptability judgements on Po- lish-accented English, “Lublin Studies in Modern Languages and Literature”, 2016 vol. 40 no. 1, pp. 98 – 115. • Cruttenden A., Gimson’s Pronunciation of English, London 2008. • Cruttenden A., Gimson’s Pronunciation of English, Abington 2014. • Gimson A.C., An Introduction to the Pronunciation of English, London 1965. • Gonet W., Explorations in the Acoustics of English Sounds, Lublin 2016. • Mizak M., Wymowa brytyjska i amerykańska – jak je skutecznie odróżnić: pomoc dla nauczyciela i ucznia, “Języki Obce w Szkole”, 2005 no. 1, pp. 28-34. • Mizak M., What kind of /r/ is linking /r/? An analysis of the realization of /r/ in linking /r/ in RP on the basis of Polish phonetic books, “Lublin Studies in Modern Languages and Literature”, 2016 vol. 40 no. 1, pp. 151 – 167. • Mizak M., What kind of /r/ is linking /r/? An analysis of the realization of linking /r/ in RP on the basis of selected English phonetic books and usage-based accounts, “Lingwistyka Stosowana”, 2016, no. 19:4, pp. 105 – 117. • Reszkiewicz A., Correct your English Pronunciation, Warszawa 2005. • Sobkowiak W., English Phonetics for Poles, Poznań 1996. • Szpyra-Kozłowska J., Pronunciation in EFL Instruction. A Research-Based Approach, Bristol 2015. • Wells J.C., Accents of English II. The British Isles, Cambridge 1992. • Wells J.C., Longman Pronunciation Dictionary, Harlow 1993. • Windsor Lewis J., English Dental Fricative Fronting, 2006, http://www.yek. me.uk/archive1.html#blog001. • Windsor Lewis J., Linking /r/ in the General British pronunciation of English. Adapted and updated from “The Journal of the International Phonetic Associa- tion”,1975 vol. 5 no.1, pp. 37-42, 2016: http://www.yek.me.uk/. • Wolak R., Wymowa języka angielskiego w ćwiczeniach. Część I i II, Kraków 1987.

242 Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Dominik Flisiak Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach [email protected]

Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11-12 listopada 1918 roku. Przyczyny, przebieg, konsekwencje. The pogrom of Jews in Kielce, 11-12 November 1918. Causes, course, consequences

Streszczenie: Pierwszy pogrom w Kielcach miał miejsce w dniach 11-12 listopada 1918 r. Po- wodem tych wydarzeń było niesłuszne oskarżenia wysuwane przez niektórych Polaków wobec starozakonnych o chęć stworzenia w Polsce państwa żydowskiego tzw. Judeo- Po- lonii. Do wybuchu zamieszek doszło w dniu 11 listopada w trakcie zebrania syjonistów, które miało miejsce w Teatrze Apollo. W wyniku niewyjaśnionych do dnia dzisiejszego okoliczności część kielczan zaatakowała zgromadzonych w teatrze syjonistów. Śmierć wtedy poniosło czterech Żydów. W ramach artykułu zaprezentowane będą relacje polsko- żydowskie w Kielcach, przebieg pogromu i jego skutki. Słowa kluczowe: Kielce, pogrom, antysemityzm, rok 1918 Summary: The first pogrom in Kielce took place on 11 and 12 November 1918. The reason for these events was unjust accusation of Jews by some Poles desiring to create a Jewish state in Poland the so called Judeo-Polonia. Riots took place on November 11 during the meeting of the Zionists, which took place at the Apollo Theatre. As a result of some unexplained to this day circumstances Kielce citizens attacked Zionists gathered in the theater, which resulted in the death of four Jews. In this article the Polish-Jewish relations, the course of the pogrom, and its aftermath will be presented. Keywords: Kielce pogrom, anti-Semitism, 1918

243 Dominik Flisiak

1. Relacje polsko-żydowskie w Kielcach przed wybuchem I wojny światowej Na przełomie XIX/XX w. stosunki polsko-żydowskie były skomplikowane. Między tymi narodami istniało kilka płaszczyzn konfliktów. Najważniejsze z nich można sprowadzić do niżej wymienionych okoliczności. Po pierwsze oskarżanie Żydów przez Polaków o chęć stworzenia Judeo–Polonii (wedle innej nazwy Judeo– Polski1). Jest to antysemicka wizja, według której Żydzi w Polsce chcieli stworzyć własne państwo2. Prawicowym syjonistom takim jak Włodzimierz Żabotyński za- rzucano planowanie opanowania przez Żydów polskich miast, tylko obszary wiej- skie miały pozostać polskie3. Do głównych obowiązków należała praca na rzecz wy- znawców judaizmu. Żabotyński miał, jako pierwszy użyć terminu Judeo–Polonia4. Ten antysemicki slogan bezpodstawnie związany jest z ideą autonomii narodowo- kulturalnej, która zakładała m.in.: pełne równouprawnienie ludności żydow- skiej, prawo do odpoczynku w sobotę (zamiast niedzieli), możliwości korzystania przez wyznawców judaizmu w miejscach użyteczności publicznej z języka hebrajskiego i jidisz5. Warto dodać, że w pierwszych latach istnienia II Rzeczypospolitej Polskiej praktycznie wszystkie polskie partie polityczne były przeciwne idei autonomii narodowo- kulturalnej. W latach 30. XX w. pomysł ten był wspierany przez Pol- ską Partię Socjalistyczną, która współpracowała z Bundem (Powszechny Żydowski Związek Robotniczy na Litwie, w Polsce i Rosji)6. Po drugie wskazać należy na ogłoszenie w 1912 r. przez polskich nacjonali- stów (zwolenników Romana Dmowskiego) bojkotu żydowskich przedsiębiorstw7. Krok ten spowodowany był październikowymi wyborami do IV Dumy (jednej z izb rosyjskiego Parlamentu)8. W Warszawie głosy ludności żydowskiej spowodowały klęskę Romana Dmowskiego, Jana Kucharzewskiego z Koncentracji Narodowej i zwycięstwo Eugeniusza Jagiełły związanego z Polską Partią Socjalistyczną – Le- wica9. W opinii syjonisty Icchaka Grunbauma, akcja ta bojkotowa nie przyniosła

1 I. Grabowski, Dla żydów – Palestyna, Warszawa 1918, s. 16. 2 Historia Żydów Polskich, „Polityka”, [numer specjalny „Pomocnik Historyczny”] 2013, s. 82. 3 A.L. Szcześniak, Judeopolonia. Żydowskie państwo w państwie polskim, Radom 2004, s. 43. 4 Pamiętnik pierwszego walnego zjazdu zjednoczenia Polaków wyznania mojżeszowego wszystkich ziem polskich, Warszawa 1919, s. 28. 5 Patrz: J. Żyndul, Państwo w państwie? Autonomia narodowo-kulturalna w Europie Środkowow- schodniej w XX wieku, Warszawa 2000. 6 Archiwum Państwowe w Kielcach (APK), SPK I, sygn., 3597, k. 83. 7 Z dziejów kampanii żydowskie przeciwko Polsce. Sir Stuart M. Samuel o pogromach w Polsce. Sprawozdanie Komisji wysłanej do Polski przez Sekretarza Stanu dla spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Lwów 1920, s. 6. 8 A. Cała, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa 2012, s. 284. 9 A. Hartglas, Na pograniczu dwóch światów, wstęp i opracowanie Jolanta Żyndul, Warszawa 1996, s. 128.

244 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku...

Żydom zbyt wielkich strat, a pogłębiła obustronną niechęć10. W Kielcach akcja ta była wspierana przez prawicową Gazetę Kielecką11. Przeciwniczką pogarszania relacji polsko-żydowskich była Polska Partia Socjalistyczna12. I wreszcie po trzecie wskazać należy na antypolonizm części ludności żydow- skiej. Polacy byli oskarżani przez wyznawców judaizmu m.in. o alkoholizm, nie- chęć do rzetelnej pracy czy o skłonność do nielojalności13. Jednym z nielicznych dowodów współpracy polsko – żydowskiej było potępie- nie w styczniu 1918 r. przez syjonistów oraz folkistów14 przekazania przez państwa centralne ziemi chełmskiej Ukraińskiej Republice Ludowej15. Można przypuszczać, że wyżej wymienione kwestie kładły się cieniem na relacje polsko – żydowskie w Kielcach. Żydzi w tym mieście pojawili się po 1862 r., kiedy zwolennik ugody z Rosją carską naczelnik rządu cywilnego margrabia Alek- sander Wielkopolski zniósł ograniczenia prawne względem tej mniejszości w Króle- stwie Polski16. W 1880 r. mieszkało w Kielcach 2640 Żydów17. W gospodarce miasta obecne były zakłady związane m.in. z przemysłem budowlanym, spożywczym oraz drzewnym18. Spora ich część, ok. 42–45% należała do Żydów19. O silnej pozycji gospodarczej tej społeczności w Kielcach wspominał w jednej z swoich książek dziennikarz Mordechaj Canin20. W okresie poprzedzającym I wojnę światową w śro- dowiskach polskich oraz żydowskich powstawały różne nurty polityczne: prawicowe, liberalne oraz lewicowe. W kieleckim środowisku wyznawców judaizmu ważną rolę odgrywali zwolennicy syjonizmu oraz asymilacji.

10 I. Grunbaum, Polityka żydowska w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach, Warszawa 1930, s. 10. 11 K. Urbański, Leksykon dziejów ludności żydowskiej Kielc, Kraków 2002, s. 12. 12 M. Maciągowski, Śladami cieni. Przewodnik po żydowskich Kielcach, Kraków, Budapeszt 2008, s. 38. 13 A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2000, s. 384. 14 Zwolennicy tej ideologii byli zwolennikami obecności tego narodu w krajach diaspory. Przeciw- stawiali się lewicy, syjonistom oraz prawicy religijnej. Sojusznicy folkizmu w Polsce skupiali się w Żydowskiej Partii Ludowej (Jidisze Fołks Partaj). 15 Żydzi w Polsce odrodzonej: działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, pod re- dakcją Ignacego Schippera, Aryena Tartakowera, Aleksandra Hafftki, tom I, Warszawa 1932, s. 499. 16 A. Chwalba, s. 329. 17 K. Urbański, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918–1939, Kielce 2007, s. 58. 18 B. Markowski, Obraz stanu ekonomicznego powiatu kieleckiego w r. 1925–1926, Kielce 1927, s. 30. 19 K. Urbański, Kieleccy Żydzi, Kielce 1992, s. 61. 20 M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński, Tam był kiedyś mój dom...Księgi pamięci gmin żydowskich, Lublin 2009, s. 451.

245 Dominik Flisiak

2. Sytuacja mieszkańców Kielc w latach I wojny światowej W trakcie trwania I wojny światowej (1914-1918) przez miasto kilkakrotnie przechodziły wojska rosyjskie, niemieckie oraz oddziały Józefa Piłsudskiego zwią- zane z Austro-Węgrami21. W sierpniu 1915 r. Kielce znalazły się pod administracją tego państwa22. Zniszczenia wojenne oraz kontrybucje wojskowe w znacznym stopniu wpłynęły na zubożenie społeczności miast, czyli zarówno Polaków jak i Ży- dów. Władze okupacyjne zezwoliły, aby w mieście mógł zostać powołany Magi- strat, w skład, którego wchodziły 4 osoby oraz 10. osobowy Komitet Doradczy23. W tej drugiej instytucji ludność żydowska była reprezentowana przez adwokata Frejzyngera. W ostatnim okresie wojny spora ilość Żydów zajęła postawę propolską i sympatyzowała z Józefem Piłsudskim. Część z nich związana była z Tymczaso- wą Żydowską Reprezentacją Narodową. Jednocześnie niektórzy przedstawiciele tej mniejszości z radością witali objęcie władzy w Rosji przez bolszewików, którzy de- klarowali chęć unormowania relacji z wszystkimi narodami zamieszkującymi tereny będące pod ich władzą24. W listopadzie 1918 r. w związku z militarną klęskami Austro-Węgier oraz II Rzeszy zaczęło odradzać się państwo polskie. Polacy rozbrajali wówczas żoł- nierzy wojsk niemieckich oraz austro-węgierskich. W Kielcach w tych wydarzeniach brali udział przedstawiciele społeczności żydowskiej; wśród nich był Henryk Rotman, świadek wydarzeń z 11-12 listopada 1918 r.25 W tym czasie prezydentem Kielc był Gustaw Bukowiński, który pełnił również funkcje komisarza rządowego26. Jego zastępcą był Mieczysław Łukasiewicz27. Bukowiński został wybrany w 1916 r. Dokonano wówczas wyboru członków Rady Miejskiej, w której znaczne poparcie uzyskały stronnictwa endeckie i chrześcijańsko-demokratyczne (chadecja)28. Przed- stawicielami ludności żydowskiej byli m.in.: Izaak Rajzman, Salomon Paradistal, Adolf Wilner oraz Jakub Jakubowski29. W listopadzie 1918 r. w mieście stacjonowały pułki piechoty oraz kawalerii od- radzającego się Wojska Polskiego podlegające rozkazom Wacława Iwaszkiewicza- Rudoszańskiego, który od 1 listopada 1918 r. do 21 listopada 1918 r. był dowódcą

21 K. Urbański, Almanach…, s. 59. 22 K. Urbański, Kieleccy…, s. 68. 23 Tamże, s. 68. 24 K. Urbański, Społeczność żydowska w Kielcach, Kielce 1989, s. 19. 25 „Przemiany. Miesięcznik społeczno-kulturalny”, 1989 nr 1(217), s. 7. 26 L. Chasanowich, Die polnischen Judenpogrome im November und Dezember 1918. Tatsachen und Dokumente, Sztokholm 1919, s. 35. 27 APK, Protokoły posiedzeń Magistratu za 1918, sygn. 1300, k. 1. 28 K. Urbański, Kieleccy…, s. 75. 29 K. Urbański, Almanach…, s. 59.

246 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku...

Okręgu Generalnego Kielce30. Jednym z jego podkomendnych był Mieczysław Neu- gebauer31. W Kielcach działała milicja, na czele, której stał naczelnik Dziewulski, a jego pomocnikiem był Zakrzewski32. Z względu na decyzję Rady Miejskiej nie mogli w niej służyć Żydzi33. Koniec wojny i pierwsze miesiące wolności były dla kielczan bardzo trudne. Wiele trudności przysparzał brak zboża, którego miesięczne zapotrzebowanie szacowane było na 32 wagony34.

3. Pogrom – okoliczności i przebieg W dniu 11 listopada 1918 r. część żydowskich mieszkańców miasta wywie- szała w swoich domach portrety współtwórcy syjonizmu Theodora Herzla35 i bia- ło-niebieskie flagi. Członkowie Tymczasowej Żydowskiej Reprezentacji Narodowej rozpowszechniali ręcznie przepisane odezwy zatytułowane „Do Narodu Polskiego”, w których wyrażali swoją radość z okazji wskrzeszenia państwa polskiego i de- klarowali jemu lojalność36. Wyrażali chęć ustanowienia w państwie autonomii dla wyznawców judaizmu. Ta ostatnia kwestia budziła wśród Polaków spore kontrowersje. Spotkanie syjonistów miało miejsce w Teatrze Apollo, którego dzierżawcą był dyrektor Ludwik Kozłowski37. Było w nim zatrudnionych 27 osób. Panują rozbieżne opinie dotyczące poinformowania władz polskich o zorga- nizowaniu spotkania. Prezydent Kielc na spotkaniu Rady Miasta w dniu 4 grudnia stwierdził, że Żydzi przekazali informacje w ostatniej chwili, co określił mianem czynu lekkomyślnego38. Z kolei w opinii Skóreckiego, sekretarza kieleckiej gminy żydowskiej wszelkie kwestie związane z poinformowaniem władz polskich o tym wydarzeniu zostały załatwione zgodnie z wymogami prawa. Przed spotka- niem Skórecki wraz z dwójką innych Żydów złożył wizytę u Komisarza Rządowego w celu poinformowania go o mającym się odbyć zebraniu39. Niestety Komisarza nie było. Przedstawiciele Żydów musieli zostawić podanie, które następnie miało zostać przedłożone Komisarzowi. Wkrótce Skórecki wraz przewodniczącym gminy

30 K. Urbański, R. Blumenfeld, Słownik historii kieleckich Żydów, Kielce 1995, s. 64. 31 A. Penkalla, Opinie o antyżydowskich wystąpieniach w Kielcach w dniach 11 i 12 listopada, „Biu- letyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1999 nr 3(191), s. 57. 32 APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 667. 33 K. Urbański, Społeczność…, s. 19. 34 APK, Starostwo Powiatowe Kieleckie I (SPK I), sygn. 3517, k. 7. 35 Patrz: O. A. Thon, Teodor Herzl, Warszawa 1917. 36 K. Urbański, Leksykon…, s. 159. 37 APK, SPK I, sygn., 1173, k. 4. 38 APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 693. 39 Tamże, k. 709.

247 Dominik Flisiak

żydowskiej Nowakiem zostali wezwali na milicję, w celu przedstawienia informacji dotyczących miejsca spotkania i osób, które miały przemawiać40. Dodatkowo milicjanci pytali, czy na spotkaniu będzie obecny radny żydowski Salomon Paradistal. Informacja o uzyskaniu przez Żydów pozwolenia na zorganizowanie zebrania poja- wiła się w raporcie autorstwa Henry Morgentau41. Spotkanie to odbyło się krótko po godzinie 14 Pan Lewi był wiceprzewodniczą- cym zgromadzenia. Wśród wykrzykiwanych haseł były: „Niech żyje wolna, zjednoczona, demokratyczna Polska”42. Zgromadzeni podkreślali swoją radość z odzyskania przez Polskę niepodległości43. Pragnęli, aby ich mniejszość została dopuszczona do procesu odbudowy państwa44. Jedną z omawianych kwestii była sprawa nadania polskim Żydom autonomii. Miała ona polegać m.in. na tym, by w wyborach moż- na było oddawać głosy na kurie narodowe45, które miały być związane z mniejszo- ściami zamieszkującymi Polskę. O godzinie 16 wśród gości spotkania pojawiły się informacje wskazujące na możliwość ataku ze strony grupy Polaków. Sporą część zgromadzonych przed budynkiem teatru stanowili młodzi ludzie46. Około godziny 18.30 przed teatrem znajdowało się ok. 300 Polaków. Do sali, gdzie spotkali się Żydzi weszli milicjanci a za nimi wtargnął tłum. Następnie niektórzy z Polaków wyciągnęli obecnych na sali na zewnętrz i dotkliwie pobili47. To, co się wówczas wydarzyło zostało przedstawione w sprawozdaniu komisji, której szefem był Henry Morgen- tau: „Około 18. 30, (…), w poszukiwaniu broni do środka wtargnęła grupa policjan- tów. Chwilę później, gdy policjanci wciąż byli wewnątrz, tłum cywilów wymieszany z żołnierzami wdarł się do sali i sprowadzał Żydów ze schodów. Gdy schodzili, bili ich mężczyźni ustawieni na schodach w dwóch szeregach, uzbrojeni w kije i bagnety. Po wyjściu na ulicę byli z kolei bici przez zgromadzony tam tłum”48. Do końca nie wiadomo, co było bezpośrednią przyczyną ataku Polaków na Ży- dów. Na ten temat panują rozbieżne oceny. W opinii Rotmana, żydowskiego świad- ka zajść, powód ataku był następujący: „Zebrali się też Żydzi. Inteligencja, rzemieśl- nicy, kupcy (…). Poprosili mecenasa Frejzyngera: niech mówi, niech zacznie. Więc

40 Tamże, k. 709. 41 M. Urynowicz, Raport Henry’ego Morgenthau. Przemoc antyżydowska podczas wojny z Rosją bol- sze-wicką, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2010 nr 11(120), s. 72. 42 Cyt. za: APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 700. 43 M. Maciągowski, Śladami…, s. 38. 44 „Nowy Dziennik”, nr 127 z 15 listopada 1918 r., s. 1. 45 „Ikar”, 1998 nr 9(61), s. 17. 46 M. Urynowicz, s. 72. 47 P. Wróbel, Listopadowe dni – 1918. Kalendarium urodzin II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988, s. 82. 48 Cyt. za: M. Urynowicz, s. 72.

248 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku... zaczął. Zaszumiało na sali: – Mów w jidisz! – krzyknęli. My nie chcemy po polsku! Ale on nie znał jidisz. No i rozeszło się natychmiast po mieście, że Żydzi nie chcą Polski. (…) Ktoś źle usłyszał, przekręcił”49. Wedle innego przekazu, do zgromadzonego tłumu przyniesiono rannego polskiego żołnierza, który został poszkodowany w wyniku przypadkowego postrzału w innej części miasta50. Być może zebrani tam Polacy niesłusznie uznali, że to Żydzi są odpowiedzialni za ten incydent. Z kolei gazeta „Nowy Dziennik” przekazała informację, że pod koniec zgromadzenia do sali weszła grupka Polaków, którzy zaczęli wołać do zgromadzonych „Wy chcenie równouprawnienia, do Palestyny”51 i zaatakowali żydowskich harcerzy. Wśród napastników miało być dwóch legionistów. Awanturze położyła kres inter- wencja milicji. Po pewnym czasie przybyła grupka 20-30 żołnierzy. Zatrzymali oni Żydów w teatrze. Wypuścili tylko kobiety, a mężczyźni mieli zostać poddani rewizji. Po jej zakończeniu miało dojść do kolejnego ataku na Żydów52. Wśród napastników mieli być chuligani oraz żołnierze, którzy użyli kolb oraz bagnetów. Atakujących bezskutecznie próbował powstrzymać przedstawiciel powstałego 7 listopada 1918 r. w Lublinie Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej, niejaki Loffler. Resztę Żydów uratował oddział wojska pod dowództwem por. dr Tempka53. Wbrew wyżej wymienionym relacjom wojsko nie uczestniczyło w ekscesach i najprawdopodobniej ze względu na uzbrojenie milicjanci mogli być brani za żoł- nierzy54. Dalszy etap pogromu to grabież przez Polaków mienia społeczności żydow- skiej. Poszkodowane zostały domy handlowe między ulicami Dużą, Czystą oraz Nowym Światem. Napastnicy zdemolowani m.in.: dwa sklepy z żywnością, zakład jubilerski Kaminera oraz kino będące własnością Ellencweiga55. Dokonano także napaści na Żydów przebywających na dworcu kolejowym56. Po pewnym czasie przybyli na miejsca zajść milicjanci, którzy mieli zaprowadzić porządek. Zacho- wanie niektórych funkcjonariuszy może budzić ogromne kontrowersje. Pan Nowak

49 Cyt. za: Przemiany…, s. 7. 50 „Gazeta Kielecka”, nr 27 z 2 lipca 1922 r., s. 2. 51 Cyt. za: „Nowy Dziennik”, nr 127 z 15 listopada 1918 r., s. 1. 52 Tamże, s. 1. 53 „Nowy Dziennik”, nr 128 z 16 listopada 1918 r., s. 3. 54 M. Maciągowski, Zamieszki antysemickie w Kielcach 11 i 12 listopada 1918 roku w świetle proto- kołów posiedzeń kieleckiej Rady Miejskiej, „Studia Muzealno-Historyczne”, 2015 t. 7, s. 211 i 213. 55 K. Urbański, Leksykon…, s. 159. 56 K. Zieliński, Stosunki polsko-żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005, s. 405.

249 Dominik Flisiak miał być uderzony kolbą przez eskortującego go milicjanta. Poszkodowanemu to- warzyszył Izaak Rajzman57. W dniu następnym (wtorek 12 listopada) niektórzy Polacy wykorzystując zamieszki z poprzedniego dnia dokonali kolejnego ataku na Żydów i należące do nich sklepy. Rabunek zaczął się najprawdopodobniej o godzinie 14 i miał miejsce m.in. na kieleckim rynku58. Milicja zaczęła zaprowadzać porządek dopiero ok. godziny 17. Szef Milicji między 17 a 18 dokonał trzech interwencji ratujących Żydów, uda- remnił atak na sklep niejakiego Zylberszpica, obronił grupkę Żydów przed Polakami oraz odprowadził ich do domu. Rozproszył również grupkę osób szykującą się do wszczęcia nowej awantury59. Można przypuszczać, że przyczyną spóźnionych i czę- ściowo nieskutecznych działań milicji było to, że jej szef w chwili rozpoczęcia drugiej części pogromu odpoczywał, a milicjanci musieli działać jednocześnie w kilku miejscach miasta. Dodatkowo w tym samym dniu w Działoszycach grupa ok. 20 osób obrabowała bogatych przedstawicieli mniejszości żydowskiej60. Funkcjona- riusze milicji bezskutecznie próbowali interweniować w obronie pokrzywdzonych. Podsumowując, w trakcie dwudniowego pogromu zginęło 4 przedstawicieli mniejszości żydowskiej, ponad 250 osób zostało rannych. Dodatkowo część należą- cych do nich sklepów została okradziona61. Wśród śmiertelnych ofiar byli, kielczanie Chaim Jeger, Szulim Owsiany, Jojne Cytryn oraz mieszkaniec Chęcin Jojne Janas62. Wśród zatrzymanych Polaków byli m.in.: Antonii Romaniec, Józef Kołodziej, Anto- nii Furmanek, jubiler Karol Haslinger oraz członkowie rodziny Szczygłowskich. Nie- prawdziwą informacją jest ta przekazana przez Leona Chasanowskiego, że wówczas zostało rannych 700 osób, w tym większość ciężko63. Dodatkowo fałszywą wiado- mość przekazała gazeta „Nowy Dziennik” informując o siedmiu zamordowanych i 80 rannych Żydach64. Jej informatorem miał być żydowski oficer, świadek wydarzeń.

4. Sytuacja w mieście po pogromie W dniu 13 listopada generał Iwaszkiewicz-Rudoszański wydał odezwę, która dotyczyła wydarzeń, które rozegrały się w mieście: „Z zagadkowego źródła pogło-

57 APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 710. 58 Tamże, k. 707. 59 Tamże, k. 707. 60 „Gazeta Kielecka”, nr 157 z 19 listopada 1918 r., s. 2. 61 APK, Akta m Kielce, Uchwały Rady Miejskiej z 1917 r. i z 1918 r., sygn., 1289, k. 366. 62 M. Maciągowski, Zamieszki…, s. 212- 213. 63 L. Chasanowich, s. 29. 64 „Nowy Dziennik”, nr 128 z 16 listopada 1918 r., s. 3.

250 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku... ski są rozsiewane po mieście. Podburzają one ogół wywołując zamieszki i rozruchy a nawet akty gwałtów na części mieszkańców m. Kielc. Jako generał komenderujący w obwodzie dawnych Ziem Kieleckiej i Piotrkowskiej wzywam wszystkich obywateli do spokoju i rozwagi i uspokojenia wzburzonych jednostek. Rada Regencyjna gotowa złożyć w ręce przedstawicieli Polskich stronnictw i swoje prawa. Wierzę, że ludność odczuje pobudki któremi kierować się winniśmy wszyscy w chwili twórcze- go wysiłku przy budowie Władzy Państwa Polskiego”65. W „Kurjerze Warszawskim” pojawiła się również nieprawdziwa informacja dotycząca pogromu. Źródłem informacji miał być oficer, który samochodem przybył z Kielc do Warszawy. Według niego powodem niepokojów miał być atak skomu- nizowanych Żydów na Wojsko Polskie. Atakującym miał przewodzić oficer byłej armii Austrii. Żydzi mieli wykrzykiwać „Precz z Polską oraz Precz z wojskiem polskim”66. W trakcie strzelaniny mieli wycofać się do gmachu teatru a Wojsko Polskie wraz z ludnością cywilną zaprowadziło porządek. W wyniku walk wiele osób zosta- ło rannych i były też ofiary śmiertelne67. Można przypuszczać, że ten opis świadczy o nastrojach panujących wówczas oraz pokazuje jak niektórzy Polacy postrzegali środowisko żydowskie. W sobotnim wydaniu „Gazety Kieleckiej” (16 listopada) dziennikarze uznali przypadki napadów na Żydów za rzecz godną potępienia i podkreślili koniecz- ność ukarania tych osób, które były odpowiedzialne za pogrom68. Stwierdzili także, że Żydzi ponoszą częściową odpowiedzialność za te wydarzenia. Poniekąd sami do tego doprowadzili poprzez: zdominowanie kieleckiego handlu, antypolskie zachowanie w trakcie I wojny światowej i domaganie się autonomii69. Dziennikarze pokreślili także fakt, że demokratyczne państwo polskie będzie zwalczać przejawy agresji wobec Żydów. Dwa dni później odbyło się zebranie Rady Miejskiej, na którym zabrakło przedstawicieli mniejszości żydowskiej70. W dniu 4 grudnia 1918 r. na kolejnym spotkaniu ośmiu radnych Żydów złożyło protest, w którym wskazali osoby oraz instytucje ponoszące odpowiedzialność za wydarzenia z 11–12 listopada: „(…) przeciwko prezydium Zarządu miasta Kielc, które nie przedsięwzięło żadnych środków w celu stłumienia w zarodku nieludzkich ekscesów; 2, przeciwko byłemu Komisa- rzowi Rządowemu, który urzędował w Kielcach w czasie rozegrania się barbarzyń-

65 „Gazeta Kielecka”, nr 154 z 13 listopada 1918 r., s. 2. 66 „Kurjer Warszawski”, nr 314 z 13 listopada 1918 r., s. 4. 67 Tamże, s. 4. 68 „Gazeta Kielecka”, nr 155 z 16 listopada 1918 r., s. 1. 69 Tamże, s. 1. 70 Cyt. za: APK, Akta m Kielce, Uchwały Rady Miejskiej z 1917 r. i z 1918 r., sygn., 1289, k. 360.

251 Dominik Flisiak skich scen, a nie zareagował w odpowiedniej chwili stojącemi mu do dyspozycji środkami i zarządzeniami (…)”71. Dodatkowo radni żydowscy wskazali na niewłaściwe względem poszkodowa- nych zachowanie członków milicji. Czuli się wstrząśnięci tym, że Rada Miejska do tej pory nie potępiła mordów i że nikt nie został ukarany za atakowanie niewinnych Żydów72. Pozostali członkowie Rady przyjęli protest do wiadomości i zdecydowali, że dyskusja nad nim odbędzie się na najbliższym posiedzeniu73. W polemice, która miała miejsce na spotkaniu Rady Miejskiej w dniu 4 grudnia 1918 r. wzięli udział m.in. przedstawiciele narodowców oraz Żydzi związani z ruchem asymilatorów. Wśród nich byli kupiec Natan Hassenbein oraz współzałożyciel Czytelni Naukowej Stanisław Frycz74. Jako pierwszy zaczął mówić prezydent miasta, który stwierdził, że zarzuty Ży- dów są sformułowane zbyt ogólnikowo. Stwierdził, że wraz z panem Łukasiewiczem w poniedziałek o godzinie 17 był przed teatrem Apollo i widząc zbierający się tłum udał się do generała Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego w celu podjęcia środków mają- cych powstrzymać możliwe nieporozumienia między Polakami a Żydami75. Generał wydał rozporządzenie pułkownikowi Norwidowi, 2 lub 3 oficerom oraz adiutantowi by wysłać wojsko na ulice. Dodatkowo pan Łukasiewicz wydał polecenie Naczel- nikowi Milicji by jego podwładni zaczęli również pilnować porządku w mieście. W opinii prezydenta Kielc to wszystko, co można było uczynić by uniknąć trage- dii76. Dodał, że w wtorek 12 listopada zgłosiło się do niego trzech kieleckich Żydów, w tym niejaki Skórecki oraz Lewi, którzy poinformowali go, że po pogromie sporo niewinnych osób zostało zatrzymanych. Prezydent poszedł w tej sprawie do genera- ła Iwaszkiewicz-Rudoszański, który kazał pułkownikowi Norwidowi zbadać sprawę i wypuścić niewinnych77. W opinii Gustawa Bukowińskiego przez absencję przedstawicieli społeczności żydowskiej Rada Miejska nie mogła zająć się kwestią pogromu. Stwierdził, że na spotkaniu w teatrze syjoniści wyrażali się niechętnie o polskim języku oraz rządzie. W trakcie tych obrad rady miały miejsce słowne ekscesy wymierzone w poszkodo- waną ludność żydowską Kielc. Przedstawiciel nacjonalistów pan Frycz niesłusznie stwierdził, że za pogrom winni są sami starozakonni, gdyż działaniami spekulacyj-

71 Tamże, k. 366 – 368. 72 Tamże, k. 368. 73 Tamże, k. 367. 74 A. Penkalla, s. 59 – 60. 75 APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 692. 76 Tamże, s. 692. 77 Tamże, k. 692 – 693.

252 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku... nymi niszczą polski handel i zdradzali Polaków kolaborując z II Rzeszą oraz Austro -Węgrami. Uważał, że bezpodstawnie żądają wprowadzenia dla siebie autonomii i posługują się zepsutą niemczyzną78. To ostatnie oskarżenie dotyczyło używanego przez wyznawców judaizmu języka jidysz79. Z kolei radny Jakóbkiewicz stwierdził, że to podłoże gospodarcze mogło być przyczyną zajść. Dodał, że prości ludzie nie rozumieją zmian zachodzących w gospodarce i wyładowują swoją frustrację w sposób agresywny80. Podkreślił, że podobne wydarzenia miały miejsce w innych częściach Polski i Europy. Rzeczywi- ście ekscesy antysemickie, które wybuchły w 1918 r. miały miejsce na Morawach, Czechach, Węgrzech oraz Rumunii81. Niektórzy radni chwalili w trakcie pogromu postawę milicjantów. W opinii Krzyżkiewicza to właśnie funkcjonariusze uratowali zgromadzonych w teatrze Żydów: „(…) Bo w przeciwnym razie, toby tam z Żydów masło było, bo taki był tłum podjudzony”82. Z kolei przedstawiciele społeczności żydowskiej tacy jak: Skórecki, Paradistal oraz Lewi wskazywali, że na zebraniu w teatrze nie głoszono żadnych antypolskich haseł. Twierdzili, że nieuczciwych han- dlarzy należy karać bez względu na ich pochodzenie. Radny Paradistal wskazał na potrzebę powołania do życia 6-cio osobowej komisji do zbadania pogromu83. W dniu 11 grudnia przewodniczący Rady Miasta wygłosił rezolucję. Usto- sunkował się w niej do pogromu i protestu Żydów przedstawionego siedem dni wcześniej. Zostały potępione ataki na Żydów, które zostały określone, jako objaw „zdziczenia”84. Jednocześnie stwierdzono, że to sami Żydzi również ponoszą odpo- wiedzialność za te wydarzenia, które miały być „instynktownym odruchem tłumu miejskiego”85. Oskarżono przedstawicieli tej mniejszości o kolaborację z Niemcami, prowadzenie wyzysku gospodarczego względem Polaków, bowiem 80% kupców w mieście miała być Żydami. Wystąpienia w teatrze określono mianem prowoka- cyjnych, ponieważ miały wyrażać chęć przekształcenia Polski w Judeo-Polonię86. Miało to się stać poprzez nadanie Żydom autonomii a Polacy nigdy się na to nie zgo-

78 K. Zieliński, s. 406 – 407. 79 „Rozwaga. Czasopismo społeczno-polityczne”, 1918 nr 11, s. 163. 80 APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 698 – 699. 81 A. Chołoniewski, Wobec zaburzeń galicyjskich. Odpowiedź na kampanię „pogromową” w Polsce, „Głos Narodu”, nr 279 z 11.12.1918 r., s. 1. 82 Cyt. za: APK, Akta miasta Kielc, Protokoły i stenogram kieleckiej Rady Miejskiej za 1918, sygn., 1274, k. 705. 83 Tamże, k. 698. 84 Cyt. za: APK, Akta m Kielce, Uchwały Rady Miejskiej z 1917 r. i z 1918 r., sygn., 1289, k. 380. 85 Cyt. za: Tamże, k. 380. 86 Tamże, k. 380.

253 Dominik Flisiak dzą. W ostatniej części tej rezolucji wyrażone zostało zadowolenie z podjęcia przez organy sądowe kroków mających na celu wykrycie i ukaranie sprawców pogromu. W trakcie głosowania część radnych Żydów opuściła salę, za rezolucją głosowało17 radnych, przeciwnych było czterech87.

5. Relacje pomiędzy obiema społecznościach po wydarzeniach z 11-12 listopada 1918 r. Wydarzenia z 11 i 12 listopada 1918 r. przyczyniły się do wzrostu obustron- nej niechęci Polaków i Żydów. Przez kilka dni poważna część żydowskich sklepów w Kielcach była zamknięta88. Dochodziło do ulicznych przepychanek. Jedna z nich miała miejsce w dniu 26 listopada w Kielcach na Rynku Bazarowym. Niektórzy Polacy dopuścili się obrabowania kramów należących do Żydów89. Z kolei pewna część wyznawców judaizmu starała się uniknąć płacenia podatków. W pierwszej połowie 1919 r. w Kielcach miał miejsce pobór do wojska90. Znaczna część ludności żydowskiej uchylała się od tej służby. Sytuacja poprawiła się dopiero pod koniec 1919 r. W raporcie starosty miasta do urzędników Ministerstwa Spraw Wewnętrz- nych (dalej MSW) za grudzień tego roku stwierdzono obustronną poprawę relacji. W opinii urzędnika miało to się stać m.in. dzięki zmianie nastawienia syjonistów do Polski91, którym początkowo miało nie zależeć na rozwoju odrodzonego państwa. Podkreślony został fakt istnienia nacjonalistycznych ugrupowań żydowskich, któ- rym miało zależeć na utrwalaniu złych stosunków polsko-żydowskich i miały one tracić poparcie. W trakcie wojny Polski z Rosją sowiecką ok. 30 kieleckich wyznaw- ców judaizmu na ochotnika wstąpiło do Wojska Polskiego a poważna część spo- łeczności żydowskiej w celu wsparcia wysiłku wojennego kraju wsparła pożyczkę narodową92. Dodatkowo niektórzy kieleccy Żydzi wspierali przyłączenie Górnego Śląska do Polski przekazując sumy pieniężne dla Komitetu Pomocy dla Górnego Śląska93. Warto podkreślić, że część rannych w pogromie Żydów przez dłuższy czas nie potrafiła pogodzić się z tym, co ich spotkało94.

87 APK, Akta m Kielce, Uchwały Rady Miejskiej z 1917 r. i z 1918 r., sygn., 1289, k. 381. 88 „Gazeta Kielecka”, nr 157 z 19 listopada 1918 r., s. 2. 89 APK, Akta Miasta Kielce. Korespondencja różna Magistratu m. Kielc t. II 1918, sygn. 1467, k. 333. 90 APK, SPK I, sygn. 3517, k. 31. 91 Tamże, s. 128. 92 T. Borowiec, Narodowa Demokracja w pierwszym dziesięcioleciu Polski niepodległej, „Między Wi- słą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 2003 t. 4, s. 103. 93 M. Maciągowski, Śladami…, s. 38. 94 A. Penkalla, s. 55.

254 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku...

Kwestia pogromu w Kielcach została podjęta grudniu 1918 r. w pierwszym numerze gazety „Zgoda. Pismo poświęcone ugodzie polsko-żydowskiej”. Dzienni- karze przedstawili tam list pewnej osoby, która stwierdziła, że trzeba ukarać tych Polaków, którzy winni są zajściom95. Dodała, że nie wolno zrzucać odpowiedzialno- ści za ten pogrom na wszystkich Polaków. Autor listu stwierdził, że obecnie panują- ca atmosfera w kraju, może być czynnikiem wywołującym antysemickie ekscesy96. W listopadzie 1919 r. pierwszą rocznicę pogromu Gazeta Kielecka nie wspomniała o zamieszkach97. Przebiegiem pogromu w Kielcach interesowali się przedstawiciele Kościoła katolickiego. W dniu 1 stycznia 1919 r. ksiądz Antoni Bożek, który był generalnym wikariuszem diecezji kieleckiej w liście do Stolicy Apostolskiej stwierdził: „W dniach 11 i 12 listopada 1918 r. miał miejsce w Kielcach pogrom na Żydów, połączony z mordami i rabunkiem sklepów i osób prywatnych, ofiarą tego padło czterech zabitych i przeszło 250 ciężko i lekko rannych Żydów oraz sporo rozgra- bionych sklepów”98. Pod tą informacją podpisali się m.in. Izaak Rajzman, Markus Rawicki oraz Józef Sternfeld. Kwestią pogromu zainteresował się Achilles Ratti, wiceprefekt Bi- blioteki Watykańskiej, który w Warszawie od 1919 r. pełnił funkcję komisarza ko- ścielnego dla obszarów plebiscytowych Górnego Śląska oraz Prus Wschodnich99. Był także od czerwca 1919 r. nuncjuszem apostolskim w Polsce100. Ksiądz Antonii Bożek przekazał mu m.in. relacje z posiedzenia Rady Miejskiej, na której omawiana była kwestia pogromu oraz podjętą uchwałę dotycząca wydarzeń z 11-12 listopada 1918 r. Sprawa pogromu została wyjaśniona na drodze karnej dopiero w 1922 r. Pod koniec czerwca 1922 r. przed wymiarem sprawiedliwości stanęło 12 oskarżonych. Wśród nich był m.in. posterunkowy policji Teofil Pietruszewski, bezrobotny niejaki Błachut, właściciel cukierni Żółtak, oraz dwóch analfabetów- Gorczyca oraz Piotrowski101. Z powództwem cywilnym wystąpiło 10 osób, wśród nich byli m.in. Moszek Harenberg, Abram Piotrkowski oraz Natan Drygant. Reprezentował ich po-

95 „Zgoda. Pismo poświęcone ugodzie polsko-żydowskiej”, nr 1 z grudnia 1918), s. 5. 96 Tamże, s. 5. 97 „Gazeta Kielecka”, nr 256 z 11 listopada 1919 r., s. 1. 98 Cyt. za: K. Urbański, Leksykon…, s. 159. 99 „Ikar”, nr 9(61) z 1998 r., s. 17. 100 Od 1922 do 1939 r. był papieżem Piusem XI. Patrz: R. Fischer-Wollpert, Leksykon papieży, Kraków 1996. 101 „Gazeta Kielecka”, nr 27 z 2 lipca 1922 r., s. 2.

255 Dominik Flisiak seł, adwokat Apolinary Hartglas (1883-1953)102. W trakcie rozprawy wskazywał, że inteligencja miasta nie powstrzymała rozlewu krwi103. Ostatecznie cztery osoby zostały ukarane na cztery miesiące więzienia. Byli to: Gorczyca, Piotrowski, Tom- czyk oraz Błachuta. Wyrok dla Pietruszewskiego to trzy miesiące pozbawienia wol- ności104. Warto podkreślić, że w styczniu 1922 r. kielecka policja w porozumieniu z starostwem miasta badała atmosferę panującą wśród robotników. Przyczyną tych działań były obawa wybuchu strajków i demonstracji pracowników fabryk, którzy w ten sposób mieli wyrazić swój sprzeciw wobec sądzenia winnych antysemickich ekscesów105. W czasie przewodu sądowego dotyczącej tej sprawy nie odnotowano żadnych ekscesów wymierzonych w wymiar sprawiedliwości.

6. Uwagi końcowe Po pogromie w Kielcach doszło na ziemiach polskich do serii antyżydowskich wystąpień. W dniach 21-23 listopada w 1918 r. w Lwowie po pokonaniu przez Pola- ków wojsk ukraińskich doszło do wystąpień, w których życie straciło 52 Żydów106. Atakującymi byli Polacy oskarżający Żydów o wspieranie Ukraińców107. W trakcie walk o miasto mniejszość żydowska utworzyła liczącą ok. 300 osób samoobro- nę, której członkowie zajmowali się utrzymywaniem porządku108. Dnia 5 kwietnia 1919 r. oddział wojska polskiego pod dowództwem majora Aleksandra Łuczyńskie- go i por. Landsberga zamordował 35 mieszkających w Pińsku Żydów109. Według Jakuba Perelmana ofiary te politycznie były związane z syjonistami. W stosunku do Polaków nie zachowywały się agresywnie a w chwili rozpoczęcia pogromu przeby- wały w Domu Kultury110. Warto dodać, że do dnia dzisiejszego niektórzy nieprwdzi- wie twierdzą, że masakra ta nie dotknęła niewinnych Żydów, lecz komunistów111. Wydarzenia te spowodowały przybyciem do Polski dwóch komisji wysłanych przez rządy Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i Wielkiej Brytanii. Głów- nym ich zadaniem było zbadanie sytuacji ludności żydowskiej. Jedną z nich kie-

102 Był związany z syjonistami. Zostawił po sobie wspomnienia. Patrz- A. Hartglas, Na pograniczu dwóch światów, wstęp i oprac. J. Żyndul, Warszawa 1996. 103 „Gazeta Kielecka”, nr 27 z 2 lipca 1922 r., s. 2. 104 Tamże, s. 3. 105 APK, SPK I, sygn., 949, k. 4. 106 Z dziejów kampanii…, s. 17. 107 M. Urynowicz, s. 73. 108 Żydzi w Polsce odrodzonej…, s. 422. 109 Z dziejów kampanii…, s. 17. 110 J. Perelman, Moje przeżycia, spostrzeżenia, Hajfa 1977, s. 132. 111 A.L. Szcześniak, Judeopolonia II. Anatomia zniewolenia Polski, Radom 2005, s. 18.

256 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku... rował prawnik, dyplomata amerykański Henry Morgentau (1856-1946)112. Współ- pracownikami jego byli generał armii Edgar Jadwin oraz profesor prawa Homer Johnson. Latem 1919 r. jego misja otrzymała zaproszenie od premiera Ignacego Jana Paderewskiego. Osoby te przebywały na ziemiach polskich od 13 sierpnia do 13 września 1919 r.113 Komisja ta badała kilka antyżydowskich pogromów, w tym wydarzenia w Kielcach114. W kwietniu 1919 r. kieleccy zwolennicy Romana Dmowskiego na partyjnym wiecu uchwalili rezolucję, w której sprzeciwili się obecności Morgentau’a w komi- sji115. Jej członkowie w ramach pracy przesłuchali świadków pogromów. Według nich zajścia te miały miejsce w okresie braku silnej polskiej władzy w Kielcach116. Stwierdzili, że inicjatorami pogromu były osoby z poza miasta117. Warto zaznaczyć, że z Morgentau spotkał się m.in. Henryk Nusbaum (1849-1937), przedstawiciel zwolenników asymilacji skupionych w parlamentarnym Kole patriotów polskich wyznania mojżeszowego118. Oskarżył on innych Żydów o prowadzenie antypolskiej polityki. Twierdził, że obecny antysemityzm panuje w wielu krajach na świecie119. W opinii Nusbauma wzrost niechęci do wyznawców judaizmu miał być spowodowany tym, że chrześcijańscy mieszkańcy Europy uważali, że naród żydowski jest „przenikniony na wskroś olbrzymim narodowym egoizmem”120. W Polsce od września 1919 r.121 działała brytyjska misja pod zwierzchnictwem Stuarta M. Samuela. Badała m.in. pogrom w Lwowie oraz masakrę w Pińsku. Wy- darzenie w Kielcach nie były przez nią wyjaśniane. Pogromy w Polsce, w tym także w Kielcach, były badane przez Leona Chasa- nowskiego122. W jego opinii w pierwszych miesiącach po zakończeniu I wojny świa- towej na terenie Królestwa Polskiego oraz Galicji doszło do ok. 100 przypadków niepokojów między Polakami a Żydami123.

112 A. Hartglas, s. 209. 113 W poszukiwaniu religii doskonałej? Konwersja a Żydzi, red. A. Jagodzińska, Wrocław 2012, s. 183. 114 T. Radzik, Stosunki polsko- żydowskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 1918 – 1921, Lublin 1988, s. 66. 115 T. Borowiec, s. 95. 116 K. Urbański, R. Blumenfeld, s. 77. 117 T. Borowiec Tomasz, s. 95. 118 W poszukiwaniu religii…, s. 183. 119 „Rozwaga. Czasopismo społeczno-polityczne”, 1919 nr 3, s. 17. 120 Cyt. za: Tamże, s. 16. 121 Z dziejów kampanii…, s. 5. 122 L. Chasanowich, s. 33 – 36. 123 Tamże, s. 27 – 31.

257 Dominik Flisiak

Bibliografia: • Borowiec T., Narodowa Demokracja w pierwszym dziesięcioleciu Polski nie- podległej, „Między Wisłą a Pilicą. Studia i materiały historyczne”, 2003 t. 4, ss. 89 – 104. • Cała A., Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, War- szawa 2012. • Chasanowich L., Die polnischen Judenpogrome im November und Dezember 1918. Tatsachen und Dokumente, Sztokholm 1919. • Chołoniewski A., Wobec zaburzeń galicyjskich. Odpowiedź na kampanię „po- gromową” w Polsce, „Głos Narodu”, nr 279 z 11 grudnia 1918 r. • Chwalba A., Historia Polski 1795- 1918, Kraków 2000. • Grabowski I., Dla żydów – Palestyna, Warszawa 1918. • Grunbaum I., Polityka żydowska w Polsce w ostatnich dziesięcioleciach, War- szawa 1930. • Hartglas A., Na pograniczu dwóch światów, wstęp i oprac. J. Żyndul, Warsza- wa 1996. • Maciągowski M., Śladami cieni. Przewodnik po żydowskich Kielcach, Kra- ków –Budapeszt 2008. • Maciągowski M., Zamieszki antysemickie w Kielcach 11 i 12 listopada 1918 roku w świetle protokołów posiedzeń kieleckiej Rady Miejskiej, „Studia Muze- alno-Historyczne”, 2015 t. 7, s. 211 – 217. • Markowski B., Obraz stanu ekonomicznego powiatu kieleckiego w r. 1925- 1926, Kielce 1927. • Pamiętnik pierwszego walnego zjazdu zjednoczenia Polaków wyznania mojże- szowego wszystkich ziem polskich, Warszawa 1919. • Penkalla A., Opinie o antyżydowskich wystąpieniach w Kielcach w dniach 11 i 12 listopada, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego”, 1999 nr 3(191), s. 55- 69. • Perelman J., Moje przeżycia, spostrzeżenia, Hajfa 1977. • Radzik T., Stosunki polsko- żydowskie w Stanach Zjednoczonych Ameryki w latach 1918 – 1921, Lublin 1988. • Szcześniak L.A., Judeopolonia II. Anatomia zniewolenia Polski, Radom 2005. • Szcześniak L.A., Judeopolonia. Żydowskie państwo w państwie Polskim, Ra- dom 2004. • Tam był kiedyś mój dom... Księgi pamięci gmin żydowskich, Adamczyk-Gar- bowska M., Kopciowski A., Trzciński A., Lublin 2009. • Urbański K., Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918 – 1939, Kielce 2007.

258 Pogrom ludności żydowskiej w Kielcach z 11–12 listopada 1918 roku...

• Urbański K., Blumenfeld R., Słownik historii kieleckich Żydów, Kielce 1995. • Urbański K., Kieleccy Żydzi, Kielce 1992. • Urbański K., Leksykon dziejów ludności żydowskiej Kielc, Kraków 2002. • Urbański K., Społeczność żydowska w Kielcach, Kielce 1989. • Urynowicz M., Raport Henry’ego Morgenthau. Przemoc antyżydowska podczas wojny z Rosją bolszewicką, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, 2010 nr 11(120), ss. 70 – 79. • W poszukiwaniu religii doskonałej? Konwersja a Żydzi, red. A. Jagodzińska, Wrocław 2012. • Wróbel P., Listopadowe dni – 1918. Kalendarium urodzin II Rzeczypospolitej, Warszawa 1988. • Z dziejów kampanii żydowskie przeciwko Polsce. Sir Stuart M. Samuel o pogromach w Polsce. Sprawozdanie Komisji wysłanej do Polski przez Sekretarza Stanu dla spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Lwów 1920. • Zieliński K., Stosunki polsko- żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005. • Żydzi w Polsce odrodzonej: działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, red. I. Schipper, A. Tartakower, A. Hafftka, tom I, Warszawa 1932.

259

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Marta Halinowska UMCS w Lublinie [email protected]

Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międzywojennym The Jewish councillors of the city of Zamość in the interwar period

Streszczenie: Artykuł dotyczy udziału przedstawicieli społeczności żydowskiej w radach miasta Zamościa, w okresie międzywojennym. Do wybuchu II wojny światowej Zamość był jednym z większych skupisk ludności żydowskiej na Lubelszczyźnie. Żydzi wpływali na charakter miasta, a poprzez udział w wyborach samorządowych zapewniali swoją reprezentację we władzach miejskich. Celem artykułu jest przedstawienie trudnej współ- pracy radnych Żydów i Polaków, którzy mimo różnic narodowościowych, kulturowych, religijnych i politycznych starali się pracować dla dobra mieszkańców i rozwoju miasta. Ze względu na szczupły zasób materiałów źródłowych nie można odtworzyć wszystkich aspektów funkcjonowania władz miasta. Na podstawie tych, które zachowały się w Ar- chiwum Państwowym w Zamościu można jednak stwierdzić, że radni polscy i żydowscy czując na sobie odpowiedzialność za losy miasta, w wielu kwestiach byli w stanie praco- wać ponad podziałami. Słowa kluczowe: Zamość, Żydzi w Zamościu, rada miejska, wybory samorządowe Summary: The article concerns the participation of representatives of the Jewish community in the councils of the city of Zamość in the interwar period. Until the outbreak of World War II Zamość was one of the largest concentrations of Jews in the Lublin region. Jews affected the character of the city, and through participation in local elections assured their representation in the city government. This article presents a difficult co-operation of Jewish and Polish councillors who, despite national, cultural, religious and political differences, were trying to work for the benefit of residents and development of the city. Due to the lack of source materials it is impossible to raise all aspects of the city authorities’ work. On the basis of those preserved in the National Archive in Zamość, it can be said that the Polish and Jewish councilmen felt the responsibility for the fate of the city so they were able to work beyond boundaries. Keywords: Zamość, Jews in Zamość, the town council, local elections

261 Marta Halinowska

1. Społeczność żydowska w Zamościu w okresie międzywojennym Na przełomie XIX i XX wieku Zamość był jednym z największych skupisk ludności żydowskiej na obszarze południowej Lubelszczyzny. W latach 1900–1919 Żydzi stanowili najliczniejszą grupę ludnościową w mieście. Według danych z 1911 roku społeczność żydowska liczyła 10251 osób tj. 68,49% ogółu mieszkańców, a ludność polska 4265 osób, co stanowiło 28,49% ogółu mieszkańców1. Wybuch I wojny światowej rozpoczął proces migracji ludności żydowskiej spowodowany trudnymi warunkami bytowymi oraz zahamowanie tempa przyrostu naturalnego. Mimo to, w 1918 roku procentowo udział ludności żydowskiej w Zamościu był najwyższy w porównaniu z innymi miastami powiatu i wynosił 51,8%, podczas gdy w Szczebrzeszynie 43,8%, Frampolu 21,4%, a w Krasnobrodzie 13,9%2. Według spisu z 1921 roku Zamość zamieszkiwało 9383 wyznawców religii mojżeszowej, co stanowiło 49,3% ogółu mieszkańców. Tendencja spadkowa w rozwoju demograficznym ludności żydowskiej utrzymywała się do 1924 roku i mimo przełamania tego trendu, do końca okresu międzywojennego procentowy udział Ży- dów w stosunku do ogółu mieszkańców nie osiągnął stanu z 1918 roku. Według spisu powszechnego z 1931 roku społeczność żydowska w mieście obejmowała 10265 osób, tj. 42,3% ogółu mieszkańców, w ciągu kolejnych ośmiu lat liczba ta wzrosła do 12531osób, co w stosunku do ogółu mieszkańców stanowiło 43,4%3. Do głównych skupisk ludności żydowskiej należało Stare Miasto i przedmie- ście Nowa Osada. Te dwie dzielnice zamieszkiwało łącznie 96% zamojskich Ży- dów, w pozostałych częściach miasta niewielkie skupisko znajdowało się także na Lubelskim Przedmieściu. Najważniejsze dziedziny aktywności gospodarczej tej grupy ludności to tradycyjnie handel oraz rzemiosło. Zarówno drobny handel jak i rzemiosło nie przynosiły takich dochodów jak działalność przemysłowa, stąd więk- szość zamojskich Żydów reprezentowała spauperyzowane warstwy społeczeństwa. W okresie międzywojennym, w zamojskim przemyśle własność żydowska stanowi- ła ponad 50% ogółu, w 1920 roku było to 52,4%, dziewięć lat później 73,8% , a tuż przed wybuchem II wojny światowej 54,5%4. Żydzi asymilowali się powoli, utrzymując własne organizacje polityczne i spo- łeczne, związki zawodowe i rzemieślnicze oraz własne szkolnictwo. Żydowskie partie polityczne funkcjonujące w Zamościu to: Aguda, Organizacja Ogólnych Syjoni- stów, Poalej Syjon – Prawica oraz Bund. Nurt konserwatywny reprezentowany był

1 K. Tenczynowa, Powiat zamojski w liczbach, Warszawa 1920, s. 10. 2 Tamże, s. 12. 3 Statystyka Polski, seria C, z. 85.Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. Woje- wództwo lubelskie, s. 35. 4 A. Kopciowski, Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin 2005, s. 17.

262 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym przez ortodoksyjną Agudę. W swojej działalności partia podkreślała obronę praw religijnych Żydów, krzewienie szkolnictwa wyznaniowego, działalność charyta- tywną, propagowanie postaw obywatelskich lojalnych wobec władzy. Postulowanie tradycyjnego, głęboko religijnego modelu życia zapewniało jej poparcie wśród star- szej generacji, ale przez dużą część młodzieży postrzegana była jako anachroniczna. Zamojski oddział tej partii założył w 1920 roku kupiec Icek Boruch Manzys. Jego działacze, mimo stosunkowo dużej liczebności nie przejawiali większej aktywności politycznej, skupiając się na utrzymaniu wpływów w gminie oraz działalności religijnej. Dużo większą aktywność przejawiały partie syjonistyczne reprezentowane przez Poalej – Syjon Prawica oraz Organizację Ogólnych Syjonistów. Ożywianą działalność propagatorską i kulturalną prowadziła Organizacja Ogólnych Syjoni- stów, która postulowała utworzenie żydowskiej siedziby narodowej w Palestynie. W tym celu zbierała fundusze na kolonizację Palestyny i organizowała wyjazdy do nowej ojczyzny. W Polsce dążyła do wzmacniania świadomości narodowej Żydów, broniła praw narodowych i gospodarczych społeczności żydowskiej, a także postu- lowała przyznanie im autonomii narodowej i kulturowej. Założycielem i przywódcą zamojskiego oddziału partii był Hersz Chaim Gelibter, a do jego bliskich współpra- cowników należeli Szulim Wajner i Izrael Rosset5. Poalej Syjon – Prawica była partią robotniczą o umiarkowanych poglądach so- cjalistycznych, opowiadała się za autonomią kulturalną i narodową świeckiej gminy żydowskiej. W Polsce podkreślała konieczność nauki języka jidysz, natomiast w Palestynie języka hebrajskiego. Partia cieszyła się popularnością w środowisku robotniczym, wśród młodzieży oraz inteligencji. Zamojski oddział Poalej Syjon wy- dawał własną gazetę „Zamoszczer Sztyme”, pod jej wpływami pozostawało wiele organizacji takich jak: Liga Pomocy Pracującym w Palestynie, Związek Zawodo- wy Robotników Przemysłu Odzieżowo – Konfekcyjnego, Towarzystwo Sportowe „Makkabi” oraz „Hapoel”6. Partią, która musiała walczyć o utrzymania wpływów wśród robotników i rze- mieślników był Ogólnożydowski Związek Robotniczy Bund reprezentujący nurt socjaldemokratyczny. Bund przeciwstawiał się zarówno dominacji Żydów ortodoksyjnych, jak i syjonistycznemu programowi emigracji do Palestyny. Uważał, że mniejszość żydowska powinna otrzymać autonomię kulturową na tych terenach, które zamieszkuje. Propagował szkolnictwo świeckie i język jidysz jako język narodowy. Do najbardziej znanych zamojskich działaczy Bundu należeli: Ignacy Margu-

5 Tamże, s. 23. 6 Tamże, s. 24 – 25.

263 Marta Halinowska lies, Mojżesz Epsztajn, Rachmil Brondwajn. W 1924 roku Bund otworzył w mieście oddział Zjednoczenia Szkół Żydowskich oraz podległej mu Świeckiej Szkoły Ludo- wej im. I.L. Pereca7. Życie polityczne, kulturalne i społeczne Żydów w Zamościu odzwierciedlają afisze wydane w okresie międzywojennym, a obecnie znajdujące się w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie. Spośród 135 zachowanych afiszy jedna trzecia dotyczyła odbudowy własnego państwa w Palestynie oraz zbierania funduszy na rzecz Żydowskiego Funduszu Narodowego – Keren Kajemet Leisrael i Funduszu Odbudowy – Keren Hajesod, wspierających osadnictwo żydowskie w Palestynie. Tematyka ta dominowała na spotkaniach organizowanych przez ugrupowania nale- żące do nurtu syjonistycznego. W zbiorze znajduje się tylko jeden afisz Bundu wzy- wający do udziału w obchodach święta 1 Maja 1936 roku, natomiast nie ma żadnego plakatu wydanego przez Agudę, co może świadczyć o mniejszej aktywności tej partii. Wśród zachowanych afiszy duża część informuje o spotkaniach literackich, wy- kładach, koncertach, przedstawieniach teatralnych i zbiórkach na cele dobroczynne organizowanych przez gminę wyznaniową, związki zawodowe, biblioteki, szkoły żydowskie, towarzystwa sportowe i stowarzyszenia8. Przez cały okres międzywojenny Żydzi uczestniczyli w życiu społeczno – politycznym miasta, brali udział w wyborach samorządowych, reprezentowali interesy ludności żydowskiej w Radzie Miejskiej i Magistracie, jednak spory wewnętrzne w gminie żydowskiej wpływały niekorzystnie na ich wzajemną współpracę. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości status gmin wyznaniowych regulował De- kret Naczelnika Państwa z 2 lutego 1919 roku o zmianach organizacji gmin wyznaniowych żydowskich na terenie byłego Królestwa Kongresowego. Głównym obowiązkiem gminy było zaspokajanie potrzeb religijnych jej członków, czyli organizowanie i utrzymanie rabinatu, zakładanie i finansowanie instytucji gminnych, zaopatrzenie ludności w koszerne mięso, czuwanie nad religijnym wychowaniem młodzieży oraz zarządzanie majątkiem gminy. Władze gminy stanowiła obieralna rada oraz powoływany przez nią zarząd i rabin. Zamojska gmina żydowska stała się polem walki politycznej miedzy ortodoksami, a syjonistami co uwidoczniło się szczególnie w czasie wyboru rabina w 1922 roku. Syjoniści, którzy posiadali większość we władzach gminy jako nowego rabina widzieli Mordkę Szternfelda – Horowitza, potomka słynnego „widzącego z Lublina”. Wobec sprzeciwu grupy ortodoksyjnej syjoniści wraz z chasydami uniemożliwiali przeprowadzenie wyboru do końca swojej kadencji w 1924 roku. Nowe wybory do rady gminy nie przyniosły

7 Tamże, s. 26. 8 B. Łętocha, Z. Głowicka, I. Jabłońska, Żydowski Zamość na afiszach wydanych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2014, s. 5, 9 – 11.

264 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym zmiany układu sił politycznych, w związku z tym syjoniści nadal blokowali wybór rabina. Ostatecznie ortodoksyjni członkowie rady dokonali wyboru nowego rabina pod nieobecność wymaganego kworum. Został nim Moszek Chaim Blum, mimo odwołań i apelacji syjonistów do starosty, wojewody, ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz Najwyższego Trybunału Administracyjnego9. Zwycięstwo ortodoksyjnej Agudy w kolejnych wyborach gminnych w 1931 i 1937 roku ograniczyło możliwości działania jej przeciwników, co nie znaczy, że zakończyło walkę polityczną. Spory w gminie wyznaniowej odzwierciedlały głębo- kie podziały w społeczności żydowskiej i przez większość okresu międzywojennego wpływały negatywnie na jej funkcjonowanie. Walka polityczna nasilała się również przed wyborami do samorządu miejskiego, w których ugrupowania żydowskie wy- stawiały osobne listy kandydatów.

2. Reprezentacja społeczności żydowskiej w radach utworzonych przez austriackie władze okupacyjne W momencie odzyskania przez Polskę niepodległości w miastach byłego Kró- lestwa Kongresowego funkcjonował samorząd miejski powołany przez władze okupacyjne. W Zamościu w 1916 roku została utworzona Rada Miejska w drodze no- minacji, która następnie została zastąpiona Radą wyłonioną w systemie kurialnym. W składzie Rady nominowanej 25 listopada 1916 roku przez komendanta powiatu znalazł się tylko jeden przedstawiciel społeczności żydowskiej Mordko Szternfeld. W 1917 roku do Rady nominowano kolejne osoby, wśród których było ośmiu Ży- dów: Eliasz Epsztajn, Mojżesz Epsztajn, Kazimierz Fiszhaut, Sanel Garfinkiel, Iza- ak Gelibter, Ludwik Horszwald, Widgor Inlender, Izrael Szyfman10. W lipcu 1918 roku odbyły się wybory w systemie kurialnym, na podstawie ordynacji wyborczej wprowadzonej przez władze austriackie dla tych ośrodków, które posiadały rady nominowane. Miasto Zamość podzielono na 4 kurie, z których każda oddzielnie wybierała 8 radnych i 8 ich zastępców. Do pierwszej kurii zaliczono osoby zaj- mujące się handlem, rzemiosłem lub przemysłem, do drugiej właścicieli posiadło- ści w obrębie miasta i przedmieść, a do trzeciej obywateli, którzy ukończyli szkołę średnią lub płacili podatek mieszkaniowy. Do kurii czwartej należeli mężczyźni po- wyżej 25 roku, którzy nie wchodzili do pierwszych trzech kurii – głównie chłopi, robotnicy i ludność biedna. Czynne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom powyżej 25 roku życia, którzy korzystali z pełni praw cywilnych, posiadali obywa-

9 A. Kopciowski, s. 21. 10 L. Kobierzycki, Kronika Pierwszej RM miasta Zamościa, „Kronika Powiatu Zamojskiego”, nr 8 z 8 lipca 1918 r., s. 21.

265 Marta Halinowska telstwo Królestwa Polskiego, przynajmniej od roku mieszkali w obrębie miasta i nie byli karani sądownie. Bierne prawo wyborcze przysługiwało mężczyznom powyżej 30 roku życia, którzy posiadali czynne prawo wyborcze i władali językiem polskim w mowie i piśmie. W mieście powstały dwa komitety wyborcze polski i żydowski, które przede wszystkim zachęcały ludność do udziału w głosowaniu. W wyniku wyborów do 32 osobowej Rady weszło 21 Polaków i 11 Żydów. Z ramienia Polskiego Komi- tetu Wyborczego mandat zdobyli: Władysław Antoniszewski, Bolesław Bogucki, Tomasz Czernicki, Józef Czujkiewicz, Kazimierz Danilewicz, Józef Dąbrowski, Ka- zimierz Dziuba, Stanisław Dziuba, Krystyn Freyberg, Michał Gawroński, Romuald Jaśkiewicz, Teodor Kalinowski, Zdzisław Kłosowski, Stefan Kornobis, Kazimierz Lewicki, Stanisław Pikuziński, Karol Pleskaczyński, Ignacy Sobulski, Edward Stodołkiewicz, Paweł Żak, Kazimierz Żółciński. Społeczność żydowską w Radzie reprezentowali: Bajrach Bajczman, Eljasz Epsztajn, Mojzesz Epsztajn, Kazimierz Fiszhaut, Izaak Gelibter, Lejba Kahan, Lejba Szmul Lewin, Ignacy Margulies, Jonas Peretz, Izrael Rozen, Izrael Szyfman11. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, na podstawie rozporządzenia Mi- nistra Spraw wewnętrznych z 30 listopada 1918 roku, skład Rady został poszerzony drogą kooptacji demokratycznej o przedstawicieli organizacji politycznych, zawodowych i kobiecych. Początkowo Żydzi odmówili udziału w kooptacji, twierdząc że obecna Rada została wybrana niedemokratycznie. Ostatecznie zdecydowali się uczestniczyć w pracach Rady i przysługujące im mandaty objęli: Mordko Becker, Sara Bajczman, Mojżesz Lewin, Mojżesz Sztern i Lejba Keler12. Na urząd burmistrza radni wybrali Edwarda Stodołkiewicza. W nowej Radzie, podobnie jak w poprzedniej nie dochodziło do większych incydentów na tle narodowościowym. Radni Żydzi prezentowali postawę lojalną wobec odrodzonej i niepodległej Polski. W marcu 1919 roku jednogłośnie uchwalili przesłać do władz państwowych w Warszawie depeszę: „Rada miasta Zamościa łą- cząc się z ogólnopolską akcją w sprawie przynależności Gdańska do Polski wyraża opinię, że miasto portowe Gdańsk od wieków do Polski przynależący, będący zarazem jedynym dostępem Polski do morza jest niezbędny dla pełnego rozwoju ekonomicznego państwa polskiego, wobec czego Naród Polski nigdy się nie zgodzi z innym rozwiązaniem tej sprawy jako dotkliwie krzywdzącym Jego najżywotniejsze

11 Archiwum Państwowe w Zamościu, Akta Miasta Zamościa [dalej: APZ, AMZ], sygn.64, Organiza- cja Rady Miejskiej 1918-1919, skład Rady Miejskiej, k. 3. 12 APZ, AMZ, sygn. 66, Księga posiedzeń Rady Miejskiej 1916-1920, protokół z 23 stycznia 1919 r., s. 92.

266 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym interesy.”13 Kilka dni później, na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady w sprawie granic państwa polskiego radni przyjęli rezolucję: „Z uwagi, że Śląsk Cieszyński oraz Ziemia Spiska zarówno ze względów historycznych jako prastare ziemie polskie, jak i ze stanowiska etnograficznego, jako zamieszkałe przez lud polski, wreszcie ze stanowiska ekonomicznego, jako zawierające bogactwa naturalne są niezbędne dla prawidłowego rozwoju państwa polskiego jako stanowiące integralna część naszego organizmu Rada Miasta Zamościa na nadzwyczajnym posiedzeniu w dniu 23 marca 1919 r. uchwala jednomyślnie: 1. Żądać przyłączenia do Polski całego Śląska Cieszyńskiego, 2. Żądać przyłączenia do Polski Ziemi Spiskiej i Orawskiej, 3. Zaprotestować przeciwko grabieży Czechów, którzy wyprzedzając uchwały konferencji paryskiej, śmiali się gwałtem zając polskie terytorium.”14 Radni konsekwentnie starali się rozwiązywać najpilniejsze problemy miesz- kańców, takie jak: trudności z aprowizacją, głód mieszkaniowy, zły stan sanitarny miasta. W maju 1919 roku miasto otrzymało odzież z daru amerykańskiego prze- znaczoną dla najbiedniejszych mieszkańców, którą rozdzielono po połowie dla bied- nych chrześcijan i Żydów15. Radnym udało się uzyskać pożyczkę od rządu w sumie 480000 marek na budowę elektrowni, która okazała się najważniejszą inwestycją miasta w okresie międzywojennym oraz rozpoczęcie prac ziemnych w parku im. Kanclerza Jana Zamoyskiego16.

3. Funkcjonowanie radnych Żydów w radach pochodzących z wyborów demokratycznych w okresie II RP Zakończenie działalności Rady pochodzącej z wyborów kurialnych związane było z wprowadzeniem demokratycznych uregulowań ustroju samorządu miejskiego, na podstawie dekretu Naczelnika Państwa z dnia 13 grudnia 1918 roku. Dekret określał tymczasową ordynację wyborczą do rad miejskich na terenie byłego Kró- lestwa Kongresowego. Czynne prawo wyborcze posiadali obywatele bez różnicy płci, którzy ukończyli 21 lat życia, posiadali przynależność państwową polską i za- mieszkiwali stale w obrębie gminy miejskiej, co najmniej od 6 miesięcy. Bierne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukończyły 25 lat, nie były pozba-

13 Tamże, protokół z 6 marca 1919 r., s. 94. 14 Tamże, protokół z 23 marca 1919 r., s. 96. 15 APZ, AMZ, sygn. 216, Podział odzieży z daru amerykańskiego, s. 5. 16 APZ, AMZ, sygn 165, W sprawie elektrowni 1920 – 1929, k. 15, sygn. 589, W sprawie urządzenia parku im. Kanclerza J. Zamoyskiego, k. 6.

267 Marta Halinowska wione czynnego prawa wyborczego i posługiwały się językiem polskim w mowie i piśmie17. Miasto Zamość pod względem ilości mieszkańców znajdowało się w grupie miast od 5 do 25 tysięcy, w których wybierano 24 radnych. Według danych magistratu Zamość wraz z przedmieściami w 1919 roku liczył 19017 mieszkańców, w tym 10298 Żydów. Do wyborów, które odbyły się w sierpniu 1919 r. zgłoszono 6 list kandydatów. Trzy z nich zostały zgłoszone przez komitety żydowskie, były to: lista nr 1 „Bloku Żydowskich Grup Demokratycznych, Syjonistycznych i Ortodok- syjnych”, lista nr 4 „Grupy Bezpartyjnych Wyborców Żydowskich” oraz lista nr 6 „Socjalno – Demokratycznego Komitetu Wyborczego BUND w Zamościu”. Listy zgłoszone przez Polaków to: lista nr 2 „Grupy Chrześcijańskich Centrowców”, lista nr 3 „Grupy Gospodarzy i Pracowników – Chrześcijan z Lubelskiego Przedmieścia, Janowic Dużych, Nowego Miasta, Majdanu i Janowic Małych”, lista nr 5 „Polskiej Partii Socjalistycznej w Zamościu”18. Pierwsze demokratyczne wybory do Rady Miejskiej z 31 sierpnia 1919 roku przyniosły zwycięstwo ugrupowaniom żydowskim. Najwięcej głosów we wszystkich obwodach zdobyła lista nr 1, czyli „Bloku Żydowskich Grup Demokratycz- nych, Syjonistycznych i Ortodoksyjnych”. Ze wszystkich 3761 ważnie oddanych głosów, ta lista uzyskała 1469. Na drugim miejscu uplasowała się lista PPS – u, z liczbą głosów 921. Pozostałe listy żydowskie, nr 4 i nr 6 zdobyły odpowiednio 126 i 493 głosy19. Oznaczało to, że Żydzi zdobyli w sumie 14 mandatów, a Polacy 10. Do wyborów wpłynął protest dotyczący błędów w sporządzeniu spisów wyborczych, potwierdzony przez Główny Komitet Wyborczy. W związku z tym, Wydział Sej- miku Powiatu Zamojskiego postanowił na posiedzeniu w dniu 2 października 1919 roku wybory unieważnić oraz wyznaczyć nowe na dzień 14 grudnia 1919 roku20. Tym razem Żydzi zgłosili 2 listy kandydatów: listę nr 1 „Grupy Wyborców Frakcji Ludowej Cejrej – Syjon” i listę nr 3 „Bezpartyjnych Obywateli Żydów”. Po- lacy zgłosili trzy listy. Były to: lista nr 2 „Grupy Wyborców Chrześcijan”, lista nr 4 „Inteligencji Zawodowej” i lista nr 5 „Polskiej Partii Socjalistycznej w Zamościu”. Największą liczbę głosów zdobyli, podobnie jak w poprzednich, unieważnionych wyborach, kandydaci żydowscy, lecz tym razem z listy bezpartyjnej. Na 4283 waż- nie oddanych głosów kandydaci z listy nr 3 otrzymali 1488 głosów tj. najwięcej ze wszystkich list, a kandydaci z listy nr 1 – 589 głosów. Lepszy wynik w stosunku do

17 Dekret o wyborach do rad miejskich na terenie byłego Królestwa Polskiego z dnia 13 grudnia 1918 r., Dz.Pr.P.P. Nr 20, poz. 58. 18 APZ, AMZ, sygn. 32, O wyborach do Rady Miejskiej 1919 r., k. 3. 19 APZ, AMZ, sygn. 33, Wybory do Rady Miejskiej 1919 r., k. 1. 20 APZ, AMZ, sygn.34, Akta wyborcze do Rady Miejskiej,14 grudnia 1919 r., k. 2.

268 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym poprzedniego głosowania osiągnęli kandydaci z listy wyborców chrześcijan, którzy zdobyli 1182 głosy. Niezmienionym poparciem cieszyła się lista PPS-u, na którą głosowało 746 wyborców, natomiast lista Inteligencji Zawodowej zdobyła tylko 282 głosy. Po obliczeniu głosów, najwięcej – dziewięć mandatów otrzymała lista Bezpar- tyjnych Obywateli Żydów, a lista Frakcji Ludowej Cejrej – Syjon, trzy mandaty. Do nowej Rady jako radni narodowości żydowskiej z list nr 3 weszli: dr Iza- ak Gelibter, Jonas Peretz, Abraham Gerszzon, Szloma Wahl, Eljasz Epsztajn, Izrael Szyfman, Izrael Rozen, Jakób Margulies i Hersz Cwirn. Z listy Cejrej – Syjon, która w tym czasie połączyła się z Poalej Syjon – Prawica weszli: Hersz Chaim Gelibter, Mojżesz Sztern, Izrael Waks. Radni narodowości polskiej z listy nr 2 to: Wacław Bajkowski, Karol Pleskaczyński, ks. Józef Dąbrowski, Piotr Ciesielski, Hipolit Ma- liszewski, Jan Glinka, Kazimierz Lewicki. Z ramienia PPS-u w Radzie zasiadali: Lucjan Stawiarski, Makary Jasiński, Antoni Łyp i Władysław Bland. Jeden mandat zdobyła lista Inteligencji Zawodowej i sprawował go adwokat Tomasz Czernicki21. Pod względem narodowościowym w nowej Radzie zasiadało 12 Żydów i 12 Polaków. Socjaliści polscy i żydowscy otrzymali w sumie 7 mandatów i w wielu przypadkach wspierali zwycięski blok radnych Żydów o nastawieniu demokratycznym. Radni Polacy, którzy podkreślali swoją przynależność narodową i religijną w sumie zdobyli 8 mandatów. Już na pierwszym posiedzeniu organizacyjnym nowo wybranej Rady w dniu 10 stycznia 1920 roku zaznaczył się podział radnych na Polaków i Żydów. Z oświad- czeniem – manifestem w imieniu grupy radnych Polaków wystąpił Tomasz Czer- nicki. Stwierdził on, że Zamość jako ośrodek polskiego życia kulturalnego całe- go powiatu musi zachować swój bezspornie polski charakter: „Polskość Zamościa uwypukla się jaskrawo podczas wszystkich świąt i jarmarków, kiedy element ży- dowski niknie w morzu głów polskich. Wstępujemy do nowej rady z całą świadomo- ścią naszej krzywdy, ze względu na obecny skład rady, zupełnie nie odpowiadający realnemu ustosunkowaniu narodowościowemu miasta Zamościa. Świadomi praw większości polskiej przystępujemy do wspólnej pracy pod tym jednak warunkiem, że pierwsza rezolucja rady naruszająca interesy polskiej społeczności pociągnie za sobą nieodzowne i natychmiastowe wystąpienie z rady wszystkich radnych Polaków i ich zastępców”22. Kończąc swoje wystąpienie radny wezwał do przeprowadzenia jednodniowego spisu mieszkańców z uwzględnieniem statystyki narodowościowej. Deklarację podpisali wszyscy radni z listy Wyborców Chrześcijan i Tomasz Czer- nicki z listy Inteligencji Zawodowej.

21 Tamże, Protokół z posiedzenia GKW z dnia 15 grudnia 1919 r., k. 6 – 7. 22 APZ, AMZ, sygn. 66, Księga posiedzeń Rady miejskiej 1916 – 1920, protokół z 10 stycznia 1920 r., s. 120.

269 Marta Halinowska

W imieniu grupy radnych PPS-u wystąpił Makary Jasiński: „Niżej podpisani radni PPS, jako przedstawiciele proletariatu w dążeniach rewolucyjnych, opartych na szczerym patriotyzmie, przystępują do prac w Radzie Miasta Zamościa w prze- konaniu, że rada bez względu na przynależność religijną jej członków nosić będzie charakter wybitnie polski i jako taka dla dobra całej Republiki Polskiej i ku za- spokojeniu najżywotniejszych interesów kraju pracować będzie”23. Następnie radny przedstawił postulaty jakie zamierzają zrealizować: wprowadzenie przymusowego i powszechnego nauczania dla dzieci, kursy dla analfabetów, walka z alkoholizmem, otwarcie bezpłatnego ambulatorium dla chorych, poprawa warunków bytowych najbiedniejszych mieszkańców, zorganizowanie robót publicznych. W odpowiedzi, w imieniu radnych Żydów wystąpił J. Peretz i oświadczył, że nie spodziewali się tak ostrych wystąpień i będą pracować w Radzie ponieważ są pełnoprawnymi obywatelami miasta. Na posiedzeniu dokonano wyboru burmistrza, którym ponownie został Edward Stodołkiewicz. Obrady zostały przełożone na dzień 20 stycznia 1920 roku i rozpoczęły się od wystąpienia Jonasa Peretza, który w imieniu bezpartyjnych Żydów stwierdził: „Wy- brani przez obywateli polskich narodowości żydowskiej, stoimy mocno na gruncie państwowości polskiej i polskiego charakteru Zamościa, który to charakter udziela się wszystkim mieszkańcom miasta. Pragniemy wspólnie ze wszystkimi radnymi pracować dla dobra wszystkich bez różnicy obywateli. Dążyć będziemy wszelkimi siłami do rozkwitu kulturalnego i ekonomicznego Zamościa, jako części niepodle- głej i szczęśliwej Polski – naszej wspólnej ojczyzny”.24 W dalszej części radni zapowiedzieli, że będą prowadzić racjonalną gospodar- kę miasta, ale nie zamierzają oszczędzać na oświacie, czy pensjach pracowników, którzy muszą utrzymać swoje rodziny. W dziedzinie aprowizacji zapowiedzieli wal- kę ze spekulacją. Deklarację podpisali wszyscy bezpartyjni radni Żydzi. W imieniu Frakcji Ludowej Poalej – Syjon deklarację odczytał Izrael Waks: „Przedstawiciele nasi w RM stoją na straży interesów ludu pracującego i występują dumnie i od- ważnie w obronie praw naszych jako równoprawnych obywateli republiki polskiej i jako Żydów”25. Członkowie Poalej – Syjon wysuwali żądania autonomii narodowo personalnej dla żydowskiej mniejszości narodowej, możliwości nauczania w języku żydowskim w szkołach oraz zatrudniania w urzędach miejskich osób władających ich językiem. Kolejne postulaty dotyczyły poprawy warunków życia szerokich mas ludności, walki ze spekulacją i drożyzną artykułów, walki z lichwą mieszkaniową, budowy tanich domów dla najuboższych warstw ludności, zakładanie ochronek dla

23 Tamże, protokół z 10 stycznia 1920 r., s. 121. 24 Tamże, protokół z 20 stycznia 1920 r., s. 126. 25 Tamże, s. 127.

270 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym dzieci i objęcie opieką zdrowotną ludności, dążenie do rozwoju kulturalnego mas poprzez wprowadzanie bezpłatnej, obowiązkowej i świeckiej szkoły oraz organizowanie kursów dla dorosłych. Przy wszystkich postulatach radni Żydzi zwracali uwagę na zagwarantowanie praw ludności żydowskiej, np. sprawiedliwy rozdział robót publicznych dla bezrobotnych, przyjmowanie pracowników na podstawie ich kwalifikacji a nie przynależności narodowej, zagwarantowania soboty jako dnia wolnego od pracy dla ludności żydowskiej. Radni zadeklarowali szczególną współpracę z przedstawicielami mas pracujących w Polsce. Deklarację podpisało 3 radnych H. Gelibter, I. Waks, I.Sztern. Radni socjaliści Polacy poparli postulaty socjalno – ekonomiczne zastrzegając jednak, że żądania autonomii są niemożliwe do przyjęcia ze strony polskiej. Różnice narodowościowe w Radzie uwidaczniały się jeszcze niejednokrotnie. Między innymi przy omawianiu budżetu w 1920 roku wywiązała się dyskusja, czy można dzielić obywateli na gospodarzy Polaków i lokatorów Żydów. Radni Żydzi odczytali oświadczenie, że państwo polskie jest nowoczesne i mająca być uchwalo- na konstytucja jest demokratyczna, a taki podział jest ubliżający całemu państwu26. Kilka miesięcy po tej dyskusji ponownie doszło do konfliktu między radnymi przy okazji rozpatrywania projektu urządzenia resursy obywatelskiej, którą to część radnych chciała przeznaczyć tylko dla obywateli Polaków. Radni Żydzi stanowczo żą- dali, aby w statucie resursy zapisać, że wszyscy obywatele mogą do niej należeć bez względu na narodowość, wyznanie czy pochodzenie klasowe. Ostatecznie pogląd ten zwyciężył i statut resursy nie zawierał żadnych ograniczeń27. Na pierwszym organizacyjnym zebraniu, które odbyło się w listopadzie 1920 roku w Sali Rady Miej- skiej do dwunastoosobowego zarządu resursy został wybrany jeden Żyd Kazimierz Fischhaut, dyrektor oddziału Banku Łódzkiego i jeden ewangelik Krystyn Freyberg, właściciel sklepu kolonialnego i współwłaściciel fabryki wódek i likierów28. W 1921 roku doszło do przerwania posiedzenia Rady na skutek ostentacyjnego opuszczenia sali obrad przez Żydów, po tym jak jeden z radnych przy omawianiu przyczyn drożyzny w mieście, jako jedną z nich wymienił Żydów29. W czasie dyskusji nad przystąpieniem miasta do Towarzystwa Uniwersytetu Lubelskiego J. Peretz stwierdził, że radni Żydzi nie mogą tego popierać ponieważ uniwersytet jest katolicki, a więc wyznaniowy. Radny Bajkowski odpowiedział, że nieprzystąpienie do

26 APZ, AMZ, sygn. 68, Księga protokołów RM 1920 – 1921, protokół z 22 kwietnia 1920 r., s. 46. 27 Tamże, protokół z 7 listopada 1920 r., s .68. 28 APZ, AMZ, sygn. 213, W sprawie urządzenia Resursy Obywatelskiej, k. 2. 29 APZ, AMZ, sygn. 68, Księga protokołów Rady miejskiej 1920 – 1921, protokół z 22 sierpnia 1921 r., s. 82.

271 Marta Halinowska

Towarzystwa byłoby hańbą i ostatecznie wniosek przegłosowano, przy 4 głosach sprzeciwu i 3 wstrzymujących się30. Przytoczone incydenty świadczą o trudnościach w jakich rodziła się współpra- ca między radnymi narodowości polskiej i żydowskiej. Mimo to, w takich kwestiach jak rozwiązywanie problemów społecznych, inwestycje i rozwój miasta radni zdolni byli do współpracy ponad podziałami. W pierwszych latach niepodległości wyraźnie dawał się odczuć brak podstawowych artykułów pierwszej potrzeby. Sytuacja po- gorszyła się w czasie wojny polsko – bolszewickiej, ponieważ część żywności mu- siano przekazywać armii. W dniu 29 stycznia 1920 roku Rada Miejska uchwaliła po- życzkę na zakup zboża dla najbiedniejszej ludności, oraz powołała Miejską Komisje Aprowizacyjną, w składzie M. Jasiński, A. Gerszzon, H. Maliszewski, W. Bland, P. Ciesielski. W maju 1920 roku Rada zdecydowała o przystąpieniu do Towarzy- stwa Aprowizacji Miast Polskich i Ziem Wschodnich, które pomagało w zakupie towarów po korzystnych cenach. Aby poprawić warunki sanitarne w mieście Rada podpisała porozumienie z Nadzwyczajnym Komitetem do spraw Walki z Epidemią, który zobowiązał się wesprzeć finansowo budowę nowoczesnej łaźni miejskiej31. W 1921 roku Rada powołała Komitet do walki z Głodem Mieszkaniowym, którego głównym celem była koordynacja działań na terenie miasta oraz inicjatywa w zakresie budownictwa komunalnego. W dalszym ciągu kontynuowano prace związane z budową parku miejskiego i rozbudową elektrowni. Radni Żydzi prezentowali lojalny stosunek do Państwa Polskiego. Na nadzwyczajnym posiedzeniu Rady w dniu 5 lutego 1920 roku radni jednogłośnie przyjęli uchwałę: „W dniu wkroczenia Wojsk Polskich na wody Bałtyku zebrana na nadzwyczajnym posiedzeniu Rada Miejska w rozumieniu konieczności posiadania przez państwo polskie silnej floty, która jest podstawą istnienia narodów pod względem handlowym, przemysłowym i politycznym, uważając że do urzeczywistnienia tego potrzebne są wysiłki całego społeczeństwa postanawia: 1. Wyasygnować z kasy miejskiej na ten cel 20000 mk. 2. Wydać odezwę do mieszkańców miasta aby pośpieszyli ze składkami. 3. Wybrać komitet dla przeprowadzenia tej akcji.”32 Radny Peretz zgłosił wniosek, aby z tej okazji zorganizować uroczyste obcho- dy w mieście. Do komitetu, który zajął się zbieraniem funduszy weszli: burmistrz

30 APZ, AMZ, sygn. 69, Księga protokołów Rady Miejskiej 1921 – 1925, protokół z 2 kwietnia 1924 r., s. 87. 31 APZ, AMZ, sygn. 68, Księga protokołów Rady Miejskiej 1920 – 1921, protokół z 13 kwietnia 1921 r., s. 72. 32 Tamże, protokół z 5 lutego 1920 r., s. 21.

272 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym

E. Stodołkiewicz, P. Ciesielski, M. Jasiński, j. Dąbrowski i J. Margulies33. W czasie wojny z Rosją Radziecką na wniosek Mojżesza Epsztajna radni przystąpili do zadeklarowania sum na pożyczkę państwową w ogólnej sumie 50300 mk34. Rada funkcjonowała nieprzerwanie do 1925 roku i sami radni dążyli już do zakończenia jej kadencji. Rada drugiej kadencji została wybrana 30 maja 1926 roku. Do nowych wybo- rów środowiska żydowskie zgłosiły pięć list kandydatów: nr 3 Poalej–Syjon Pra- wica Zjednoczona z Cejrej – Syjon, nr 4 Klasowych Związków Zawodowych, nr 5 Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego w Polsce Bund, nr 11 Żydowska Bezpartyjna i nr 12 Żydowska Lista Demokratyczna. Polacy zgłosili trzy listy, były to: lista nr 2 Polskiej Partii Socjalistycznej, nr 7 Pracy Społecznej i nr 10 Jedności Chrześcijańskiej. W wyborach oddano 7805 ważnych głosów. Zwycięstwo odnieśli socjaliści, którzy ogółem otrzymali 2431 głosów, co dało im 8 mandatów. Na drugim miejscu uplasowała się Żydowska Lista Demokratyczna z wynikiem 1942 co dało jej 7 mandatów. Trzecie miejsce zajęła lista Jedności Chrześcijańskiej z wynikiem 1101 głosów. Dobry wynik odniosła lista Klasowych Związków Zawodowych, na którą głosowało 927 wyborców. Pozostałe listy cieszyły się mniejszym poparciem, lista nr 5 zdobyła 512 głosów, a lista nr 3 424 głosy. Najsłabszy wynik odnotowała lista Żydowska Bezpartyjna, zdobywając 139 głosów35. Na radnych z Żydowskiej Listy Demokratycznej zostali wybrani: Jonas Peretz, Eljasz Epsztajn, Hersz Chaim Gelibter, Henryk Cygielman, Szulim Tyszberg, Azriel Szeps, Mojżesz Goldsztejn, a z listy Klasowych Związków Zawodowych: Dawid Fi- dler, Icek Morer, Srul Zytcer. Z ramienia Poalej – Syjon Prawica Zjednoczona z Cejrej – Syjon do Rady wszedł Mojżesz Herman, a z BUND-u Rachmil Brondwajn. Z listy PPS –u radnymi zostali: Henryk Świątkowski, Antoni Sawicki, Ryszard Ostrowski, Piotr Bielecki, Jan Palka, Andrzej Kiełbiński, Antoni Dybziński, Stanisław Kardyga. Komitet Jedności Chrześcijańskiej reprezentowali: Stanisław Kowerski, Franciszek Nieć i Karol Pleskaczyński, a Komitet Pracy Społecznej Tomasz Czernicki36. Pod względem narodowościowym zarówno radni Polacy jak i radni Żydzi uzyskali po 12 mandatów. Oblicze polityczne nowej Rady było zdecydowanie socjalistyczne, socjaliści polscy i żydowscy razem zdobyli 13 mandatów. Burmistrzem został Hen- ryk Kosmalski, a po jego śmierci w 1929 roku Michał Nowacki. Z zachowanych źródeł wynika, że większość socjalistyczna w Radzie starała się konsekwentnie re- alizować swój lewicowy program. Różnice narodowościowe nie odgrywały już tak

33 Tamże, prot. z 11 lutego 1920 r., s. 24. 34 Tamże, prot. z 6 maja 1920 r., s. 49. 35 APZ, AMZ, sygn. 35, O wyborach do RM 1925 – 26, protokół GKW z dnia 30 maja 1926 r., k. 17. 36 Tamże, Obwieszczenie GKW z dnia 1czerwca 1926 r., k. 18.

273 Marta Halinowska wielkiego znaczenia, chociaż w czasie obrad dochodziło do utarczek słownych. Za najważniejsze sprawy Rada uznała między innymi: podniesienie stanu sanitarnego miasta poprzez zabrukowanie ulic i placów, systematyczne oczyszczanie i wywóz nieczystości, budowę piekarni mechanicznej, zwiększenie liczby pomieszczeń dla szkół powszechnych, zorganizowanie straży ogniowej, zapewnienie dożywiania dzieci w szkołach oraz bezpłatnych lekarstw dla najuboższych mieszkańców miasta. Program ten w dużym stopniu udało się zrealizować jednak kosztem stale rosnącego zadłużenia miasta. Dużym sukcesem było otwarcie, w 1928 roku Stacji Opieki nad Matką i Dzieckiem oraz oddanie do użytku łaźni miejskiej w 1929 roku37. W latach 1927 – 1930 udało się ukończyć dwa człony domu czynszowego przy ul. Lubelskie Przedmieście38. Radni Żydzi starali się szczególnie chronić interesy ludności żydowskiej np. przy omawianiu budżetu, gdy rozpatrywano możliwość wprowadzenia podatku od szyldów, radni żydowscy zaprotestowali, twierdząc że dotknie to przede wszystkim niezbyt zamożnych sklepikarzy i rzemieślników. Wobec upływu kadencji Rady Miejskiej nowe wybory wyznaczono na dzień 17 listopada 1929 roku. Do wyborów bardzo licznie przystąpiły ugrupowania ży- dowskie, które łącznie wystawiły sześć list kandydatów. Listy partyjne to: lista nr 3 Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej – Syjon Zjednoczonej z Cejrej – Syjon, lista nr 4 Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund i lista nr 5 Syjonistycznej Partii Pracy Hitachdut. Pozostałe listy to: nr 11 „Żydowska Lista Współpracy z Rządem” , nr 12 „Żydowska Lista Demokratyczna Pracy Gospodar- czej” oraz nr 13 „Lista Żydowska Nowomiejska Bezpartyjna Gospodarcza”. Ze strony polskiej zgłoszono pięć list. Polska Partia Socjalistyczna i Klasowe Związki Zawodowe wystawiły listę nr 2. Wyborcy chrześcijanie utworzyli „Chrześcijański Gospodarczy Komitet Wy- borczy” z nr 6, mieszkańcy przedmieść wystawili swoją listę pod nazwą „Lista Przedmieść” z nr 7, a „Komitet Pracy Gospodarczej” listę nr 8. Ostatnią polską listą była „Lista Kandydatów Zgrupowania Gospodarczego w Zamościu” z nr 14. W wyborach z 1929 roku ogólna liczba ważnie oddanych głosów wynosiła 7871. Najwięcej, 1640 głosów otrzymała lista PPS i Klasowych Związków Zawo- dowych, na drugim miejscu znalazła się lista zgłoszona przez Komitet Pracy Go- spodarczej, na którą głosowało 1624 wyborców. Powyżej tysiąca głosów otrzymały jeszcze dwie listy: Żydowska Lista Współpracy z Rządem, na którą głosowało 1091 mieszkańców oraz Lista Chrześcijańskiego Gospodarczego Komitetu Wyborczego, która otrzymała 1011 głosów. Lista Bundu zdobyła 702 głosy, a Żydowska Lista

37 APZ,AMZ, sygn. 217, Stacja Opieki nad Matka i Dzieckiem, k. 22, sygn. 600, W sprawie budowy łaźni 1921 –1932, k. 79. 38 APZ, AMZ, sygn. 598, O budowie miejskiego domu czynszowego 1927 – 1929, k. 12.

274 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym

Demokratyczna Pracy Gospodarczej 640. Pozostałe listy otrzymały poniżej 500 gło- sów39. Radni żydowscy łącznie zdobyli 9 mandatów. Z ramienia Żydowskiej Lista Współpracy z Rządem mandaty uzyskali: Sanel Garfinkiel, Icek – Szloma Wahl, Moszko – Judko Rajzfeld oraz Boruch Icek Manzys. Z Żydowskiej Listy Demokra- tycznej Pracy Gospodarczej radnymi zostali: Jonas Peretz i Eljasz Epsztein, a z listy Bundu Majer Szternfinkiel i Izaak vel Ignacy Cukierman. Poalej Syjon zjednoczona z Cejrej Syjon wprowadziły tylko jednego radnego, którym został Lejba vel Lewi Rozenman. Radni Polacy z listy PPS i Klasowych Związków Zawodowych to: Hen- ryk Świątkowski, Jan Wiltos, Franciszek Kazanecki, Jan Wojtyła, Jan Kusiak i Ju- lian Grechuta. Z listy Komitetu Pracy Gospodarczej do Rady weszli: Aleksander Morawski, Stanisław Iwasiuk, Leopold Badzian, Karol Czujkiewicz oraz Józef Ha- rasim. Wyborcy Chrześcijańskiego Gospodarczego Komitetu wprowadzili swoich trzech radnych: Stanisława Kowerskiego, Piotra Jabłońskiego i Hieronima Musza- ka, a mieszkańcy przedmieść Jana Gołębiowskiego40. W nowej Radzie ścierały się dwa nurty socjalistyczny i prorządowy. Nowym burmistrzem został wybrany Bolesław Bajankiewicz, a jego zastępcą Michał No- wacki41. Mimo utraty dominującej pozycji przez socjalistów, widoczna była współ- praca między radnymi z PPS, Bundu i Poale – Syjonu w sprawach dotyczących dobra ogółu np. konsekwentne dążenie do powołania komisji rewizyjnej celem zbadania szkodliwej dla miasta gospodarki elektrowni, zorganizowanie robót dla bezrobotnych i pomocy w okresie zimowym w formie wydawania artykułów pierwszej potrzeby oraz prowadzenia przez Magistrat taniej kuchni. Dla ubogich Żydów, którzy nie korzystali z tanich obiadów wydawano bezpłatnie chleb po 0,5 kg na oso- bę42. Wobec trudnej sytuacji gospodarczej związanej z ogólnoświatowym kryzysem, Rada musiała zwiększać wydatki na pomoc doraźną dla najuboższych oraz walkę z bezrobociem, co odbijało się niekorzystnie na finansach miasta. Dnia 29 listopada 1931 roku mimo różnicy zdań Rada przyjęła rezolucję po- tępiającą „antysemickie ekscesy studentów w Warszawie, Wilnie i Krakowie”. Uchwała ta jednak, jako polityczna została unieważniona pismem Wydziału Powia- towego z dnia 23 grudnia 1931 roku43. W 1932 roku, Rada na wniosek radnych

39 APZ, AMZ, sygn. 36, O wyborach do Rady Miejskiej 1929, obwieszczenie GKW z dnia 19 listopada 1929 r., k. 4. 40 Tamże, Skład Rady Miejskiej, k. 7. 41 APZ, AMZ, sygn. 70, Księga protokołów Rady Miejskiej 1929 – 1935, protokół z 7 grudnia 1929 r., s. 2. 42 Tamże, protokół z 6 grudnia 1930 r., s. 48. 43 Tamże, protokół z 29 listopada 1931 r., s. 103.

275 Marta Halinowska

PPS, Bundu i Poalej – Syjon w sprawie rządowego projektu ustawy samorządowej, wyraziła swój zdecydowany sprzeciw: „wobec tego, że wniesiony do Sejmu rządo- wy projekt nowej ustawy samorządowej przekreśla dotychczasowe prawa ludności do samorządu na rzecz ingerencji władz administracyjnych Rada Miasta Zamościa uznaje zgłoszone przez Związek Miast poprawki do powyższego projektu, zmierza- jące do utrzymania istoty samorządu za słuszne i zwraca się do władz ustawodaw- czych i rządowych by przy uchwalaniu przez Sejm nowej ustawy samorządowej uwzględnione zostały poprawki Związku Miast Polskich jako najzupełniej słuszne i oparte na przypisach konstytucji”44. Z powodu nieprawidłowości w gospodarce miejskiej Rada została rozwiązana, a na jej miejsce wojewoda lubelski Bolesław Świdziński decyzją z dnia 14 listopada 1932 roku ustanowił zarząd komisaryczny pod przewodnictwem Michała Wazow- skiego. Głównym powodem rozwiązania Rady Miejskiej i Zarządu był deficyt bu- dżetowy za okres 1930/31 i 1931/3245. Po 2 letnim okresie rządów komisarycznych, kolejne wybory do Rady Miej- skiej odbyły się 27 maja 1934 roku. Miasto podzielono na pięć okręgów wyborczych, w których w sumie zarejestrowano sześć list kandydatów: Bezpartyjnego Bloku Pracy Gospodarczej, Ogólno – Żydowskiego Bloku Gospodarczego, Żydow- skiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej – Syjon, Bloku Robotniczo – Chłop- skiego, Żydowskiej Listy Prorządowej oraz Okręgowego Związku Niezależnych Rzemieślników. Najwięcej 3766 głosów otrzymali kandydaci z listy Bezpartyjne- go Bloku Pracy Gospodarczej. Spośród list żydowskich Ogólno – Żydowski Blok Gospodarczy zdobył 1110 głosów, Poalej – Syjon 347 głosów, a Żydowska Lista Prorządowa 334 głosy46. Do Rady Miasta jako przedstawiciele społeczności żydow- skiej weszli: Mordko Josef Kronfeld, Boruch Icek Manzys, Moszko Rajsfeld, Azry- el Szeps, Majer Szternfinkiel i Szulim Tyszberg. Radni Polacy to: Stanisław Abra- szewski, Stanisław Czerski, Agata Ciskówna, Wacław Dziuba, Stanisław Iwasiuk, Franciszek Kazanecki, Karol Kiełbiński, Włodzimierz Koba, Kamilla Kopcińska, Jan Marchwieński, Stefan Miler, Władysław Oleszek, Włodzimierz Sapiński, Wła- dysław Słupecki, Marian Suchański, Stanisław Syta oraz Mieczysław Szymański47. Pod względem politycznym nowa Rada była całkowicie prorządowa, lewicę reprezentowały zaledwie trzy osoby – Franciszek Kazanecki i Włodzimierz Sapiński z PPS-u oraz Majer Szternfinkiel z Bundu. Pod względem narodowościowym domi- nowali radni Polacy, gdyż Żydzi uzyskali tylko 6 mandatów. Radni narodowości ży-

44 Tamże, protokół z 3 lutego 1932 r., s. 123. 45 APZ, AMZ, sygn. 457, Wyciąg z protokołu Rady Przybocznej z dnia 7 kwietnia 1934 r., k. 96. 46 APZ, AMZ, sygn.38,Wybory do RM 1934, k.16 – 17. 47 Tamże, Skład Rady Miejskiej z 27 maja 1934 r., k. 21 – 22.

276 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym dowskiej legitymowali się wykształceniem domowym i elementarnym. Większość z nich zajmowała się kupiectwem, a tylko jeden był rzemieślnikiem. Radni, akceptu- jąc działalność Michała Wazowskiego na stanowisku kierownika zarządu miejskiego w latach 1932 – 34, wybrali go na stanowisko burmistrza. Zastępcą burmistrza został Michał Nowacki48. Tendencje prorządowe oraz różnice narodowościowe szczególnie ostro zary- sowały się wokół sprawy nadania honorowego obywatelstwa gen. Brunonowi Ol- brychtowi. Z wnioskiem takim wystąpił Magistrat na posiedzeniu Rady Miejskiej w dniu 18 maja 1938 roku, co wywołało sprzeciw Majera Szternfinkiela. W swoim wystąpieniu stwierdził, że generał w czasie krótkiego pobytu w Zamościu dał się poznać jako antysemita, wprowadzając np. zakaz wjazdu dorożkom żydowskim na teren koszar. W odpowiedzi jeden z radnych zarzucił Szternfinkielowi, że nie będąc Polakiem nie może zrozumieć zasług generała dla społeczeństwa polskiego i nie powinien się wypowiadać. Wniosek o nadanie honorowego obywatelstwa przegło- sowano zdecydowaną większością, przy jednym głosie sprzeciwu M. Szternfinkie- la i jednym wstrzymującym się A. Szepsa. Sprawa na skutek interwencji starosty zamojskiego zakończyła się wszczęciem dochodzenia na podstawie art. 36 ustawy samorządowej z 1933 roku. Artykuł ten stanowił, że Rada Miejska może wykluczyć radnego ze swego grona za czyn hańbiący większością 2/3 głosów, w obecności co najmniej 2/3 ustawowej liczby członków, na wniosek powołanej przez siebie komisji.49 Komisja, w składzie; K. Kopcińska, M. Suchański i wiceburmistrz M. Nowacki stwierdziła, że nadanie honorowego obywatelstwa ze względu na swoją doniosłość nie powinno podlegać dyskusji w chwili zgłoszenia, a tym bardziej krytyce. Wo- bec tego komisja uznała wystąpienie Szterfinkiela za „hańbiące poczucie godności narodowej (...) oraz obraźliwe w stosunku do generała” i wnioskowała o wykluczenie go z grona Rady Miejskiej. W tajnym głosowaniu za wnioskiem komisji wypo- wiedziało się 12 osób, a przeciw 7, ale w związku z tym, że sam zainteresowany uczestniczył w głosowaniu powtórzono je na kolejnym posiedzeniu. W ponownym głosowaniu za wykluczeniem radnego opowiedziało się 19 osób, przy 3 głosach sprzeciwu co pozwoliło zakończyć sprawę i pozbawić M. Szternfinkiela mandatu50. Wypowiedzi radnych często zawierały treści nieprzychylne dla ludności pochodzenia żydowskiego, ale pozostawały bez komentarza ze strony radnych Żydów, którzy stali się prawie niezauważalni.

48 APZ,AMZ, sygn. 70, Protokół z 11 września 1934 r., s. 130. 49 Ustawa z dnia 23 marca 1933 r. o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego, Dz.U. z 1933 r., Nr 35, poz. 294. 50 APZ, AMZ, sygn. 71, Księga protokołów 1936 – 1 939, protokół z 18 czerwca 1938 r., s. 67, protokół z 31czerwca 1938 r., s.70, protokół z 28 grudnia 1938 r., s. 93, protokół z 3 stycznia 1939 r., s. 95.

277 Marta Halinowska

Ostatnie wybory samorządowe przed wybuchem II wojny światowej odbyły się 21 maja 1939 roku. Miasto podzielono na 6 okręgów wyborczych, w których zgła- szano osobne listy kandydatów. Ogółem zatwierdzono 19 list. We wszystkich okrę- gach lista nr 1 była listą prorządową, pozostałe to: lista „PPS i Klasowych Związków Zawodowych”, „Gospodarcza Lista Bezpartyjna”, lista „Ogólnego Żydowskiego Związku Robotniczego Bund w Polsce i Klasowych Związków Zawodowych”, lista „Żydowskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej Poalej – Syjon Zjednoczonej z C.S.P. Hitachduth Klasowych Związków Zawodowych” oraz lista „Kandydatów Związku Zawodowego Majstrów Żydów w Zamościu”51. Prawo głosowania posiadało 14053 osoby. Pod względem narodowościowym większe zaangażowanie wykazali Żydzi, których głosowało 3453 co stanowi 69,1% w stosunku do ogólnej liczby głosujących. Mimo to, w nowo wybranej Radzie po względem narodowościowym przeważali Polacy – 18 osób, natomiast Żydzi otrzymali tylko 6 mandatów. Skład osobowy, ostatniej w okresie międzywojennym Rady Miasta przedstawiał się następująco: Marian Suchański, Teofil Głażewski, Paweł Skowyra, Karol Kiełbiński, Helena Trębaczewska, Paweł Klimkiewicz, Jan Go- łębiowski, Jan Rappa, Marcin Chromiak, Kamilla Kopcińska, Jan Marchwieński, Władysław Lorenz, Hilary Schechr, Feliks Orłowski, Władysław Winiarski, Win- centy Służewski, Marianna Kurdyka, Eugenia Romaszko oraz Szyja Herszhorn, Abram Mordko Feldsztajn, Moszko Szlam, Jakub Lewin, Gerszon Orbuch, Wolf Goldberg52. Obraz polityczny Rady wykazywał nieznaczną przewagę partii lewicowych: PPS zdobyła 8 mandatów, Bund – 5 mandatów, Poalej - Syjon – 1 mandat. Ugrupowania prawicowe zdobyły razem 9 mandatów, z tego OZN – 7, a SN – 2. Je- den z członków Rady pozostawał bezpartyjny. Radni Żydzi wykazali wykształcenie domowe: byli to subiekt handlowy, handlarz, księgarz, urzędnik, malarz i krawiec. W okresie międzywojennym, również w składzie osobowym Magistratu zawsze znajdował się ławnik pochodzenia żydowskiego. Przez 13 lat od 1919 do 1932 roku ławnikiem był Mojżesz Epsztajn, prezes Związku Kupców Żydowskich. Po wyborach z 1926 roku ławnikiem został także Rachmil Brondwajn, a po wyborach z 1929 roku Szloma Wahl. W 1930 roku w skład Zarządu wszedł dodatkowo Boruch Manzys. W okresie rządów komisarycznych w składzie 8 osobowej Rady Przybocz- nej zasiadali: dr Cynberg Mojżesz, Icek Goldgraber oraz Moszko Rajsfeld. W latach 1934 – 1939 w skład Zarządu wchodził Bencjan Lubliner, właściciel dużego składu materiałów i futer, znany w mieście społecznik i filantrop.

51 APZ, AMZ, sygn.39, Wybory do Rady Miejskiej 1939 r., k. 12. 52 Tamże, Skład Rady Miejskiej z 21 maja 1939 r., k. 14 – 15.

278 Żydowscy radni miasta Zamościa w okresie międyzwojennym

4. Uwagi końcowe Podsumowując, należy podkreślić, że analiza akt miasta nie dostarcza pełne- go obrazu funkcjonowania Żydów i Polaków w mieście. Na podstawie dostępnego materiału źródłowego można stwierdzić, że radni wszystkich kadencji, niezależnie od narodowości i przynależności politycznej podejmowali zgodne wysiłki na rzecz rozwoju miasta i poprawy warunków życia jego mieszkańców. Wiele inicjatyw jak budowa elektrowni miejskiej, założenie parku miejskiego, rozwój sieci ulicznej, budowa domu czynszowego było realizowanych ponad podziałami politycznymi i narodowościowymi. Władze miasta starały się rozwiązywać problemy społecz- ne organizując pomoc dla ubogich Polaków i Żydów poprzez roboty publiczne dla bezrobotnych, akcje zapomogowe, dożywianie dzieci w szkołach i przedszkolach oraz wspieranie instytucji charytatywnych. Z drugiej strony, można postawić tezę, że sytuacja w gminie wyznaniowej ograniczała skuteczność radnych żydowskich, ponieważ konflikt wewnętrzny często przekładał się na płaszczyznę samorządową.

Bibliografia: • Bund. 100 lat historii 1897–1997, red. F. Tycha, J. Hensel, Warszawa 2000. • Bronsztejn S., Ludność żydowska w Polsce w okresie międzywojennym: studium statystyczne, Wrocław – Warszawa – Kraków 1963. • Cała A., Węgrzynek H., Zalewska G., Historia i kultura Żydów polskich. Słow- nik, Warszawa 2000. • Haumann H., Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000. • Jaworski W., Struktura i wpływy syjonistycznych organizacji politycznych w Polsce w latach 1918–1939, Warszawa 1996. • Kopciowski A., Zagłada Żydów w Zamościu, Lublin 2005. • Łętocha B., Głowicka Z., Jabłońska I., Żydowski Zamość na afiszach wydanych w II Rzeczypospolitej, Warszawa 2014. • Mendelsohn E., Żydzi Europy Środkowo – Wschodniej w okresie międzywo- jennym, Warszawa 1992. • Modras R., Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach 1933–1939, Kraków 2004. • Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. J. Tomaszew- ski, Warszawa 1993. • Pamięć, Historia Żydów Polskich przed, w czasie i po Zagładzie, red. F. Tych, Warszawa 2008. • Polonsky A., Dzieje Żydów w Polsce i Rosji, Warszawa 2014.

279 Marta Halinowska

• Polski słownik judaistyczny. Dzieje kultura religia ludzie, t. 1–2, oprac. Z. Bo- rzymińska i R. Żebrowski, Warszawa 2003. • Rudnicki S., Żydzi w Parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa 2003. • Studia z dziejów Żydów w Polsce. Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, red. Z. Borzymińska, t.1-2, Warszawa 1995. • Szuchta R., Tysiąc lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki, Warszawa 2015. • Tenczynowa K., Powiat zamojski w liczbach, Warszawa 1920. • Unterman A., Żydzi. Wiara i życie, Łódź 1989. • Zieliński K., Stosunki polsko – żydowskie na ziemiach Królestwa Polskiego w czasie pierwszej wojny światowej, Lublin 2005. • Żbikowski A., Żydzi, Wrocław 1997. • Żebrowski R., Borzymińska Z., PO-LIN. Kultura Żydów polskich w XX wieku (zarys), Warszawa 1993. • Żydzi w Polsce. Leksykon – dzieje i kultura, red. J. Tomaszewski i A. Żbikow- ski, War-szawa 2001. • Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświato- wa i kulturalna, red. I. Schipper, A. Tartakower, A. Hafftka, t. 1–2, Warszawa 1932–1936. • Żyndul J., Zajścia antyżydowskie w Polsce w latach 1935–1937, Warszawa 1994.

280 II. RECENZJE II. Book review

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Monika Lejb-Buryś UMCS w Lublinie [email protected]

Bartosz Maciej Koziński, Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie w latach 1939–1947, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, Warszawa 2016, ss. 297. 30 września 1939 roku, po klęsce kampanii wrześniowej, w Paryżu został utworzony Rząd Rzeczpospolitej na Uchodźstwie. Na mocy konstytucji z 1935 roku oraz w oparciu o tak zwaną umowę grudniową Ignacy Mościcki, korzystając z prawa jakie mu dawały, wyznaczył swojego następcę. Początkowo został nim ambasador RP w Rzymie – gen. Bolesław Wieniawa-Długoszowski, jednak po sprzeciwie rządu francuskiego na prezydenta został mianowany Władysław Raczkiewicz. Na stanowisko premiera i ministra spraw wojskowych został powołany generał Wła- dysław Sikorski, zaś wicepremierem został Stanisław Stroński, który pełnił także stanowisko ministra informacji i dokumentacji. Ministrem spraw zagranicznych zo- stał August Zaleski, ministrem pracy –Jan Stańczyk, ministrem skarbu – Adam Koc, zastąpiony później przez Henryka Strasburgera. Rząd Rzeczpospolitej na Uchodźstwie był odpowiedzialny za prowadzenie polityki międzynarodowej oraz zarządzanie polskim podziemiem, podejmował także próby tworzenia polskich sił zbrojnych na Zachodzie. Po kapitulacji Francji w czerwcu 1940 roku przeniósł swą siedzibę do Londynu. Do jednych z najważ- niejszych jego zadań należało prowadzenie polityki etnicznej wobec mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce, formułowanie założeń i koncepcji politycznych szczegółowo odnoszących się do każdej z mniejszości. W 1945 r. rząd Tomasza Arciszewskiego odrzucił postanowienia konferencji jałtańskiej i zdecydował się na kontynuowanie działania na emigracji. Jednak już dwa miesiące po zakończeniu wojny przestały uznawać go Stany Zjednoczone oraz Wielka Brytania. Od tego momentu znaczenie Rządu na arenie międzynarodowej spadało, a gdy kolejne państwa decydowały się na wycofywanie poparcia, jego rola zmniejszyła się na tyle, iż była jedynie symboliczna. Głównym jego celem stała się walka o odzyskanie niepodle- głości i powrót do Polski w granicach sprzed września 1939 roku.

283 Monika Lejb-Buryś

Monografia autorstwa Bartosza Macieja Kozińskiego jest publikacją ściśle od- noszącą się polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie. Stara się on uporządkować wiedzę na temat uwarunkowań polskiej polityki etnicznej po 1939 roku oraz poprzez dogłębną analizę tematu uzupełnić lukę w literaturze, w której do tej pory temat polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie stanowił jedynie wątek poboczny. Autor stara się przedstawić i zanalizować zagadnienia stosunku i programów Rządu RP wobec mniejszości narodowych w Polsce od 1939 do 1947 roku, relacje pomiędzy poszcze- gólnymi środowiskami politycznymi na emigracji, oraz zasadnicze założenia polityki etnicznej i koncepcje polityczne wobec poszczególnych mniejszości narodowych. Monografia składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów, zakończenia, wykazu źródeł, podsumowania w języku angielskim i francuskim oraz spisu tabel, rysunków i schematów. I tak we wstępie Autor omawia zakres chronologiczny badań prezentowanych w pracy, gdzie za początkową cezurę czasową przyjmuje rok 1939 kiedy to po prze- granej kampanii wrześniowej utworzony został we Francji Rząd RP na Uchodź- stwie. Za cezurę końcową Autor przyjął rok 1947 w którym miały miejsce pierwsze wybory do Sejmu Ustawodawczego. Ponadto we wstępie Autor przedstawia stan badań, omawia metody i techniki badawcze którymi się posługiwał oraz stawia liczne interesujące pytania i hipotezy badawcze. Główne pytania badawcze zostały sformułowane następująco: – jakie koncepcje polityki etnicznej formułowano w ramach Rządu RP na Uchodźstwie w latach 1939- 1947; – w jakim stopniu koncepcje te nawiązywały do założeń przedwojennej polityki etnicznej (kontynuowały założenia), w jakim zaś stopniu je rewidowały i usta- nawiały nowe paradygmaty; – w jakim zakresie były to koncepcje wykluczające się a w jakim zbieżne co do celów i metod; – jakie determinanty w istotnym zakresie warunkowały powstawanie koncepcji polityki etnicznej; – w jakiej mierze z koncepcji polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie czer- pały doświadczenie komunistyczne władze powojennej Polski. Główne hipotezy badawcze Autor sformułował następująco: – w ramach Rządu RP na Uchodźstwie postulowano z jednej strony kontynuowanie przedwojennej polityki etnicznej z nieznacznymi korektami, z drugiej za- lecano jej gruntowną reorientację. Obydwa nurty odegrały istotną rolę w dyskusji o kształcie polskiej polityki etnicznej, która miała by być w praktyce realizowana po zakończeniu wojny/ tu należy dodać, że ta hipoteza została w badaniach potwierdzona/;

284 Bartosz Maciej Koziński, Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie...

– władze komunistyczne w powojennej Polsce, prowadząc politykę etniczną, ko- rzystały z doświadczeń i ustaleń stronnictw politycznych tworzących Rząd RP na Uchodźstwie / ta hipoteza nie została potwierdzona w przeprowadzonych analizach/. Powyższym pytaniom i hipotezom badawczym zostały podporządkowane opisy i analizy w kolejnych fragmentach pracy. I tak rozdział pierwszy, zatytułowany Polityka etniczna w ujęciu teoretycznym, przedstawia szczegółowo zagadnienia nie- zbędne do wprowadzenia czytelnika w tematykę polityki etnicznej, wyjaśnia takie pojęcia jak: polityka etniczna, etniczność, grupa etniczna, tożsamość etniczna, zachowanie etniczne (etniczne wskaźniki), charakter etniczny (osobowość kulturowa), etniczność jako grupa etniczna, etniczność jako identyfikacja etniczna, etniczność jako ruch społeczny, etniczność jako rodzaj więzi społecznej (teoria prymordiali- styczna), polityzacja etniczności, etnicyzacja polityki oraz mniejszość narodowa. W tym rozdziale zostały także przedstawione dwa wymiary uzasadnienia polityki etnicznej państwa: pokojowy – wdrożenie podstaw do współpracy narodu domi- nującego z mniejszościami narodowymi i etnicznymi, oraz konfliktowy – działal- ność państwa wobec mniejszości motywowana chęcią zakończenia konfliktu lub przeciwnie – całkowite wykluczenie mniejszości z życia obywatelskiego państwa. Autor omawia tu także podmioty polityki etnicznej – decydentów, realizatorów, ad- resatów oraz modele, metody polityki etnicznej – przedstawiając między innymi własne opracowanie polityk wybranych państw wobec mniejszości, oraz modelowe uwarunkowania polityki etnicznej. Rozdział drugi nosi tytuł Uwarunkowania polityki etnicznej władz polskich w latach 1939-1947. Główny nacisk został tu położony na prezentację stanowiska sprawujących rządy od 1926 roku piłsudczyków, którzy stworzyli dwie koncepcje rozwiązania spraw narodowościowych: konsolidację państwową oraz konsolidację narodowościową oraz endeków, którzy kładli nacisk na prymat narodu polskiego i koncepcje asymilacji. Autor w tym rozdziale drugim scharakteryzował uwarunkowania historyczne, polityczne, etniczne, demograficzne, prawne oraz geopolityczne. Kolejny rozdział pt. Podmioty tworzące politykę etniczną w latach 1939-1947 jest charakterystyką instytucji, których głównym zadaniem było planowanie a także realizacja polityki etnicznej. Jednym z omawianych podmiotów był Rząd RP na Uchodźctwie – tu Autor skupił się na przedstawieniu jego historii, struktury, prawnych podstaw funkcjonowania, a także polityki międzynarodowej. Kolejnym pod- miotem było Polskie Państwo Podziemne o strukturze opartej na dwóch niezależ- nych od siebie pionach – cywilnym i wojskowym. Rozdział czwarty pt. Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie wobec mniejszości ukraińskiej poświęcony jest mniejszości ukraińskiej która była

285 Monika Lejb-Buryś ważnym elementem polityki etnicznej prowadzonej przez rząd. Jak pisze Autor zasadnicze założenia polityki wobec tej mniejszości opierały się na takich m.in. za- łożeniach, iż sprawa ukraińska w ZSRR oraz problem tejże mniejszości w Polsce są odrębnymi od siebie problemami. Za punkt ciężkości kwestii ukraińskiej uznano ZSRR, ponieważ podejmowane przez Ukraińców próby uzyskania niezależno- ści mogą stanowić przyczynę konfliktu ze Związkiem Radzieckim. Pomimo różnic partyjnych Rząd stał jednolicie na gruncie integralnością ziem II RP. W tym rozdziale poruszany został także problem koncepcji politycznych wobec mniejszości ukraińskiej, w tym podejmowanie przez rząd polski prób porozumienia ze stroną ukraińską w celu stworzenia szerszego wsparcia w walce z okupantami niemieckim i rosyjskim. Rozdział piąty pt. Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie wobec mniejszości niemieckiej i Mazurów podnosi kwestie zasadniczych założeń polityki etnicznej wobec tytułowych grup. Koncepcje te, w stosunku do ludności niemieckiej, obejmowały dwa wymiary – aspekt powojennej granicy polsko-niemieckiej oraz sytuacji mniejszości niemieckiej po zakończeniu wojny. Ważnym problemem poruszanym w monografii są też działania rządu RP na Uchodźctwie wobec Mazurów, w tym zasadniczych założeń polityki etnicznej oraz koncepcji politycznych odnośnie tej grupy. W rozdziale szóstym, zatytułowanym Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na uchodźstwie wobec pozostałych mniejszości narodowych, Autor przedstawia zasadnicze założenia polityki etnicznej oraz koncepcje polityczne wobec mniejszości żydowskiej, białoruskiej i litewskiej. Stwierdza, że w działaniach wobec mniejszości żydowskiej swoją wagę miały przedsięwzięcia nakierowane na ratowanie pozosta- łych przy życiu Żydów oraz wspieranie środowisk żydowskich i informowanie świa- ta o zbrodniach niemieckich (i ich sojuszników) na Żydach. W kwestii mniejszości białoruskiej bazowano na poglądzie o niskim poziomie ich świadomości narodowej, zaś w kontekście ludności litewskiej postulaty rządu ujmowane były przez pryzmat litewskiej państwowości. W tym ostatnim względzie za kluczowy dokument traktu- jący o mniejszości litewskiej przyjmowano opracowane w 1941 roku Memorandum w sprawie Litwy określające cele i program polityki wobec mniejszości litewskiej. O wartości recenzowanej monografii w dużej mierze przesądza jej bogata baza źródłowa. Autor wykorzystał źródła archiwalne ze zbiorów między innymi Archi- wum Akt Nowych, Archiwum Państwowego Obwodu Lwowskiego, Archiwum Zakładu Historii Ruchu Ludowego, Instytutu Józefa Piłsudskiego w Londynie, In- stytutu Józefa Piłsudskiego w Ameryce, Instytutu Polskiego i Muzeum im. Gen. Sikorskiego w Londynie, Narodowego Archiwum Republiki Białoruś, Studium Pol- ski Podziemnej w Londynie. W szerokim zakresie Autor sięgnął po ustawy i kon-

286 Bartosz Maciej Koziński, Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie... wencje. Swoje rozważania oparł również o prasę, dokumenty opublikowane, statystyki, dzienniki, wspomnienia, monografie, podręczniki, prace zbiorowe, artykuły naukowe i popularnonaukowe, wystąpienia konferencyjne i materiały internetowe. Wartość monografii podnoszą dodatkowo zawarte w pracy 25 tabele oraz rysunki i schematy. Nie ulega wątpliwości, iż monografia autorstwa Bartosza Macieja Kozińskie- go pt. Koncepcje polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie w latach 1939-1947 jest wartą i godną polecenia publikacją, między innymi z uwagi na fakt jej wartości naukowej, dokładne i oparte na analizie badania oraz trafnie sformułowane wnioski. Monografia ta jest pierwszą pracą naukową w Polsce, która tak obszernie traktuje o zasadniczych aspektach polityki etnicznej Rządu RP na Uchodźstwie. Wyróżnia ją dobry poziom merytoryczny, ujęcie i kompletność podnoszonych w pracy zagad- nień. Wszystko to sprawia, iż po ten ciekawy tom winni sięgnąć wszyscy interesu- jący się zagadnieniami etnicznymi, w tym polityką etniczną oraz mniejszościami narodowymi i etnicznymi

287

III. KRONIKA III. Chronicle

Facta Simonidis, 2017 nr 1 (10)

Jakub Wołyniec UMCS w Lublinie [email protected]

Międzynarodowa konferencja „Konstrukcje i dekonstrukcje państwowości w stosunkach międzynarodowych”, Lublin, 28–29 listopada 2016 r. W dniach 28–29 listopada 2016 roku odbyła się w Lublinie międzynarodowa konferencja naukowa pt. „Konstrukcje i dekonstrukcje państwowości w stosunkach międzynarodowych” (Constructions and Deconstructions of Statehood in Interna- tional Relations). Organizatorami konferencji był Zakład Stosunków Międzynaro- dowych Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Lubelski Oddział Pol- skiego Towarzystwa Studiów Międzynarodowych oraz Lubelski Oddział Polskiej Akademii Nauk (Komisja Politologii i Stosunków Międzynarodowych). Referenci i uczestnicy dyskusji reprezentowali wiodące ośrodki naukowe w Polsce, a także i ośrodki zagraniczne. Zaprezentowano 27 referatów nad którymi następnie odbyły się wnikliwe dyskusje, ujawniające nierzadko konieczność dalszego, pogłębionego studiowania problemu państwowości w stosunkach międzynaro- dowych. Językami konferencji były język polski i angielski. Konferencja składała się z sesji plenarnej, projekcji filmowej, wykładu specjalnego oraz aż pięciu paneli zatytułowanych kolejno: Teoretyczne ujęcia państwowości, Dylematy siły i zakresu państwa, Atrybuty państwowości w procesie ewolucji, Państwowość pozaeuropejska, Państwo w systemie międzynarodowym. Zamiarem Organizatorów była integracja środowiska politologicznego wokół analizy fenomenu państwa – systemu politycznego oraz elementarnej kategorii opi- su i analizy stosunków międzynarodowych. Państwowość stanowi dynamiczną kon- strukcję społeczną o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym, która tworzy państwo – podstawową jednostkę geopolityczną współczesnego świata oraz głów- nego uczestnika stosunków międzynarodowych. Kategoria ta wymaga ciągłej analizy z uwagi na swoją polimorficzność, reinterpretacje (konstruktywizm) mieszcząc się w nurcie badań politologicznych i nad stosunkami międzynarodowymi. Organizatorom konferencji towarzyszyło pięć wstępnych założeń badawczych, które stały się przedmiotem dalszych i pogłębionych rozważań naukowych w trakcie dyskusji panelowych. Po pierwsze, państwo pozostaje formą organizacji społeczno-politycznej, która niezmiennie stanowi fundamentalny przedmiot badań i kluczową kategorię szeregu koncepcji teoretycznych, rozwijanych na gruncie nauk

291 Jakub Wołyniec politycznych, stosunków międzynarodowych i pokrewnych dyscyplin naukowych. Po drugie, państwowość ma stopniowalny charakter – obok rozwiniętych, „pełnych” państw, które stoją na straży praw i wolności oraz bezpieczeństwa swoich obywateli, występują państwa w różnym stopniu dysfunkcjonalne, które stanowią obecnie jeden z najważniejszych problemów społeczności międzynarodowej (rozmaite „pół -państwa”, „państwa niedokończone”, „quasi-państwa”, „państwa słabe”, „państwa upadłe”, „państwa pozornie silne”, „państwa zbójeckie” lub jeszcze inne podmioty z państwem w nazwie np. tzw. Państwo Islamskie). Po trzecie, współczesne procesy globalizacji, rewolucja teleinformatyczna oraz wzrost siły podmiotów niepań- stwowych wymuszają redefinicję klasycznych interpretacji państwowości, - zmie niając struktury i środowisko funkcjonowania państw, co niesie ze sobą poważne wyzwania i zagrożenia dla trwania poszczególnych organizacji terytorialnych oraz stabilności systemu międzynarodowego. Po czwarte, wskutek procesów internacjo- nalizacji i globalizacji procesy państwowotwórcze zyskują nowe bodźce, treści i kierunki; ostatnie kilkanaście lat pokazuje bowiem postępujące umiędzynaradawianie procesów budowania państwa (ang. state building), będących efektem różnie etykie- towanych interwencji militarnych – choć odwołują się one do wartości liberalizmu i rządów prawa, towarzyszą im dylematy natury moralnej, prawnej i politycznej. Po piąte wreszcie, w praktyce stosunków międzynarodowych oraz literaturze naukowej coraz częściej pojawiają się rozbieżne interpretacje pojęć pokrewnych państwowo- ści, np. suwerenności, prawa do samoobrony, prawomocności, czy prawa narodów do samostanowienia, które podważają integralność terytorialną państw poprzez od- wołanie się do zasad międzynarodowego humanitaryzmu (doktryna interwencji humanitarnej), kategorii rządów prawa (koncepcja „odpowiedzialności za ochronę”), czy też konieczności ochrony określonych interesów geopolitycznych lub geoeko- nomicznych (doktryna wojny prewencyjnej). Uroczystego otwarcia konferencji w budynku Wydziału Politologii UMCS, Pałacu Lubomirskich, dokonały Władze Dziekańskie Wydziału Politologii UMCS oraz Władze Lubelskiego Oddziału Polskiej Akademii Nauk. Sesję plenarną, którą moderował dr hab. Grzegorz Gil, rozpoczęło wystąpienie byłego szefa Biura Bez- pieczeństwa Narodowego prof. dra hab. Stanisława Kozieja pt. Państwo jako podmiot bezpieczeństwa: ciągłość i zmiana. Następnie głos zabrał prof. dr hab. Edward Haliżak z UW, który przedstawił proces konstrukcji i dekonstrukcji funkcji państwa z perspektywy międzynarodowej ekonomii politycznej. Jako ostatni przemawiał prof. dr hab. Marek Pietraś z UMCS z wystąpieniem pt. Państwo w późnowestfal- skim środowisku międzynarodowym. Po sesji plenarnej, w sali im. Z.J. Pietrasia, nastąpiła projekcja filmu „Najkrót- szy film o Lublinie” (Stanisław Magierski, 1937 r.) wraz z komentarzem mgr Joanny

292 Międzynarodowa konferencja „Konstrukcje i dekonstrukcje państwowości...

Zętar (Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”). Następnie odbył się wykład specjalny gościa z Australii, którym był Prof. Salvatore Babones (University of Sydney), pt. Sovereignty in the Millennial World-System. Pierwszy panel poświęcony teoretycznym ujęciom państwowości modero- wał dr Konrad Pawłowski, a dyskutantem był dr hab. Dariusz Kondrakiewicz. Dr Anna Skolimowska w referacie pt. Kategoria państwa w ujęciu konstruk- tywistycznego paradygmatu w nauce o stosunkach międzynarodowych zapre- zentowała tezę, iż konstruktywizm oferuje bardziej socjologiczne spojrzenie na fenomen państwa w stosunkach międzynarodowych, niż klasyczne ujęcia stosunków międzynarodowych. Dr Adam Danek w swoim wystąpieniu przed- stawił neoheglowską koncepcję państwa i jego roli w stosunkach międzynaro- dowych zaproponowaną przez Rogera Scrutona. W tej koncepcji państwo ma charakter osoby prawnej i zarazem podmiotu moralnego. Celem wystąpienia dr Magdaleny Kozub-Karkut pt. Suwerenne państwo – założenia teorii krytycznej i postmodernizmu było przedstawienie pojęcia „państwa” w ujęciu dwóch post- pozytywistycznych nurtów teoretycznych stosunków międzynarodowych: teorii krytycznej i postmodernizmu. Ostatnim występującym był mgr Mateusz Filary z referatem pt. W pułapce językowej ekonomii? Państwo w wybranych teoriach stosunków międzynarodowych. Moderatorem drugiego panelu dotyczącego dylematu siły i zakresu państwa był prof. dr hab. Marek Pietraś, a dyskutantem dr Konrad Pawłowski. Panel otwo- rzył referat dr. hab. Dariusza Kondrakiewicza pt. Konstrukcje nowych państw po zimnej wojnie. Próba analizy. W wystąpieniu pt. Neoimperialny ekspansjonizm Federacji Rosyjskiej na obszarze poradzieckim. Konflikt w Donbasie jako case study dekonstrukcji państwowości Ukrainy dr Marcin Orzechowski dokonał analizy sytuacji we wschodniej Ukrainie pod kątem działań podejmowanych przez Federację Rosyjską wspierających separatystów w Donieckiej oraz Ługańskiej Republikach Ludowych. Panel wieńczył referat pana Jarosława Snichowskiego pt. Konflikt zbrojny na Ukrainie. Perspektywa uczestnika ATO. Drugiego dnia konferencji obrady przeniosły się do Pałacu Czartoryskich, siedziby lubelskiego oddziału PAN oraz Lubelskiego Towarzystwa Naukowego. Trzeci panel konferencji dotyczył atrybutów państwowości w procesie ewolucji. Moderował go dr Konrad Pawłowski, a dyskutantem była dr hab. Beata Surmacz. Panel rozpoczął dr hab. Michał Łuszczuk wystąpieniem pt. Państwowość w dobie zmian klimatu i globalizacji – lekcje z „otwierającej się” Arktyki. Do perspektywy regionalnej nawiązywało wystąpienie dra hab. Ireneusza Topolskiego o sile militarnej państwa w XXI w. Natomiast dr Konrad Pawłowski przedstawił referat pt. Tradycyjne i nietradycyjne kryteria państwowości. W wystąpieniu pt. Rola grani-

293 Jakub Wołyniec cy państwa w porządkowaniu międzynarodowej przestrzeni terytorialnej dr Anna Moraczewska podjęła kwestie funkcjonowania granicy państwa w wymiarze teryto- rialnym, formalno-prawnym oraz instytucjonalnym. Głównym problemem referatu była próba odpowiedzi na pytanie czy dekonstrukcja państwa jest pochodną zmiany roli granic w systemie późnowestfalskim czy też granica nadal porządkuje prze- strzeń międzynarodową w oparciu o zasady Systemy Westfalskiego. Panel zakoń- czył referat dr Julity Rybczyńskiej pt. International human rights and the redefition of the concept of statehood. Państwowość pozaeuropejska była tematem przedostatniego, czwartego panelu, podczas którego moderatorem był prof. dr hab. Robert Kłosowicz, a dyskutantką prof. dr hab. Agata Ziętek. Prof. dr hab. Robert Kłosowicz w referacie pt. Spuści- zna kolonializmu w debacie o kondycji państw Afryki Subsaharyjskiej przedstawił argumenty badaczy w debacie dotyczącej ewentualnego wpływu epoki kolonialnej na dzisiejszą kondycję państw tego regionu. Dr Joanna Mormuł w referacie pt. Postkolonializm w refleksji nad państwami dysfunkcyjnymi Afryki Subsaharyjskiej dokonała analizy i oceny miejsca oraz stopnia przydatności teorii postkolonialnej w badaniach nad państwami dysfunkcyjnymi Afryki Subsaharyjskiej, z uwzględ- nieniem zmieniającego się miejsca Afryki w stosunkach międzynarodowych oraz głosów krytyki afrykańskich badaczy. Do Bliskiego Wschodu nawiązywała druga część panelu rozpoczynająca się wystąpieniem dr Kingi Smoleń pt. Specyfika Pań- stwa Islamskiego. Dr Bartosz Bojarczyk przedstawił wyzwania dla modelu państwa narodowego w regionie Bliskiego Wschodu na przykładzie Iraku i Syrii. Mgr Mar- cin Krzyżanowski poprzedził odpowiedź na postawione w swoim referacie pytanie Afgańska państwowość – przejściowe zaburzenia, czy klęska międzynarodowej koncepcji? przedstawieniem zarysu sytuacji socjopolitycznej Afganistanu w 2001 r., opisem głównych założeń „state building” w tym państwie oraz zestawieniem najważniejszych przeszkód w rozwoju i trwaniu Islamskiej Republiki Afganistanu. Ostatni panel dotyczący państwa w systemie międzynarodowym moderował dr Marcin Kosienkowski, a dyskutantem był dr Grzegorz Gil. Dr Liliana Węgrzyn -Odzioba zgłosiła referat pt. Rola kultury w procesach integracji europejskiej. W swoim wystąpieniu pt. Społeczność międzynarodowa wobec quasi-państw dr Mar- cin Kosienkowski wskazywał na badania pokazujące, że współpraca społeczności międzynarodowej z quasi-państwami jest intensywniejsza i ma szerszy zakres niż powszechnie sądzono. Referat Eufemizmy współczesnej państwowości – państwo kruche (fragile) zaprezentowany przez dra Grzegorza Gila poruszał kwestie państw upadających zahaczając o obszary onomastyki i semantyki. Również główna oś wystąpienia pt. Komu potrzebne są państwa upadające?, którego autorem był mgr Michał Harkot, oparta została na scharakteryzowaniu współczesnych beneficjentów,

294 Międzynarodowa konferencja „Konstrukcje i dekonstrukcje państwowości... czerpiących największe korzyści w kontekście istnienia państw upadających. Re- ferat pt. Perspektywa niepodległości Szkocji post-Brexit, którego autorem był mgr Jakub Wołyniec, zaprezentował perspektywy dla niepodległości Szkocji nakreślone na podstawie retoryki czołowych polityków, wypowiedzi niezależnych ekspertów i think-tanków oraz odczuć społeczeństwa w kontekście niedawnej decyzji o Brexi- cie. Referat stanowił również próbę odpowiedzi na pytanie czy i w jakich warunkach Szkocja może znów stać się niepodległym państwem i z jakimi wyzwaniami będą się musieli zmierzyć Szkoci w przypadku ewentualnego powrotu Szkocji jako w pełni niezależnego podmiotu geopolitycznego w Europie. Ostatnim referującym był mgr Jakub Florczyk z referatem pt. Transnarodowe organizacje społeczeństwa obywatelskiego przejawem dekompozycji państwowości, po którym nastąpiło oficjalne podsumowanie konferencji w sali seminaryjnej Pałacu Czartoryskich. Wielość referatów (wszystkich nie sposób jest tu szczegółowo omówić), a tak- że poziom toczonych w trakcie obrad dyskusji, pozwala mieć nadzieję, że zakładany cel, tj. rozwój badań interdyscyplinarnych nad zjawiskiem państwowości we współ- czesnym środowisku międzynarodowym, jaki patronował Organizatorom konferencji został zrealizowany. W toku dyskusji potwierdzono, że państwowość obejmuje zespół kryteriów materialnych i prawnomiędzynarodowych, których występowanie jest koniecznym elementem istnienia i funkcjonowania państw. Staje się ona jedno- cześnie coraz bardziej stopniowalnym zjawiskiem, o czym przekonuje funkcjonowanie fenomenów w rodzaju quasi-państw, czy też tzw. Państwa Islamskiego, które były przedmiotem odrębnych wystąpień podczas przedmiotowej konferencji. Po- kłosiem konferencji będzie opublikowanie wybranych artykułów na temat państwo- wości w formie odrębnego, tematycznego numeru „TEKI KOMISJI POLITOLOGII I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH”.

295

‘FACTA SIMONIDIS’ Zasady przygotowywania tekstów 1. Redakcja przyjmuje wyłącznie materiały nigdzie wcześniej nieopublikowane ani niezgłoszone do wydania w innych pismach lub wydawnictwach. 2. Do pracy należy dołączyć oświadczenie, że autor (autorzy) gwarantuje, że jest ona dziełem samodzielnym i oryginalnym, nie była wcześniej publikowana w jakiejkolwiek formie i że uzyskał on (oni) konieczne zgody na wszelkie cyto- wania z innych źródeł. 3. Autor (lub autorzy) zapewnia, że praca nie narusza praw autorskich innych osób, nie zawiera oszczerstw, nie narusza praw do znaków towarowych, tajem- nic handlowych, promocyjnych lub prywatności, lub innych spraw podlegają- cych zaskarżeniu. 4. Autor (lub autorzy) wyraża zgodę na opublikowanie pracy w Internecie. 5. Honorowane są oświadczenia pisemne lub składane pocztą internetową. 6. Wszelkie wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą demaskowane, włącznie z powiadomieniem odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniają- ce autorów, towarzystwa naukowe, stowarzyszenia edytorów naukowych itp.) 7. Redakcja dokumentuje wszelkie przejawy nierzetelności naukowej, zwłaszcza łamania i naruszania zasad etyki obowiązujących w nauce. 8. Teksty do druku powinny być przygotowane w języku polskim lub obcym a ich tytuły w języku właściwym dla artykułu oraz angielskim. 9. „Streszczenie” w języku polskim i „Summary” w angielskim powinny zawierać do 100 słów i odnosić się do celu, założeń, wyników badań, konkluzji. 10. „Słowa kluczowe” w języku polskim i „Keywords” w angielskim powinny od- dawać istotę rozważań i odpowiadać kategoriom przyjętym w danym obszarze badawczym /od 3 do 8/. 11. Informacja o autorze /w j. polskim i angielskim/ powinna zawierać następujące dane: stopień lub tytuł naukowy, imię i nazwisko, miejsce pracy oraz adres e-mail. 12. Teksty, przygotowane w programie WORD i TeX, czcionka 12 New Times Roman, 1,5 odstępu między wierszami, powinny być przesyłane Redakcji pocztą elektro- niczną. Redakcja zastrzega sobie możliwość wprowadzania zmian w tekstach. 13. Teksty artykułów w czasopismach z zasady powinny być podzielone na nume- rowane części zaopatrzone w tytuły. 14. W czasopismach teksty artykułów, łącznie z przypisami, nie powinien przekra- czać 22 stron znormalizowanych, artykuł recenzyjny 8 stron znormalizowanych a sprawozdanie naukowe 6 stron znormalizowanych. Redakcja zastrzega sobie prawo dokonania skrótów. 15. Wyróżnienia w tekście należy zaznaczać drukiem rozstrzelonym. 16. Każda tabela, rysunek, wykres powinny mieć kolejną numerację, tytuł własny oraz źródło. Numer i tytuł należy umieścić nad ilustracją, natomiast opis biblio- graficzny źródła pod ilustracją. 17. Wtrącenia obcojęzyczne należy zaznaczyć kursywą, cytaty należy ujmować w cudzysłów (bez kursywy). W tekście tytuły książek należy pisać kursywą bez cudzysłowu. W przypisach kursywą należy pisać wyłącznie tytuły książek i artykułów. 18. W przypadku stron WWW należy podać tytuł strony WWW, adres URL i ko- niecznie datę odczytu [w nawiasach kwadratowych]. 19. Przypisy, najlepiej rozbudowane i różnorodne, należy umieszczać na dole strony. 20. Opisy bibliograficzne w przypisach należy sporządzać wg poniższego schematu: • książki: T. Kowalski, Zamość i Zamojszczyzna, Kraków 2007, s. 4. • artykułu w czasopiśmie: T. Kowalski, Witkacy dzisiaj, „Przegląd Poloni- sty”, 2007 nr 4, s. 7. • pracy zbiorowej: Zamojszczyzna dzisiaj i jutro, red. J. Nowak, Zamość 2007, s. 22. • artykułu z pracy zbiorowej: J. Witkowski, Polskie wybory, w: Wybory parlamentarne w Polsce po roku 1989, red. S. Kobus, Warszawa 2007, s. 54. • dokumentu elektronicznego: www…… [odczyt: 15.06.2007]. 21. Od roku 2015, zgodnie z wymogami Polskiej Bibliografii Naukowej, m.in. w kontekście ustalania liczby cytowań, Autorzy artykułów powinni umieścić na ich końcu tzw. bibliografię załącznikową. W układzie alfabetycznym- po winna ona zawierać opisy bibliograficzne – spis wykorzystanych prac: książek, prac zbiorowych, artykułów w częściach prac zbiorowych, artykułów w czasopismach naukowych oraz innych źródeł, które podlegają systemowi ustalania liczby cytowań. 22. Opisy bibliograficzne w bibliografii załącznikowej należy sporządzać w ukła- dzie alfabetycznym wg schematu właściwego dla przypisów, zaczynając jednak od nazwiska a nie od skrótu imienia. Biorąc pod uwagę powyższe przykładowe opisy bibliograficzne sporządzone na użytek przypisów taka bibliografia załącz- nikowa powinna wyglądać następująco: Bibliografia: • Kowalski T., Witkacy dzisiaj, „Przegląd Polonisty”, 2007 nr 4, ss. 3–17. • Kowalski T., Zamość i Zamojszczyzna, Kraków 2007. • Witkowski J., Polskie wybory, w: Wybory parlamentarne w Polsce po roku 1989, red. S. Kobus, Warszawa 2007, ss. 54–70. • Zamojszczyzna dzisiaj i jutro, red. J. Nowak, Zamość 2007.

Prace w formie elektronicznej należy przesyłać na adres Redaktora Naczelnego: [email protected] lub [email protected] oraz Sekreta- rza Redakcji: [email protected].

Zapraszamy do współpracy!